Author: МӨНХЖАРГАЛЫН МӨНХЦЭЦЭГ

Улс төрийн боловсрол олгох “UnFilter” подкастын үүсгэн байгуулагч, сэтгүүлч нийтлэлч Э.Энэрэлтэй ярилцлаа.

---

-Энэ удаагийн УИХ-ын сонгуулиар парламент 126 гишүүнтэй болно. Тойрог томорсноор саналын хуудас дээр бичигдэх нэр дэвшигчдийн жагсаалт нэмэгдэж байгаа. Сонгогчид яавал төөрч будилахгүйгээр саналаа өгөх вэ?

-Сонгуульд оролцоно гэдэг нь хэсэг бүлэг хүмүүс сонгогдох эрхээ эдэлж, хэсэг бүлэг хүмүүс сонгох эрхээ хэрэгжүүлж байгаа үйл явдал юм.

Сонгох эрхээ эдэлж байгаа иргэн бүрийн хувьд алдаа мадаг гарахгүй, нэгж иргэн таны санал үнэгүйдэхгүй байх нь нэн чухал. Бас өөрийгөө төлөөлүүлж элч болгон илгээж байгаа учраас тэр хүн итгэл даах, нийгмийн бүлгээ төлөөлж чадах хүн байх ёстой. Тэгэхээр тийм итгэл даах хүнийг намууд нэр дэвшүүлж өгөх ёстой.

Одоогоос жилийн өмнө иргэдийн дэмжлэг хангалттай биш байхад энэ парламент маань нэгж гишүүнд ирдэг эрх мэдлийг сааруулна, парламентын төлөөлөх чадварыг сайжруулна гэсээр Үндсэн хуулинд өөрчлөлт оруулж, УИХ-ын гишүүдийн тоог 126 болгосныг бүгд мэдэж байгаа. Иргэдийн хувьд үнэхээр сайжрах юм бол яамай даа гэсээр дуулгавартайгаар тэр өөрчлөлтийг хүлцсэн. Гэхдээ одоо намуудын нэр дэвшүүлэх үйл явц, яригдаж байгаа хүмүүс, сонгуулийг бүсчилсэн тойрог болгож асар том тойрог руу шилжүүлсэн зэргийг харахад хангалттай үр дүн харагдахгүй л байна. Манайх өмнө нь томсгосон мажоритор тойргоор хоёр ч удаагийн сонгуулиа өгч байсан ч анх удаа бүсчилсэн буюу хэдэн аймгууд нийлж, зарим дүүргүүд нийлсэн ийм хэлбэрээр төлөөлүүлэн саналаа өгөх гэж байна. Үүнийг судлаачид дэлхийд байдаггүй жишиг гэж байгаа. Эрх баригчид маань бүсчилсэн хөгжилтэй холбож юм, юм яриад л байгаа. Өнгөрсөн жил суурь хуулиуддаа дэвшилтэт өөрчлөлтүүдийг хийсэн ч, сонгууль дөхүүлж байгаад ямар хэлбэрээр явуулбал өөрсдөдөө ашигтай байх вэ гэж тооцоо гаргаж шийдсэн бүсчилсэн тойрог зарим нэг хүндрэлүүдийг яах аргагүй бий болгож байна.

Жишээлбэл энэ удаагийн холимог тогтолцоогоор, 10 мандаттай тойрогт наад зах нь 250 хүний нэрсээс өөрийгөө төлөөлүүлэх хүнээ сонгоно. Дээрээс нь нам эвслийг сонгоно. Энэ бол өмнө нь сонгогчдод ирж байгаагүй том даалгавар учраас төөрч будилах нь тодорхой. Угаасаа төөрч будилах эрхийг нь иргэдэд өгөх хэрэгтэй. Маш сайн мэдээллээр хангах хэрэгтэй. Арван мандаттай газар есөн хүнд санал өгсөн бол, нэг нам эвслээс илүүг тэмдэглэсэн бол таны саналын хуудас хүчингүй болно. Яг тэр өдөр хэрэв та андуурч бичээд саналын хуудсаа хүчингүй болговол нэг удаа солих эрх нээлттэй шүү, айж ичих хэрэггүй чөлөөтэй хэлээд аваарай гэдгийг хүмүүст хэлж өгөх хэрэгтэй. Цаг хугацаанд баригдалгүй тайвнаар сонголтоо хийх боломжийг ч хангах учиртай. Иргэдэд хандаж хэлэхэд энэ бол таны төрийн эрхийг албан ёсоор барих үнэт эрхээ өөр хүнд албан ёсоор төлөөлүүлэн шилжүүлэн өгөх гэж байгаа хариуцлагатай үе учраас тэнд очоод танил харагдсан нэрээ дугуйлж болохгүй шүү гэдгийг сайн хэлмээр байгаа юм. Танай тойрогт хэдэн хүн нэр дэвшиж байна, хэн байна гэдгийг судлаад сонголтоо хийгээд очоорой гэдгийг бүр гуймаар байна. Та өөрийнхөө амьдралын төлөө хариуцлагатай байх үедээ хариуцлагатай байхгүй бол улс төрийн нам хүчнүүд бидний амьдрал дээр яаж “танц” эргэдгийг бид хангалттай харлаа шүү дээ. Дээрээс нь намуудын нэр дэвшүүлж “шахсан” хүмүүсээс нэр дугуйлах биш харин сөргүүлэн ямар хүмүүсийг хүлээж байгаа, хүсч байгаагаа илэрхийлэх шаардлагатай. Яг одоо намууд нэр дэвшигчдээ тодруулахаар ид ажиллаж байгаа үед нь бид илэрхийлэх хэрэгтэй. Бид бүгдээрээ нүүр номоороо үүнийг шахаж нэхэж болно, хүн болгон л фэйсбүүкийн хэрэглэгч байна шүү дээ. Намуудын шахсан нэрс дээр биш ямар хүнээр төлөөлүүлмээр байгаагаа нийтээрээ илэрхийлээсэй.

-Бид улс төрийн намаар дамжуулж төр улсаа байгуулах тогтолцоог эргэлт буцалтгүйгээр сонгосон. Гэтэл одоо улс төрийн намын нэр хүнд хамгийн доод түвшиндээ хүртэл унаад байна. Үүний шалтгааныг та хэрхэн харж байна вэ?

-Төлөөллийн ардчилалд хувь иргэн бүр өөр өөрийн үзэл баримтлалд тохирсон төлөөллийн байгууллага буюу улс төрийн намаар дамжуулж засаглалд оролцдог. Ардчилалд алдаа оноо олон бий. Гэхдээ энэ замаас буцах тухай ярьж болохгүй. Харин хэрхэн сайжруулж болох вэ гэдгээ л хаа хаанаа ярих ёстой. Өнөөдөр хүмүүс нам муухай, нам дагасан хүмүүс муухай гээд зугатаад байдаг болж. Нэг талаас тэгж харагдаж байгаа нь үнэн. Гэхдээ тэгэх тусам бидний оролцоогүйгээр хэдэн хүн бидний амьдралыг шийдээд байна. Нэгэнт улс төрийн намаар л дамжуулж засаглалд оролцох боломжтой байдаг юм бол тэр намуудыг цэвэр зөв, авлигаас ангид, оролцоо төлөөллийг хангасан, бодлогын нам байх ёстой гэж бид шахах хэрэгтэй байна. Түүнээс нам муухай гээд зугатахын хэрээр бидний оролцоогүйгээр тэнд хэдэн хүн бидний амьдралыг шийдээд байгааг ойлгох цаг болжээ. Бидний засаглалд оролцох боломжоор хангах төлөөллийн байгууллага нь яг энэ зарчмаар ажиллаж чадаж байна уу, зөвхөн эрх мэдэлд хүрэх гэсэн хэсэг бүлэг хүний төлөө ажиллаад байна уу гэдгийг бид хянах хэрэгтэй. 2023 онд хийгдсэн судалгаагаар улс төрийн нам хамгийн нэр хүнд муутай байгууллагаар тодорсон. Иргэдийн 80 хувь улс төрийн намуудад итгэхгүй байна. Тэгэхээр намууд ч иргэдийн итгэлийг олж авахын төлөө хичээх ёстой, дотоод ардчилал, соёл төлөвшил дээрээ анхаарах хэрэгтэй болж байгаа юм. Нийт сонгогчдын насны иргэдийн 50 хувь нь залуучууд байна. Тэдний хандлага нийгмийн хөгжлөө дагаад өөрчлөгдсөн. Гэтэл намын хөгжил нь гацчихсан. Хууль эрх зүйн хүрээнд асуудал байгаа, түүнийгээ бага багаар шийдээд явж байгаа ч намын доторх соёл хандлагыг хууль өөрчлөхгүй шүү дээ. Гишүүд нэг бүрийн бодит оролцоо, удирдлагын манлайлал л үүнийг өөрчилж чадна.

-УИХ-ын төлөөлөх чадварыг ярихын өмнө түүнийг бүрдүүлдэг улс төрийн намын төлөөлөх чадварыг ярих нь зөв юм биш үү. Ер нь ямар хүн нэр дэвших ёстой вэ, намууд яг яах хэрэгтэй байна гэж та харж байна вэ?

-Яг зөв. Бид хаа хаанаа парламентын төлөөлөх чадварыг л яриад байхаас улс төрийн намын төлөөлөх чадварыг ярьдаггүй. Улс төрийн нам гэдэг бүлгийг муухай бохир л гээд оролцохоос ч, ярихаас ч аль болох зугатааж ирсэн. Гэтэл энэ улс төр, засаглал, нийгмийн хямралын эхлэл цэг нь нам өөрөө болчихоод байна. Тэгвэл бид тэрийг өмхий ч гэсэн угааж цэвэрлэхээс өөр замгүй. Өнөөдрийн нам маргаашийн Монголын төр шүү дээ. Улс төрийн намын төлөөлөх чадвар, соёл, төлөвшил гээд бүх зүйлийг эмхэлж цэгцэлж байж бид парламентаа сайжруулах боломжтой. Нам өөрөө үүнийг ухамсарлахгүй бол сонгууль ямар ч тогтолцоогоор явсан, 126 гишүүнтэй болсон ч чанарын хувьд ямар ч өөрчлөлт гарахгүй л дээ. Дахин хэлэхэд, залуус, манай сонгогчид тун хэрсүү болсон. Тэдэнтэй хөл нийлүүлж нам хөгжиж,хэл хөл зэрэгцэж ирэхгүй бол болохгүй цаг ирсэн шүү гэдгийг хэлмээр байна.Тиймээс намууд өөрсдөө тэсч үлдэхийн тулд энэ удаад нэр дэвшүүлэх хүмүүсээ маш ихээр бодох хэрэгтэй, судлах хэрэгтэй. Яг л олон түмний төлөөлөл болох нийгмийн бүлгүүдийн төлөөллийг хангалттай оруулж ирэх хэрэгтэй. Алдагдсан итгэлийг олж авахын төлөө хичээх нь нэг талаас намд нь хэрэгтэй, цаашлаад төр засаг, улс орны эрх ашигт хэрэгтэй юм даа.

-Сонгуулийн зардал асар их өсөхөөр байгаа. Хямд төсөр аргаар сонгууль явуулах ямар боломжууд харагдаж байна вэ?

-Сонгуулийн зардлыг бууруулна гэдгийг ярьсаар өнгөрсөн жилийн өдийд Сонгуулийн тухай хуулийг баталсан. Сонгуулийн зардлыг бууруулахад том алхам боллоо гэж харж байсан. Гэтэл сонгуулийн тойргоо бүсчилж зураад энэ зорилгоосоо ухарчихлаа. Тоглоомын дүрэм биднээс шалтгаалахгүй ингээд зурагдчихсан. Намууд аль хувилбар бидэнд ашигтай вэ гээд бодоод ирэхээрээ тэр хуулийг баталж байгаа нөхөд амин хувийн эрх ашгаа тооцохоор гажуудал үүсгэдэг. Өнөөгийн парламентад байгаа дөрөв, тав сонгогдсон нөхөд одоо хуучин тойргоосоо гарах боломжгүй, харин зэргэлдээ аймгуудтайгаа нийлчихсэн тохиолдолд надад ямар боломж гарч ирэх вэ гээд тоо бодчихсон тал байгаа нь үнэн. Үнэхээр 10-20 жил энэ хүнээр төлөөлүүлээд юу ч өөрчлөгдсөнгүй гэж бодсон иргэн өөрчлөлт хийе гэхэд нөгөө тойргийн иргэн арай таньдагаар нь өнөө нөхрийг л дугуйлах гээд байгаа хэрэг шүү дээ.

