Author: МӨНХЖАРГАЛЫН МӨНХЦЭЦЭГ

УИХ-ын гишүүн Х.Нямбаатартай ярилцлаа.

---

-Ерөнхийлөгч УИХ-ыг тараах албан бичгийг өргөн барилаа. Хуулиараа 45 хоногийн дотор хэлэлцэхгүй бол Их хурал тарна биз дээ?

-Тийм ээ. Гэхдээ Их хурал тарж, улс төрийн тогтворгүй байдал үүссэнээр сайн зүйл авчирахгүй. Улс төрийн тогтворгүй байдлыг дагаад эдийн засгийн тогтворгүй байдал үүснэ. Эдийн засгийн тогтворгүй байдал нийтийн эмх замбараагүй байдал бий болгоно. Гадны улсуудын жишээ байна шүү дээ. Украиныг хар л даа, ямар болов. Бас Лив, Сири, Венесуэл зэрэг улс ямар болсныг дэлхий нийтээр мэдэж байгаа. Тиймээс эцсийн дүндээ цаанаа өгөөжтэй улс төрийн шийдвэр л гарах ёстой.

Үнэхээр манайх Үндсэн хуулийнхаа хамгийн том мухардал руугаа очиж байна. 76 тойргоос ард түмнээс сонгогдсон парламент, ард түмнээс сонгогдсон Ерөнхийлөгч хоёр төсөв дээр зөрөлдөж эхэлж байгаа. Аль, аль нь ард түмэнд баахан амлалт өгчихсөн. Гэтэл аль ч улс төрийн хүчин амлалтаа бүрэн хэрэгжүүлэх санхүү төсвийн боломж байдаггүй. Бид 76 тойргоос сонгогдохдоо маш том амлалтуудыг өгч гарч ирсэн. Эргээд нөөцөө үзтэл баахан гадаад, дотоод өртэй. Мөрийн хөтөлбөрөө 100 хувь хэрэгжүүлэх боломж байдаггүй. Энэ хоёр институцтэй зэрэгцээд орон нутгийн түвшинд, аймаг, сум, дүүргийн Иргэдийн хуралд нэр дэвшсэн хүмүүс ч бас өчнөөн амлалтууд өгсөн. Ялгаагүй нэг тогооноос халбагадаж тойрог, тойрогтоо хэрэгжүүлэх болдог. Ингээд хаана, хаанаа зөрчилдөөнүүд үүсч байгаа. Ерөнхийлөгч ард түмнээсээ сонгогдохдоо маш их амлалт өгснийг мэдэж байгаа. Гэтэл Төрийн тэргүүн маань өөрийнхөө нөөцийг үзтэл дөрөвхөн тэрбум төгрөгийн нөөцтэй, 40 хүний аппараттай, институц болж хувирсан. Ерөнхий сайд, Ерөнхийлөгч хоёр маань бид хоёр хамтарч зүтгэнэ. Улс орны хөгжлийн төлөө явна гээд маш олон удаа уриалга гаргасан. Яг төсөв хэлэлцэхэд зөрчил тод илэрдэг. 76 тойрогт нэр дэвшсэн хүмүүс тойрог тойрогтоо юм хийж хэрэгжүүлье, ирээдүйн хөгжлийн төлөө зүтгэе гэхээр эцсийн дүндээ бүх юм төсвөөр дамжиж хөрөнгө мөнгөөр л шийдэгддэг. Энэ бол манай Үндсэн хуулийн хамгийн том гажиг. Үнэхээр Ерөнхийлөгч санаачилга гаргаад УИХ-ыг тараая гэж байгаа юм бол Ерөнхийлөгч ч гэсэн хугацаанаасаа өмнө огцрох ёстой.

-Яагаад?

-Улс төрийн тогтолцооны энэ гажгаа засахын тулд хэн нэгнийг өөр хүнээр сольсноороо асуудал шийдэгдэхгүй. Өнгөрсөн 26 жилийн хугацаанд дандаа 1.6 жилийн настай Засгийн газартай байсан. 1.6 жилийн настай төрийн бодлогууд явж ирсэн. Төрийн бодлогууд хэдий чинээ тогтвортой хэрэгжинэ, төдий чинээ эерэг үр дүнгүүд гардаг. Өнөөдөр ХБНГУ-ыг Ерөнхий сайд Ангела Меркель гэх эмэгтэй 2005 оноос хойш тасралтгүй удирдаж байна. Германы хүчирхэг эдийн засаг илүү хурдан өсч өндийж байгаа дэлхий дахинд ил байна. Бодлого тогтвортой байснаар эдийн засаг тогтвортой байж өсөлт гарна. Үүнийгээ дагаад иргэдийн амьдрал тогтвортой байна.

-УИХ-ын гишүүдийн гуравны хоёрын саналаар парламентыг тараадаг хуулийн заалт бий. Ингэхдээ гишүүд саналаа нээлттэй өгөх юм байна. Өөрсдийнхөө эсрэг кноп дарж чадах уу?

-Ерөнхийлөгч Их хурлыг тараах санал гаргаж байгаа нь Үндсэн хуулийн хүрээнд анхны тохиолдол болж байна. Ерөнхийлөгчийг огцруулах эрх нь хүртэл УИХ-д байгаа шүү дээ.

-Тэгвэл Ерөнхийлөгчийг огцруулах асуудлыг өргөн барих уу?

-Заавал тийм улс төрийн тогтворгүй байдал үүсгээд яахав дээ. Харин Ерөнхийлөгч, УИХ, Засгийн газар, бүх нам улс төрийн том зөвшилцөл хийж, Үндсэн хуулийнхаа тогтолцооны реформыг хийх төсөлтэй болох ёстой. Тэгээд ард түмнээрээ төслөө хэлэлцүүлээд дэмжвэл он гараад бүгдээрээ тарчихъя л даа. Шинэ тоглоомын дүрмээрээ дараагийн засаг төр бий болог. Тэрнээс өнөөдөр Доржийг Дондогоор, энэ Их хурлыг өөр 76-аар солиод ямар ч өөрчлөлт гардаггүйг өнгөрсөн хугацаанд хангалттай харлаа шүү дээ. Иймд Үндсэний зөвшилцөл хийхийг УИХ, Ерөннхийлөгч, Засгийн газар, улс төрийн намуудад уриалж байна.

-Зөвшилцөхгүй бол яах вэ?

-Нийтийн эмх замбараагүй байдал бий болно. Төр үгүй болно. Манай Үндсэн хуульд төрийн эрх барих дээд байгууллага бол УИХ мөн гэдэг. Тэгэхээр төрийн эрх барих дээд байгууллага байхгүй болохоор төр байхгүй болно гэсэн үг. Тэгвэл нийтийн эмх замбараагүй байдал бий болох вий гэхээс айж байна. Зөвшилцөл нэг л зүйл дээр очих ёстой. Цаашид монголчууд гурван саяулаа ямар дүрмээр явах вэ гэдгээ зөвшилцөж байгаад ард нийтээрээ асуулгачих ёстой.

-Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах төсөлтэй холбогдуулан Төрийн тэргүүний институциэс Ерөнхийлөгчийн засаглалтай орон болох саналыг илэрхийлдэг. Сая Ерөнхийлөгч УИХ-ыг тараах албан бичиг өргөн барьсныг нь хүртэл нийгэм ингэж л харж байна. Ер нь манай улсын хувьд засаглалын ямар хэлбэр илүү тохиромжтой гэж үзэж байна вэ?

-Хоёр том гүрний дунд өргөн уудам нутаг дэвсгэртэй, эдийн засгийн нөөц ресурс багатай, байгалийн баялаг ихтэй манай улсыг нэг хүн удирдах аваас гадаад улс орнуудын дарамт шахалт, нөлөө асар их ирнэ. Хоёрдугаарт, холбооны засаглалттай улс орнууд ихэвчлэн ерөнхийлөгчийн засаглалтай байдаг. Аж ахуйн бүх асуудлуудыг мужууд нь шийдчихдэг. Холбооны улсын засгийн газар бол гадаад харилцаа холбооны муж улсууд дамнасан гэмт хэрэг, аюулгүй байдалтай холбоотой асуудал дээр л шийдвэр гаргадаг. Манайх шиг худаг, жорлон ухахаас эхлээд бүх асуудлыг шийддэг Засгийн газартай оронд Ерөнхийлөгчийн засаглалтай байх нь зохимжгүй гэж би хувьдаа үздэг. Харин хоёр танхимтай сонгодог парламентын тогтолцоо тохиромжтой. Хоёр танхимтай парламентын засаглалтай болоод ирвэл гудамжны хэрүүл тэмцэл багасна. Яагаад гэвэл жижиг тойрогтой 76-хан суудалтай парламентад нийгэмд хамгийн их идэвхтэй байгаа хүмүүс тэр бүр орох боломж нь хаагдмал байдаг. Тиймээс Төрийн ордны гадна талд дахиад нэг сүүдрийн засгийн газар бий болчихоод байна. Зөв юмыг ч буруу гэнэ. Бурууг ч шүүмжилнэ. Үнэн мөн гэдэг зүйл олдохоо больчихоод байгаа юм. Магадгүй энэ гадаа байгаа хүмүүс парламентын хоёр танхимд орж ирснээрээ төрийн зовлон гэж юу байдгийг мэдэрнэ. Нөөц нь ямар байдаг, эрх мэдэл нь ямар байдаг юм гэх зэрэг олон асуудал байна. Харин доод танхим 150-200 хүний бүрэлдэхүүнтэй, тэндээс гарч байгаа саналыг дээд танхим нь шүүрддэг, дээд танхимын бүрэн эрхийн хугацаа нь хоёр жил тутам гуравны нэг нь сэлгэгдэж байдаг, төрийн үйл ажиллагааны бодлого залгамж чанараа хадгалсан тэр үндсэн тогтолцоо руу яваасай гэж бодож байгаа.

