Author: МӨНХЖАРГАЛЫН МӨНХЦЭЦЭГ

АН-ын ҮБХ-ны гишүүн Т.Батцогттой ярилцлаа.

---

-ҮХНӨ-өөр тогтолцооны өөрчлөлт хийнэ гэж байгаа. Танд ямар шийдэл байна вэ?

-Өнөөдөр Монгол Улс бүхэлдээ тогтолцооны гажуудалд орсон нь үнэн. Илэрч байгаа хамгийн тод жишээ бол Улаанбаатар хотын эмх замбараагүй байдал. Утаа, түгжрэл, хөрсний бохирдол, хог шороондоо дарагдсан Улаанбаатарт хүн амьдрахад хамгийн тухгүй, муу хот болж хувирсан байна. Хот өөрөө тэр чигтээ буруу тогтолцоогоор явж ирсны үр дүнд засаглалын хямралыг бий болгосон. Шийдэл нь маш энгийн. Хотын даргыг хотын иргэд өөрсдөө сонгодог болох ёстой. Одоогийн тогтолцооны гажуудлаас иргэд хохирч байна. Тэгвэл хариуцлага тооцох эрх мэдлийг хохирч байгаа иргэдэд өгөх ёстой.

-Одоо яригдаж байгаа ҮХНӨ-ийн төсөлд энэ тухай дурдагдаагүй. Хотын даргыг хотын иргэд сонгосноор ямар үр дүн харагдаж байна вэ?

-Энэ тогтолцоог өөрчлөхөд ҮХНӨ хийх шаардлагагүй. Үндсэн хуулийн 13, 57 дугаар зүйл хэсгүүд дээр хот, нийслэл хоёрын ялгааг тодорхой заачихсан байгаа. Гэтэл бид Үндсэн хуулийнхаа үндсэн агуулгыг өнөөдрийг хүртэл огт хэрэглээгүй. Үүний уршгаар сүүлийн 20 жилд хот маань ямар гамшгийн хэмжээнд хүрээд байгааг харлаа шүү дээ.

Уг нь Үндсэн хуульд бичсэнээр хот, нийслэл гэдэг тусдаа ойлголт. Харин манайх нийлүүлээд “Нийслэлийн засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагч” гээд нэг хүнд хоёр том асуудлыг хариуцуулчихсан. Хэтэрхий их эрх мэдэлтэй хэрнээ үндсэн чиг үүргээ хэрэгжүүлдэггүй.

-Тэгэхээр нийслэлийн дарга нь бас тусдаа байх ёстой гэх гээд байна уу?

-Нийслэл гэдэг бол газар, нутаг дэвсгэрийн хувьд зааж өгсөн засаг захиргааны нэгжийг хэлээд байгаа юм. Энэ нь баруун аймаг, төвийн нутаг гэдэгтэй адилхан газар нутгийн байршлаар нийслэл гэж нэрлэдэг засаг захиргааны нэгж. Нийслэлийн чиг үүрэг нь хүмүүс хоорондын хамтын амьдралын харилцааг зохицуулах үүрэг бүхий хууль, дүрэм журмыг хэрэгжүүлэх, иргэдэд төрийн үйлчилгээг хүргэх ажил голдуу явагдана. Тиймээс Нийслэлийн Засаг дарга гэж байна.

Нөгөө талд нь хот гэдэг тусдаа ойлголт байгаа. Өндөр хөгжилтэй орнуудад хотын мэр гэж байдаг шүү дээ. Хот бол хүн ихээр төвлөрсөн, барилга байшин баригдаж, тээвэр, ус, дулаан зэрэг дэд бүтэц бий болсон суурьшмал бүс. Өөрөөр хэлбэл, нутаг дэвсгэрийн хэмжээгээр нийслэл гэдэг газарт 21 аймгаас хүний төвлөрөл ихээр бий болж хот үүсгээд байгаа юм. Хот гэдэг ойлголт бол иргэдийн, хүмүүсийн эрүүл, аюлгүй амьдрах орчныг бүрдүүлэх, хангах ёстой. Монгол Улсын иргэн нь “Эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах, орчны бохирдол, байгалийн тэнцэл алдагдахаас хамгаалуулах эрхтэй” гэж Үндсэн хуулийн 16.2-д хатуу заасан байдаг. Хот бол иргэний Үндсэн хуулийг хангуулахын төлөө л чиг үүргийг хэрэгжүүлэх субьект. Тэгэхээр төвлөрсөн олон хүнийг сайхан амьдруулах шийдэл нь хот, нийслэл гэдэг хоёр ойлголтыг салгах юм.

-Түгжрэлийн сайдтай болсон шүү дээ. Энэ чинь шийдэл биш юм уу?

-Түгжрэлийн сайдыг томилсон асуудал бол засаглалын хямрал нүүрлэсний бодит жишээ шүү дээ. Дээр дурдсанчлан хотод тулгамдсан олон асуудал бий. Тэр дундаас зөвхөн түгжрэлийг шийдэх гэж төрийн захиргааны албан тушаалтныг дээрээс томилсон. Үүнээс болоод үнэн хэрэгтээ сайд нь, хотын Засаг дарга нь юу хийсэн ч тодорхойгүй нөхцөл байдал үүсчихсэн. Энэ бол Улаанбаатар хотын ганц ч асуудлыг шийдвэрлэх шийдэл биш юм.

-Тэгвэл хотын захирагч гэдэг хүнийг Нийслэлийн иргэдийн хурлаасаа томилж болохгүй юм уу. Заавал сонгууль хийх шаардлагатай гэж үү?

-Өнөөдөр Улаанбаатарт амьдарч байгаа Монгол Улсын 1.3 сая иргэн шууд утгаараа төлөөллийн ардчиллын замаар төр барих эрхээ алдчихсан. Нийслэлийн засаг даргыг иргэдээс сонгогдсон 45 төлөөлөгч санал болгоод Ерөнхий сайд батламжлан томилж байна. Өнөөдөр хотын дарга гэдэг улс төрийн томилгоо байсаар ирсэн. Тэр хүн зөвхөн намын бүлгийн гишүүдээсээ санал аваад сонгогдсон болохоор таны эрх ашгийн төлөө, таны амьдрах ая тухтай орчныг бүрдүүлэхийн төлөө ерөөсөө ажилладаггүй. Иймд хотын бүх үзүүлэлт өнөөдөр хасах руу орсон байна. Нэн тэргүүний асуудал болох иргэдийн эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрахад чиглэсэн ажил нь орхигдчихоод байна. Тиймээс Үндсэн хуулинд заасанчлан хот, нийслэл гэсэн хоёр ойлголтыг салгах хэрэгтэй. Хотын мэр буюу хотын захирагчийг яг хотод амьдарч байгаа иргэд өөрсдөө сонгоё. Хотын 1.3 сая хүнээс сонгогдсон дарга маань бидний алхам тутамд тулгамддаг асуудлыг авч хэлэлцдэг, хүлээж авдаг, эргээд иргэд нь хариуцлага тооцдог байх тэр эрхийг нь иргэдэд өөрсдөд нь өгье л дөө. Гэтэл бидний амьдарч байгаа хотын зам талбай нь хангалттай, ногоон байгууламж сайтай, тоос шороогүй, түгжрэлгүй ая тухтай байлгахад таныг хэн төлөөлж байна вэ. Эдгээр асуудлыг шийдэж чадах хүнээ хотын иргэд өөрсдөө сонгодог болох хэрэгтэй.

-Нийслэлийн иргэдийн хурлын 45 төлөөлөгч чинь иргэдээсээ сонгогддог биз дээ. Иргэдэд тулгамдсан асуудлуудыг шийдэхийн тулд хот гэж айл тусдаа төсөвтэй байдаг. Хотын даргыг хотын иргэд өөрсдөө сонгодог болоод бүх асуудал шийдэгдчихдэг бол төлөөлөгчдийн хэрэг байна уу?