Өнөөдөр хэдэн аймаг дамнаад хэдэн зуун км давхихад зардал чирэгдэл үнэхээр их байна. Намын жагсаалтад нэр дэвшигчдээсээ нам нь авах мөнгөний тоо ч тав, арван тэрбумаар яригдаж байна. Хуулиар дэнчин байхгүй ч намуудын дунд энэ тоо яригдаж байгаа нь нууц биш. Дахиад л нөгөө намуудыг хэлэх гээд байна.

Намд сонгуулийн зардлыг бууруулах хүч нь байгаа. Техник технологийн дэвшлийг ашиглаад арай өөр соёл тактикаар сонгуульдах боломж байгаа шүү дээ. Зүгээр сэтгэл байгаад санаачилга байвал олон боломж бий. Өнөөдөр гишүүд хийсэн ажлын тайлангаа тавих хуулийн хугацаа эхлээд явж байна. Зарим гишүүд сошиал сүлжээгээ ашиглаад тайлангаа тавьж байгааг би хувьдаа зөв гэж харж байна. Сонгуулийн зардлын дийлэнх хувь хэвлэл мэдээллийн зардалд зарцуулагддаг.

Сонгогчдыг хараад байхад, хэвлээд өгсөн тайланг нь хогийн саванд хийснээ чухал зүйл гэж бодоод байх шиг байна. Юу хийсэн бэ гэж асуугаад юмаа ярихаар уурлаад байдаг. Нэг талаас иргэдийн итгэл ингэж унатал өнгөрсөн хэдэн арван жил явж ирсэн байна, нөгөө талаас иргэд бид ингэлээ гээд юуг ч өөрчлөхгүй гэдгээ ухаарах цаг болсон. Харин хэн яг ямар хууль баталсан, тэр нь бидний амьдралд ямар ач тус авчирсныг нөгөө ясыг нь цайтал асуух хэрэгтэй, тайланг нь нэхэх хэрэгтэй. Ухаалаг утсаа ухаалгаар ашиглаад, тойрогт нэр дэвшиж байгаа хүмүүсээ судлаад үзээрэй гэж уриалмаар байна. Сонгуулийг зөвхөн нэг талын үйл ажиллагаа гэж харж ирсний хор уршиг өнөөдрийн бидний байгаа байдал шүү. Сонгогч та ч сонгуульд үүрэг хариуцлага хүлээх ёстой. Эс бөгөөс энэ улс төр танаас улам л алсрах болно гэдгийг хэлмээр байна.

-Ямар хүмүүст ээлтэй, ямар хүмүүст халтай сонгууль болох бол?

-Дээр хэлсэнчлэн олонд танигдсан хүмүүст боломж илүү. Залуучууд, шинэ тутам хүмүүс, эмэгтэйчүүдэд энэ боломж үнэхээр хумигдмал байгаа нь илт. Уг нь гишүүдийн тоог 126 болгоно гэхдээ төлөөллийг хангана гэсэн ч энэ байдал харагдахгүй л байна. Хүн амын 51 хувь болсон эмэгтэйчүүдийн төлөөллийг хангаагүй байхад залуучууд, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд гээд нийгмийн бусад бүлгийн төлөөлөл хангагдах нь ёстой наян нэг дэх асуудал болчихож. Одоо энэ маягаараа 126 гишүүний 100 нь эрэгтэй гишүүн гарахаар байна. Жагсаалтын 50 хувь нь эмэгтэй гэж байгаа ч тойрогт ердөө 14 эмэгтэйг л явуулахаар намууд төлөвлөж байгаа нь нууц биш. Тэгэхээр 13 тойрогт 14 эмэгтэй. Арван мандаттай тойрогт ганц эмэгтэй нэр дэвшигч байна л гэсэн үг. Сонгуулийн тухай хуулинд аль нэг хүйсийг нэр дэвшүүлэх доод хэмжээ нь 30 хувь байна шүү гэж зааж өгсөн нь дөнгөж тэр босгоо давуулаад нүд хуураарай гэсэн үг биш л дээ. Уг нь өнгөрсөн жилийн өдийд манай улс төрийн 10 нам өөрсдийн дотоод бодлогоороо аль нэг хүйсийн оролцоог дор хаяж 40 хувьд хүргэнэ гэж амласаны сонины хуудас нь шарлаж амжаагүй байгаа. Тэр 10 нам арвуулаа СЕХ-нд бүртгэгдсэн 25 нам дотор байгаа. Тэгэхээр тэднийг амлалтадаа хэрхэн хүрэхийг харъя гэж бодож байна. Хэвлэлүүдээр тойргуудад хэн, хэн явах тухай сонгуулийн прогноз эмэгтэйчүүдийн тоон дээрээ алдсан байх гэж л найдаж байна даа. Нээрээ, дээр хэлсэн иргэд улс төрийн намуудад итгэхгүй байна гэдэг дээр яагаад гэхэд юу гэж хариулсан гэж бодож байна?

-Юу гэж хариулсан юм бол?

-Намууд амласандаа хүрдэггүй учраас иргэд итгэхгүй байна гэсэн. Сонгуулиар амласныг нь дөрвөн жилийн дараа мартчихдаг гэж намууд боддог бол иргэд хэрсүү болсон шүү. Жилийн өмнөхийг бүр ч мартаагүй байгаа шүү гэдгийг анхааруулчихья.

-Монголчууд зөв хүнийг төрд гаргах ёстой гэдэг. Гэтэл тэр зөв хүмүүс нь мөнгөгүй байдаг. Мөнгөгүй хүмүүс сонгуульд ялах боломжгүй. Тэгэхээр яавал зөв хүмүүсийг УИХ-д гаргаж ирэх вэ?

-Бид хандлагаа өөрчлөх хэрэгтэй. Сонгууль дөхөөд ирэхээр эд нар царай алдаад ирдэг юм, гуйдаг юм гэж бидний дийлэнх боддог. Үнэхээр ч тэгдэг. Бид ч арай дээр гэж бодсондоо саналаа өгдөг, тэд мартдаг. Одоо бид ч бас алхам хийдэг болох хэрэгтэй. Яг үнэндээ биднийг төлөөлж чадах сэтгэлтэй, зүтгэлтэй зөв хүмүүст мөнгө байхгүй. Өнөөдрийн улс төрийн тоглоомын дүрмээр тоглож чадахгүй. Нүүрсээр мөнгө олохгүй, зээлийн сангуудаас мэдээлэлд ойр гээд мөнгө авдаггүй. Энэ төр улсаа байгуулах үйл явц бол бидний үүрэг учраас хэн над дээр ирэх вэ гээд хүлээж суулгүй, хэн шиг хүнийг дэвшүүлбэл танай намд саналаа өгөх вэ гэдгээ илэрхийлж сурах хэрэгтэй. Намууд санал их авч, суудлын тоогоороо төр засаг байгуулах эрхээ авдаг. Тиймээс тэдний чих зөөлөн байх энэ үед бид хэлэх хэрэгтэй. Нөгөө талаас “дүлий” энэ намуудыг иргэдээ сонсдог болгох хэрэгтэй. Бид улс төрийн боловсрол, иргэний боловсролоо нэмэгдүүлэх шаардлагатай.

Бид энэ чиглэлд хэдий чинээ харанхуй байна, намууд тэр хэрээр наадаж байна шүү дээ. Бид өөрсдөө УИХ-ын гишүүн хүний хийх ёстой үүргийг ч мэдэхгүй, сургуулийн дээврийн зардал, аар саар юм нэхсээр байгаад үндсэн том бодлогын өөрчлөлтийг тэд хийхгүй аргацааж ирлээ. Тийм ажил хийж байгаа хүмүүсээ үнэлж, ялгаж салгаж чадахгүй. Орон нутгийн сонгуулийн ач холбогдлоо мэдэхгүй, ирцэндээ ч хангалттай хүрэхгүй явсаар өнөөдөр ямар аймаг, ямар хотод амьдарч байгаагаа хар л даа. Тэгэхээр бид яг энэ мөчид улстөрчид ингээд байна гэхээсээ бид юуг хийж чадах вэ гэж асуувал өөрчлөлтийг илүү түргэн авчрах юм шиг санагдах болсон шүү. Сонгуулийн өдөр эртхэн очоод саналаа өгчих хэсэг байхад орой болтол нэг санал хэдэн төгрөг болох бол гээд хүлээдэг хүмүүс бий болсон. Энэ бүхэн өнөөдөр бидний амьдралыг чөтгөрийн тойрогт оруулсан шүү. Таны саналыг мөнгөөр авч байгаа хүмүүс бол таны ирээдүйг юугаар ч худалдахад бэлэн хүмүүс гэдгийг хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй. Тиймээс өөрийг чинь үнэ цэнтэй байлгах тэр эрхэнд чинь мөнгөөр халдахыг хэнд ч битгий зөвшөөр. Тийм оролдлого хийж байгаа хүмүүсийг төрд гаргавал тэр аргаараа бүгдэд хандах этгээд гэж хар жагсаалтадаа бичээд аваарай. Ингээд өөрийн зүгээс нэг алхам хийхэд, дараа дараагийн олон шат урагшлах боломж гарч ирнэ гэж хэлмээр байна даа. Нэг үеэ бодвол юмс сайн тал руугаа эргэж байгаа гэж санагддаг. Ядаж итгэхийг хүсдэг.

Өнгөрсөн хугацаанд бидний алдаа бол улс төрийн намын төлөвшлийг өөрт нь даатгаж үлдээсэн явдал. Энэ алдаагаа засаж, намыг төрөөс санхүүжүүлэх, үүрэг хариуцлагыг санхүүжилттэй холбосон гээд олон чухал өөрчлөлтүүд хийгдсэн. Гэхдээ энэ бүх өөрчлөлтийг хэрэгжүүлэх нь нам. Харин ямар тохиолдолд энэ боломжтой вэ гэвэл олон нийтийн хяналт дор. Тэгэхээр иргэдийн улс төрийн боловсролыг нэмэгдүүлэх тал дээр л ажиллах шаардлага гарч байна. Гэтэл улс төрийн боловсрол олгох хамгийн том платформ бол улс төрийн нам өөрөө байдаг. Шинэ хуулиар улс төрийн боловсрол олгох, нийгмийн бүлгийн төлөөллийг хангахыг үүрэгжүүлж, хариуцлагыг санхүүжилттэй нь холбож өгсөн нь хамгийн том амжилт гэж харж байна. Гэхдээ хариуцлагын механизмыг сайжруулах шаардлага байгаа юу гэвэл байгаа. Ингээд харахаар бүх зангилаа нам руу чиглэж байгаа биз. Тэгэхээр нэг талаасаа намууд хичээж нөгөө талдаа иргэд бид ч хичээх ёстой. Тэр ч утгаараа олон жил улс төрийн тойм нийтлэл бичиж ирсэн миний хувьд улстөрчтэй үзэлцээд байсан аргаа өөрчилж, иргэдэд улс төрийн мэдлэг боловсрол олгох чиглэлд ажиллаж байна даа.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

 

УИХ-ын энэ удаагийн ээлжит сонгууль зургадугаар сарын сүүлийн долоо хоногийн баасан гаригт болно. Мэдээж энэ өдөр бүх нийтээрээ амарна байх. Сонгуулийн тухай хуулиндаа ийм зохицуулалттай. Гэвч онцгой, цагдаа, эмнэлэг, ачаа тээвэр, уул уурхай гээд 24 цаг тасралтгүй үйл ажиллагаа явуулдаг онцлогтой салбарууд “Саналаа өгнө” гээд зогсчихдоггүй. Бас үйлчилгээний газрууд бүгд энгийн өдрүүдтэй адил ажилладаг. Өмнөх сонгуулиудын ирцээс харахад тухайн өдөр ээлжтэй байж таарсан ажилчид саналаа өгч чаддаггүй юм билээ. Өнөөдөр уул уурхай, ачаа тээврийн салбарт гэхэд л нийтдээ 60 гаруй мянган хүн ажиллаж байгаа гэсэн статистик олж харав. Хоёр ээлжтэй байлаа гэхэд тэдний тал нь сонгуулиа өгч чадахгүй гэсэн үг. Зөвхөн энэ салбарт 30 мянган санал гээгдэхээр байна. Уг нь Сонгуулийн тухай хуулийн 66.16-д “Санал авах өдөр ажиллаж байгаа сонгогчид тухайн байгууллагын удирдлага чөлөө олгож, түүнийг санал өгөх боломжоор хангах үүрэгтэй” гэж заажээ. Тэгэхээр ажил олгогчид ирэх зургадугаар сарын 28-нд ээлж нь таарч байгаа ажилчдадаа ямар нэгэн байдлаар чөлөө өгч саналыг нь өгүүлэх хэрэгтэй байна. Үүнийг эртнээс зохион байгуулж, ухаалаг маневр хийж сонгуульдаа идэвхтэй оролцохыг уриалцгаая, ажил олгогчид оо!