Ерөнхийлөгч ард түмэнд амлалт өгдөг, парламенттайгаа зөрчилддөг зарчмаар удаан тэсэхгүй. Ийм байвал эдийн засаг халаад дууслаа. Ерөнхийлөгч бол парламентаас сонгогддог. Төрт ёсны бэлгэдэл, төрийн баяр наадам цэнгүүнийг нээж, хааж үг хэлдэг, төрийн дээд одон медаль гардуулдаг, томилгоот албан тушаалтнуудыг ёсчилдог, нэг парламентаас нөгөө парламентад Засгийн газар солигдоход төрт ёсны манаачийн үүрэг гүйцэтгэдэг, бүх намын төлөөлөл пропорцианаль системээр доод танхимаа бүрдүүлдэг ийм сонгодог парламентын засаглал руу шилжих хэрэгтэй байна.

МУИС-ийн профессор Д.Дуламсүрэнтэй ярилцлаа.

---

-УИХ-аар Валютын зохицуулалтын тухай хуулийг хэлэлцэж эхэллээ. Энэ хуульд хорь гаруй жилийн дараа гар хүрч байгаа гэж төсөл санаачлагчид тодотгож байна. Судлаачийн хувьд хуулийн төсөлтэй танилцав уу?

-Валютын зах зээл бол хувирамтгай, түргэн хугацаанд өөрчлөгддөг, үр дагавар нь хүнд тусдаг. Энэ зах зээлийг хамгийн шударга явуулах, хууль бус ажиллагаанаас гадуур, элдэв заль мэхнэээс ангид байлгах гэсэн чиглэлийн заалтууд зонхилж байна. Ер нь бол зөв. Хэрэв валютын зах зээл эмх замбараагүй явбал ханш хэтэрхий хэлбэлзэхэд хүрнэ. Ханшийг тодорхой нэг субьектийн зүгээс өсгөе гэвэл тэнд тоглолт хийчихэж болдог.

Жишээлбэл, ханшийг тогтоон барьж байгаад өөртөө ашигтайгаар ашиглаж болдог эмзэг зүйл л дээ. УИХ-аар хэлэлцэж байгаа Валютын зохицуулалтын тухай хууль нь ийм байдал гаргахгүй байх талаасаа эрх бүхий байгууллагууд нь зохицуулалт хийх заалтууд оржээ.

-Тухайлбал?

-“Төв банкнаас ямар зүйлийг зохицуулах уу, Санхүүгийн зохицуулах хорооноос юу юуг зохицуулж, хэвийн ажиллагааг нь хангаж өгөх үү. Засгийн газар валютын зах зээлд ямар зохицуулалттай байж чадах уу” гээд энэ бүхнийг журамлаж өгөх заалтууд орсон байна. Валютын зах зээлийг эмх цэгцтэй явуулахгүй бол эдийн засагт маш их сөрөг үр дагавартай. Иргэдэд хүндрэлтэй, ийм зүйл болж байх учраас валютын зах зээлийн зохицуулалт маш чухал.

-Валютын зохицуулалтын тухай хоёр тусдаа хуулийн төсөл УИХ-д өргөн баригдсан. Нэг нь Ерөнхийлөгчийн зүгээс. Нөгөөх нь УИХ-ын гишүүн М.Оюунчимэг нарын өргөн барьсан төсөл байгаа. Эдгээр субьектээс оруулж ирсэн төсөл нь “Стратегийн ач холбогдол бүхий орд газрыг ашиглаж буй гадаадын хуулийн этгээдийн валютын гүйлгээг Монгол Улс хяналтандаа байлгаж, Төв өөр дээрээ байршуулна” гэсэн заалтууд орж байгаа юм билээ. Энэ тал дээр та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Гадаадын хөрөнгө оруулагчид буюу эдийн засгийн харьяат бус этгээдээс манай орд газруудад оруулж байгаа хөрөнгө оруулалтын орлого болох валютын үйл ажиллагаа нь Монголын банкуудаар явагдаж байгаагүй. Өөрөөр хэлбэл, валютын тооцоо нь бүхэлдээ гадаадын банкаар хийгддэг гэсэн үг. Нэгэнт Монголын нутаг дэвсгэр дээр ажиллаж байгаа бол манай банкуудаар валютын гүйлгээ нь явагдаж байх учиртай. Гэтэл судлаачийн хувьд хүлээж байсан энэ зүйлийг Валютын зохицуулалтын тухай хуульд доголдолтой тусгажээ.

Төв банк гадаадын хөрөнгө оруулагчдын валютын гүйлгээг өөр дээрээ байршуулна, хянана гэдэг бол асуудлыг хүндрүүлж байгаа. Энэ бол хэтэрхий хязгаарлалт хийсэн заалт болж байгаа юм. Болохгүй л дээ. Гадны хөрөнгө оруулагчдад бас л нэг дарамт болно. Нэгэнт манай нутаг дэвсгэр дээр хөрөнгө оруулж, үйл ажиллагаа явуулж байгаа бол валютын арилжаа тухайн улсынхаа банкаар явагдана. Тэрийг арилжааны банкинд дансаа нээгээд л явуулж байх ёстой биз дээ. Тэнд ороод ирсэн валютын орлого нь монгол төгрөгт шилжигдээд, гадаад валют манайд байршаад л, нөгөөдүүл нь үйл ажиллагааныхаа зарчмын дагуу монгол төгрөгөөр валютаа солиод явах юм.

-Гадаадын хөрөнгө оруулагчдын орлого, валютын гүйлгээг Монгол Улс хяналтдаа байлгаж, Төв банк хянадаг болно гэхээр хөрөнгө оруулагчид үргэнэ биз дээ?

-Гадаадын хөрөнгө оруулагчид өөрсдөө орлого, валютынхаа гүйлгээг хүнд харуулах сонирхолгүй. Монголын банкуудаар оруулчих юм бол бүх үйл ажиллагаа нь ил болчихно гэдэг. Тиймээс Монгол Улс хяналтадаа байлгана, Төв банк хянана гэж хэлэх нь буруу. Харин “Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дэх стратегийн ордод хөрөнгө оруулалт хийж, бүтээн байгуулалт явуулж байгаа гадаадын хуулийн этгээдийн валютын гүйлгээ нь харьяатын банкаар явах ёстой” гэж хэлэх байсан юм. Энэ бол олон улсын хэмжээнд байдаг л жирийн үзэгдэл. Гэтэл хуулийн төсөлд “Төв банк хяналтандаа байлгана” гэж өгүүлбэр нь буруу илэрхийлэгдээд байгаа учраас гадны хөрөнгө оруулагчдыг үргээнэ. Жишээлбэл, Оюу толгойн бүх валютын арилжаа гадаадын банкаар явдаг шүү дээ.

-Тэгэхээр энэ хуулийн төсөлд тусгаж байгаагаар бол тэр валютын гүйлгээг нь татаж ирж Төв банк хянана гэж ойлгогдохоор байна…

-Тийм. Хэн Төв банкинд хянуулах гээд явж байх юм бэ. Харин эдийн засгийн харьяатын банкаар явна гэхэд л болно.

-Манай улс валютын ханшийг барьж дийлэхээ больсон. Ам.доллар гэхэд 2500 гарчихлаа. Одоогийн хүчин төгөлдөр үйлчилж буй Валютын зохицуулалтын тухай хууль муу байгаатай холбож болох уу. Шинэ хууль гарснаар валютын ханшийг тогтвортой барьж чадах уу?

-Валютын зах зээл дээрх үнийн энэ хэт хэлбэлзэл нь манай санхүүгийн зах зээл дээрх эмх замбараагүй үйл ажиллагааны нэг илрэл юм. Маш нарийн цэгцтэй, шударга явагдах ёстой тэр үйл ажиллагаа учир дутагдалтай байгааг харуулж байна л даа. Энэ хуулийн төсөлд “Тодорхой субьектийн зүгээс ханшийг хэт өсгөх, эсвэл огт өсгөхгүй байх сонирхлоор хандаж болохгүй. Ийм үйлдлийг хийж болохгүй” гэх зэргээр заагаад өгчээ. Одоогийн хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа хуулинд ч ийм зохицуулалтууд бий.

Валютын ханшийн эрэлт нийлүүлэлт нь эдийн засгийнхаа гүйлгээг л дагаж байх ёстой. Ер нь валютын ханшийг тогтоон барих үйл ажиллагаа бол эдийн засгийнхаа төлөв байдал, өсч өндийж байгаа хурдацтай шууд холбоотой. Тэгэхээр манай эдийн засаг 6-8 хувийн өсөлттэй буюу ирээдүйд тийм болно гээд төлөвлөөд байгаа энэ өсөлт бол жинхэнэ бүтээн байгуулалтын үр дүнд бий болсон өсөлт биш. Энэ өсөлт нь одоо уул уурхайн салбаруудын өсөлтөөр л үүсч байгаа. Тэгэхээр манай эдийн засгийн тулгуур өрөөсгөл, доголдолтой, эмзэг, хэврэг байгаа гэсэн үг. Иймд олон тулгууртай эдийн засагтай болох талаар манай эрх баригчид ажиллах хэрэгтэй байна. Ядаж уул уурхайтайгаа тэнцэж очих хэмжээний ганц салбарыг хөгжүүлэх хэрэгтэй. Жишээлбэл, хөдөө аж ахуйн гаралтай түүхий эдээ иж бүрэн боловсруулаад өргөн хэрэгцээний бараа, бүтээгдэхүүн болгоод дотоод, гадаадын зах зээлд гаргаж байх ёстой. Эндээс экспортын орлого нэмэгдэнэ. Дотооддоо хүмүүсийн хэрэглэж байгаа өргөн хэрэглээний өсөлтөөс шалтгаалаад импортын бараа буурах эдийн засагт туйлын тааламжтай нөхцөл бүрдэх үндэстэй юм. Ингэж чадвал импортын барааг наад зах нь 50 хувь бууруулах бүрэн боломж байгаа. Өнөөдөр цөөн тоогоор үйлдвэрлж байгаа манай бараа бүтээгдэхүүн гадаадын энэ их үйлдвэржсэн бараанд ялагдаад байна. Иймд массаар үйлдвэрлэж чаддаг том үйлдвэрийн тухай мөрөөдөх ёстой. Тэгэхгүй бол уул уурхайгаас арай хийж орж ирсэн хэдэн валютаа эргүүлээд импортын бараанд өгчихөөд байна шүү дээ. Тэрийгээ тогтоон барих чадвар байхгүй учраас урсаад л гараад байна. Орчин цагт эмнэлгийн бараа гэж их хэмжээний валют урссан ажил болоод байсан. Харин дотооддоо хэдэн сайн эмнэлэг бий болсноор зах зухаасаа гайгүй шинж тэмдэг илэрч байна. Бас боловсролоор их хэмжээний мөнгө урсч байгаа. Үүнийг хумьж чадахгүй юм бол Боловсролын яам гэж төрийн захиргааны төв байгууллага ажиллах шаардлага байхгүй. Үүнийг нь цэгцэлж чадахгүй юм бол сайд байгаад яах юм бэ. Тэгэхээр цэгцлэх арга зам нь бол дотоодын боловсролын системээ сайжруулах. Гадныхныг шууд хуулах биш, хамгийн оновчтойг нь авч нутагшуулах ёстой.