-Тийм шүү, маш чухал асуулт байна. Хотын даргыг хотын иргэд өөрсдөө сонгоё гэхээр яг энэ асуудал гарч ирнэ. Дахиж хот байгуулаад төсөвтэй байх юм уу гээд. Тэгэхээр энэ бол ахиж төсөв, зардал нэмэх тухай асуудал огт биш. Одоогийн байгаа төсөв болоод төрийн байгууллагын бүтэц дээр үндэслээд чиг үүргийг нь салгая гэсэн үг. Чиг үүргээ дагаад тухайн ажлыг хэрэгжүүлэх төсөв зардал дагаад хуваагдаад явах юм. Түрүүн ярьсанчлан нийслэл, хот гэдэг хоёр ойлголт бол тэс өөр чиг үүрэг бүхий субьект байгаа юм. Одоо Нийслэлийн засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагч гээд хавсаргаад нэг хүн болгочихоор иргэдийн өмнө хүлээсэн амьдрах орчны ажлаа орхигдуулаад зөвхөн захиргааны үүргээ гүйцэтгэж хууль хэрэгжүүлэх замаар төр данхайгаад байгаа юм. Гэвч иргэдэд төрийн үйлчилгээ хэрэгтэй юү гэхээр хэрэгтэй. Нийгмийн хүмүүс хоорондын хамтын амьдралыг зохицуулах хууль, дүрэм, журам ч хэрэгтэй. Энэ утгаараа иргэд төлөөллийн зарчмаараа Нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хуралдаа төлөөллөө сонгоод явах нь зүйн хэрэг. Харин одоогийн тогтолцоонд орхигдоод хангагдахгүй байгаа иргэдийн амьдрах орчны асуудлыг хариуцдаг хотын мэр буюу захирагчийг иргэд өөрсдөө сонгож, өөрсдөө хариуцлага тооцдог тогтолцоог л бий болгоё гэж байгаа юм. Дэлхийн томоохон хотууд ийм л зарчмаар асуудлаа шийдээд зөв хэлбэрээр явж байна.

-АН-ын эвлэрлийн асуудал нийгмийн анхаарлын төвд байгаа. Намыг албан ёсоор төлөөлөх ҮБХ-ны гишүүд даргаа сонгосон. Гэтэл С.Эрдэнэ тал тусдаа хурлаа зарлаад УИХ-ын гишүүн Д.Ганбатыг даргаараа тавьчихлаа. Нам нэгдэж нийлэх нь туйлын зорилго биш юм уу?

-Сүүлийн жилүүдэд үргэлжилж байгаа АН-ын дотоод үл ойлголцол, тодорхой нөхцөл байдал бол эрх баригч МАН-тай холбоотой. МАН нэг намын тогтолцоог бий болгох гэж, 2024 оны сонгуульд АН-ыг хүчгүй оруулах гэж зохион байгуулалттайгаар ийм үйл ажиллагаануудыг явуулж байна гэж харж байна.

-Эрх баригчид ээлжит бус сонгууль зарлаж магадгүй нөхцөл байдал зөрчилдөөнтэй энэ цаг үед АН яаралтай эв цавандаа орох нь чухал баймаар юм?

-2023 онд УИХ-ын сонгууль болно гэсэн таамаг мэдээллүүд явж байна. Гэхдээ одоогийн байдлаар бол яг сонгуулийн тов тодорхой болоогүй холбогдох хууль, журмууд батлагдаагүй албан ёсны мэдээлэл гараагүй байна. Эрх баригч МАН мэдээж өөртөө ашигтай хувилбараар шийдвэрлэхээр ажиллаж байгаа байх.

АН-ын хувьд нийт гишүүд, дэмжигчид бол ардчилсан үзэл баримтлал дээрээ итгэл үнэмшилтэйгээр нэг талдаа байгаа. Тэгэхээр яг сонгуулийн тов гараад тодорхой болчихвол намын зөрчилдөөнтэй байгаа талууд ойлголцоод нэгдээд, эвлэрээд явна байх гэж итгэж байна.

Улаанбаатар-Бээжин чиглэлийн агаарын хил нээгдээд арваад хонож байна. Авиа компаниудын нислэгийн тийзний үнэ зорчигчдын бухимдлыг төрүүлээд байгаа. Цар тахлын өмнө хоёр талын зардал нэг саяд хангалттай багтдаг байсан бол одоо гурван сая давжээ. Тодруулбал, “Air china” 3.394.800, МИАТ-ийнх 2.970.000 төгрөгөөр нисч байна. Улаанбаатараас Бээжин хүртэл 1170 км-ийн зайтай. Энэ замыг орчин үеийн агаарын хөлөг 78 минутад туулдаг. Энэ нь Лондонгоос Берлин хүрэхтэй ойролцоо гэсэн үг. Нарийвчилж авч үзвэл Лондонгоос Берлиний хооронд 1096.11 км байдаг. Энэ замыг нисэх онгоцоор туулбал нэг цаг хэртэй ниснэ. Харин тийзний үнэ нь ердөө 30-хан ам.доллар байна. Өөрөөр хэлбэл, бид хөршийнхөө нийслэл рүү нисэхдээ гурван сая төгрөгөөр ирж, очиж байхад яг адилхан зайнд нислэг үйлддэг дээрх улсуудын тийзний үнэ манайхаас 30 дахин хямд үнэтэй байна. Тэгэхээр бид Бээжин рүү ийм үнээр нисэх боломж бий юү.

Энэ талаар инженер нисгэгч, доктор(Pn.D) Т.Батжаргалтай ярилцлаа.

---

-Нислэгийн тийзний үнийг яаж тогтоодог юм бэ?

-Ер нь нислэгийн тийзийн үнэ тарифыг тогтоох хэд хэдэн арга байдаг. Нислэг үйлдэхэд гарсан зардал аль ч тохиолдолд нөлөөлнө. Тэгэхээр МИАТ компанийн зардал их өндөр гардаг хэд, хэдэн шалтгаан байдаг. Ижил төстэй чиглэлд өрсөлдөгч авиа компаниуд 400-500 онгоцтой байна.

Харин МИАТ тавхан агаарын хөлөгтэй байх жишээний. Нэгдүгээрт, онгоцны тоо цөөхөн учраас зардалд нөлөөлнө. Дээрээс нь МИАТ олон төрлийн онгоцтой. Европын хямд өртгөөр нисдэг, томоохон авиа компаниуд ийм олон төрлийн онгоцтой байдаггүй. Онгоцны төрлийг аль болох цөөхөн барих ёстой. Төрөл болгон өөр, өөр байхаар онгоцны сэлбэг хэрэгсэл, засвар үйлчилгээ гээд маш их зардал гардаг. Онгоцны төрөл болгоноор запас сэлбэг, нисгэгч, техникийн ажилтнуудыг сургаж бэлтгэх, сургалт гэх мэтчилэн зардал нь өснө шүү дээ. Дээр нь МИАТ-ийн хувьд улс төрийн нөлөө их, мэргэжлийн бодлого удирдлага нь алдагдаад эхлэхээр маркетингийн бодлогод нь эргэлзээтэй байдал үүсэх талтай.

-Манай агаарын тээвэр их өндөр үнэтэй түлш хэрэглэдэг. Нийт зардлын хэдэн хувийг түлш эзэлж байна вэ?