Монголчууд найман удаагийн УИХ-ын сонгуулийн ард гарсан улс. Гэвч саналын ирц жилээс жилд буурсаар ирлээ. Хамгийн өндөр үзүүлэлттэй жил нь1992 он байв. Ардчилал ялж, шинэ нийгэм байгуулагдсан анхны УИХ-ын сонгууль болохоор сонгогчдын идэвх, оролцоо ч сайн байсан биз. Тэр үед саналын ирц 95 хувьтай байжээ. Тэгвэл 2020 оны сонгуулиар энэ тоо бараг 30 хувиар унасан байгаа юм. Өнөө жил сонгуулийн тогтолцоо өөрчлөгдсөн болохоор ирц бүр ч доошилж мэднэ, магадгүй 50 хувьдаа ч хүрэхгүй байх талтайг судлаачид хэлж байна. Саналын ирцийг нэмэгдүүлэх хамгийн том хүч бол эдийн засгийн хөшүүрэг. Өөрөөр хэлбэл, саналаа өгсөн хүмүүсийг урамшуулах кампанит ажил өрнүүлэх ёстой. Үүнийг бизнес эрхлэгчид л хийж чадна. Тэр нь юу вэ гэвэл,томоохон бизнесмэнүүд эх оронч санаачилга гаргаад зөвхөн саналаа өгсөн хүмүүст зориулсан хямдрал, урамшуулал зарлах гэх мэт арга хэмжээ авмаар байна. Жишээлбэл, “Номин”, “И-март”, “Сансар”, “Оргил” гэх мэт хүнсний том дэлгүүрүүд сонгуульд санал өгсөн тэмдэглэгээтэй хүнд арван хувийн урамшуулал өгдөг ч юм уу. Эсвэл үндэсний брэндүүд болон импортын бараа худалдаалдаг эзэд яг сонгуульд зориулсан хямдрал зарлаж яагаад болохгүй гэж. Саналаа өгсөн хүмүүс энэ эрхийг эдлэх боломжтой гээд онцгойлон зарлавал сонгуулийн ирцийг өсгөж чадна даа. Баар, ресторан, караокенууд ч мөн адилхан. Саналаа өгсөн залууст өнөөдөр “2+1” пивоны урамшуулалтай, караокед нэг цаг үнэгүй дуулуулна гэх маягаар хөнгөлөлт, урамшуулалтай менью гаргачихвал их зүгээр. Ер нь 30-аас доош насны залуус руу чиглэсэн иймэрхүү хямдрал, урамшууллыг бизнесийнхэн түлхүү явуулах хэрэгтэй байна. Яагаад гэвэл 2020 оны сонгуулийн ирцийг харахад нийт санал өгсөн хүмүүсийн ердөө арав гаруйхан хувь нь 18-25 насны залуус байна лээ. Олон улсад хүртэл сонгуулийн ирц буурах шалтгааныг сонгогчдын насжилттай холбож тайлбарладаг. Нийгэм залуужих тусам сонгуулийн идэвх суларч, ирц буурдаг байна. Манай улсын нийт хүн амын 40 хувийг залуучууд бүрдүүлдэг. Тэгэхээр энэ насныханд зориулсан эдийн засгийн хөшүүрэг саналын рекордыг эвдэхэд үр дүнтэй байж мэднэ. Монголчуудын хамаг мөнгийг хамдаг өөр нэг салбар бол шүдний эмнэлэг. Орон сууцны булан тохой бүрт нэг шүдний эмнэлэг зоолттой байж байдаг шүү дээ. Тэд ээлжит хямдрал урамшууллаа санал өгсөн үйлчлүүлэгчдэдээ зориулна гэдгээ эртнээс зарлах хэрэгтэй. Шатахуун түгээх станцууд мөн ялгаагүй саналаа өгчихөөд ирсэн жолооч нарт купон бэлэглэдэг ч юм уу. Энэ мэтчилэн бизнесийнхэн дор бүрнээ орон даяар үндэсний хэмжээний хөдөлгөөн өрнүүлэх хэрэгтэй байна. Сонгуулийн сурталчилгаа албан ёсоор эхэлмэгц фэйсбүүк, твиттер, инстаграм гээд сошиалаар давлагаалаарай. Ахан дүүс, төрөл төрөгсөд, найз нөхөд, ажлын хамтрагчид, клубийн гишүүдээрээ сонгуульдаа идэвхтэй оролцож, саналаа заавал өгөхийг ард түмэндээ уриалцгаая. Сонгуулийн өдөр болмогч санал өгсөн зургаараа гоёж, бусдадаа нөлөөлцгөөе. “Бидний найзууд дунд санал өгөөгүй хүн байхгүй”, “Манай группийнхэн саналаа өглөө. Та ч бас өгөөрэй”, “Ангиараа анхны сонгуульдаа оролцлоо” гэх зэргээр цөмөөрөө хуруун дээрх бэхэн тэмдэглэгээгээрээ гангарч, сошиалд давлагаа үүсгээрэй. Өнөөдөр монголчууд бүгд сошиалд “амьдарч” байгаа. Тэнд нэг нэгийгээ даган дуурайх маш их нөлөөллийн хүч оршдог болохоор хэдүүлээ эртнээс сонгуульд саналаа өгөхийг уриалж байх хэрэгтэй байна. Дараа нь сонгуулийн үр дүнг ам булаалдан ярьцгааж, сошиалаар гонгинохгүйн тулд заавал саналаа өгдөг болъё.

Өөрсдийнхөө саналаар байгуулсан төр засгийг гаргаж ирэхийн тулд сонгуулийн ирцийг өндөр болгомоор байна. Энэ жил сонгуулийн ирцийг 90 хувьд хүргэе гэвэл зайлшгүй эдийн засгийн хөшүүрэг чухал гэдгийг дахин хэлье. Үүнийг төр засгаас явуулах боломжгүй. Явууллаа гэхэд “Эрх баригчид санал худалдаж авсан” гээд сөрөг хүчний намууд бөөн холион бантан болгоно. Төрийн зүгээс хийж чадах ганц ажил нь сонгуулийн шинэ системийг олон нийтэд таниулсан ухуулга сурталчилгааг эртнээс зохион байгуулж байх явдал юм. Өнөө жил сонгууль томсгосон тойргоор явагдана. Сонгогчид будилж, төөрөх нь гарцаагүй. Өмнөх сонгуульд гурван хүний нэр дугуйлах гэж л сүйд болдог байсан сонгогчид энэ удаа 20-30 нэр дэвшигчдээс арав хүртэлх мандатын тоог гүйцээж дугуйлна гээд бод доо. Энэ хэрээр санал өгөх хугацаа уртасч, ирцэд нөлөөлөхийг ч үгүйсгэхгүй. Тэгэхээр бүгдээрээ санал өгөхөөсөө өмнө манай тойрог хэдэн мандаттай юм, аль, аль намаас хэн хэн, ямар ямар бодлогоор өрсөлдөж байгааг урьдаар судалж, мэдсэн байх ёстой шүү. Үүнийхээ дараа саналын хуудасны заавартай сайтар танилцчихвал сонголтоо хийхэд түүртэх юмгүй дээ.

Сонгуулийн шинэ тогтолцоо ойлгомжгүй юм гээд санал өгөхөөс татгалзаж огт болохгүй. Аль ч намд саналаа өгч болно. Тэр бол сонгогчийн итгэл үнэмшил, сонголтын асуудал. Хамгийн гол нь сонгуульд ард түмний өөрсдийнх нь санал бүрэн тусч байх ёстой. Ардчилсан Монгол Улсын иргэн бүр засаг төрийнхөө үйл ажиллагаанд оролцдог байх хэрэгтэй. Ирээдүй хойчийнхоо төлөө сэтгэл зовниж, хуруугаа хөдөлгөж, төрийн төлөө боож үхэхээс наагуур байгаа “оготно” бидний хамгийн анхны бас энгийн хөдөлгөөн бол саналаа өгөх юм. Тийм болохоор заавал саналаа өгцгөөе, монголчууд аа.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

 

Ойрын үед Монголын үндэсний олон нийтийн телевиз автомашины улсын дугаарын цэнхэр дэвсгэртэй сүрхий ноцолдох болов. Энэ цэнхэр дугаар бол төрийн албаны машиныг бусад тээврийн хэрэгслээс ялгаж байгаа содон шинж тэмдэг гэдгийг бүгд мэднэ. Анх хоёр жилийн өмнө УИХ-аас гаргасан Төрийн хэмнэлтийн тухай хуулиар албаны машинуудын дугаарыг цэнхэр дэвсгэр болгож өөрчилсөн.

Олон нийтийн статустай үндэсний хэмжээний ганц сувгаар цэнхэр дугаар хэмээх ажиллагаа сүүлийн өдрүүдэд эрчимжив. Нэг хэсэг төрийн албан хаагчид машинынхаа дугаарыг цэнхэр болгохгүй байна гэж баахан шүүмжлэв. Тэгснээ энд тэндхийн төрийн албаны үүдэнд нууцаар бичлэг хийж, тэр байгууллагын дарга машиныхаа дугаарыг цэнхэр болгоогүй байна. Цагаан дугаартай төрийн унаагаар дарга нар тансаглаад байгаа юм биш үү. Тэд дугаараа цэнхэр болгохгүй зугтаад, албаны машиныг хувьдаа унах зорилготой байна гээд л өөд уруугүй гөвж байна. Бас төрийн машин унах эрхгүй хүмүүс цэнхэр дугаартай унаагаар ажилдаа зөөлгөж байгаа тухай ч камерынхаа дуранд бичээд баримтжуулчихжээ. Одоо тэдэнд арга хэмжээ аваач гэж нэг хэсэг баахан явлаа. Мэдээж төрийн албаны машинуудыг цэнхэр дугаартай болгосноор иргэдийн хяналт сайжирч, татвар төлөгчдийн мөнгө шатахуун болж урсахгүй гэдэг гаргалгаа зөв байлгүй яахав. Учир нь жилд 30 гаруй тэрбум төгрөгийг төрийн албаны машинд зарцуулдаг гэсэн. Төрийн данстай аж ахуйн нэгж, компаниудад 14 мянган тээврийн хэрэгсэл бүртгэлтэй. Тэдгээрийн 8000 орчмыг нь цэнхэр өнгийн дэвсгэртэй болгох ёстойгоос ердөө 30-аадхан хувийн биелэлттэй байгаа юм байх. Хэрэв цэнхэр дэвсгэр зүүхгүй машины тоогоор төсвийн мөнгө урсаж, зуу зуун саяар хохирно гэж халаглацгаана лээ.

Ийм сүржин цэнхэр дугаарын ажиллагааг МАН-ын зарим зүтгэлтнүүд жигтэйхэн уриалан дэмжиж санаачлан хийж байгаа харагдана. Ялангуяа Зам, тээвэр хөгжлийн яамны дэд сайд байсан Б.Цогтгэрэл зогсоо зайгүй лайв хийгээд, зөрсөн машин болгоныхоо зургийг дараад л айхавтар юм болж байна. Тэр нөхөр цэнхэр дугаар зүүгээгүй дарга цэргүүдийг төрийн машиныг хувьдаа ашиглаж байна гэж үзээд АТГ-т өгчихөв. Ийм хүмүүсийг баримтжуулчихлаа гээд ном шиг зузаан юм бариад АТГ-ын гадаа баахан хэвлэлүүд цуглуулчихсан мэдээлэл хийж байх жишээтэй. Тэдний энэ үзэгдэл нийгэмд “Төрийн албан хаагчид цэнхэр дугаар зүүхгүй байгаагаас болоод утаа, авлига, ядуурал гээд Монголд болохгүй бүтэхгүй бүхэн үүссэн юм” гэж ойлгогдуулах зорилготой мэт.