-Валютын ханш чангараад монгол төгрөг үнэгүйдээд байна. Төгрөгийг чангаруулах ямар арга байж болох вэ?

-Валютын ханшийг хоёрхон зүйл тэнцүүлээд байгаа. Ам.долларын ханш унавал төгрөгийн ханш чангарна. Ам.долларын ханшийг сулруулах арга зам бол бүх гүйлгээг төгрөгөөр хийхийг шаардаж байна. Энэ нь нөгөө талдаа долларынхаа нөөцийг бүрдүүлэхэд хувь оруулах, дотоодын зах зээл дээрх төгрөгийнхөө ханшийг тогтвортой барихад тус дэм үзүүлэх үйл ажиллагаа. Хоёрдугаарт, төгрөгийн ханшийг чангаруулахад эдийн засгаа хөгжүүлэх асуудал чухал. Гадны хөрөнгө оруулалтыг дэмжиж оруулж ирэх ёстой. Гэхдээ гадаадын хөрөнгө оруулалт эмх замбараагүй явж ирсэн нь биеэ даасан эдийн засгийг бүрдүүлэх, тэнд валютын үйл ажиллагааг зөв явуулахад сөрөг үр дагавар болж байна. Энэ байдал төгрөгийн ханшийг системтэйгээр тогтоон барих буюу өсгөхөд сөрөг нөлөө үзүүлээд байгаа юм. УИХ-д өргөн баригдсан Валютын зохицуулалтын тухай хуулинд монгол төгрөгийг чангаруулахад ач холбогдолтой гэсэн байгаагаас биш нарийн заалт байхгүй. Төгрөгийн ханшийг эхлээд тогтворжуулах, дараа нь чангаруулах шаардлагатай. Энэ нь эдийн засагт орж ирж байгаа валютынхаа хэмжээнээс хамаарна. Эдийн засагт орж ирсэн мөнгө нь урсаад гарчихдаггүй, тогтдог системийг хөрөнгө оруулалт, бүтээн босголт бий болгодог. Тэгэхгүйгээр гаднаас зээл авч, төсөл хэрэгжүүлээд л байдаг боловч эргээд жижиг, сажиг зардлаар гаргаад байвал эдийн засагт валют байршихгүй.

-Төв банк 650 сая ам.долларын интервенци хийнэ гэсэн. Үр дүн байна уу?

-Валютын ханш буурахгүй л байгаа шүү дээ. Ер нь интервенци гэдэг бол хамгийн үнэтэй, маш богино хугацаанд үр дүнгээ өгдөг ийм л санхүүгийн арга хэрэгсэл. Үнэ цэнэтэй гэдэг нь арайхийж олж авсан ам.долларынхаа нөөцнөөс зах зээлд нийлүүлж байгаа. Богино хугацаанд үр дүнгээ өгнө гэдэг маань ханшийг богинохон хугацаанд тогтоон барьж болзошгүй, дахиад тэр ханшийг алдах эрсдэл өндөртэй. Эдийн засагт дахин дахин интервенци хийх арга төдийлөн байхгүй л дээ. Гол арга нь бүтээн байгуулалт хийж эдийн засгаа босгох арга бий. Тэгэхгүй болохоор валютын хомсдолд ороод л олон хүн орлоготой байж чадахгүй байна. Гадаад болон дотоод валютын хооронд баланс тогтож чадахгүй байгаа учраас ханшаа алдаад байдаг. Гадаад эдийн засгийн хэрэгцээний шаардлага илүү өсөхөөр төгрөгийн ханш унаад байна. Гадаад, дотоод эдийн засгийн үйл ажиллагаа зөв баланстай, төгрөг валютын хооронд зөв харилцаа, тэнцвэрт байдал тогтоод явбал ханш алдахгүй байх бүрэн бололцоотой.

ШУА-ийн Олон улс судлалын хүрээлэнгийн судлаач А.Даваасүрэнтэй ярилцлаа.

---

-Ерөнхийлөгч Х.Баттулга ОХУ-ын Владивосток хотноо болсон Алс дорнын эдийн засгийн IV чуулганд оролцсон. Улс орнуудын удирдагчид цугладаг энэ удаагийн чуулганаар ямар асуудлыг хөндөв?

-ОХУ-ын Засгийн газрын санаачилгаар зохион байгуулдаг Алс дорнодын эдийн засгийн форум бол тус улсын Ази Номхон далайн бүс нутаг руу гарах гол гарц гэж үзэж байгаа. Оросын удирдагчдын онцолж байгаагаар энэ чуулга уулзалт нь тус бүс нутаг руу эдийн засгийн болон бүх талын худалдааны хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх ганц боломж гэсэн үг. Тийм ч учраас энэхүү арга хэмжээнд ерөнхийлөгч В.Путин өндөр ач холбогдол өгсөөр ирсэн.

Дорнын эдийн засгийн чуулганд манай Ерөнхийлөгч Х.Баттулга хоёр дахь жилдээ оролцсон. Мөн ОХУ-ын ерөнхийлөгч В.Путин, БНХАУ-ын дарга Си Жиньпин, Өмнөд Солонгосын ерөнхийлөгч, Японы ерөнхий сайд гээд улс орнуудын төрийн дээд удирдлагууд оролцсон. Чуулганд оролцогч орнууд Ази Номхон далайн бүс нутагт эдийн засаг, худалдааны хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх нь зүйтэй гэдэгт санал нэгдсэн. Тэр хүрээнд төрийн тэргүүнүүд ганцаарчилсан уулзалтыг зохион байгуулсан.

-Дорнын эдийн засгийн форумд манай улсын оролцоо юу байв?

-Манай хувьд хөдөө аж ахуй, аялал жуулчлал, газрын баялгаа нэмүү өртөг шингээн экспортлох сонирхолтой байгаагаа илэрхийлсэн. Ялангуяа, нүүрсээ Ази, Номхон далайн бүс нутгийн улсуудад нийлүүлэх талаар түлхүү ярилцсан байдаг.

-Энэхүү чуулганаар ямар шийдвэр гаргав. Тэр нь манай улсад хэрхэн үр өгөөжөө өгөх вэ?

-Энэ чуулга уулзалтаар Монгол, Орос, Хятадын эдийн засгийн коридорыг байгуулах механизмуудыг ажилд оруулах тал дээр талууд гарын үсэг зурсан байдаг. Эдгээр механизмуудыг судалж ашиглах талаар гурван улсын холбогдох яамд санамж бичиг байгуулсан. Гэхдээ энд ямар механизмуудын талаар яриа болсон нь тодорхойгүй байна.

-Улиг болтлоо яригдаж байгаа гурван улсын эдийн засгийн коридорыг хамтран урагшлуулах механизмтай болох талаар талууд гарын үсэг зурлаа гэж Ерөнхийлөгч мэдээлсэн. Ер нь энэ ажил яагаад идэвхжихгүй байна вэ?

-Гурван улсын эдийн засгийн коридорыг байгуулах асуудлаар дөрвөн жил дараалан эрдэмтдийн Think thank уулзалтыг зохион байгуулж эрдэмтдийн илтгэлээр хязгаарлаж ирсэн байдаг. Тэдгээр илтгэлүүд нь ч бас оновчгүй байдаг. Гурван улсын эдийн засгийн коридорыг байгуулахын тулд юуны өмнө гурван улсын яамд өөрөөр хэлбэл төрийн институтууд тодорхой чиг үүрэг хүлээж, тэдгээр нь хоорондоо байнга бодлого, үйл ажиллагаагаа уялдуулж нэгдсэн нэг байр суурьтай байх ёстой. Түүнээс гадна энэхүү коридорыг байгуулснаар гарах геополитик, нийгэм, эдийн засгийн үр ашгийг тооцоо судалгааг хийж, үндэслэлийг эхлээд боловсруулах ёстой. Өөрөөр хэлбэл удирдлага, зохион байгуулалт, санхүү, эдийн засаг, эрх зүйн болон гэрээ хэлэлцээр гэх мэт механизмуудыг мэргэжлийн хүмүүс сууж байгаад хамтын хүчээр шийдэх юм. Ингэхгүйгээр гурван улсын эдийн засгийн коридор байгуулах асуудал зүгээр л цаг үрсэн хоосон яриа болно.

-ОХУ-ын байгалийн хийг Хятад руу нийлүүлэх хоолойг Монголоор дамжуулж барихад туслалцаа үзүүлээч гэсэн манай саналыг В.Путин дэмжиж ажиллана гэсэн байна лээ. Хэдийнээс хэрэгжих боломжтой гэж та харж байна вэ?