-Агаарын тээврийн аль ч компанид нисэх онгоцны нислэг үйлдвэрлэлийн нийт зардлын 40 хүртэлх хувийг түлш шатахуун эзэлдэг. Манайх жилийн турш ердөө 30 -хан мянган тонн агаарын хөлгийн шатахуун (ТС) хэрэглэдэг. Манайх дэлхий дээр хамгийн өндөр үнэтэй онгоцны түлш хэрэглэдэг орон. Яагаад гэвэл 30-хан мянган тн түлшийг хэрэглэхэд гарын таван хуруунд багтах цөөхөн компани нийлүүлдэг. Оросын Холбооны Улсад түлш зарж байгаа нэг нөхрөөс таван монгол очоод жаахан, жаахныг авахдаа хоорондоо үнээр өрсөлдөж, ханшийг нь өсгөчихдөг. Тус бүрдээ багахан хэмжээний түлш авдаг болохоор бөөний үнээр авч чаддаггүй. Ингээд энд авчирсан хойноо өөртөө их ашгийн хувь үүсгээд өндөр үнэтэйгээр МИАТ-д шахдаг. Орос, Украины дайны улмаас нисэх онгоцны шатахуун өсөөд дэлхийд дунджаар 1 тонн нь 1000-1100 ам.доллар байхад манайд 1 тонн нь 1400 ам.доллар болсон байна. Төрийн компанид шатахуун өндөр үнэтэй нийлүүлдэг шахааны бизнес газар авсныг бүгд мэдэж байгаа шүү дээ.

-Энэ чиглэлд төрийн зүгээс ямар бодлого явуулах ёстой вэ?

-Нэг цонхны бодлогоор явах нь зөв гарц болно. Жишээлбэл, төрийн аль нэг байгууллага нь ОХУ руу очоод 30 -хан мянган тн шатахуун (ТС) авахдаа ийм үнээр авна гээд тохироод гэрээгээ байгуулчих хэрэгтэй. Авчирсан хойноо таван газраа хуваах эсэх нь дараагийн асуудал. Нэг цонхны худалдан авалт хийж чадахгүй байгаа нь түлшний үнийг хэт нэмэгдүүлж энэ нь нислэгийн зардлыг өсгөхөд шууд нөлөөлж байна.

-Улаанбаатар Бээжингийн хоорондох зай Лондон Берлин хүрэхтэй бараг ижил. Гэтэл тэнд 30 ам.доллараар нисдэг. Гэтэл манайх ядаж л 60 ам.доллараар нисч болдоггүй юм уу?

-Нисэх онгоц өөрөө анх үйлдвэрлэгдэхээсээ авахуулаад нэг хүнийг нэг км газар тээвэрлэхэд ийм зардал гарна гэсэн нарийн тооцоололтой бүтээгддэг. 2000 оны эхээр А381 гэдэг онгоцыг үйлдвэрлэж байхдаа нэг зорчигчийг тээвэрлэхэд таван центийн зардал гаргана гэж тооцоолж байсныг санаж байна. Таван центийн онгоц байсан бол Улаанбаатараас Бээжин хүртэл 1200 км гээд тооцохоор нэг хүний 60 ам.доллар гарах боломжтой. Энэ бол хоёрхон нисгэгч суучихаад 600-гаад хүн бөөнөөр тээвэрлэж байгаа учраас нэг зорчигчид ногдох буюу тээвэрлэх зардал нь бага байгаа юм. Бусад онгоцны хувьд нэг хүн тээвэрлэхэд 10-20 центийн зардалтай. Тэгэхээр онгоцны төрөл маань өөрөө хэдэн хүн зөөхөд хэдий хэмжээний зардалтай байх вэ гэдэг тоогоо үйлдвэрлэж эхлэхээсээ гаргаад ирдэг гэсэн үг. МИАТ-ийн хувьд дэлхийд түгээмэл ашиглаж байгаа онгоцуудаар л тээвэр хийдэг. Тариф зохиохдоо нэг нэг зорчигчийн нэг км-ийн өртөг нь 15 цент байхаар, тийрэлтэт онгоцууд дээр 15-25 цент байхаар зардлаа бодож гаргадаг гэдэг.

-Тэгтэл манайх адилхан онгоц авчирчихаад яагаад өндөр зардлаар нисээд байгаа юм бэ?

-Ер нь нэг онгоцыг олон цаг ашиглахаар нэг цагт барих зардлын хэмжээ нь буурдаг. МИАТ-д байгаа БОИНГ 737 мэтийн онгоцнууд жилд 2500 цаг нисэх ёстой л доо, хамгийн багадаа. Тэрнээс дээш нисч байж зардал буурч эхэлнэ. Дээрээс нь Боинг 767 мэтийн бүдүүн онгоцоор МИАТ жилдээ 4500 цаг нисэх ёстой. МИАТ-д хэдэн бүдүүн, нарийн онгоц байгааг тоолоод үзэх юм бол жилд 18-20 гаруй мянган цаг нисэх боломжтой байтал хэрэг дээрээ ковидын өмнө 13 мянган цаг нисч байв. Ашиглалтын цаг бага байх тусам зардал нь өндөр байдаг. Дээрээс нь МИАТ цацрагийн нислэг үйлддэг компани шүү дээ. Сүлжээ үүсгэж чаддаггүй. Манайд хоёр, гуравхан онгоцтой олон жижиг компани гарчихсан болохоор бас зардал өндөр байх нэг шалтгаан болдог. Тэгэхээр төрийн зүгээс авиа компаниудыг бойжуулах, хажуугаар нь жижиг компаниудыг үүсгэмээргүй байна. Үндэсний агаарын тээвэрлэгчээ 20, 30 онгоцтой болгож байж зардлыг нь буулгах ажлыг зохион байгуулах ёстой. Төрийн зохицуулалт хийгээгүйн гайгаар Монголын иргэний нисэх ийм байдалд орчихсон. Төр бол агаарын тээврийн эдийн засгийн зохицуулалтыг зөв хийх, агаарын тээврийг хөгжүүлэх үүрэг хариуцлагатай. Өөрөөр хэлбэл, авто зам, төмөр зам, агаарын тээврийн өрсөлдөх чадварыг тэнцүү хэмжээнд хангаж байхын тулд төрийн зохицуулалт юу юунаас чухал. Агаарын ачаа тээврийг тогтмол, үр дүнтэй аюулгүй, ашигтай үйлчилгээ байлгах

төрийн зохицуулалт манайд хаягдчихсан. Үүний гайгаар нислэгийн тийз үнэтэй болж байна шүү дээ.

-Нислэг их хийх тусам ашигтай ажиллах юм биш үү?

-Үндсэн логик нь ердөө л энэ л дээ. Дэлхий даяар бага зардлаар нисдэг авиа компаниудын модель гарчихсан байгаа. 2007 онд европын хамгийн мундаг “Райн Айр” гэдэг компани усны дусал шиг адилхан 167 онгоцтой байсан. Тэрнээс МИАТ нэгийг нь түрээсэлж байлаа. Тээврийн бизнесийн хямд өртөг ердөө энэ шүү дээ. Гэтэл манайд нислэгийнхээ тоог нэмэгдүүлж, тийзээ хямд байлгахаас илүүтэйгээр их үнээр бага нисэх байдлаар яваад байна. Бид зургаан онгоцтой 13 мянган цаг нислээ. Хэрэв онгоцны ашиглалтыг нэмбэл хямд ниссэн ч ашиг өгнө. Мөн МИАТ-ийг хуучин цагт нэр төртэй гүйцэтгэж чадаж байсан орон нутгийн зорчигч тээврийг тогтмол нислэг үйлчилгээнд эргэн оруулах хэрэгтэй. Ингэвэл Засгийн газраас зарласан “Шинэ сэргэлтийн бодлого”, “Монголд зочлох жил” бодлогууд хэрэгжих боломжтой.

Эрхэм гишүүн болсноосоо хойш л намын даргатайгаа муудаж, энд тэнд элдвийн хэрэг түвэг барьж гүйсэн “эсэргүү” бол Л.Оюун-Эрдэнэ. Тэрээр Ерөнхий сайд болоод улам том асуудлуудыг сөхлөө. 60 тэрбум, МАНАН, шүүх, “Эрдэнэт”-ийн 49 хувь, Хөгжлийн банк, төмөр зам, нүүрсний хэргийг хууль хяналтынхнаар шалгуулж байна. Цаашлаад газрын наймаа, өөр юу юу ч билээ дээ, өөрийнх нь хэлдгээр “дэлбэлэх” бололтой. Ерөнхийдөө 30 жилийн бугшсан тогтолцоог “дэлбэлчихлээ” л дээ. Одоо цаашид яах вэ. Л.Оюун-Эрдэнийн энэ үйл ажиллагаа үр дүнд хүрэх үү. Голдуу улстөрчид, улс төрд нөлөө бүхий этгээдүүд, том бизнесмэнүүд холбогдсон хэргүүдийг хууль шүүхийнхэн эцэслэн шийдэх үү. Энэ эргэлзээтэй асуудал болоод байгаа.