Гэвч энэ бол шал худал жүжиг юм. Цэнхэр дугаар зүүгээгүйгээс болоод Монгол Улс сүйрчихээд байгаа юм уу. Нүүрсний 40 их наядын хулгайн дэргэд ёстой юу юм бэ. Цаашлаад ковидын 20 их наяд, Хөгжлийн банкны 2.5 их наяд, ногоон автобусны 318 тэрбум, Боловсролын зээлийн сангийн зээлээс монголчуудын боломжийг хулгайлсан 363 тэрбум төгрөгийн луйвар цэнхэр дугаараас болж үүссэн юм уу. Энэ их хулгай луйврын дэргэд цэнхэр дугаар зүүхгүй байх нь тийм айж сүрдмээр ажиллагаа юу. Үүнд Үндэсний телевиз, Монголын хамгийн олон хандалт, үзэгчидтэй телевиз, сайтуудыг зориултал тийм чухал үйл явдал уу. Үнэндээ төрийн том, том мөнгөн дүнтэй хулгайн хажууд энэ цэнхэр дугаар өчүүхэн асуудал. Сонгууль хаяанд ирсэн энэ үед ийм шалдар булдар явган яриа хөөцөлдөөд сууж байх нь зүгээр үү. Сөрөг хүчнийхэн, улс төрд суудалгүй намууд энэ цэнхэр дугаарыг яриад сонгуульд орох болж байна уу. Цэнхэр дугаарын ажиллагаа бол ганц сэтгүүлчийн сэдэж, санаачлаад хийж байгаа ажил биш байх. Яагаад гэвэл энэ асуудал Үндэсний телевизээр яваад эхэлнэ гэдэг цаанаасаа бодлоготой байдаг. Хэдийгээр энэ телевиз олон нийтийнх гэдэг хэрнээ асар ялгамжтай ханддаг. Хэр барагтаа нийгмийн асуудал болгон руу гүйж очоод ороод байдаггүйг хэн хүнгүй мэднэ.

Хэн эрх барьж байна тэрний л мэдлийн хэвлэл мэдээлэл болдог. Тийм болохоор энэ цэнхэр дугаар бол сонгуулийн өмнө ард түмэнд дарга нарынхаа хийсэн том хулгайг сануулахгүй байх олон түмнийг завгүй байлгах , нэг ёсондоо “гөлөг төөрүүлэх” ажиллагаа гэдэг нь л биз ээ. Ард түмний анхаарлыг төрийн том, том хулгайгаас холдуулж, мартагнуулах гэсэн явуургүй

пиар, байгаа олоогүй үйлдэл юм. Үлгэрлэвэл, Улаанбаатарын замын тал нь цөмөрч алга болчихоод байхад ногоон гэрэл удаан аслаа гээд хэрүүл хийлээ гэж хийсвэрээр зүйрлэн бодохтой л агаар нэг юм уу даа. Үүний оронд харин ч эсрэгээрээ энэ цаг үед монголчуудын боломжийг хулгайлсан олигархиуд, улстөрчидтэйгөө тэмцэж, том, том хулгайн хэргүүд дээр төвлөрч, хөөцөлдөх хэрэгтэй.

Ер нь тэгээд хүүхэд цэнхэр дугаараар хүргэлээ гээд үхчих гээд байх юм. Яг жинхэнэдээ аав нь цэнхэр дугаартай машинтайгаа замаараа хүүхдээ хүргээд өгчих хичнээн амар бөгөөд эдийн засгийн хэмнэлттэй гэж бодохгүй байна уу. Аав цэнхэртэйгээ ажилдаа явна, бас нэг машин асаагаад хүүхдийг нь хүргэнэ гэхээр хоёр мотор асаад хоёр хүн ажил амьдралаа үрээд өдрийн хагас болох Монгол Улсад хохиролтой тусч байгааг тооцсон хүн байна уу. Төрийн мөнгө хувийн мөнгө хоёр ямар ч ялгаагүй адилхан л Монгол Улсын мөнгө гэж бодож үзсэн хүн байгаа юу.

Энэ нэг сонгууль дөхөхөөр л шударга юм шиг дүр эсгэн тэнэг жүжиг тоглож бие биеэ хуурдгаа больё оо, сэтгүүлчид ээ, улс төрийн намууд аа. Хийж, хэрэгжүүлэх бүрэн эрхийнхээ хугацаанд юм хийж чадаагүй бол үнэнээ хэлээд буугаач дээ. Та нарын тахин шүтдэг аль нэг нам ялахын тулд, бас түмэн олныг могдорлоод гараад ирэх гэж тэмүүлж байгаа жулдрайг дарга болгох гэж энэ улс чинь оршиж байгаа юм биш. Ард түмэн нь баян чинээлэг, эрүүл саруул, жаргалтай амьдрахын тулд энэ Монгол Улс оршин тогтнож байгаа гэдгийг санацгаая.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

 

 

УИХ-ын дарга асан З.Энхболдтой ярилцлаа.

---

“НҮҮРС ҮНС БОЛОХГҮЙ ГЭДГИЙГ БИ БАТАЛГААТАЙ ХЭЛЬЕ”

-“Эрдэнэс Таван толгой”-н 1072 хувьцааны 2023 оны ногдол ашгийг иргэд гар дээрээ аваад байна. Өнөөдөр монголчууд байгалийнхаа баялгийн үр шимийг ингээд хүртэж суугаа нь яалт ч үгүй таны гавьяа гэдэгт ард түмэн санал нийлэх байх. Яагаад гэвэл та УИХын дарга байхдаа Таван толгойг хууль бусаар хувьчлах гэж байсныг зогсоож байсан. Эргэн сануулахад, тухайн үед ямар үйл явдал өрнөж байсан талаар эхлээд асуумаар байна?

-Одоогоос яг есөн жилийн өмнөх энэ өдөр буюу 2015 оны дөрөвдүгээр сарын 6-нд УИХ-ын хаврын чуулган нээлтээ хийж байв. Тэр үед парламент “Эрдэнэс Таван толгой”-г хууль бусаар хувьчлах гэсэн оролдлогыг зогсоосон. Түүнээс хойших “Эрдэнэс Таван толгой” компанийн санхүүгийн үзүүлэлтүүдийг та бид хоёр харж байна. Энд нүүрс олборлолт, борлуулалт, ногдол ашиг гээд бүгд тоо баримттайгаа байгаа биз. Анх 2019 оны ногдол ашиг гэж 1072 хувьцаатай хүн болгонд 87 мянган төгрөг өгч байсан. Дараа нь 2022 оны ногдол ашиг болох 104 мянган төгрөгийг оны эхэнд тараасан.

Одоо 2023 оны ногдол ашиг буюу 256 мянган төгрөг иргэдийн дансанд орж ирлээ. Тэгэхээр “Эрдэнэс Таван толгой” компани 1072 хувьцаатай иргэн бүрт 447 мянган төгрөг өгсөн байгаа юм. “Эрдэнэс Таван толгой” компанийг хувьчлаагүй өнгөрсөн есөн жилийн хугацаанд нийтдээ 1.2 их наяд төгрөгийг иргэддээ, “Эрдэнэс Таван толгой” компанийн 80 хувь эзэн Монгол Улсын Засгийн газарт 4.8 их наядын ногдол ашиг олгочихоод байгаа юм. “Эрдэнэс Таван толгой” бол Засгийн газар 80 хувьтай, ард иргэд 20 хувийг эзэмшдэг хувьцаат компани. Үүнийг миний хувьд чамлалттай гэж бодож байгаа. Яагаад гэвэл Ерөнхий сайд, УИХын гишүүд бүгдээрээ санал нийлээд жил гаруйн өмнөөс 40 их наядын нүүрсний хулгайн тухай яриад байна шүү дээ. Гэтэл хулгайд алдсан гэх нүүрсний мөнгө сүүлийн найман жилд 40 их наяд байжээ. Харин ард иргэддээ тараасан мөнгө нь 1.2 их наяд төгрөг байна. Гэтэл 97 хувь нь хулгайд алдагдчихжээ. “Эрдэнэс Таван толгой” компанийн санхүүгийн менежментийг сайжруулахгүй бол болохгүй байна гэсэн үг. Тус компанийн хувьд 2023 он хамгийн их үр ашигтай ажилласан жил байсан байна. Нийт 3.3 тэрбум ам.доллар буюу 11 их наяд 380 тэрбум төгрөгийн борлуулалт хийжээ. Олборлож экспортолсон нүүрс нь 32.8 сая тонн. Энэ бол сүүлийн есөн жилд байгаагүй өндөр үзүүлэлт.

Тэгвэл есөн жилийн өмнө Таван толгойг гадны компанид өгөхөөр ямар нөхцөл яригдаж байсныг одоо эргэн санахад илүүдэхгүй болов уу. Баруун, зүүн Цанхийн ордод дөрөв орчим тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулна. “Эрдэнэс Таван толгой”-д хоёр хувийн роялти өгнө. 98 хувь нь төслийн компанийх болно гэдэг асуудал яригдаж байсан юм. Хятадын төрийн өмчит “Шиньхуа” компани 49 хувь, “Энержи ресурс” компани 51 хувьтай төсөл хэрэгжүүлэх компани нь тодорчихсон. Яг үнэндээ “Энержи  ресурс” бол Монголын компани биш. Кайманы аралд бүртгэлтэй оффшор компани байгаа. Есөн жилийн өмнө Таван толгойн Цанхийн ордыг 100 хувь гадаадын компанид 100 жилээр хоёрхон хувийн роялти аваад өгөх гэрээ орж ирсэн. Тэр гэрээг УИХын 40 гишүүн эсэргүүцэж зогсоож байв. Үүний хүчинд өнөөдөр “Эрдэнэс Таван толгой” компани 1.2 их наяд төгрөгийг ард түмэндээ ногдол ашгаар тараалаа. Тус компани жилдээ 3.3 тэрбум ам.долларын нүүрс экспортолдог Монголын хамгийн том аж ахуйн нэгж болсон байна. Манай бусад зэсийн компаниуд хүртэл ийм орлого олж чаддаггүй гээд бод доо. Тэгэхээр монголчууд ямар том боломжоо гадныханд алдах гэж байсан байна вэ.

-Магадгүй тухайн үед дөрвөн тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт амлаж байсан компанид Таван толгойн ордоо өгчихсөн бол өнөөдөр ямар нөхцөл байдалтай байх байсан бол?