-Манай хоёр улсын Ерөнхийлөгч ганцаарчилсан уулзалт хийх үеэр ийм яриа өрөнөсөн юм билээ. Энэ асуудалд дүгнэлт хийхээс өмнө нэг логикийн асуудлыг хэлмээр байна. Хятадын тал 2014 онд ОХУ-ын Сибириэс тухайлбал, Эрхүүгийн хойд хэсгээс зүүн чиглэлд байгалийн хий дамжуулах хоолой барихаар 30 жилийн хугацаатай, жилд 30 тэрбум метр куб байгалийн хий нийлүүлэх хүчин чадал бүхий хоолойг 30 тэрбум ам.долларын өртөгтэй байгуулахаар гэрээ байгуулсан шүү дээ. Энэ нь 2019 онд ашиглалтад орохоор байсан боловч хоёр жилээр хойшлогдсон. Үүнд хоёр шалтгаан байдаг. нэгдүгээрт, хятадууд үнэ дээрээ тохироогүй. Оросын тал 1000 метр куб байгалийн хийг 290-300 ам.доллараар зарах санал болгосон бол хятадууд 180 ам.доллараар авна гэсэн. Тиймээс хийн хоолой татах асуудал үндсэндээ зогссон. Хоёрдугаарт, Оросын “Газпром” компани энэхүү хоолойг татахад Хятадын хөрөнгийг ашиглана гэж тооцсон байдаг.

Эдгээр шалтгаанаас болж өөр арга боломжийг хайж, хажуугаар Хятад улс 2007 онд байгуулсан Туркменээс болон Дундад Азийн орнуудаас байгалийн хий татах хоолойг барих гэрээг эрчимжүүлэхэд анхаарч эхэлсэн байгаа юм. Тодруулбал, Туркменээс Узбекстан, Кыргызстанаар дамжуулаад Хятад руу байгалийн хийх дамжуулах 6,5 тэрбум ам.долларын өртөгтэй хоолой барих гэрээг хэрэгжүүлэхэд хүчээ тавьж эхэлсэн. Энэ хоолойгоор нийтдээ 40 тэрбум метр куб хийг Хятад руу нийлүүлж байна.

Тэгвэл энд нэг тооцоо хийхэд Хятад улсын байгалийн хийн жилийн хэрэгцээ нь 197 тэрбум метр куб. Үүнээс 135 тэрбум метр кубыг нь Шинжанаас олборлоод дотоодын хэрэгцээгээ хангачихдаг. Үлдсэн 60 гаруй тэрбум метр куб байгалийн хийг импортоор авах хэрэгцээ байдаг. Энэ хэрэгцээгээ хангахын тулд Дундад Азийн орнуудаас татаж байгаа нэг хоолойгоо нэмж хоёр чиглэлээр татах хувилбарыг судалж байна. “Туркмен -Афганистан -Пакистан-Хятад”, “Туркмен -Узбекстан КыргызстанХятад” гэсэн чиглэлүүдээр хий дамжуулах хоолойг барихаар төлөвлөсөн. Гэвч энд тухайн бүс нутгийн улс төрийн асуудлаас болж зогсонги байдалтай байгаа.

-Тэгэхээр Хятад улс Оросоос байгалийн хий авах шаардлагагүй болж байгаа гэсэн үг үү?

-Эндээс дүгнэлт хийхэд байгалийн хий Оросоос Хятад руу дамжуулах хоолой барих асуудал зүгээр шоу юм биш үү. Дээр би хэлсэн, яг чин үнэнийг хэлэхэд Хятад улс одоохондоо Оросоос байгалийн хий авах шаардлага алга. Яагаад энэ асуудлыг манай Ерөнхийлөгч ОХУын ерөнхийлөгчид тавьсан юм бол гэж би гайхаж байна л даа. Ямартаа ч Оросын талаас Хятад руу байгалийн хий татах асуудал үндсэндээ зогсонги байдалд орчихож байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, бүтэхгүй ч байх магадлал өндөр. Хятадын өнөөгийн барьж байгаа бодлого бол Дундад Азиас байгалийн хийгээ авна гэж бодож байгаа юм шиг байна.

-Хоёр хөршийнхөө дунд хийн хоолой дамжуулагч орон болох манай улсын саналыг В.Путин дэмжинэ гэсэн. Бас Си Жиньпин судалж үзье гэсэн юм биш үү?

-Тийм яриа байдаг. В.Путин манай Ерөнхийлөгчид дэмжлэг үзүүлнэ гэж хэлсэн бол Хятадын ерөнхийлөгч Си Жиньпин уулзахад судалж үзье гэсэн мөртлөө “Баруун чиглэлийн байгалийн хий татах хоолойг хурдавчлах шаардлагатай” гэсэн үүргийг өгсөн гэж дуулдсан. Тэгэхээр Монголын газар нутгаар дамжих байгалийн хийн хоолой тавих асуудал нь эргэлзээтэй болчихож байгаа биз дээ.

-Ер нь бол бид хоосон мөрөөдөөд л суугаад байна уу?

-Бид аливаа гэрээ, хэлэлцээрт орж, санал тавихдаа маш сайн судалгаа шинжилгээ хийж, магадлаж байхгүй бол дэлхий нийтэд буруу ойлголт төрүүлж манай улсын гадаад нэр хүнд унаж, бидэнтэй хэн үнэн сэтгэлээсээ итгэж харьцах вэ гэдэг асуудал гарч ирнэ.

-Азийн супер сүлжээ, эрчим хүчний таатай мэдээ дуулдаж байна?

-Ер нь бол бид Азийн ч байна уу, Европын ч байна уу, гурван улсын ч байна уу, супер гэж нэрлээд байгаа сүлжээнд орохдоо бид эхлээд өөрсдөө нөөц бололцоог ашиглаад дэд бүтцийн сүлжээг байгуулчих хэрэгтэй. Тэгсэн нөхцөлд холбох бол хоёрдугаар асуудал.

-Дорнын эдийн засгийн чуулганы үеэр манай улс Азийн эрчим хүчний супер сүлжээ байгуулах хамтарсан ажлын хэсэг байгуулах санаачилга гаргасан. Манай улс супер сүлжээнд хэрхэн нэгдэх боломжтой вэ?

-Азийн эрчим хүчний супер сүлжээг санаачлагч бол Япон улс. Тус улс нь газар хөдлөлт, цунами зэрэг байгалийн гамшигт өртөмтгий. Үүнээс шалтгаалан атомын цахилгаан станц дээр суурилсан эрчим хүчний сүлжээнээс татгалзаж, сэргээгдэх эрчим хүч, тэр дотроо био түлшээр эрчим хүчнийхээ хэрэгцээг хангах гэсэн шийдвэр гаргасан. Ингэхдээ цахилгаан станциудыг био түлшинд шилжүүлж хөрш зэргэлдээ орнуудаас шахмал түлш авахаар болсон. Гэвч саяханы газар хөдлөлт цунамигаас болж энэ ажил хойшлогдоод байгаа. Ерөнхийдөө Азийн супер сүлжээнд Япон, Хятад, Өмнөд Солонгос, Орос гэсэн улсуудын хооронд эрчим хүчний хэмжээг нэмэгдүүлэх зорилготой. Байгаль экологид хор хөнөөлгүй гэсэн үүднээс ийм санаачилга гаргасан. Үүнд Азийн нэлээд орон орчихсон байгаа. Монгол Улс Азийн эрчим хүчний супер сүлжээнд ороход нар салхины шавхагдашгүй нөөцөө ашиглаж, сэргээгдэх эрчим хүчний сүлжээ бий болгох шаардлагатай байна. Энэ нь манай улсад ирээдүйтэй.

-Саяхан Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд ОХУ-д айлчлахдаа Хар тэнгис рүү нүүрсээ гаргах тохиролцоонд хүрчээ. Энэ тал дээр та ямар бодолтой байна?

-Уул уурхайн сайд Д.Сумъяабазар ОХУд айлчлахдаа “Газпром”, “Роснефт”-ийн удирдах зөвлөл, захирлуудтай уулзсан байна лээ. Уулзалтын зорилго нь ОХУ-аас газрын тос хайх, үйлдвэр барих тал дээр туршлагатай учир нефтийн хайгуул хийх мэргэжилтнүүдийг авчирна. Мөн Оросын компаниудын хөрөнгө оруулалтаар Таван толгойн нүүрсийг тээвэрлээд Таманы боомтоор гуравдагч оронд гаргах асуудлаар ярилцсан гэсэн мэдээг МОНЦАМЭ-гээс олж харсан. Орос улс бол нүүрсний нөөцөөрөө дэлхийд АНУ-ын дараа хоёрдугаарт ордог орон. Бид ОХУтай нүүрсний зах зээл дээр хүчтэй өрсөлдөгч юм. Нөгөө талаас нь Краснодарын хязгаарын нутаг дэвсгэрт байрлах Хар тэнгисийн зүүн хойд эрэг дээрх Тамань боомтоос холгүй орших Украины бүрэлдэхүүн байсан Донецкийн бүгд найрамдах улсад хамгийн сайн чанарын нүүрсний орд байдаг. Жинхэнэ гангийн үйлдвэрлэлд хэрэгтэй илчлэг өндөртэй нүүрс тэнд бий. Ийм сайн чанарын нүүрстэй манай нүүрс өрсөлдөөд Хар тэнгис рүү гарна гэхээр би гайхаж байгаа юм. Учир нь Оросын дотоодын төмөр замын тээврийн зардал дэлхийн дунджаас өндөр үнэтэй. Тэрүүгээр 8000 гаруй км зайнд тээвэрлээд очсон нүүрс алттай ижил үнэтэй болно доо. Нүүрсээ зөөгөөд аваачлаа гэж бодоход тийм өндөр үнээр хэн авах юм бэ. Үнэхээр нүүрс дэлхий дээр ховордчихоод байвал өөр хэрэг.