Тиймээс Л.Оюун-Эрдэнийг шүүхтэй, тэр байтугай Ерөнхийлөгчтэй, УИХ-ын гишүүдтэй түнжин муутай болсон талаар ил далд яригдаад удлаа. Хааяа түүнийг “Тэгж хэллээ, ингэж ярьсан” гээд хэвлэл, олон нийтийн сүлжээгээр бичдэг.

Гэхдээ энэ үнэний ортой юм байна. Сүүлд ил болгосон хэргүүд, бас Засгийн газраас санаачилсан хуулиуд нь иймэрхүү гал авч буй аж. Учир нь Хөгжлийн банкны хэрэг дээр УИХ-ын дөрвөн гишүүн татагдсаны гурав нь МАН-ынх байсан. Дахиад дөрвөн гишүүний нэр нүүрсний хэрэгтэй холбоотойгоор Ерөнхий прокуророос орж ирэхээр болжээ. Мөн л гурав нь МАН-ынх гэсэн мэдээлэл байна. Бас УИХ-ын гишүүд, сайд, дэд сайд нарын 100 орчим хүнийг эцсийн өмчилдөг компаниараа төрийн тендерт орох, тэдний ах дүүс, эхнэр хүүхэд, хамтран амьдрагч нь төрийн удирдах албан тушаал хашихыг хориглосон хуулийг санаачилсан нь улстөрчдийг өөрийнхөө эсрэг эргүүлээд байгаа бололтой.

Тиймээс Л.Оюун-Эрдэнэ намынхаа бүлгийн хурал дээр ч ширүүн ширүүн үг хэлдэг болсон байна. Саяхны нэгэн хурал дээр “Та нар дэмжихгүй бол гудамжинд гараад тэмцэнэ” гэчихсэн нь гишүүдэд таалагдаагүй аж. Зарим нь “Яах гэж энийг дээш нь гаргав аа” гэсэн гэх мэтээр сүүлийн үед түүний амнаас гарсан үг хэвлэлээр бичигдэхгүй байгаа ч улс төрийн хүрээнд, Төрийн ордон хавиар нэлээд яригдаж байна.

Түүнийг шүүх, тэр дундаа Ерөнхий шүүгчтэй таарамжгүй байгаа талаар хаа сайгүй ярьж байна. Амнаас нь гардаг үгнээс тэгж харахаар байна. Шүүхийн хариу үйлдэл ч үүнийг харуулаад байх шиг байна. Гэхдээ аль аль нь олон нийтэд хандаж ам нээгээгүй. Харин томоохон хурал хуй дээр энэ талаар ярьдаг ажээ. Л.Оюун- Эрдэнэ лав өнгөрсөн долоо хоногийн Засгийн газрын хуралдаан дээр “Шүүх хэрэг барьж удаана гэдэг бол өөрөө авлигал шүү. Бид гэм бурууг тогтоохгүй. Гэхдээ буруутай, эсвэл үгүй гэдэг шийдвэрийг гаргалгүй 7-10 жилээр барьж байгаад замхруулдаг шүүхийн тогтолцоонд авлига байгаа эсэхийг олон нийтэд илчилж болно шүү дээ. Мөн шүүх хурал яагаад хаалттай явагдах ёстой юм бэ. Гэмт хэрэг, тэр дундаа авлигын хэрэг хөшигний цаана шийдэгдэж болохгүй. Шүүхийн ил тод байдлыг олон нийт шаардах эрхтэй. Энэ бол шүүхэд нөлөөлөх хэлбэр биш. Харин шүүхийн улс төрийн нөлөөг багасгаж чадах хөндлөнгийн хяналт болж чадна” гэжээ. Үүний эрх зүйг хангасан хуулийн төслийг Засгийн газар хаврын чуулганд өргөн барьж магадгүй юм байна.

Түүнээс гадна Л.Оюун- Эрдэнэ өнгөрсөн долоо хоногт нэг анхаарал татсан уулзалтыг хийжээ. Тэрээр Иргэний нийгмийн байгууллагынхантай уулзаж “Шаардлагатай бол жагсаалд хамт гарна” гэсэн байна. Эндээс харвал түүнд улс төрийн шахалт бодитойгоор ирж буй бололтой.

Түүнчлэн “Эрдэнэс Тавантолгой”-д онцгой дэглэм тогтоосноос хойш “Зарим гишүүн Л.Оюун-Эрдэнийг огцруулах кноп цуглуулж байна” гэж үе үе яригдах болсон. Дээр хэлсэн УИХ- ын гишүүд, сайд, дэд сайд нарын тендерт орох, ойрын хамаарал бүхий хүмүүсээ дарга болгохыг хориглох хуулийг Засгийн газраас өргөн барьсны дараа дахин сонсогдсон. Үнэхээр ч гишүүд уг хуульд тун дургүй байгаа юм. Ил хэлэхгүй ч үйлдлээрээ үүнийг нотолсон. Хэлэлцэх асуудлын жагсаалтад орсон ч хасаад намрын чуулганаа хаасан байдаг. Үүнээс болж чуулган хаадаг өдөр Ерөнхий сайд болон зарим гишүүний дунд нэлээд маргаан өрнөсөн гэх мэдээлэл байна.

Тодорхой хэлбэл, өнгөрсөн баасан гаригт УИХ-ын чуулган хаалтаа хийх үеэр Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ “Авлигын эсрэг энэ тэмцлээ ковид гээд нэг жил намдмал байлгасан. Би эхлүүлсэн тэмцлээ ямар ч үнээр хамаагүй дуусгана. МАНАН-г ч дарна. 60 тэрбумын хэргийг ч шалгана. Та нар бяр чинь хүрвэл намайг кнопдоод унагаарай. Чадахгүй бол шархдуулах хэрэггүй. Ер нь тэгээд дэг журам дээрээсээ тогтох ёстой шүү. Хэдэн жилийн өмнө Ерөнхий прокурор М.Энх- Амгалан чуулган дээр орж ирээд “Шударга ёс энэ танхимаас эхлэх ёстой” гэж хэлж байсан. Энэ үнэн үг шүү. Та нар өөрсдөдөө шаардлага тавьж чадахгүй бол “Торгуулиа төл, хариуцлагаа хүлээ” гэж яаж бусдыг шаардах юм бэ” гэж гишүүдэд хэлжээ. Энэ мэтчилэн Л.Оюун-Эрдэнийн “Ордон дотор хүчин мөхөствөл олон нийтийн дэмжлэг авна” гээд байсан нь янз бүрийн хэлбэрээр баталгаажиж эхлэв.

Монголчууд зун цагийг хамгийн ихээр хүсч, хүлээсэн өдрүүд үргэлжилж байна. Ойрд хүйтний эрч илүүтэй чангарч, хот хөдөөгүй зутарч, туйлдлаа. Ирэх хоногуудад дахиад ч ширүүснэ гэж цаг уурчид сэрэмжлүүлж байна. Өдөртөө -30, шөнөдөө -40 хүрэх юм гэсэн. Нийслэл Улаанбаатарт ингэж хүйтэрч байхад баруун аймгуудад цаг агаар бүр ч догшин байх нь ойлгомжтой. Увс, Завхан чигтээ байнгын л -50 градус руу ойртдог. Өнөө жилийн цас, зудтай хэцүүг ч хэлэх үү. Хүн, малгүй л тамираа барж дууслаа, хөөрхий. Гуравдугаар сар хүртэл уярахгүй. Манай орны онцлог ийм байсаар ч ирсэн. Тэсгим хүйтэн өвөлтэй бид дараа жил, тэрний дараа дараагийн жилүүдэд, өнө мөнхөд учирсаар л байх болно.