-Дахиад тоо бодоод үзье л дээ. “Эрдэнэс Таван толгой” компанийн зөвхөн 2023 оны борлуулалтын дүн дээр ярья. Хэрэв Таван толгой гадны компанид очсон бол дээр хэлсэн 3.3 тэрбум ам.долларын борлуулалтын орлогын ердөө хоёрхон хувь нь бидэнд оногдоно. Өөрөөр хэлбэл, 66 сая ам.доллар монголчуудад ирэх байжээ. Харин 98 хувь нь буюу гурван тэрбум 234 сая ам.доллар нь хууль бусаар хувьчилж авах гэж байсан гадны компанид очно. Монголчуудад оногдох байсан 66 сая ам.доллараас 1072 хувьцаатай хүн болгонд 256 мянган төгрөгийн ногдол ашиг өгөх ямар ч боломжгүй. Сая тараасан 256 мянган төгрөгийн ногдол ашиг дүнгээрээ 800 тэрбум төгрөг болж байна. Үүнийг өнөөдрийн ам.долларын ханш буюу 3450 төгрөгт хуваавал 232 сая ам.доллар болно. Тухайн үед хувьчлаагүй учраас зөвхөн нэг жилийн буюу өнгөрсөн 2023 оны ногдол ашиг зөвхөн иргэдэд 3.5 дахин мөнгө очиж байна. Есөн жилийн өмнө хэдэн хулгайч нар нийлж байгаад “Эрдэнэс Таван толгой”-н нийт нөөцийн 50 хувь болох Цанхийн ордыг Кайманы арлын болон хятадын төрийн өмчит компанид үнэгүй өгөх гэж оролдсоныг зогсоосны х үчинд Монголчууд баялагтаа эзэн болж чадсан. “Эрдэнэт” үйлдвэрийг мөн ялгаагүй хууль бусаар хувьчлах гээд явж байхад нь манай УИХ зогсоож байсан. “Эрдэнэс Таван толгой” компани, “Эрдэнэт” үйлдвэр хоёр нийлээд улсын төсөв тав дахин томорсны “буруутан” нь. 2012-2016 оны УИХ-ын гаргасан шийдвэр тухайн үеийн олигархиуд, АН дотор байсан хулгайчуудын үгээр яваагүй учраас Монгол Улс өнөөдөр тэтгэвэр цалингаа нэмж байна. Улсын төсвөөсөө бүтээн байгуулалт хийж байна. Тус компани 2010- 2020 онд нийт 71 сая тонн нүүрс олборлож, борлуулсан. Нийт есөн их наяд төгрөг болсон гэж байгаа. 2021 онд 8.5, 2022 онд 11.2, 2023 онд 32.8 гээд нийт дүнгээрээ 127.5 сая тонн нүүрс борлуулсан. Энэ есөн их наяд дээр 2021 оны 1.13 их наяд, 2022 оны 3.8 их наяд, тэгээд 2023 оны 11.38 борлуулалтын орлогыг нэмэхээр нийт 25 их наяд төгрөг болж байгаа юм. 2015 онд гадаадын компанид үнэгүй бэлэглэх гэж оролдсоноос хойш нийтдээ 127.5 тонн нүүрс борлуулж, 25 их наяд төгрөгийн борлуулалт хийж, 20000 шууд ба шууд бус ажлын байр гаргаж, Монголын хамгийн том татвар төлөгч болсон байна. “Шиньхуа”, “MCS” хоёрын амлаад байсан дөрвөн тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалтын нэг тэрбум ам.доллар нь одоогийн Ухаа худагийн уурхайг тооцуулах байсан. Яагаад ч ингэж өндөр үнэлж оруулж ирсэн нь бас л хачирхалтай. Харин гурван тэрбум ам.доллараар нь төмөр зам, цахилгаан станц, нүүрс угаах үйлдвэр барина гэж байсан. Тэгвэл энэ бүх бүтээн байгуулалтыг “Эрдэнэс Таван толгой” компани өөрөө ямар ч гадаадын хөрөнгө оруулалтгүйгээр хийгдэж байгаа. Зүүн тийшээ болон урагшаа чиглэсэн 800 км дэлгэмэл урттай төмөр замыг “Эрдэнэс Таван толгой” мөнгөөрөө барьчихсан. Одоо цахилгаан станцынх нь гэрээ хийгдчихсэн баригдаж байгаа. Нүүрс угаах үйлдвэр ч бас баригдаж байна. Хэрэв хувьчилсан бол энэ бүхэн байхгүй. Гадны компанийн мэдэлд 98 хувь нь очиж, хоёрхон хувийн роялтигаар Монгол Улс амьдрах байсан. Аз болж өнөөдөр тийм зүйл болсонгүй. Яагаад гэвэл тухайн үеийн УИХ-ын зөв шийдвэр гаргасан юм.

-Ер нь 1072 хувьцаа чинь амь орохгүй болохоор “Эрдэнэс Таван толгой”-д нүүрсний хулгай үүрлэх шалтгаан болсон гэх юм?

-Эрх баригчид нүүрсний хулгай гээд 40 их наяд төгрөг яриад эхэлсэн. Одоогоор олж илрүүлсэн том хулгайчид нь УИХ-ын дэд дарга асан Т.Аюурсайхан, “Эрдэнэс Таван толгой”-н захирал Б.Ганхуяг нар гэж байх шив дээ. Тэднээс аравхан тэрбум төгрөгийг олсон. Тэгвэл 40 их наядын арван хувь нь дөрвөн их наяд. Нэг хувь нь 400 тэрбум төгрөг. Ингээд бодохоор арван тэрбум нь маш хангалтгүй дүн байгаа биз. МАН төрийн бүх шатанд эрх бариад найман жил боллоо. Ямар ч шалтаг тооцохгүйгээр 40 их наядын нүүрсний хулгайчийг олох 100 хувь эрх мэдэл нь байна. Гэтэл одоо хүртэл олж илрүүлж чадахгүй байна гэдэг бол өөрсөдтэй нь холбоотой шүү дээ. Нүүрсний хулгай нь гэдэг нь Чалкогийн өрийг төлж дууссанаас хойш эхэлсэн юм шиг ойлгогдож байгаа. Манай үед ганцхан Чалкод өгөх онцгой гэрээг хэрэгжүүлж өр төлсөөр байгаад 4 жил өнгөрсөн. Сү.Батболдын Засгийн газрын тавьсан 350 сая ам.долларын өрийг АНын Засгийн газар дөрвөн жилийн турш төлөөд багахан үлдсэнийг 2017 оны хавар дууссан. Ингээд Чалкогийн өрөө дарж дуусаад олон компанид  нүүрсээ зарах эрх нь үүссэн юм. Тэр мөчөөс эхэлж нүүрсний хулгай үүссэн байх.

-Та “Эрдэнэс Таван толгой” компанийн төрийн мэдлийн 80 хувийг ард түмэндээ хувьчлах хэрэгтэй гэсэн байр суурийг илэрхийлдэг. Хэрэв тус компани 100 хувь ард түмний мэдэлд очвол нүүрсний хулгай үнэхээр зогсож чадах уу?

-Ер нь “Эрдэнэс Таван толгой” компанийг 100 хувь ард түмэндээ өгөх ёстой. Сонгодог хувьцаат компани болоод өөрөө менежментээ хийгээд төр засгаас хамаарахгүйгээр явах нь зүйтэй. Ийм тохиолдолд нүүрсний хулгай гарчихлаа гэж ярих эрхгүй болно. Яагаад гэвэл бидний компани болчихсон учраас бид л менежментээ яаж явуулахаас хамаарна.

“Нүүрсний хулгайг Төрийн ордон дотроос хай” гэж би өмнө танай сонинд өгсөн ярилцлагадаа хэлж байсан. Хувийн өмчтэй байсан ч хулгай гарахдаа тулбал гарна. Төрийн өмчтэй байгаа учраас нүүрсээ  хулгайд алдаж байна гэж дүгнэж болохгүй. Орон байрны хулгай гэхэд төрийн өмчийнх байна уу, хувийн өмчийнх байна уу ялгаагүй гарч л байгаа. Тэгэхээр хулгайгаас сэргийлдэг, дахиж гаргахгүй байх нөхцөлөө бүрдүүлэх нь өмчийн эзний үүрэг.

-“Эрдэнэс Таван толгой”-г 100 хувь ард түмний мэдэлд өгөхийн тулд яах ёстой вэ?

-Хууль гаргах хэрэгтэй. Гэвч тийм хүсэл зорилго лав одоогийн эрх баригчдад алга. Таван толгойгоор төсвөө бүрдүүлж, халамж тарааж байна. Халамжтай төрийн дүрд тоглоод удлаа шүү дээ.

-Таван толгой чинь улстөрчдийн хөзөр байсаар л ирлээ шүү дээ?

-Худлаа ярьсан болгоныг нь тооцох юм бол хязгааргүй л дээ. Зүгээр л дараагийн УИХ энэ хулгай зэлгийгээс ангид байя гэвэл эздэд нь өгөх хэрэгтэй. Үндсэн хуулиар Монгол Улсын иргэд газрын доорхи баялгийн эзэд нь. Таван толгойг авсныхаа дараа хяналтаа сайн тавиад ажиллуулах ёстой. Энэ бол монголчуудыг 200 жил тэжээх орд. Одоо энэ ордоо дахиж хувьчлах гэдэг оролдлого гарахгүй байх. Хаширсан биз. Ард түмний өмчийг эздэд нь өгөөд, компанийн менежментийг олон улсны түвшинд хүргэх ёстой.

-Ингэхэд та яагаад Таван толгойг IPO гаргахын эсрэг байдаг юм бэ. Нээлттэй хувьцаат компани болчихвол иргэдийн хувьцаа ч амь орж, эдийн засгийн эргэлтэд орох юм биш үү?

-Нөгөөхийг нь МАН-ын генсек Д.Амарбаясгалангийн хамаарал бүхий компани авсан тухай саяны УИХ дээр явагдсан нүүрсний сонсгол дээр ил болсон. ангид байя гэвэл эздэд нь өгөх хэрэгтэй. Үндсэн хуулиар Монгол Улсын иргэд газрын доорхи баялгийн эзэд нь. Таван толгойг авсныхаа дараа хяналтаа сайн тавиад ажиллуулах ёстой. Энэ бол монголчуудыг 200 жил тэжээх орд. Одоо энэ ордоо дахиж хувьчлах гэдэг оролдлого гарахгүй байх. Хаширсан биз. Ард түмний өмчийг эздэд нь өгөөд, -IPO гаргана гэдэг нь хувьчилна гэсэн үг, хувьцаат компани болгоод хувьцааг нь бирж дээр зарахыг хэлдэг. Таван толгойн нүүрсний орд бол дэлхийн хамгийн их ган үйлдвэрлэдэг улсаас ердөө 200-хан км-ийн зайтай байгаа, ил уурхайгаар хамгийн бага өртөгтэйгээр олборлолт явуулдаг онцгой орд. Ийм ашигтай ордоо аль нэг компанид хувьчлах хэрэггүй. Жил болгон ногдол ашгаа авч байдаг нийт монголчуудын компани байх нь зөв. Хувьцаагаа зарахыг нь хориглох хэрэгтэй. Хувьцаагаа зарах юм бол дахиад гадаад улсын эзэмшилд очих болно шүү дээ.

-Цаашид Таван толгойг хэрхэн ашиглавал бид илүү өгөөж хүртэх бол?

-Компаниа зөв ажиллуулаад л энэ жилийн авдаг шиг ногдол ашгаа жил бүр авах хэрэгтэй. Хулгайд алдсан гээд байгаа 40 их наядыг ногдол ашгаар хуваарилсан бол 1072 хувьцаатай иргэн болгонд  11 жилийн турш нэг сая төгрөг өгөх боломж байсан юм билээ. Ийм боломжийг МАН-ын эрх барьж байгаа найман жилийн хугацаанд хулгайлчихлаа.

-Та саяхан шүүхийн гадаа хэвлэлийнхний асуултад хариулахдаа Таван толгойн хоёр орд алга болчихсон. Нэгийг нь С.Баярын үед “MCS” хууль зөрчиж авсан байсан гэж хэлсэн дээ?

-Нөгөөхийг нь МАН-ын генсек Д.Амарбаясгалангийн хамаарал бүхий компани авсан тухай саяны УИХ дээр явагдсан нүүрсний сонсгол дээр ил болсон.

-Та С.Баяр гуайн тайлбарыг харсан л байлгүй… Д.Амарбаясгалангийн авсан ордын талаар танд ямар мэдээлэл байна вэ?