Түүнийхээ оронд бид хөнгөн үйлдвэрийнхээ малын үс, ноос, арьс ширээр хийсэн бараа бүтээгдэхүүнээ ОХУ-д гаргах талаар өмнө ярьсан яриагаа ахиулсан бол яах байсан юм бол. Дээр нь махны экспортын асуудлыг чухалчлан хөндөх хэрэгтэй байсан бол арай амьдралд ойр байх болов уу.

-Оросууд өөрсдөө эдийн засгийн хоригт орчихоод нүүрсээ гаргаж чадахгүй байгаа юм биш үү?

-Оросууд хойд мөсөн туйлаар дамжуулаад Хятад руу бага хэмжээний нүүрс гаргаж байгаа.

Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайд С.Чинзоригтой ярилцлаа.

---

-УИХ-аар ирэх оны төсвийг хэлэлцэж эхэллээ. Засгийн газрын гишүүд өөрсдийнхөө тойрогт ахиу мөнгө хуваариллаа гэсэн асуудал дагуулж байна. Таны сонгогдсон тойрогт хичнээн төгрөг хуваарилав?

-Жилийн жилд төсөв ярихад хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээ маш их байдаг. Гэвч төсөв санхүүгийн боломж нь хязгаарлагдмал болохоор гишүүдийн хүслээр, тойргийнх нь хэрэгцээний дагуу хөрөнгө оруулалтын ажлууд явагдаж чаддаггүй шүү дээ. Савандаа тааруулаад л төсөв баталдаг. Манай тойрогт хөрөнгө оруулалтын хэрэгцээ их байгаа. Миний сонгогдсон тойрог 12 сумтай. Жижиг, том гэлтгүй сум болгонд асуудал байна. Өнөө жилийн төсөвт тусгагдсаны дагуу долоон суманд хөрөнгө оруулалтын ажлууд хийгдэж байгаа. Харин ирэх онд үлдэж байгаа сумддаа шаардлагатай хөрөнгө оруулалтыг тавиулъя гэсэн чиглэлээр ажиллаж байна. 2019 оны төсөвт манай тойрогт хоёр сургууль, нэг соёлын төв, хоёр спорт заал барих хөрөнгө тавигдаж байгаа. Цаана нь үлдээд байгаа хоёр сумын спорт заал барих хөрөнгийг ирэх оны төсөвт багтаах асуудал бий. Энэ мэтчилэн аймаг болгонд тулгамдсан асуудлыг шийдэхийн тулд хязгаарлагдмал төсөвтөө хязгааргүй хэрэгцээг яаж багтаах вэ гэсэн зовлон байна.

-Сангийн сайд Ч.Хүрэлбаатар өөрийнхөө тойрогт 51 тэрум төгрөг төсөвлөсөн байна гэж Ж.Мөнхбат гишүүн байнгын хороон дээр цоллосон. Зарим сайд нар үүнийг тайлбарлахдаа “Ерөнхий сайд орон нутагт ажиллахдаа амласан амлалтуудын хөрөнгө оруулалт багтсан” гэх юм. Засгийн газрын тэргүүн танай аймагт ямар амлалтууд өгсөн бэ?

-Ерөнхий сайд орон нутагт ажиллаж байхдаа иргэдээс гарсан саналуудыг шийднэ гэж амласан. Үүнтэй холбоотойгоор аймгуудад хөрөнгө оруулалтын дүн нь орж байгаа. Магадгүй Ерөнхий сайдын очоогүй аймгуудад тийм хөрөнгийн эх үүсвэр тавигдаагүй байх. Гэхдээ Ерөнхий сайд очсон, очоогүй л тухайн аймагт шаардлагатай хөрөнгийг аймгийн удирдлагууд нь УИХ-ын гишүүдээр дамжуулаад Сангийн яам судалж төсөвт оруулсан байх.

Манай аймагт Ерөнхий сайд очиж ажиллахад хэд хэдэн асуудал тавигдсан. Тэр нь энэ оны төсөвт ороод явж байна. Тухайлбал, Өвөрхангай аймагт хүүхдийн эмнэлэг, Орхон голын нурсан гүүрийг бетон болгож барих, Хужирт суманд цэвэрлэх байгууламж байгуулах, Богд сумыг шилэн кабельд холбох зэрэг тулгамдсан асуудлуудыг шийдэж өгөх хүсэлтийг орон нутгийн иргэд болон удирдлагуудын зүгээс Ерөнхий сайдад тавьсан. Эдгээр асуудлууд Ерөнхий сайдын Өвөрхангай аймагт ажилласан ажлын төлөвлөгөөний хүрээнд авах арга хэмжээнд ороод ирэх оны төсөвт баталгаажаад тусгагдсан байгаа.

-Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын салбарын хувьд ирэх онд ямар бүтээн байгуулалтын ажлуудад хөрөнгө хуваарилав?

-Төсөвтөө захирагдаад салбарын өмнө тулгамдсан бүх асуудлуудад хөрөнгө мөнгө тусгагдаад шийдэгдэж чадахгүйн зовлон бий. Ямартаа ч зарим аймагт хүүхдийн ордон, нийгмийн даатгалын чиглэлээр иргэдэд үзүүлэх үйлчилгээг хүргэх шаардлагатай байгаа барилга объект, хэлтсийн барилга барих гэх мэтчилэн бүтээн байгуулалтын ажлуудад хөрөнгө мөнгө тусгагдсан байна.

-Манай улсын эдийн засаг сүүлийн хоёр жил өсөлттэй байгаа. Цалин, тэтгэврийг нэмэгдүүлэхэд 2019 оны төсөвт хичнээн төгрөг суулгах вэ?

-Монгол Улс ОУВС-ийн өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөр хэрэгжүүлсний дүнд төсөв санхүүгийн байдал сайжирч, эдийн засгийн өсөлт нэмэгдэж байна. Төсвийн орлого сүүлийн хоёр жил дараалан давж биеллээ. Гэхдээ бүх юм сайжирсан гэж хэлэхэд эрт байгаа л даа. “Монголын эдийн засаг тун эмзэг байна” гэсэн ОУВС-гийн дүгнэлттэй санал нэг байгаа юм. Засгийн газрын зүгээс “Төсвийн орлого давж биелж байгаа учраас ард түмнийхээ амьдралын бодит орлогыг нэмэгдүүлэхэд чиглүүлье” гэсэн зарчим баримталж байна. Эдийн засгийн өсөлтийн үр шимийг ард түмэн хүртэх цаг нь болсон. Энэ хүрээнд цалин, тэтгэврийн хэмжээг нэмэгдүүлэх бодлоготой ажиллаж байна. Ирэх жил найман төрлийн арга хэмжээнд 723 тэрбум төгрөгийг яг иргэдийн бодит орлого болгож халаас руу нь оруулахаар төсөв дээр цоо шинээр тусгаж байгаа. Энэ хүрээнд төрийн албан хаагчдын цалинг нэгдүгээр сарын 1-нээс нэмэгдүүлнэ. Мөн тэдний ажлын байранд хийсэн үнэлгээг үндэслэж, ялангуяа багш, эмч нарын албан тушаалын ангилал, зэрэглэлийг шинэчлэхэд арга хэмжээ авна. Үүний үр дүнд ирэх онд эмч, багш нар, төрийн албан хаагчдын цалин багагүй хэмжээгээр нэмэгдэнэ.

Нийгмийн даатгалын сан болоод халамжийн сангаас олгодог тэтгэврийн хэмжээг 2019 оны хоёрдугаар сарын 1-нээс нэмэгдүүлнэ гэсэн салбарын яамны бодлого бий. Ер нь халамжийн сангаас олгож байгаа тэтгэврийн хэмжээ нь амьжиргааны түвшнээс доогуур байсаар ирсэн. Асрамж, халамж хэрэгтэй иргэд маань амьжиргааны түвшнээс доогуур хэмжээтэй тэтгэвэр аваад байхаар амьдралаа хэвийн хэмжээнд аваад явах боломж нь бүрдэж өгдөггүй. Тиймээс халамжийн сангаас олгож байгаа тэтгэврийн хэмжээг амьжиргааны доод түвшинд хүргэж нэмэгдүүлэхээр төсөвт тусгасан.

-Халамжийн тэтгэвэр хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээнд хүрнэ гэсэн үг үү. Багш, эмч нарын цалинг хэдэн хувиар нэмэхээр төлөвлөж байгаа юм бол?

-Төрийн албан хаагчдын цалинг нэмэгдүүлэх хөрөнгийн эх үүсвэрийг 2019 оны төсөвт 266 тэрбумаас доошгүй байхаар тусгана гэж Үйлдвэрчний эвлэлийн байгууллагуудтай хэлэлцээр байгуулсан. Энэ дагуу ирэх онд 267.1 тэрбум төгрөгийг төрийн албан хаагчдын цалинг нэмэгдүүлэхэд тусгаж байгаа. 2018 онд тө-рийн албан хаагчдын цалинг нэмэгдүүлэхэд 65-хан тэрбум төгрөгт багтааж байсан шүү дээ. Мөн нийгмийн даатгалын сангаас олгож байгаа тэтгэврийн хэмжээг нэмэгдүүлэхэд 119 тэрбум төгрөгт багтаана. Харин халамжийн сангаас олгож байгаа тэтгэврийн хэмжээг амьжиргааны түвшинд хүргэхийн тулд 22 тэрбум төгрөгийг ирэх оны төсөвт суулгахаар ажиллаж байна. Цалин, тэтгэврийн нэмэгдлийн хувь хэмжээ, хэрэгжилт зэргийг нь төсөв батлагдсаны дараа Засгийн газарт оруулна. Хуулиараа Засгийн газрын тогтоолоор эцэслэдэг асуудал учраас тухайн үед нь дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгнө.

-Малчны тэтгэвэр тогтоолголтыг таван насаар урагшлуулсан хуулийн хэрэгжилт ямархуу явж байна вэ. Мөн ирэх оны эхний өдрөөс хэрэгжиж эхлэх нийгмийн халамжийн чиглэлийн хуулиудыг тодруулахгүй юу?