Увс аймагт өвөлжилт хүндэрч зудын эрсдэл бий болоход хүрчээ. Иймд малчдадаа сэтгэл санааны болон эд материалын тусламж үзүүлэх аяныг эхлүүлсэн байна. Уг хандивыг зохион байгуулж буй Увс аймгийн Хүнс, хөдөө аж ахуйн газрын дарга С.Цолмонтой ярилцлаа.

---

-Танай аймгийн хэмжээнд өвөлжилтийн нөхцөл байдал ямар байна вэ. Зудын эрсдэл бий болоход юу нөлөөлөв?

-Одоогоор найман сум хүнд байдалтай байна. Дахиад арван сум хүндрэх төлөвтэй байгаа. Хүйтний эрч чанга байна. Ганц нэг градусаар нугаларч байгаа боловч эрч нь сулрахгүй хүндхэн өвөлжиж байна даа. Намар өвөлжөөндөө буугаагүй байтал эрт хүйтэрчихсэн учраас мал нэлээд хэмжээгээр хорогдлоо. Одоо 6400 гаруй мал хорогдсоноос 50 хувьд нь ямаа эзэлж байна. Сумдын бэлчээрийн даац 2-5 дахин хэтэрсэн, 80 хувь нь талхлагдсан. Өнгөрсөн жилийн хавар хуурайшилттай, зун нь хэт халуун, бороо хур бага байснаас өвс ногооны гарц муу байлаа. Одоо цас бага хэрнээ хөрсөн дээр өвс байхгүй учраас малын гэдэс хайрагдаж байна. Цаашид хүйтний эрч нэмэгдвэл мал их хэмжээгээр хорогдох янзтай

Мөн малчид өөрсдөө байгаль цаг уурын бэрхшээл, бэлчээрийн даац, чадал тэнхээндээ тохируулж малаа маллахгүй байна. Өөрөөр хэлбэл, малаа хэт их өсгөж байна. Уг нь энэ бол малчдын ухамсрын асуудал. Бэлчээрийн даац хэтэрсэн энэ үед малаа өсгөж үржүүлээд байхаар малчид өөрсдөө ч зуданд эрсдэх аюултай.Эдгээр хүчин зүйлээс шалтгаалж өнөөдөр Увс аймагт зуд нүүрлээд байна.

-Отроор хичнээн малчин аль, аль аймагт явж байгаа вэ?

-Манай аймгийн 76.8 мянган толгой мал өөр аймгуудын нутагт оторлож байна. Архангай, Ховд, Завхан, Төв, Булган, Сэлэнгээс гадна Хэнтий аймагт хүртэл орчихсон байх жишээний. Ялангуяа Увс аймагт нүүдлийн мал аж ахуй их хөгжсөн. Цаст өндөр Хархираа уулын цаад талаас Увс нуурын хөвөө хүртэл нэг талдаа 250 км газарт нүүдэллэдэг. Монголд байтугай дэлхийд нүүдлийн соёл иргэншлийг хадгалж байгаагаараа онцлогтой ард түмэн. Зарим айл энэ сарын 21-нд шар зурхайгаар цагаан сарын баяраа тэмдэглэх гэж байна. Цагаан сараа хийчихээд хаврын нүүдэл эхлэх шат руугаа орно. Ийм хүйтний эрч буугаагүй байхад нүүдлээ хийнэ гэдэг чинь бас л зудын эрсдэлд бүр ойртож очно гэсэн үг.

-Өвс тэжээлийн бэлтгэлээ хэрхэн базаасан бэ?

-Малчдын өвс тэжээлийн бэлтгэл 93 хувьтай байгаа. Сумдын нөөц 71.1 хувиар биелсэн. Өвөлжилтийн бэлтгэл 87.6 хувиар хангагдсан байгаа. Ер нь аймгийн аюулгүйн нөөцөө 100 хувь бүрдүүлсэн. Өөрөөр хэлбэл, 150 тн өвс авах ёстойгоос 200 тонныг бэлтгсэн. Мөн 50 тн тэжээл авах ёстойгоос 150 тн-ыг авсан байх жишээтэй. Одоо сумд аюулгүйн нөөцөө хөдөлгөөд эхэлчихсэн. Аймаг нь аюулгүйн нөөцөө сумдадаа өгөх гээд хуваарь гаргачихсаныг нь түрүүчээсээ аваад эхэлчихсэн байна.

-Мал төллөлтийн үеэр амаргүй байх нь ээ?

-Цаашдаа өвөлжилт хүндрэх нь баараггүй чиг хандлагатай байна. Гуравдугаар сарын 25-наас дөрөвдүгээр сарын 1-ний хооронд мал төллөж эхэлнэ. Малчид өвөлжөөндөө төллүүлдэггүй. Тиймээс Увс нуурын хөвөөнд ирж малаа төллүүлдэг уламжлалтай.

-Хандивын аян эхлээд хэд хонолоо. Иргэд хэрхэн идэвхтэй хамрагдаж байна вэ?

-“Өвөл, хаврыг өнтэй давахад хамтдаа тусалцгаая” гэж уриалаад малчдадаа халуун гараа сунгах хандивын аяныг эхлүүлээд ажиллаж байна. Түрүүчээсээ сумдад хандив хүрээд эхэлчихсэн. Иргэд аймгийн ХХААГ-т ирж бүртгүүлж байна. Жишээлбэл, Н.Гантулга гэдэг залуу 50 боодол ногоон тэжээл, Улсын тэргүүний тариаланч хамт олон “Аривжих-Увс” компанийн захирал Х.Сүхбаатар 600 пресс өвс, Тариалан сумын тариаланч сумын заан Х.Баатарсайхан 20 ногоон пресс, нэг тн будаа, нэг тн хүнсний ногоо зэргийг хандивлаад байна. Мөн Дэлхийн зөн олон улсын байгууллагаас долоон сумын 259 өрхөд тус бүрт нь 300 мянган төгрөгөөр бодож тусламж үүзүүллээ. АНУ-ын ХХААГ-аас найман сумын 80 өрхөд мөн хэмжээний тусламж үзүүлсэн байна. Зарим хүн бэлэн мөнгө ч өгч байна. Тэрийг нь сумдын үйл ажиллагаанд зориулна. Ажил хийхээр бас зовлонтой юм аа. Хаанаас хэн нэгэн нь орж ирээд хандив аваад байна гээд шалгачих юм болов уу гэсэн түгшүүртэй л байна, нуугаад юүхэв.

-Увсаас сонгогдсон УИХ-ын гишүүд халуун гараа сунгаж байна уу?

-Сунгах байлгүй дээ гэж найдаж л сууна. Гэхдээ тэд чинь тойрогтоо ирэхээс илүү улс төрийн өнцгөөс л хардаг. Бидний болон Монголын хөгжил дэвшилд ганцхан чөдөр болж байгаа улсууд бол эд нар. Хүнийг ялгаварлан гадуурхдаг. Энэ сум АН-ыг дэмждэг улсууд. Тэднийг дэмжихгүй. Тэр нь МАН-ыг дэмждэг сум. Тэднийг тэтгэхгүй гэдэг байдлаар сумаар нь хүртэл иргэдийг ялгаварлан гадуурхдаг. Энэ бол Монголын хөгжилд жинхэнэ тушаа болж байгаа асуудал.

-Малчид өөрсдийнхөө амьдралын төлөө л мал маллаж байгаа. Зуд турьхан болохыг улс орон даяар сануулж ирсэн байтал яагаад тоосонгүй вэ?