-Би үнэндээ С.Баярын бичсэнийг уншдаггүй. С.Баяр юу ч тайлбарлаж болно. Гэхдээ Үндсэн хуульд заасан ард түмний мэдэлд байх байгалийн баялгийг хувьчлах гэж байгаа бол хуулийн дагуу хийх ёстой. Улсын төсвөөр хайгуул хийсэн 100-гаад орд бий, төрийн өмч гэсэн үг.Төрийн өмчийг хуулийн дагуу хувьчлах ёстой, дуудлага худалдаагаар ч юм уу. Гэтэл ямар ч дуудлага худалдаагүйгээр хуйвалдаж “MCS”-д өгчихсөн учраас би хууль бус гээд байгаа юм. Оюу толгойн хувьд нэг км-ийн гүнд зэс байгааг мэдээгүй. Харин Таван толгойн ордыг 1930 оноос хойш илрүүлээд хайгуулыг нь улс өөрийнхөө хөрөнгөөр хийсэн. Нэг хэсгийг нь жижиг Таван толгой гээд Өмнөговь аймгийн мэдэлд өгсөн. Нөгөө хэсэг болох том Таван толгой нь одоо Монгол Улсыг тэжээж байна. Энэ бол “MCS”-ийн олсон орд биш. Улсын төсвөөр хайгуул хийсэн Таван толгойн нэг толгой болох Ухаа худгийг  хувьчлах дээрээ тулбал “MCS” дуудлага худалдаагаар авах ёстой байсан. Тэрнээс С.Баяртай хуйвалдаж хувьчилж болохгүй. Одоо Д.Амарбаясгалангийн хамаарал бүхий компани Бор Тээгийг авчихаад байгаатай агаар нэг. Харин “Шиньхуа”, “Энержи ресурс” хоёр Цанхийн ордыг бүтнээр нь авах гэж оролдсоныг би УИХ-ын дарга байхдаа 40 гишүүнтэй нийлж зогсоолоо шүү дээ. Баруун, Зүүн цанхи нийлээд дангаараа гурван тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй. Таван толгойн ордыг бүхэлд нь зургаан тэрбум тонн гэж үнэлж байхад Цанхи 50 хувь нь  байв. Есөн жилийн өмнө бид зургаан тэрбум тонн нүүрсний тухай ярьдаг байсан. Сүүлд дахиж хайгуул хийгээд Таван толгойн орд 7.8 тэрбум тонн нөөцтэй болох нь тогтоогдсон байна лээ. Үүнээс “Эрдэнэс Таван” толгой гэхэд сүүлийн есөн жилд 127 сая тонн нүүрс зарсан байна шүү дээ. Хэрэв 2023 оных шиг жилд 30 сая тонн нүүрс олборлоно гэж бодохоор 7.8 тэрбум тоннын нөөцтэй ордыг 200 гаруй жил ашиглана гэсэн үг. Би  ийм том ордын тухай ярьж байгаа. С.Баяр өөрийгөө яаж ч зөвтгөж ярьсан тийм хууль байхгүй. Өмч хувьчлалыг би түүнээс илүү мэднэ. 1996 оноос эхлээд өмч хувьчлалыг дуудлага худалдаагаар явуулдаг болсон. Таван толгойн ордыг  дуудлага худалдаагаар зарах тухай зарлал гараагүй.

Өмч хувьчлал явагдаагүй. УИХ зөвшөөрөөгүй. Тийм байхад С.Баяр Ерөнхий сайд байхдаа хуйвалдаж өгсөн учраас хууль бус гэж байгаа юм.

Ер нь бол Таван толгой гэдэг нь таван ширхэг толгойны тухай яриа юм. Сүүлд хайгуул хийгээд зургаа болгочихсон юм. Ухаа худаг, Цанхи, Бор тээг, Оорцог, Бор толгой, Онч хараат гээд зургаан толгой болчихсон байгаа. Д.Амарбаясгалангийн авсан Бор тээг бол хоёр тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй. “MCS”, С.Баяр нарын хуйвалдаж авсан Ухаа худаг нь 464 сая тонн нөөцтэй. Бусад нь бол багахан. Тэгэхээр ард түмний өмчит Таван толгойг дарга нар нэг, нэг толгойгоор нь авдгаа болих хэрэгтэй. Энэ чинь хууль бус. Үүнд хариуцлага тооцох цаг ирэх байх гэж бодож байгаа. Ард түмэн тэнэг биш учраас өөрийнхөө хөрөнгийг нэхэж эхлэх нь гарцаагүй. “Миний хувьцаатай “Эрдэнэс Таван толгой”-н ордоос чи яагаад Ухаа худагийг нь аваад явчихсан юм бэ. Яагаад Бор тээгийг нь өөрийн болгочихов” гээд нэхнэ. Ийм маягаар улстөрд нөлөө бүхий хүмүүс Таван толгойг нэг, нэгээр нь онилсон олон арван жилийн операци явагдаж байна. Тэд хулгай хийхээ л больчих хэрэгтэй. Үүний үр ашиг Монголын ард түмэнд очих ёстой болохоос “MCS”, Д.Амарбаясгалан, Хятадын төрийн өмчид компаниудад очих ёсгүй.

-Анх “Эрдэнэс Таван толгой”-н 10 хувийг үндэсний томоохон аж, ахуйн нэгжүүдэд хувьчилсан. Гэвч тэд хувьцаагаа зараад гараад байгаа юм билээ?

-Ирээдүйгүй гэж үзэж байгаа хэрэг. Засгийн газар 80 хувьд нь нүүрсний хулгайн менежмент хийгээд байхаар ирээдүйгүй гэж үзэж байна гэсэн үг.

-Монгол Улсын эдийн засаг шуудхан хэлэхэд нүүрсэн дээр тогтож байна. Таван толгой тойрсон улс төр үүнийгээ дагаад хүчтэй байна. Та энэ өнцгөөр тод дуугарч, байр сууриа илэрхийлдэг улстөрчдийн нэг. Сүүлийн үед Таван толгой тойрсон асуудал гэвэл ямар халуун сэдэв байна вэ. Энэ ордыг хувийн компанид өгөх сураг чих дэлсээд байх юм?

-Таван толгойг хятадуудад үнэгүй өгчихсөн бол гоё байж гэдэг нөхдүүд л тийм яриа явуулж байгаа. Гоё байх ямар ч боломжгүй. Өөрийнхөө халаасандаа байгаа хэтэвчийг хүнд өгчихөөд “Наад мөнгөнөөсөө хоёр хувийг нь надад буцааж өгөөрэй” гэж хэлдэггүй биз дээ. Таван толгойн орд бол монголчуудын хэтэвч. Оюу толгойг “Рио Тинто”-д өгчихсөн. Зэс алт зарсан орлого нь Монголын банкаар ч орж ирдэггүй.

-Нүүрсийг даруй ашиглахгүй бол моодноос гарна гэсэн  байр суурь байдагтай та хэрхэн санал нийлэх вэ?

-“Нүүрс үнс болно” гээд Баабар бичээд байдаг. Угтаа нүүрсийг Хубилай хааны үеэс хэрэглэж эхэлсэн. Ямартаа ч 800 жил хэрэглэчихлээ. Үнс болоогүй л байна. Дахиад 1000 жил хэрэглэх байлгүй дээ. Нүүрс бол нүүрс устөрөгчийн нэгдэл. Нефть, байгалийн хий болон нүүрсний химийн найрлага ижил, хэлбэр нь шингэн хий хатуу төлөвт байгаагаас биш. Нефть дуусахаар нүүрс нь одоогийн нефть химийн аж үйлдвэрийн түүхий эд болно. Одоо Хятадад нүүрсийг нефть химийн аж үйлдвэрийн түүхий эд болгоод өргөнөөр хэрэглээд эхэлчихсэн. Манайд л үнэ цэнэгүй шатаагаад утаа болгож байгаа нүүрс чинь тэнд хий, дизель түлш, метанол, этанол болж байна. Нүүрсээр хийхгүй юм гэж алга. Нүүрсийг үнэгүй гэж ард түмэнд итгүүлж байгаад Таван толгойг Хятадын компанид өгөх сонирхолтой бүлэглэл хүчтэй байна. Баабарын бичсэнээр нүүрс үнс болчихно гэж итгээд гадныханд өгөх байж л дээ. Тэрэнд нь би саад болчихсон. Харин Монголын ард түмэн хожсон. Нүүрс үнс болохгүй гэдгийг би баталгаатай хэлье. Нүүрс үнс болно гэж худлаа суртал ухуулга явуулж байгаа хүмүүс бүгд Монголын дайсан шүү.

-Нүүрсийг даруй ашиглахгүй бол моодноос гарна гэсэн  байр суурь байдагтай та хэрхэн санал нийлэх вэ?

-“Нүүрс үнс болно” гээд Баабар бичээд байдаг. Угтаа нүүрсийг Хубилай хааны үеэс хэрэглэж эхэлсэн. Ямартаа ч 800 жил хэрэглэчихлээ. Үнс болоогүй л байна. Дахиад 1000 жил хэрэглэх байлгүй дээ. Нүүрс бол нүүрс устөрөгчийн нэгдэл. Нефть, байгалийн хий болон нүүрсний химийн найрлага ижил, хэлбэр нь шингэн хий хатуу төлөвт байгаагаас биш. Нефть дуусахаар нүүрс нь одоогийн нефть химийн аж үйлдвэрийн түүхий эд болно. Одоо Хятадад нүүрсийг нефть химийн аж үйлдвэрийн түүхий эд болгоод өргөнөөр хэрэглээд эхэлчихсэн. Манайд л үнэ цэнгүй шатаагаад утаа болгож байгаа нүүрс чинь тэнд хий, дизель түлш, метанол, этанол болж байна. Нүүрсээр хийхгүй юм гэж алга.  

Монголын баялагийг тэр чигээр нь гадаадад бэлэглэх, боловсруулалгүйгээр түүхийгээр нь зөөх нь нэг л бүлэглэлийн хийдэг ажил. Хамгийн сүүлийн жишээ нь Ч.Хүрэлбаатарын санаа чилсан хууль байна. Монголын баялгийг Монголд боловсруулахыг хориглосон хуулийг Ч.Хүрэлбаатар Сангийн сайд байхдаа батлуулсан. Өөрийн уурхайгүй ашигт малтмал боловсруулдаг үйлдвэрүүдээс АМНАТ авах хууль батлуулж, Монголын өөртөө уурхайгүй ашигт малтмал боловсруулдаг бүх үйлдвэрийг хаасан явдал байна. АМНАТ-ыг дэлхий даяар зөвхөн уурхайгаас л авдаг. Харин  үйлдвэрээс авдаг цорын ганц орон гэвэл Монгол Улс байна. Энэ хуулийг хэдийгээр Ч.Хүрэлбаатар санаачилсан боловч МАН олонхоороо баталсан. Одоо хүртэл тэд  алдаагаа засахгүй байгаа. Үүний үр дүнд Ч.Хүрэлбаатарын өвөөгийн нутаг руу Монголын ашигт малтмал боловсруулдаг үйлдвэрүүд нүүсэн. Монголд жонш, төмрийн үйлдвэр, нүүрс зэргийг боловсруулалт хийж, нэмүү өртөг шингээх нь ашиггүй болсон учраас  Хятадын нутагт очоод ашигтай ажиллаж байна.

-Өдийгөөс яг дөрвөн жилийн өмнө та “Хамгийн олон дайсантай улстөрч шалгаруулбал би тодрох байх” гэж хэлж байсныг санаж байна. Одоо хүртэл өнөөх дайснууд нь байсаар л байгаа юм аа даа?

-Аргагүй шүү дээ. Монголчуудын 200 жил идэх нүүрсний ордыг үнэгүй хулгайлж авах гэсэн бүлэглэл баригдчихаад над руу есөн жил дайрч байна. Таван толгойн нэг ордыг хууль бусаар хувьчлаад авчихсан. Тэндээсээ хэдэн тэрбум ам.доллар олдгийг нь хэн ч мэдэхгүй байгаа биз дээ.

-Сонгуулийн өмнө танд тээг тавьчихлаа. Ер нь нэр дэвших бодол байсан уу?

– Надад заавал нэр дэвших төлөвлөгөө байгаагүй. Тийм бодол ч алга. Намайг нэр дэвшинэ гэж айгаад янз бүрийн хэрэг наагаад оролдоод л байгаа. Нааж болох хамгийн том хэрэг нь энэ. Нүүрсний хулгайтай огт хамаагүй. Сая шүүхээр нүүрсний хулгайтай ямар ч хамаагүй болоод шийдэгдлээ шүү дээ. Нүүрсний хулгайг МАН хэзээ ч  илрүүлж чадахгүй. Харин АН ялах юм бол илрүүлнэ. Намайг Хууль зүйн сайдаар томилох юм бол би илрүүлээд л өгнө. Өөрөөр энэ хэрэг илрэхгүй.

АН сонгуульд ялбал МАН-ын нэмсэн бүх татварыг хүчингүй болгоно

-Энэ удаагийн УИХ-ын сонгуулиас та ямар үр дүн хүлээж байна вэ. Монгол улс анх удаа томсгосон тойргоор парламентын сонгуулиа явуулах гэж байна. УИХ 126 гишүүнтэй болно гээд олон онцлогтой сонгууль болох гэж байна шүү дээ?