-Малчдын тэтгэврийн насыг таван насаар наашлуулахтай холбоотой хууль энэ онд хэрэгжээд явж байна. Нийт 13 мянган малчин энэ хуулийн дагуу тэтгэвэрт гарах байх гэж тооцоолж байсан. Есдүгээр сарын 1-ний байдлаар малчнаар ажиллаж байсан 5700 иргэн тэтгэвэрт гарсан байна. Харин малчнаар ажиллаж байгаа боловч нийгмийн даатгалын шимтгэлээ төлж чадаагүй иргэдийг нөхөн тооцуулах хууль ирэх оны нэгдүгээр сарын нэгнээс хэрэгжиж эхлэхээр өнгөрсөн онд батлагдсан. Мөн ээжүүдийн төрүүлж өсгөсөн хүүхдийнх нь тоогоор улсад ажилласан жилийг таван жилээр нэмэгдүүлэх, ээжүүдийг нийгмийг даатгалд хамрагдсанаас нь үл хамаараад жирэмсний болоод амаржсаны тэтгэмжээ авдаг зэрэг нийгмийн хамгааллын чиглэлийн хуулиуд ирэх оноос хэрэгжиж эхэлнэ. Гэхдээ ОУВС-гаас өгч буй зөвлөмж, нөгөө талаас төсвийн алдагдал дорвитой буурахгүй байгаа зэрэгтэй холбоотойгоор эдгээр хуулийг 2020 онд хэрэгжүүлье гэсэн саналыг Засгийн газраас оруулсан.

-МАН 2020 оны сонгуульд оноо авахын тулд нийгмийн халамжийн чиглэлийн хуулиудаа хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байгаа юм биш үү?

-Манай улсын эдийн засаг хэдийгээр өсөлттэй байгаа ч эмзэг үе дээрээ байгаа гэдгийг ОУВС-гаас зөвлөсөн. Гэхдээ ирэх оны төсөв хэлэлцэх үед гишүүд зарим нэг зүйл заалтыг нь урагшлуулах асуудал чуулган дээр нээлттэй яригдах байгаа.

-УИХ төсвөө баталчихаад Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг залгуулаад хэлэлцэнэ гэж байсан. Таны хувьд Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах асуудалд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Манай монголчууд аливаа ажил, амьдрал нь явахгүй болохоор өөрөөсөө биш, бусдаас буруу хайдаг. Тэр утгаараа Үндсэн хууль руу бүх бурууг чихээд явчихаж болохгүй. Гэхдээ Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах хэрэгцээ шаардлага бий. Ер нь буруутан хайх юм бол улс төрийн намууд, улстөрчид, иргэд гээд бүгдэд л хамаатай асуудал болно. Улс төрийн намуудын төлөвшил, санхүүжилт, улстөрчдийн үг үйлдэл нь зөрдөг гээд олон асуудал байна. Энэ бүгдээс сүүлийн 25 жилийн асуудлыг хайх ёстой. Иймд Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулахдаа эрх мэдлийн хуваарилалтыг оновчтой болгох ёстой.

-Яаж тэр вэ?

-Төр, Засгийн газар, аймаг, сум, багийн удирдлага гээд шат шатандаа эрх мэдлийн хуваарилалт, түүнийгээ дагасан хариуцлагыг нь хүртэл оновчтой болгож өгөх ёстой. Жишээлбэл, одоогийн манай боловсролын хууль гэхэд Засгийн газрын эрх үүрэг, Боловсролын яамны эрх үүрэг, бүх шатны эрх үүрэг гээд тавьчихдаг. Тиймээс бо-ловсролын асуудлаар төв Засгийн газар, сайд, аймгийн дарга, сумын дарга нь ямар эрх үүрэгтэй байж, ямар хариуцлага хүлээхийг нь тодорхой болгоод өгөх хэрэгтэй. Өнөөдөр бүх шатны Засаг даргын эрх үүргийг тавьчихаар асуудал эзэнгүйдээд байгаа.

-Мэдээж, Үндсэн хууль дээр Монгол Улсын засаглалын хэлбэрийг хэлэлцэнэ. Энэ тал дээр таны бодлыг сонсмоор байна?

-Засаглалын хэлбэрийг нэг тийш нь шийдэх хэрэгтэй. Парламентын засаглалтай орон гэдэг мөртлөө Ерөнхийлөгчөө нийт ард түмнээсээ сонгодог. Тэгсэн атлаа Төрийн тэргүүн маань эв нэгдлийн илэрхийлэгч, бэлгэдлийн шинж чанартай. Нөгөө талдаа гүйцэтгэх засаглал ч юм шиг байдаг шүү дээ.

-МСҮТ-ийн элсэгчид жил ирэх тусам багасч байгаа тухай статистик байдаг. Хэдийгээр хөдөлмөрийн зах зээл дээр мэргэжилтэн бэлтгэж байгаа ч гэсэн боловсролын байгууллага гэдэг утгаар нь БСШУСЯ-ны харьяанд байлгаж болдоггүй юм уу?

-Солонгос, Герман зэрэг хөгжилтэй орнуудад МСҮТ нь хөдөлмөрийн яамныхаа харьяанд байдаг тогтолцоотой. 2012 оны сонгуулийн дараа МСҮТ Хөдөлмөрийн яаманд ирсэн. Цаашдаа энэ бүтцээрээ явах нь зүйтэй. МСҮТ-ийг бэхжүүлэх, төлөвшүүлэх зайлшгүй шаардлага байгаа. Нэгдүгээрт, хөдөлмөрийн зах зээл дээр эрэлттэй байгаа мэргэжлүүдээр залуусыг сургаж чадаж байна уу гэдэг асуудал. Үнэнийг хэлэхэд, хөдөлмөрийн зах зээл дээр эрэлттэй байгаа мэргэжилтэй ажилтныхаа судалгааг нарийн гаргаж, тэр дагуу элсэлтүүдээ авч зохион байгуулах ажил төгөлдөр болж чадаагүй. Хоёрдугаарт, мэргэжилтэн ажилтан бэлтгэх боловсон хүчний чадавх нөөц нь материаллаг баазын боломж, хэрэгцээ шаардлагыг төдийлөн хангаж чадахгүй асуудал байна. Гуравдугаарт, мэргэжлийн сургалт боловсролын асуудал нь дан хөдөлмөрийн яаманд байх ёстой, эсвэл боловсролын яаманд байх ёстой гээд аль нэг тийш нь туйлшруулж авч үзэх боломж байхгүй. Ялангуяа багш нарыг давтан бэхжүүлэх чадавхжуулах нь хоёр яамны зайлшгүй оролцох асуудал. Энэ тал дээр хоёр яам бодлогын түвшинд хамтарч, уялдаатай ажиллах нь чухал.

Иймд манай яам ирэх жилийг МСҮТ-ийн багшийн хөгжлийг хангах жил болгон зарлаж байгаа. Багш нарыг сургах, давтан бэлтгэх, чадавхжуулахад томоохон ахиц гарна. Энэ хүрээнд хоёр том ажил хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн. Мэргэжлийн боловсрол, сургалтын төвүүдэд ажиллаж байгаа багш нарыг техник хэрэгслээр хангаж, компьютержуулна. Тэдний цалин хөлс, үр дүнгийн урамшууллууд нь ЕБС-иудын багш нарынхаас доогуур түвшинд яваад байгаа. Тиймээс мэргэжлийн боловсролын сургалтын төвд ажиллаж буй багш нарын цалин хөлсийг нэмэгдүүлэх, ажлын байрны нөхцөлд нь судалгаа, үнэлгээ хийж, албан тушаалын ангилал зэрэглэлийг нь шинэчлэх арга хэмжээ авна. Одоо МСҮТ-ийн багш нар сард таван хувийн үр дүнгийн урамшуулал авдаг. Энэ дүнг ирэх оноос арван хувь болгож нэмэгдүүлнэ гэж төсөвт тусгасан.

-МСҮТ-ийн оюутнууд 70 мянга авахаа больсон болохоор суралцагчдын тоо буураад байна уу?

-Элсэлт буурч байгаад олон хүчин зүйл нөлөөлж байгаа. МСҮТ-үүдийн мэргэжлээ сурталчилж, таниулах ажил тааруу байдаг. Мөн их, дээд сургуулиуд элсэлтийнхээ босго оноог сүүлийн жилүүдэд бууруулж байгаа нь ч МСҮТ-ийн элсэлт буурсантай холбоотой. Манай улсын эдийн засгийн өсөлт нэмэгдэж байгаа болохоор ирэх жилээс бүтээн байгуулалтын ажлууд өрнөнө. Энэ хэрээр хөдөлмөрийн зах зээл дээр мэргэжилтэй, өндөр ур чадвартай ажилчдын хэрэгцээ ч нэмэгдэнэ. Тиймээс мэргэжлийн боловсролын сургуулиудад суралцаж, өндөр ур чадвар эзэмших залуусын сонирхлыг нэмэгдүүлэх хэрэгтэй. Ирэх оны нэгдүгээр сарын 1-нээс МСҮТ-үүдэд суралцаж байгаа оюутнуудад сар тутам 100 мянган төгрөгийн тэтгэлэг олгодог байхаар төсөвт оруулж өгч байгаа. Энэ бол мэргэжилтэй ажилтан бэлтгэхэд том түлхэц болно. Их, дээд сургуулиудын оюутнуудад сургалтын Төрийн сангаас хүүгүй зээл олгож дэмжиж байна шүү дээ. Тэгвэл мэргэжлийн боловсролын байгууллагыг сонгож ирээд суралцаж байгаа оюутнуудад төр засаг дэмжлэг үзүүлэх ёстой.

-Япон руу ажиллах хүч гаргах зөвшөөрөлтэй компани олон байдаг ч энэ ажил удаашралтай байгаа шалтгаан юутай холбоотой юм бэ?