-Хамгийн гол нь малчдад соён гэгээрүүлэх мэдлэг олгох ажил учир дутагдалтай байна. Өөрсдийнх нь мал, малын мах, түүхий эдийн үнэ нэмэгдээд байвал сайн байна гэж үздэг. Тэгээд зуд турьхан болохоор туслаач гэдэг. Хэний мал маллаад байгаа юм бэ. Бидэнд нэг хонь зүгээр өгчихгүй шүү дээ. Тэгэхээр “Та нарыг ядарч зүдрэхэд ард түмэн, сайхан сэтгэлт албан байгууллага, хамт олон тусалж байгаа юм шүү. Та нар бас ийм, ийм шийдвэр гаргах ёстой” гэх байдлаар сургалт семинарь өгч баймаар санагддаг. Хоёр хүн байлаа гэхэд бэлчээртээ, цаг агаарын нөхцөл байдалдаа тааруулж малынхаа тоо хэмжээг барьж байх ёстой. Гэтэл өөд уруугүй малынхаа тоог өсгөөд л байдаг. Өөрсдөө цоорхой дээлтэй шахуу мал дагаад яваад байдаг. Цаана нь махны үнэ өсөөд байхад эдийн засгийн эргэлтэд оруулж чаддаггүй.

Мал нэг зуданд сүйрэхээ тулбал босч ирэхгүй явчихдаг шүү дээ. Тэгэхэд өөрийнхөө чадлаас хэтрүүлж мал маллаж, өөртөө ч өрөөл бусдад ч түвэг болж байгаа нь гашуун үнэн.

-Танай аймаг алслагдмал нутаг. Эдийн засгийн нөхцөл байдал ямар байна. Өвс тэжээл, бензин түлш ямар үнэ ханштай байгаа вэ?

– Манай аймаг хамгийн өндөр үнэтэй бензин түлш, хүнсний бүтээгдэхүүн хэрэглэдэг. Өвс нэг боодол нь 15-16 мянган төгрөгийн ханштай байна. Царгас 20 мянган төгрөг. Саяхан Бөхмөрөн суманд өвлийн хадлан бэлтгэсэн. Намар намагтай байсан учраас орж хадаж чаддаггүй. Өвөл цас мөс хөлдсөн цагт орж хадаад 12 мянган боодол өвс бэлдсэн. АИ92 нэг литр нь 2900 төгрөг. АИ80 гэдэг бензин байхгүй боллоо. Ер нь цаашдаа ч байхгүй болох янзтай.

Ерөнхийдөө Увс аймаг жилдээ 3638 тн мах, 3000 тн гурил хэрэглэдэг. Худалдан авалтын эргэлтээрээ мах, хүнсний нөөц хэвийн хэмжээнд байна. Манай аймгийн эдийн засагт хамгийн сайнаар нөлөөлж байгаа хүчин зүйл бол тувачууд юм. Тэд оны өмнө олуулаа ирж худалдаа хийсэн. Хойно дайнтай байгаа болохоор олон хоногоор тува хүмүүс ирж байршсан нь эдийн засагт нэмэртэй байв. Тэдний сонирхдог зүйл нь арьс ноосон бүтээгдэхүүн. Бас уламжлалт монгол дээл, гутал, цагаан улт байдаг. Тэд адуу, үхрийн мах их авч иднэ. Тувад нэг кг мах 25 мянган төгрөгийн үнэтэй юм билээ. Манай малчдад маш их хэмжээний мах байна. Ахуйн аргаар хөлдөөсөн 12 мянган тн мах байгаа. Тувачууд өөрсдөө манайхаас мах авах маш их сонирхолтой. Өнгөрсөн намар Тувагийн дарга нь ирээд бидэнтэй уулзаад, яриа хэлцэл байгуулъя гэсэн. Хоёр талаасаа хамтраад махны үйлдвэр байгуулъя, тэр үйлдвэрээр дамжуулж махаа авъя гэсэн санал тавьсан. Тухайн улсын Засгийн газар нь юу гэж хүлээж авах нь уу. Ямартаа ч бид ярилцсан.

Тувагийн зах зээлд гаргах хүсэлтээ салбарын яаманд хүргүүллээ. Хоёр улсын хэлэлцээрийн дагуу энэ асуудал шийдэгдэх байх. Бидний зүгээс хүчин мөхөсдөнө. Нэмж хэлэхэд, ХХААХҮЯ хоёр, гурван удаа солигдож байна. Биднийг хүлээж авдаг хүнгүй боллоо. Үнэхээр хүнд сурталтай болсон нь бидэнд амаргүй байна. Одоо аймгийн ХХААГ-т бүрэн бүтэн машин алга. Яам үнэхээр хэдэн сэлбэг ч өгч чаддаггүй. Өдийг хүртэл би өөрийнхөө мөнгөөр сэлбэг авч тавиад явж ирлээ. Хөдөө явах гэхээр дугуй байдаггүй. Намар арга ядаад хүнээс хуучин дугуй авч явсан, одоо бүр таг боллоо. Дөрвөн дугуйгүй, кроп нь эвдэрчихсэн ийм л машинтай байна шүү дээ. Бензин шатахуун хүрэлцдэггүй. Хүний машинд хувиасаа шатахуун хийгээд хөдөө гадаа явдаг ажлаа амжуулж байна шүү дээ. Хэмнэлтийн горимоор биднийг эргүүлээд мөлжөөд байх юм. Хэмнэлт, таналт байгаа олохгүй байна. Үнэхээр хүнд байна аа, хүнд байна.

Монгол Улсын ардчилсан шинэ Үндсэн хууль батлагдсаны 31 жилийн ой өнөөдөр тохиож байна. АИХ- ын анхны депутатуудын нэг, УИХ-ын гишүүн, ЗТАЖ-ын сайд асан Р.Раштай ярилцлаа.

---

-Танд Үндсэн хуулийн өдрийн мэнд хүргэе. Үндсэн хуулийг батлах процесс хэрхэн өрнөж байсан түүхэн замналаас хуваалцахгүй юу?

-Шинэ Үндсэн хууль гарах болсон нь түүхэн нөхцөл байдал, улсын хөгжлийн захиалга байв. Тэрнээс гэнэтхэн нэг өглөө босч ирэнгүүтээ баталчихсан асуудал биш л дээ. МАХН-ын Төв Хорооны Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Ж.Батмөнхийн албан даалгавар 1988 онд гарч байсан юм. Ингээд Б.Чимид гуайгаар ахлуулсан Үндсэн хуулийг шинэчлэн найруулах комисс байгуулагдаж билээ. Тэр үед би намын Төв хороонд ажиллаж байсан. Удалгүй 1990 онд нийгмийн шилжилтийн үе залгав. Иймд Үндсэн хуулийг зөвхөн шинэчлэн найруулах биш, шинэ нийгэмд хөл тавьснаар улсын хөгжил ямар янзтай явах юм бэ гэдэг тэр бичиг баримтыг боловсруулж, батлах хэрэгтэй гэсэн санаа манай сайчуудын толгойд орж ирсэн байх. Тухайн үед МАХН эрх барьж байлаа. Г.Очирбат, Л.Түдэв, Б.Даш-ёндон дарга нар Удирдах зөвлөлийн гишүүд байв. Л.Түдэв гуай зөвхөн Үндсэн хуулийг төдийгүй шинэчлэлийн уур амьсгалыг Монголд оруулж ирэхэд, цаашид аятайхан замаар өрнүүлэхэд “Үнэн” сониноороо дамжуулж их юм хийсэн гэж хүндэтгэж явдаг.

Ардчилсан хүчний нөхдүүдтэйгээ сайхан ярилцаад, “Ер нь Ардын их хурлын сонгуулийг явуулах хэрэгтэй. Сонгуулиа явуулаад АИХ- аа шинэчлэн байгуулчихъя. Тэгээд улсынхаа хөгжлийн үндсэн бичиг баримт болох Үндсэн хуулиа шинэчилж өөрчилье” гэсэн ийм тохироонд хүрээд энэ аянд мордоцгоосон. УИХ-ын сонгууль ч болсон. Дараагаар нь УБХ-аа ч байгуулсан. Өөрөөр хэлбэл, хоёр танхимтай парламентыг тэр үед бий болгсон юм. Гүнзгий аваад үзэхэд энэ чинь бүр Богд хаант Монгол Улсын үед байсан юм билээ. Тэгээд Үндсэн хуулийг судалж, боловсруулж, оруулж ир гэсэн үүргийг авсан УБХ маань маш сайн ажилласан. Гадна дотны зөвлөхүүд ч оролцсон байх.