-АН-ын хувьд томсгосон тойргийг зөвшөөрдөг нь туйлын буруу. Яагаад гэвэл МАН чинь ковидын 20 их наяд, нүүрсний 40 их наяд төгрөгийг хулгайлчихаад сонгуулийн мөнгөө бэлдээд сууж байгаа улсууд. Тэднийг сонгогдох хамгийн том шанс нь асар их сонгуулийн зардал гаргах л систем. Хуучин нэг аймгийн гуравны нэгд тойрч яваад сонгогдчихдог байсан. Харин одоо 3-4 аймаг тойрох болчихоод байна. Тэр хэмжээгээр ухуулагчийн тоо нэмэгдэнэ, сонгуулийн зардал өснө. Хуульд заагдсан бүх ухуулагч нарын цалинг тавихад 7.5 тэрбум төгрөг гэж байна шүү дээ. Ийм их мөнгийг АН-ын болон бусад нэр дэвшигчид гаргаж чадахгүй. Монгол Улс өөрийн онцлогтой, 1.5 сая хавтгай дөрвөлжин км газар нутагтай. Ийм уудам орныг тойрч сонгуулийн сурталчилгаа хийх нь зардал ихтэй. Гэтэл энэ сонгуулиар тэр зардлыг бүр ч их өсгөлөө. Сонгуулийн системээ мөнгөнөөс хамааралгүй болгохгүй бол хэзээ ч шударга сонгууль явагдахгүй.

Томсгосон тойрогт бас нэг алдаа байгаа. Налайх дүүргийн сонгогчид хоёр хүн сонгох бол Сүхбаатар дүүргийн сонгогч би таван нэр дэвшигчийг дугуйлна. Баруун аймгийнхан 10-ыг сонгоно. Үндсэн хуулиар хүн хаана амьдарч байгаагаасаа үл хамаараад сонгох эрх адилхан байх ёстой. Яахаараа баруун аймгийнхан Сүхбаатар дүүрэгт амьдарч байгаа надаас хоёр дахин их саналын эрхтэй байдаг юм бэ. Налайх хоёрхон төлөөлөгч сонгоод баруун аймаг арвыг сонгож байгаа нь шударга юм уу. Ийм дампуу сонгууль болох гэж байна. Тэр утгаараа миний бие энэ удаагийн сонгуульд орох тухай бодох ч үгүй байгаа. Сонгуулийн дараа юу болохыг мэдэхгүй. Уг нь энэ нэр дэвшигчдийн тооны асуудлыг ҮХЦ залруулах боломжтой. Гэвч Үндсэн хуулийн цэц даргаа ч томилоогүй, үнэхээр замбараагүй байна шүү дээ. Дээрээс нь мандатын тоогоор сонгуулийн зардал арав дахин өсгөчихөж байна. Энэ их мөнгийг олигархиуд даана уу гэхээс жирийн нэр дэвшигчид хөлд нь чирэгдэнэ. Улам л мөнгөнөөс хамааралтай сонгуулийг УИХ оройлон хийж байна.

-“Өнгөрсөн 30 жил Монгол улс буруу замаар явж ирсэн байна. Одоо хөгжлийн замдаа орохын тулд бүсчилсэн загвараар хөгжих ёстой” гэдэг гаргалгаагаар сонгуулиа явуулъя гэж улс төрийн намууд нэгдсэн биз дээ?

-Хэрэв буруу гэж байгаа бол өнгөрсөн 34 жилийн 30-д нь дангаараа буюу эвсэж засгийн эрх барьсан МАН-ын буруу. Угаасаа Монгол Улсын хууль тогтоомжид бүсчилсэн хөгжлийн талаар тодорхой зорилтууд дэвшүүлсэн байгаа. Л.Оюун-Эрдэнэ бодож олсон ч юм биш. Бүсчилж хөгжүүлж болно. Гэхдээ тэрэндээ зориулж мөнгөтэй МАН-ынхан мөнгөгүй бусад намынхныг чирдэг сонгуулийн системээ дагуулж болохгүй. Энэ сонгуулиар олонд танигдсан мөнгөтэй улсууд л дахиад гарч ирнэ. Шинэ залуучуудад ямар ч боломж байхгүй.

-Найман жил завсаргүй төрийн эрхийг барьсан МАН-ын мөрийн хөтөлбөрийн хэрэгжилтэд та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-МАН-ын мөрийн хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн биелэлт “0” хувь. Тэд өнгөрсөн найман жил ард түмэнд амласан амлалтаа огт биелүүлсэнгүй. Улаанбаатараас гардаг бүх замыг дөрвөн эгнээ болгоно гэж амласан. Дарханы зам дөрвөн эгнээ болсон ч ашиглалтад аваагүй байхад эхнээсээ шар усны үерт цөмөрчихлөө. Баруун аймаг руу чиглэсэн Эрдэнэсант сум хүртэлх замыг бас дөрвөн эгнээ болгоно гэсэн биелээгүй байна. Эрчим хүчний хараат байдлаас гарахын тулд 840 МВт хүчин чадалтай, гурван нүүрсний станц, нэг усан цахилгаан станц ашиглалтад оруулна гэсэн амлалтдаа хүрсэнгүй. Харин АН дөрвөн жилийн хугацаанд шинэ станцаар тооцвол 200 орчим МВтыг ашиглалтад оруулсан. III, IV станцын өргөтгөл, “Амгалан-ДЦС”-ын хүчинд Улаанбаатар найман жил гацахгүй явж ирлээ. МАН энэ хугацаанд юу ч хийгээгүй. Хамгийн сүүлчийн жишээ автобусны хэрэг байна. Мөнгө нь байхад хэдэн автобус хэл амгүй аваад явуулж чадахгүй хэдэн жил боллоо. Улаанбаатарын менежмент гэж огт алга. Өвлийн хүйтэнд автобусгүй байж автомашиныг нь тэгш, сондгой болгочихдог. Улаанбаатарчуудыг яаж зовоох уу гэж бодож байгаад янаглан хорлодог эрх баригчдын мөрийн хөтөлбөр юу гэж биелэгдэх юм бэ. Нийслэлийн нийтийн тээврийг шийдэж чадахгүй найман жил ухнадаж байгаа улсуудаас хөгжлийн шийдэл хүлээгээд ч нэмэргүй.

-МАН нэг ч татвар нэмэхгүй гэж амлаад найман жил төрд суухдаа арав гаруй татвар нэмчихлээ. Энэ цаг үед АН өмнөх шигээ татварын дөрвөн 10-ын бодлого хэрэгжүүлнэ гэж амлалт өгвөл сонгуульд ялалт байгуулж чадна даа. Танай нам сонгуулийн мөрийн хөтөлбөртөө энэ талаар юу гэж тусгасан бэ?

-АН дөрвөн үндсэн татварыг 10 хувь болгосны үндсэн дээр Монголын эдийн засаг томорч байсан. Бараг арав дахин тэлж, далд эдийн засаг ил болж хүмүүс татвараа нуухаа больсон. Тэр үед бараг 30, 40 хувьтай байсан ХХОАТ, ААНОАТ, НДШ, НӨАТ гэсэн дөрвөн төрлийн татварг арван хувь болгож байсан. Энэхүү дөрвөн 10-ын бодлого МАН-ыг татвар нэмтэл буюу 2017 оны төсөв хүртэл үр дүнгээ өгсөн. 2016 оноос хойш татварууд нэмэгдсээр ирлээ. Тэр дунд хамгийн хорлонтой нэг татвар байгаа. Байр, машин, газар, лиценз зарахад эрх шилжүүлсний хураамж гээд 2-5 хувийн татвар аваад байгаа. Үүнийг Ч.Хүрэлбаатар Сангийн сайд болонгуутаа хийсэн дампуу ажил. Үүнээс болоод бизнесүүд хөдөлж чадахаа байчихсан. Ер нь татварын дарамт бизнес эрхэлж байгаа хүмүүсийг их мохоож байгаа. Татварын дарамтад нухлуулж байхаар зүгээр сууж байя гээд хаалгаа барьцгааж байна шүү дээ.

Би АН-ын мөрийн хөтөлбөрийг боловсруулахад оролцсон. Бид энэ удаагийн сонгуульд ялбал МАН-ын нэмсэн бүх татварыг хүчингүй болно. 2016 онд ямар татвартай байсан, тэр рүүгээ буцаж очно гэсэн үг. Татвараас гадна авлига өгөхөд хүргэх эрсдэлтэй 800 журам байна. Хууль зүйн яаманд бүртгэлтэй журмыг хуулийн адил мөрдөнө. Харамсалтай нь Хууль зүйн яамд бүртгэлгүй 800 журам гаргачихаад “Чи мухлаг нээх юм бол ийм ийм юм бүрдүүлж ирээрэй” гээд дааж давашгүй шаардлага тавьчихдаг. Нөгөөхийг бүрдүүлэхэд хэцүү юм байна гэхээр авлига нэхдэг. Үүнийгээ засахгүй бол Монгол Улсын авлигын индексийг өсгөөд байгаа юм. Бидний засаг авсан үед ганцхан жил авлигын индекс 90-ээс дээш гарсан. Бусад үед нь голдуу 80-90-ийн хооронд байв. Сүүлд 2015 оны авлигын индекс  60-70-ийн хооронд байсан. Тэрнээс хойш тасралтгүй өссөн. Уг нь нэг хүний орлого ингэж өсвөл дээр сэн. Гэтэл МАНын найман жилд ардчиллын индекс доошоо, авлигын индекс дээшээ явж ирлээ дээ.

-Парламентын бүрэн эрхийн хугацаа дуусах дөхсөн энэ үед чухал хуулиуд оруулж ирж яаралтай горимоор хэлэлцэж байгааг та юу гэж харж байна вэ?

-Маш буруу. Энэ үед УИХ үлдэж байгаа хугацаанд сонгуулиа бодоод юун хууль батлах манатай байгаа. Гишүүдийнх нь толгой ажиллахгүй. Яаж сонгуульдаа ялах вэ гэж бодож яваа. Угаасаа хаврын чуулганаар сонгуулийнхаа тойргийг тогтож аваад хөдөө гараад явдаг. Чухал хуулиудыг дараагийн Их хуралдаа үлдээсэн дээр байдаг.

-Ярилцлагынхаа төгсгөлд танаас нэг амлалт авмаар байна. Эрүүгийн хуулийн 13.14-д “Худал мэдээлэл тараах” гэсэн заалт байгаа. АН-ын үед байгаагүй энэ заалтыг сүүлд МАН хэвлэлийнхний амыг барихыг тулд эрх барих хугацаандаа оруулаад ирсэн. Энэ зүйл заалтаар сэтгүүлчид шоронд ачигдах нөхцөл бүрдсэн. Хэрэв АН сонгуульд ялалт байгуулбал уг заалтыг хүчингүй болгож чадах уу?

-Бидний үед Эрүүгийн хууль 13.13 гэсэн зүйл ангитай байсан. Гэтэл МАН 2020 оны нэгдүгээр сард  “Худал мэдээлэл тараах” гэсэн 13.14 дүгээр заалт эрүүгийн хуульд  нэмсэн. Худал эсвэл үнэн нь эрх баригчдын үзэмжээр шийдэгдээд байгаа учраас энэ нэмэлт өөрөө сэтгүүлчдийг хэлмэгдүүлдэг заалт болсон. АН засаглаж байхдаа Үндсэн хуулийн 16.16 дахь “үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөө”-г зөрчинө гээд ийм зүйл эрүүгийн хуулинд огт нэмдэггүй байсан. Харин МАН-ын үед хүчээр оруулчихна лээ. Энэ зүйл торгуулийн ялтай. Шийтгүүлж байгаа хүмүүсийн бараг 90 хувь нь сэтгүүлчид байна. Тиймээс хэвлэлийнхэн МАН-аас айгаад дуугарч чадахаа ч байсан. Үндсэн хууль зөрчсөн энэ заалтыг хүчингүй болгох ёстой. АН засгийн эрх авах юм бол МАН-ын үед нэмсэн бүх татварыг хүчингүй болгодог шиг Эрүүгийн хуулийн 13.14ийг хүчингүй болгох хэрэгтэй. АН-ын үед сэтгүүлчид ямар эрх чөлөөтэй байсан яг тэрэн шигээ л болно.

Ардчилсан намын улс төрийн зөвлөлийн гишүүн М.Чимэддоржтой ярилцлаа.

---

-УИХ-аар Баялгийн сангийн тухай хуулийг яаралтай горимоор хэлэлцэж эхэллээ. Энэ хууль батлагдсанаар эдийн засагт ямар үр өгөөжтэй вэ. Иргэдийн амьжиргаанд ямар бодитой өөрчлөлт орох вэ?

-Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр баялгийн сан байгуулах зохицуулалттай болсон. Энэ заалт өнгөрсөн таван жилийн хугацаанд ажил болоогүй. Тиймээс, өнгөрсөн намрын чуулганаар Ардчилсан нам Тусгаар тогтнол үндэсний баялгийн сангийн тухай хуулийн төсөл боловсруулан УИХ-д өргөн барьсан. Эрх баригч нам Ардчилсан намын өргөн барьсан төслийг хэлэлцэхгүй, зөвшилцөж нэгтгэсэн хуулийн төсөл өргөн барьж хэлэлцэхээр парламентад суудалтай намуудын удирдлагууд гарын үсэг зурсан. Харамсалтай нь эрх баригчид социализм байгуулах, баялгийн сан биш авлигын сан байгуулах хуулийн төсөл яаралтай горимоор оруулж ирлээ. Энэ төсөл батлагдвал төр улам данхайж, авлигадаа живнэ.

-Энэ сангийн хөрөнгийг өсгөж, арвижуулахын тулд ямар хүн удирдах ёстой вэ. Яавал улс төрөөс ангид байх вэ?

-Баялгийн сангийн удирдлага улс төрөөс хараат бус, мэргэжлийн хүн байх шаардлагатай.

Баялгийн сантай улс орнуудын сайн туршлага ч, олон улсын байгууллагуудын зөвлөмж ч ийм. Өөрөөр хэлбэл, шавхагддаг байгалийн баялгийг улс төрийн популизм, халамжид зарцуулбал хойч үе нь хоосон үлддэг. Тийм ч учраас Ардчилсан намын төсөлд баялгийн сангийн удирдах зөвлөлийг УИХ-аас байгуулж, удирдах зөвлөл нь сангийн хөрөнгийг шууд удирдахгүй зөвхөн хөрөнгийн менежмэнтийн мэргэжлийн баг ажиллуулах замаар сангийн хөрөнгийг өсгөх зохицуулалт тусгасан байсан. Харамсалтай нь МАН-ын төсөлд сангийн удирдлагыг яамд хариуцахаар тусгасан байгаа нь баялгийн санг ЖДҮ, Тариалан эрхлэлтийг дэмжих, Хөдөө аж ахуйг дэмжих зэрэг засгийн газрын тусгай сангуудтай адилхан болгож байна. Өнөөдөр Засгийн газар 25 тусгай сантай, бүгд хулгай нүүрлэчихсэн байна. Гэтэл байгалийн баялгийн орлогыг төвлөрүүлдэг гурван санг нэмж байгуулна гэсэн үг. Ийм учраас баялгийн биш авлигын сантай болох нь гэж байгаа юм.

-Танай намын боловсруулсан төсөлд Баялгийн сангаас юу, юуг санхүүжүүлэхээр тусгасан бэ?

-Баялгийн сангийн үндсэн зорилго бол шавхагддаг баялгийг ирээдүй үедээ зориулан хуримтлуулах, эрдэс баялгийн үнийн мөчлөгөөс эдийн засгаа хамгаалах, нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд зайлшгүй шаардлагатай. Гэхдээ хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалт татах боломжгүй дэд бүтцэд хөрөнгө оруулахад зарцуулагдах ёстой. Ийм учраас АН ирээдүй үедээ хуримтлуулдаг Ирээдүйн өв сан, Эдийн засгийн тогтвортой байдлыг хамгаалдаг төсвийн тогтворжуулалтын сан, хөгжлийг хурдасгах зориулалттай Хүртээмжтэй хөгжлийн сан гэсэн бүрэлдэхүүн сангуудтай байхаар төсөлдөө тусгасан. Гэтэл эрх баригчдын төсөл нь улс төрийн популист амлалтыг санхүүжүүлэхэд чиглэгдсэн, хөдөлмөр нийгмийн хамгааллын яамны сайд нь удирддаг хуваарилалтын сан байгуулахаар тусгасан байх жишээтэй. Өөр нэг онцлог бол эрх баригч нам төрийн өмчийн компаниудыг нэгтгэсэн нэг аварга том компани энэ орлогыг бүрдүүлэхээр хуулийн төсөлд тусгаж. Өнөөдөр “Эрдэнэс Монгол” компани төсвийн гадуур төсөв зарцуулдаг, ард түмнээсээ эрх авч сонгогддог УИХ-ын бүрэн эрхийг хэрэгжүүлдэг газар болж хувирсан. “Эрдэнэс Монгол” нөгөө талдаа холбогдохгүй төмөр зам, нөөц нь тогтоогдоогүй газар руу газрын тос дамжуулах хоолой барих ажлыг санхүүжүүлж, цаасан дээрх төрийн өмчийн компаниудын хувьцаа эзэмшигч болж олон арван тэрбумаар хийсэн зураг, ТЭЗҮ эзэмшдэг газар болж хувирсан. Төрийн өмчийн компаниудын ашигтай ажилласных нь ашгийг ашиггүй ажилласных нь алдагдалд шилжүүлдэг газар болсон. Ардчилсан нам үүнийг засахын тулд төрийн өмчийн компаниудад бүтцийн өөрчлөлт хийж, олон нийтэд нээлттэй компани болгон зохион байгуулах реформын төсөл оруулж ирсэн. Гэтэл эрх баригчид төрийн өмчийн компаниудыг нэгтгэн томруулж, нэмж төрийн өмчийн компаниуд байгуулах төсөл оруулж ирлээ. Энэ бол уул уурхай, боловсруулах үйлдвэрлэлийн салбараас хувийн хэвшлийг шахах бодлого гэж харагдаж байна.

-Гадаад орнуудад ядуу иргэдийнхээ эрүүл мэнд, боловсролд туслах зорилготой сангууд байдаг. Тэр санд хандивлагчдын нэрсийг олон нийтэд зарлах нь ч бий. Яагаад манайд ийм сангууд байж болдоггүй юм бэ?

-Өндөр хөгжилтэй орнуудад олон нийтийн санаачилагаар байгуулагдсан ашгийн бус үйл ажиллагаа явуулдаг сангууд байдаг. Манай улсын хувьд ийм сангууд байгуулагдаж үйл ажиллагаагаа явуулж, бэхжиж эхэлж байсан үе саяхан. Харамсалтай нь улстөрчид буянтны дүрээр сонгогчид дээр очихын тулд элдэв сан байгуулсаар жинхэнэ нийгмийн сайн сайхны төлөө ажилладаг сангууд нь дарагдаад байх шиг байна. Нөгөө талаас Засгийн газар нийгмийн хөгжлийг дэмждэг төсвөөс санхүүждэг тусгай сангуудтай байж болно. Гэхдээ өнгөрсөн хугацааны түүхээ харвал сан байгуулахаар тоночихоод байна. Тиймээс сангийн хөрөнгийн зарцуулалтыг тодорхой хуульчилж, ил тод байдлыг хангахгүй бол хулгайн сав л болох нь тодорхой.

-Ардчилсан нам энэ удаагийн сонгуульд ямар мөрийн хөтөлбөртэй оролцож байгаа вэ?

-Ардчилсан намын мөрийн хөтөлбөрийг гурван гол зорилтод авч үзэж болно. Юуны өмнө ардчилсан тогтолцоог бэхжүүлэх, төрөө чадавхжуулах. Өнөөгийн төрийн чадамжгүй байдлыг өөрчлөхгүйгээр, томоохон шинэчлэл хийхгүйгээр, чөлөөт хэвлэлийг дэмжихгүйгээр, иргэний эрхийг хамгаалдаг болгохгүйгээр ардчилал оршихгүй. Хоёрдугаарт, чөлөөт эдийн засгийг дэмжих. Монгол Улс сүүлийн найман жилд чөлөөт эдийн засгийн тогтолцооноос ухарч төрийн капитализм байгууллаа. Үр дүнд нь клептократик (хулгайн засаглал) төртэй боллоо. Төрийн алба нь чадвартай хүн ажиллах боломжгүй бага цалинтай, цалингаас өөр орлого олдог хүн л очдог болсноос яамдыг компаниуд хувьчлаад авчихлаа. Төр нь бизнес эрхэлж, хувийн хэвшлээ шахдаг боллоо. Уул уурхайгаас бусад салбарт өсөлт алга, харин ч зарим салбарт уналт ажиглагдах боллоо. Тиймээс хувийн хэвшил дээрээ суурилсан, бүтээмжийг урамшуулдаг чөлөөт эдийн засгийн тогтолцоогоо хөгжүүлэхэд анхаарсан хөтөлбөр боловсруулсан. Гуравдугаарт, шударга ёсыг сэргээн тогтоох. Монгол Улс авлигын индексээр найман жилийн хугацаанд 50 байр ухарлаа. Дэлхийн хамгийн авлигажсан улс боллоо. Эрх зүйт ёс уланд гишгэгдэж, эрх баригчдыг шүүмжилсэн хүн шоронд суудаг боллоо. Тиймээс шударга ёсыг сэргээн тогтоох бол өнөөгийн хамгийн чухал асуудал, сорилт болоод байна. Ардчилсан нам иргэнийхээ эрхийг хамгаалдаг, хуулийн өмнө хүн бүр ижил байх зарчмыг сэргээн тогтоох бодлогыг хөтөлбөртөө тусгасан.

-Энэ парламентын бүрэн эрхийн хугацаа дуусах гэж байна. Гэтэл чуулганы төгсгөлд чухал хуулиуд хэлэлцэж байгаа нь Монгол Улсыг хорлосон явдал боллоо гэсэн шүүмж бий. Ер нь ийм эгзэгтэй үед ямар ямар хуулиуд хэлэлцэж болохгүй вэ?

-Хоёр төрлийн хуулийг сонгуулийн өмнө яаран сандран хэлэлцэж болохгүй. Эхнийх нь засаглалтай холбоотой хуулиуд. Харамсалтай нь одоо УИХ-ын тухай, УИХ-ын хуралдааны дэгийн тухай хууль, Үндсэн хуулийн Цэцийн тухай хуулиудыг хэлэлцэж байна. Эдгээр хуулиуд урт хугацааны үр дагавартай хуулиуд. Ялангуяа Үндсэн хуулийн цэцийн тухай хуульд Цэцийн гишүүнийг хариуцлагад татах боломжгүй болгох зохицуулалт оруулж ирж байгаа нь сонгуулийн өмнө Цэцэд томилгоо хийж, хожим нь улс төрийн зорилгоор ашиглах үүд хаалга нээж байна. Энэ хуулийг өөртөө зориулж санаачилсан байж ч магадгүй гэсэн хардлага ч бий. Хоёр дахь нь сонгуулийн амлалт, мөнгө тараах эрх зүйн орчин бүрдүүлэх эрсдэлтэй хуулиуд. Өнөөгийн эрх баригчид ямар ч аргаар хамаагүй ялах ёстой, эрх мэдэлдээ үлдэх ёстой гэдгээ ил цагаан хэлдэг болсон. Сонгууль болдгоороо болно, Монголын амьдрал үргэлжилнэ. Баялгийн сангийн хуулийг ч сонгуулийн өмнө мөнгө тараах эрх зүйн орчин бүрдүүлэхэд ашиглах вий гэсэн болгоомжлол байна.

-Цагдаагийн албан хаагчид 13 настай охиныг хүчирхийлсэн гэх асуудалд танай намын зүгээс мэдэгдэл гаргажээ. Энэ талаар дэлгэрүүлэхгүй юу?

-Бага насны хүүхэд хүчирхийлсэн нь жигшүүрт хэрэг. Энэхүү жигшүүрт хэрэгт татвар төлөгчдийн мөнгөөр цалинжуулж ажиллуулдаг, иргэдийн амгалан тайван байдлыг хамгаалах, хууль сахиулах үүрэгтэй цагдаагийн албан хаагчид холбогдсон нь аймшигтай хэрэг. Энэ бол цэвэр өнөөгийн төрийн дампуурлын илрэл. Тиймээс, гэмт хэрэгт шалгагдаж буй хүмүүс хуулийн дагуу шалгуулаад зохих хариуцлагаа хүлээх нь нэг асуудал. Мөн хууль сахиулах үүрэгтэй албан хаагчид ийм хэрэгт холбогдсоны төлөө холбогдох албан тушаалтнууд захиргааны болон улс төрийн хариуцлага хүлээх ёстой. Ингэж байж төрд хариуцлага, нийгэмд шударга ёс тогтоно.

М.МӨНХЦЭЦЭГ