-Япон улс гаднаас ажиллах хүч авах хуулиндаа өөрчлөлт оруулсан. Өмнө нь тус улс дадлагажигч ажилтнуудыг хоёр жилийн хугацаатай авдаг байсан бол шинэ хуулиар энэ хугацаа гурван жил болсон. Японы Засгийн газар өмнө Монголоос ажиллах хүч авахдаа өөрийнхөө улсын ТББ-уудаар дамжуулж авдаг байсан. Одоо хуулинд нь өөрчлөлт орсонтой холбоотой Японы Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлагаараа дамжуулж ажиллах хүч авдаг болж байгаа. Манай талаас тусгай зөвшөөрөлтэй олон аж ахуйн нэгж байгаа нь үнэн. Японы Засгийн газарт манайх нэг санал тавьдаг юм. “Солонгос руу бид ажиллах хүч гаргахад нэг л төрийн мэдлийн байгууллагаар дамжуулж гаргаж байна. Ийм бүтцэд оръё” гэхээр “Манайх хуулиараа ажиллах хүч илгээж байгаа талтай заавал нэг байгууллагаар харилцана гэхгүй. Манай ажиллах хүч авах байгууллагатай гэрээ байгуулсан компани байх юм бол Монголын талын илгээгч хэдэн ч байгууллагаас ажиллах хүч авч болно гэсэн хуультай” гэдэг юм. Манай яам мэргэжлийн хяналтын байгууллагатай хамтарч Японд дадлагажигч ажилтан илгээх байгууллагуудыг нэлээд аттестатчилж, есөн байгууллагын үйл ажиллагааг нь зогсоосон. Тодорхой хэмжээгээр ажил сайжруулах хугацаатай үүрэг өгч, нэг хэсгийг нь түдгэлзүүлсэн. Шинээр цөөн тооны байгууллагуудад ч тусгай зөвшөөрөл олгосон. Энд нэг зүйлийг сануулаад хэлэхэд Япон руу дадлагажигчаар явж байгаа залуус зөвхөн япон хэлний сургалтад суухдаа л сургалтын төлбөр гэж бага хэмжээний мөнгө төлнө. Тэрнээс наана нь хэдэн саяар нь хураамж зардал төлөх асуудал байхгүй. Японд яг явахаар виз нь гарсан тохиолдолд зардал төлнө.

-Тус улс руу жилд хэдэн хүн дадлагажигч ажилтнаар явж байна вэ?

-Ер нь бол манайхаас авч байгаа хүний тоо цөөн. Жилд 60-70 орчим хүн л дадлагажигч ажилтнаар явдаг. Хэдийгээр манайхаас авна гэдэг боловч үйл ажиллагаа нь удаашралтай байгаа. Учир нь манай залуус үйлдвэрлэл, барилга дээр ажиллах сонирхолтой. Харин Японы талаас хөдөө аж ахуй, асрамжийн байгууллагууд, өндөр настнуудыг асрах чиглэлээр дадлагажигч авна гэдэг. Ер нь бол ажилгүй байгаа залуучуудыг Япон руу дадлагажигчаар явуулдаг байдлыг бид өөрчилнө.

-АНУ гаднаас ажиллах хүч авдаг H2 визнийхээ зөвшөөрлийг манай улсад өгсөн. Гэвч өнөөдрийг хүртэл энэ нь ямар нэг ажил хэрэг болоогүй байгаа. Ер нь энэ асуудал биелэлээ олох юм уу?

-Одоогоор АНУ-ын компанитай гэрээ байгуулсан монгол компани байхгүй. АНУ-д Н2 визтэй холбоотойгоор ажиллах хүч гаргах асуудал эхлээгүй байна. АНУ-ын тал Монголоос ажиллах хүч авна гэдэг нь хүндрэлтэй. Байршлын хувьд хол нутаг, зардал ихтэй. АНУ-тай хил залгаа зардал багатай Мексик байна шүү дээ. Шашин шүтлэг, хэл ус нэгтэй ийм хүмүүсийг ажиллах хүчээр авдаг. Тиймээс наанадаж тээврийн зардал өндөртэй манайхаас ажиллах хүч авах сонирхолтой АНУ-ын компани одоохондоо гарч ирээгүй байна.

Улс төр судлаач, Улс төр судлалын докторант, Сингапурын Үндэсний их сургуулийн харьяа Ли Куан Ю-гийн Төрийн бодлогын сургуулийн магистр (MPA) Б.Энхболдтой ярилцлаа.

---

-Төрийн албаны мерит зарчимын талаар ярилцлагаа эхэлье. Төр хариуцлагатай, сайн засаглалтай байхын гол тулгуур нь чадварлаг боловсон хүчин. Гэтэл манай төрийн алба бизнес болж хувирсан гэсэн шүүмжлэл байдаг шүү дээ. Энэ тал дээр та ямар бодолтой байдаг вэ?

-Бидний жишээ болгон ярьдаг хөгжиж чадсан орнуудын хамгийн гол нэг давуу тал хүний нөөц, боловсон хүчнийхээ бодлогод анхаарч авьяас чадвар, хичээл зүтгэл дээр нь тулгуурлан төрийн албан хаагчдаа тогтвортой ажиллуулж чаддагтай холбоотой. Манайд үүнийг засах оролдлого үе, үе хийдэг боловч улс төрийн намын тухай хууль, намын санхүүжилтийн схемээсээ болж хийж чадахгүй байсаар өнөөдрийг хүрлээ. Хэдий 2019 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжиж эхлэх Төрийн албаны хуулийн шинэчилсэн найруулгын 3.1.3. т “чадахуйн зарчим (мерит)” гэж иргэнийг төрийн албанд сонгон шалгаруулж томилох, чөлөөлөх, ажлын гүйцэтгэлийг нь үнэлэх, дэвшүүлэх, шагнаж урамшуулах асуудлыг шийдвэрлэхдээ хувь хүний мэдлэг, боловсрол, мэргэжил, мэргэшил, ур чадвар, туршлага, ажлын үр дүнд тулгуурлахыг хэлнэ” гэж заасан боловч уг хуулийнхаа гуравдугаар зүйл дэх Төрийн албан тушаалд тавих тусгай шаардлага хэсэгтээ ажилласан жилийн хатуу босго тавьж өгснөөрөө мерит зарчим, шатлан дэвшүүлэх буюу карьерын зарчим хоёрынхоо тэнцвэрийг алдагдуулсан.

-Яаж тэр вэ?

-Төрийн албаны тухай хуулийн гуравдугаар зүйлийн 23.2.3-т “ахлах түшмэлийн ангилалд хамаарах албан тушаалд томилогдох бол төрийн албанд наймаас доошгүй жил, үүнээс дэс түшмэлийн албан тушаалд дөрвөөс доошгүй жил ажилласан байх бөгөөд мэргэшүүлэх багц сургалтад хамрагдаж, төгссөн байх” гэж заасан. Тэгэхээр төрд заавал мэргэжилтнээр ороод ийм хэмжээний хугацаа зарцуулж байж ахлах түшмэл буюу яамны тасгийн дарга, дүүрэг, аймгийн засаг даргын тамгын газрын дарга, хурлын нарийн бичгийн дарга болно гэсэн үг. Төр хувийн хэвшлийн түншлэлийн хуулиа манайхан батлаад цөөнгүй жил болж “Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татъя”, “Томоохон төсөл хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлье” гэж байгаа энэ үед чадварлаг боловсон хүчнийг ийм хатуу босго тавьж өөрөөс нь доор боловсролтой ахлах мэргэжилтэн болон даргын доор ийм хугацаанд ажилла гэвэл хэдэн чадварлаг боловсон хүчин ажиллах бол. Тэд чинь бас өөрийн гэсэн үнэлэмжтэй хүмүүс.

-Монгол Улс хөгжихгүй байгаа гол шалтгааныг төрийн албатай холбож тайлбарлаад байдаг. Гэтэл төрийн алба маань сонгуулиас сонгуулийн хооронд дөрөвхөн жилийн цикльтэй байдаг. Ийм байхад чадварлаг боловсон хүчин төрийн алба руу шигдээд байхгүй нь мэдээж. Гадаад дотоодод төгссөн чадварлаг мэргэжилтнүүдийг хувийн хэвшлээс төрийн алба руу урвуулж төрийн албаа сайжруулах тухай яриа ч бас байдаг?

-Манай улсын хувьд хүн ам цөөнтэй сонгуулийн циклиэр улс төр нь савлаж байдаг учир төрийн албанд аль болох хувийн хэвшил, төрийн бус байгууллага, олон улсын байгууллагад ажиллаж байсан ч юмуу, гадаадад сурч ажиллаж байсан чадварлаг боловсон хүчин орж ажиллаж салхи оруулахыг дэмжиж байх ёстой. Зарим хүмүүс Солонгос, Японтой жишиж яг ийм шатлалаар олон жил зарцуулах ёстой гэж ярьдаг боловч ид хөгжлийнхөө эхэн үед уян хатан системтэй байж аль болох олон хүнийг гадаадад сургаж, тэдэндээ хариуцлага үүрүүлэн албан тушаалд томилж байж хөгжсөн байдаг. Улс орнуудын хөгжлийн түвшин онцлог гэж их чухал харгалзах ёстой хүчин зүйл шүү. Уг төрийн албаны хуулийн шинэчилсэн найруулгыг харахад мерит зарчмыг хадгалах гээд байгаа юм шиг харагдавч төрд олон жил болж бугшсан алдаа ч гаргадаггүй, ажил ч хийдэггүй, бүр дарга сайддаа ч захирагдахгүй болж бүлэглэсэн дунд шатны хүнд сурталтай дарга нарыг дэмжсэн зохицуулалт л болсон. Нөгөө талаар төрд тэдэн жил ажилласан байна гэж заагаад орхичихгүй, заавал тийм зэрэг дэвийн ажил тэдэн жил хийж дэвшинэ гэж байгаа нь дөрвөн жил тутам савладаг улс төрийн онцлогтой, савлагаатай улсад хэрэгжихгүй заалт болсон.