-Яагаад “Үндсэн хууль” гэдэг нэрийг оноож өгсөн юм бол?

-Б.Чимид гуай нарын томчууд маань Үндсэн хуульт цаазат төрийнхөө түүхийг судалцгаасан юм билээ. Тэгээд ч “эцэг” хуульдаа “Их засаг” гэсэн нэр өгөх тухай хэлэлцүүлж байв. Мань мэтээс өгсүүлээд хуучин талыг баримталдаг, одоогийн мөрдөж байгаадаа дасчихсан тийм хүмүүс голлож байсан болохоор “Үндсэн хууль” гэдэг нэрээрээ явсан л даа. Үндсэн хуулийн хууль зүйн бичиг баримтыг боловсруулахад Б.Чимид гуай, Р.Гончигдорж, Л.Лүндээжанцан нар гол үүрэгтэй байв. Бас УИХ-ын гишүүн байсан С.Төмөр гээд их сүрхий хүн байсан даа. Энэ хэд маань л хууль зүйн бичиг баримтыг чамбайруулж хэлэлцүүлсэн юм шүү дээ. Урьдчилсан төслийг аймгуудын намын хороодоор нэлээд хэлэлцүүлсэн. Тэр үед англи хэл мэддэг хүн тоотой байсан цаг. Орос хэлээрээ дамжуулж л гадны өндөр хөгжилтэй орнуудын туршлагыг судалж байсан. Манай Үндсэн хуулийн том концепцийн шинж чанартай зүйл бол хүний эрхийн тухай асуудал. Энэ бол Үндсэн хуулийн улаан шугамаар диагнальдаж явсан зүйл. Үүрэг нь гүн агуулгаараа давхар холбоотой байх л даа. Иймд эрх, үүргийн харьцаа байх л ёстой. Гэхдээ шинэ Үндсэн хуульд үүргээ орхигдуулаад эрхийг нь түлхүү хийсэн тал бий.

-Өнөөдрөөс 31 жилийн өмнө шинэ Үндсэн хуулийг хэлэлцэж байхад таны хувьд ямар санаа дэвшүүлж байв?

-Би аж ахуйн удирдагч хүн. Төмөр замаасаа сонгогдсон депутат байв. Малчны гэрт төрж, малын захад өссөн юм болохоор газар хувьчлах тухай асуудалд анхаарч байлаа. Өөрийн санаанд орсноо хэлж байсан маань Б.Чимид гуайд тоогдож билээ. Бид бэлчээрийн газрын тухай ярилцаж, санаа оноогоо солилцож байсан шиг санаж байна. Ер нь бэлчээр хувьчлах асуудал миний санаанд огтхон ч багтахгүй байв. О.Дашбалбар маань хоолойныхоо чадлаар эсэргүүцэж байлаа. Өнөөдрийн харьцаанаас харж байхад газар хувийн өмч байх нь зөв юм байна гэж боддог. Би үндэсний үзэл тал руугаа нөхөр болохоор тухайн үед болгоомжлоод байсан хэрэг. Бэлчээрийг хамаагүй хувьчилбал ямар янзтай байх юм бол доо гэсэн бодол толгойд их л эргэлдэж байж билээ. Тэрийгээ Б.Чимид гуайд хэлж, мань хүн их л ойшоож үзэж байсан даа. Үндсэн хуулийг Б.Чимид гуай “Энэ бол гарын алганд багтах эх орон юм” гэж хэлж байсан.

Үндсэн хуулийг хэлэлцэж байсан тэртээх 30 гаруй жилийн өмнө эдийн засгийн харьцааг ярьж байхад “дэд бүтэц” гэдэг үг монгол хэлний зүйд орж ирээгүй байсан үе шүү дээ. Тэгээд “Зам тээвэр” гэдэг үгийг хавчуулъя гэж үзээд санал хураалт явуулсан боловч овоо дэмжлэг авсан хэрнээ 50 хувьдаа хүрч чадалгүй унаж байв. Ер нь салбарыг онцолж дурдсан асуудал Үндсэн хуульд байхгүй л дээ. “Зам тээвэр” гэдэг санаа нь өөрөө энэ өргөн уудам нутагт үнэхээр хамгийн чухал. Энийгээ л дөмөгхөн хөгжүүлж чадах юм бол улсын эдийн засаг үүн дээрээ сүндэрлэн босч чадна гэсэн логикийн үүднээс л дээрх санааг дэвшүүлж байснаа санаж байна.

-Сэтгэл зовниж байсан асуудал байв уу?

-Иргэн хүн оршин суух газраа өөрөө тодорхойлно гэж Үндсэн хуульд ёстой “Яана даа” гэдэг бодолд дарагдаж байв. Анх Ерөнхийлөгч асан П.Очирбат гуай дэвшүүлж байсан. Замын-Үүдийг өртөө байдлаар нь ойлгох биш улсын хөгжлийн фонон дээр ойлгох ёстой. Гэтэл Замын-Үүд маань хоёр дахь Улаанбаатар болсон. Хөгжлийн хувьд Эрээнээс дутмаг ч тэр үеэ бодвол Замын-Үүд сайхан болсон. Өөр нэг асуудал гэвэл салбарын шүүхүүдийг дэвсгэр нутгийн харьяалалд нь өгнө гэсэн концепци гараад шийдсэн. Уг нь Төмөр замын шүүх шиг салбарын тусгай шүүх байх хэрэгтэй гэж би ойлгож байсан. Ялануяа төмөр зам гэдэг бол олон улсын ачаа бараа зөөдөг болохоор тэр талаар ямар нэгэн маргаантай асуудал үүслээ гэхэд сумын шүүх яаж мэдэх юм бэ. Энэ бол олон улсын дүрэм журам, дэгтэй эрх зүйн харьцааны нарийн ойлголт. Тэрийг төмөр замын шүүх л гадарлана уу гэхээс малын хулгайн тухай ярьдаг хөдөөгийн шүүх мэдэхгүй. Ингэж нэлээд ярьсан боловч бас л бүтээгүй дээ. Хэлэлцүүлгийн сүүл тал руу орон нутгийн бүлгийг хэлэлцэж байхад тухайн үед Дорноговь аймгийн дарга Мижид гэж хүн “Одоогийнхоо энэ загвараар төрийн эрх барих дээд байгууллагаа авч явмаар байна” гэж их ярьж байсан. Түүний санаа олон депутатад таалагдаж байв. Эндээс хоёр танхимтай парламент байх нь зөв. Дээд танхим нь АИХ маягай. Доод танхим нь УБХ буюу мэргэжлийн тал руугаа хууль боловсруулдаг байя гэж үзэж байв. Энэ бол олон улсын сонгодог парламентын жишиг. Үүнийг би зөв гэж одоо хүртэл боддог. Нэгэнт дээд танхим гээд байгуулчих юм бол Үндсэн хуулийн төрийн тогтолцооны тэр хэсэг орвонгоороо эргэнэ гэсэн тийм юм болоод явчих байх л даа. Тэгэхээр Үндсэн хуулийг өөрчлөхдөө гишүүдийн тоог нь жаахан нэмчихье гэдэг байдлаар биш бүр том өөрчлөлт рүү гулсаад орох болов уу даа. Ухаантай олон түмэн хэлэлцээд нэг талдаа шийдлээ гаргах байх гэж харж байна.

-Та түрүүн Үндсэн хуульд үүргийг дутуудуулсан гэж хэлсэн. Нийгэм өөрөө хариуцлагын тогтолцоог нэхдэг шүү дээ?