-Төрийн албаны шинэ хуулиар төрийн албанд олон жил тасралтгүй тогтвор суурьшилтай ажилласан хүнийг зэрэг дэв ахиулна гэжээ. Энэ бол төрийн албыг чанаржуулах сайн заалт юм биш үү?

-Энэ хуулийн 26.3, 23.2-т “Ажилласан жилийг тогтоосон тусгай шаардлагын 50 хувийг хангасан төрийн албан хаагчийг үйл ажиллагааны үр дүн, мэргэшлийн түвшингийн үнэлгээ, ёс зүй, мэдлэг, мэргэжил, мэргэшил, туршлага, ур чадварыг харгалзан хугацаанаас өмнө шатлан дэвшүүлж болно” гэж зааснаас аваад үзэхэд хамгийн хурдандаа одоо мэргэжилтнээр төрийн албанд орж ажиллах хүн найман жил тасралтгүй дэвшин тогтвортой ажиллаж байж яамны хэлтэс, газрын дарга болохоор байна. Хамгийн хурднаараа амжилттай явахад шүү дээ. Яг хуулийн заалтаараа бол яамны газар, хэлтсийн дарга болоход 12 жил төрд ажилласан үүнээс дөрвөн жил нь яамны тасаг албаны даргын түвшний ажил хийсэн байх ёстой. Энэ тавиад байгаа шаардлагуудыг хэн хангаж чадах вэ тэд төрийн албаны томоохон шинэтгэлийг хийж үргэлжлүүлэхэд хангалттай тархиа цэнэглэж чадаж байгаа юу хамгийн гол нь тийм хүсэл тэмүүлэл байна уу гэдэг том асуудал шүү.

Мөн Төрийн албаны хуультай хамт 2019 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс Засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн нэгж түүний удирдлагын тухай хуулийн 10.5-д нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан заалт болох “Аймаг нийслэл, сум дүүргийн хурлын төлөөлөгчдийн гуравны нэг хүртэлх хувь төрийн захиргааны албан тушаал эрхэлж болно” гэсэн заалт хэрэгжиж эхэлнэ. Энэ нь төлөөлөгчөөр сонгогдсон улс төрийн албан хаагч тамгын газрын дарга, хэлтсийн дарга, агентлагийн дарга, хурлын нарийн бичгийн дарга гэх мэт төрийн мэргэшсэн албан хаагчийн ажлыг давхар эрхэлж болно гэсэн үг. Ийм нөхцөлд мерит зарчим мэргэшсэн төрийн албаны тухай ярихад хэцүү л дээ.

-Төрийн албан хаагчид ёс суртахуунтай, ёс зүйтэй байна гэдэг. Гэтэл тэд хараалын үг урсгаж, бүдүүлэг авир гаргах нь энүүхэнд. Сүүлдээ бүр нэг нэгийгээ хөнөөдөг боллоо?

-Монгол Улсад төрийн албаны шинэтгэл 1995 оноос хойш шат дараалалтай явагдаж, тодорхой нэг өөрчлөлт шинэчлэлд хүрч байгаа. Гэвч үүнийг хангалттай гэж үзэхэд хэцүү юм. Сонгууль бүрийн дараа халаа сэлгээ, зодоон нүдээн, эцэс төгсгөлгүй шүүхийн маргаан одоо сүүлдээ бие биенийхээ амь насанд халдаж байна. Намжсан шахааны албан хаагчид үндсэндээ Монголын төрийн албыг дампууруулж дууслаа.

-Намжсан төрийн албанаас чадварлаг төрийн албатай болоход ямар гарц байж болох вэ. Судлаач хүний хувьд гадаадын сайн туршлагаас хуваалцахгүй юу?

-Ерөөсөө л төрийн албаны мерит зарчмыг ёс төдий хуульчлах биш юм. Харин уг зарчмыг зөрчигчдөд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэж байж Сингапурын мэргэшсэн төрийн албаны систем бүрэлдсэн байна. Төрийн алба нь нэр хүндтэй, улс орныхоо хөгжлийг нийгмийн хөгжилтэй уяж, шинэчлэлийн араас чирэгдэх бус харин ч байнгын тогтвортой манлайллыг үзүүлж байдаг. Сингапурын төрийн албаны туршлагаас хэдэн санаа дурдаж гарц эрэлхийлье л дээ.

Нам, төрийн алба хоёрынхоо үйл ажиллагааг заагласан шиг зааглаж хэн чадвартай, хэн шалгалт шүүлгээ давж өөрийгөө тасралтгүй хөгжүүлж чадсаныг нь л төрийн албанд ажиллуулдаг.Тус улсад Төрийн албаны богино хугацааны мэргэжүүлэх коллеж гэж бий. Төрд ажиллаж буй нийт 124 мянган албан хаагчдаа байнгын сургалтад хамруулж, зөвлөгөө өгдөг тус коллеж нь Засгийн газрынхаа харьяанд байдаг. Дотоод нөөц бололцоогоо ашиглаад зогсохгүй дэлхийн бусад улс орнуудтай хамтарч төрийн албан хаагчдад хууль эрх зүйн үйлчилгээ, зөвлөгөө, манлайллын үйлчилгээ үзүүлдэг юм. Энэ коллежийн сургалт сайн байж, төрийн албан хаагчдаа нийгмийн ч, технологийн ч шинэчлэлд тасралтгүй бэлтгэх нь, Сингапурын төрийн албаны нүүр царай, хөгжил дэвшил, ёс суртахууны төлөвшил нь болж өгдөг.

-Манай улсад ч бас ийм сургууль байгаа, тэр нь Удирдлагын академи биз дээ?

-Тийм ээ. Гэхдээ тус академи нь энэ үүргийг гүйцэтгэдэг ч өнөөдрийн хувьд, бизнесийн, нийгмийн гэх мэт тарамдсан олон чиглэлээр сургалт явуулахын зэрэгцээ төрийн албанд “дарга” болох сонирхолтой намын гишүүдийг бэлтгэх өрөөсгөл хандлагатай болчихоод байгаа нь нууц биш. Сингапурын дээрх коллеж нь зөвхөн төрийн албан хаагчдад зориулсан сургалт явуулдаг. Сургалтад суусан оролцоо үнэлгээг нь нарийн тооцохын зэрэгцээ үүнийг нь улирлын урамшуулал, албан тушаал дэвших, буурах боломжтой нь харгалзан үздэгээрээ давуу талтай. Иймд төрийн албан хаагчдаа “дарга” болох хүслийг нь харгалзаж, эс бол намын харьяаллаар нь дэмжих бус харин төрийн албан хаагч хэнийг ч гэсэн дахин суралцах, дэвших боломжоор нь Сингапурын жишгээр хангахыг чухалчлах ёстой юм. Энэ бол суралцагч төрийн мөн чанар хийгээд давуу тал.

-Сингапур улс төрийн албан хаагчдаасаа ямар ур чадвар шаарддаг юм бол?

-Тус улсад хичнээн мундаг Ерөнхий сайд, сайд, дарга байсан ч төрийн алба гэдэг систем нь сайн ажиллаж өгөхгүй бол мотор нь доголддог машин л гэсэн үг гэдгийг ч сайтар ойлгосон байна. Өөрөөр хэлбэл, чадварлаг төрийн алба бол Сингапурын зүрх юм. Манай улсын хувьд ч үүнтэй агаар нэг байх ёстой. Тухайн улс орны хөгжлийн нэг тулгуур багана нь чадварлаг төр юм. Тиймээс ч төрийн албан хаагчдаасаа дараахь чадваруудыг шаарддаг. Төрдөө авьяас чадвартайг нь шилж сонгон ажиллуулаад тодорхой хугацааны дараа өөр дүйцэх ажилд сэлгэн ажиллуулдаг. Ажил дээрээ ахиц гаргасан ур чадварын түвшинг нь хагас жил бүр дүгнэн урамшуулал олгох, албан тушаал бууруулах, дэвшүүлэх шийдвэр гаргахдаа заавал харгалздаг тогтолцоотой. Зөвхөн цалин олгоод зогсохгүй эдийн засгийн нөхцөл байдалдаа тохируулан дунджаас арай өндөр хангамж өгнө. Харин хяналтыг маш сайн тавьж чаддаг тогтолцоотой. Итгэл бас хариуцлага алдвал очих газар нь тодорхой гэдгийг ойлгуулсан шиг ойлгуулна.Мөн эдийн засгийн ийм тийм онол, зөв буруу гэж эцэс төгсгөлгүй маргахаасаа илүү, “Энэ бодлого шийдвэр манай улсад хэрэгтэй юу. Хэрэгтэй бол хэрэгжүүлье” гэсэн ажил хэрэгч тууштай зан чанар байх ёстой гэж үздэг. Дээрээс нь хууль дээдлэх, авлигалаас ангид байх шаардлага бол хамгийн хатуу мөрддөг зарчим нь. Үүн дээр нэмээд төрийн түвшинд шийдвэр гаргах албан тушаалтнуудаасаа давхар хэд хэдэн зарчмыг шаарддаг. Тулгарсан асуудлуудаа нисдэг тэрэгнээс харж байгаа юм шиг тоймлон тод томруун, өргөн хүрээ, ирээдүйн хөгжлийн чиг хандлагаар нь харж чаддаг байх. Тоймлон харж чадсан төлөвлөгөөгөө задлан дүгнэж аюул эрсдэл, нөөц боломжоо тооцож чаддаг байх.Тулгарсан асуудлаа шийдэх гарцыг өөр өнцгөөс шинэ хандлагаар төсөөлөн харж чаддаг байх.Гаргаж буй шийдвэр, дүгнэлт нь хөрсөн дээр буусан, уянгын халил багатай, бодит үр дүн авчирсан байхыг шаарддаг.