-Ардын хянан шалгах хорооны дарга Молом гуай Хороогоо хэвээр үлдээх гэж мөн ч их үзэж билээ. Үнэндээ ганцаардсан. 200 гаруй нэгдлийн дарга нарын дунд чинь хяналтад дуртай хүн гэж байхгүй. Шалгалтгүй л явахыг хичээнэ. Үндсэн хуулийн төсөл нь ардын хяналтгүй орж ирсэн. Тэр чигээрээ ногоон гэрлээр явчихсанд нь би ч бас харамсдаг. Хэрэв ардын хяналт байсан бол өмч хувьчлал, өнөөдрийн эмх цэгцгүй, замбараагүй асуудлууд гарахгүй байх магадлалтай. Ер нь олон түмний хяналт гэдэг манай улсад үнэхээр ус агаар шиг дутагдаж байна. Харин сүүлийн үед сошиал гарч ирээд, залуусын дуу хоолой сүрхий болж, болохгүй бүтэхгүй асуудлууд яригдаж байгаа нь сайн хэрэг. Залуучууд улс орныхоо маргаашид сэтгэл зовж, яаж амьдрахаа бодно шүү дээ. Тэдний зөв. Гэхдээ ардын хяналт байхгүй болсон нь тоогүй. Тэр үед прокурорын ерөнхий хяналтыг хүртэл авчихсан шүү дээ. Ерөнхий прокурор өөрөө ирээд “Ерөнхий хяналт хэрэггүй” гэж хэлэхэд нь би гайхаж байв. Тийм болохоор үүрэг, хариуцлага гэдгээс бүрэн ангижирсан л даа. Хяналт байхгүйгээр өмч хувьчлал руу гулсаж орсон. Энэ нь өмч хувьчлал дээр нугалаа гарах үндэс суурь болсон. Үндсэн хуулийг бүхэлд нь аваад үзэх юм бол дэлхий нийтийн жишиг, өндөр хөгжилтэй орнуудад баримталдаг зарчимд тулгуурласан нь үнэхээр сайн. Гэвч нөгөө талд Үндсэн хуулиас гарсан салбар хуулиуд нь цоорхой ихтэй, олигтой болоогүй. Тийм болохоор өнөөдөр Монгол орон улс төрийн хямралтай, эдийн засгийн гүнзгий хямралтай, нийгмийн ядуурал их, баян хоосны ялгаа тамтаггүй болсон. Ийм үед бид сайхан гэж яриад алга ташаад суугаад байж бас болохгүй л дээ.

-Сүүлийн үед тогтолцооны өөрчлөлт хийх тухай идэвхтэй ярьж байгаа. Юуг анхаараасай гэж боддог вэ?

-Өөрчлөх нь зөв. Одоогийн Үндсэн хууль гурван сар, гурван жил ч биш, 31 жил боллоо. Ерөөсөө олон нийтийн хяналт улсад ч, байгууллагад ч байх хэрэгтэй байна. Энэ бол үйлдвэрчний эвлэлийн байгууллага биш шүү. Олноороо хэлэлцэж шийддэг зарчим руу явах ёстой.

-Төрийн хулгай хэрээс хэтэрлээ. Нийгмийн болохгүй бүтэхгүй бүхэнд Үндсэн хууль буруутай мэтээр ярьж байна. Хамгийн сүүлд гэхэд таны удирдаж байсан төмөр замын салбарын хурган даргын гэрээс 7.3 тэрбум төгрөг гарч ирлээ. Энэ юу болоод байгаа юм бэ. Тийм мөнгөний үүр уурхай болчихсон газар юм уу?

-“Гүзээгээ шороодно” гэдэг энэ л дээ. Төмөр зам бол Монголын үлгэр жишээ том байгууллага. Улсын нэртэй хамт олон. Өдийд ингэж муухай хэлүүлж байх газар биш. Энэ асуудал ган замчдын дургүйцлийг зүй ёсоор төрүүлж байгаа, бүр жигшиж байна. Тэр нэг хэлтсийн дарга л байх. Дээрээсээ дэмждэг барьдаг гээд үнэн худлыг нь мэдэхгүй байна. Олны яриа ортой ч байж мэднэ. Юм болгоныг зоосны нүдээр харж болохгүй. Ер нь “цайсан даалууч” шиг юм болж байна шүү дээ. Даалуу тоглож байхдаа доголон ширээний дор хүүхдээ ивдэг, мөнгө олохын төлөө дон шүглэсэн хүнийг ингэж хэлдэг юм. Ийм муухай улайрна гэж байх уу. Тэр сейфэнд ярайгаад байгаа мөнгө чинь төмөр замын бодит орлого биш нь биш л дээ. Гагцхүү цөөхөн вагоныг ачихын тулд оочер дайруулаад дундаас нь гардаг дамын наймаа юм билээ. Вагон худалдаж, дундаас нь гарч ирсэн хахууль. Яг бодит орлогыг хулгайлсан юм хараахан биш. Гэхдээ бодит орлогыг нэмэгдүүлэх тал дээр зөндөө ажил бодох хэрэгтэй л дээ. Ер нь бол онгорхой хаа сайгүй байна. Зөв нөхөөс тавихгүй л бол буруу юм шүглээд байна. Шударга бусыг цэцэглүүлж байна шүү дээ. Бас л зүйлийг нэмж хэлэхэд, бүх юмыг цахим гэдэг боллоо. Энэ зөв нь зөв л дөө. Гэхдээ бидэнд бодит юм, амьд яриа харилцан ойлголцол хэрэгтэй.

-Үндсэн хуулийг батлалцаж байсан хүний хувьд өнөөгийн нийгмийг хараад танд ямар сэтгэгдэл төрдөг вэ?

-Зарим үед гутармаар ч юм шиг санагддагаа нуугаад яахав. Үндсэн хууль тунхагийн бичиг баримт. Гэхдээ хүзүүндээ зүүж явдаг сахиус биш. Сайхан ирээдүйг жирийтэл бичиж баталсан ч гэсэн тэрийг хэрэгжүүлэх тал дээр муухай алдаанууд гаргалаа л даа. Иймээс Үндсэн хуулийг зүхэхээс илүү өнөөдөр хэрэгжүүлж байгаа механизм нь юу билээ гэдгийг бодох хэрэгтэй. УИХ хууль гаргаад орхидог биш. Тэрийгээ хянадаг, шалгадаг байх ёстой. Харин намын дарга, Ерөнхий сайд хүүг овоо доо, зоригтой дуугарч, шийдэмгий ажиллаж байна даа гэж бодож байгаа. Аргагүй цаг үеийн шаардлага байлгүй дээ.

АН-ын ҮБХ-ны гишүүн Л.Гантөмөртэй ярилцлаа.

---

-АН-ын Үндэсний бодлогын хороо(ҮБХ) маргааш хуралдахаар болжээ. Танай нам бүтэн болоход ямар шийдэл байна вэ?

-Эвлэрэхийн тулд эхлээд тойрч суугаад ярилцах шаардлагатай. Тиймээс 70 гаруй хүний бүрэлдэхүүнтэй ажлын хэсгийг УИХ дахь АН-ын бүлэг санаачлан зохион байгуулсан. Хэд хэдэн удаагийн уулзалт боллоо. Гишүүд маань гомдол, саналаа ярилцаж байна. Аль болох хоорондоо шийдвэрлэж болох асуудлууд руугаа орж байгаа. Маргааш буюу нэгдүгээр сарын 13-нд ҮБХ-ны хурлаа хийнэ. Эндээс шийдвэр гаргах ёстой. Шийдвэрээ Улсын дээд шүүх(УДШ)-ээр зөвшөөрүүлэх процесс үргэлжилнэ. Тоймлоод хэлбэл, тойрч суугаад санал бодлоо хэлж, албан ёсны хурал зохион байгуулж, гарц шийдлээ ярилцана. Мэдээж АН үнэт зүйл дээрээ нэгдэнэ. Энэ бол хүний эрх, эрх чөлөө. Монголын ард түмэн Монголын төрийг барих гэсэн хоёр зарчим байгаа. Ийм хоёр үнэт зүйлээ цаашлаад ардчиллаа хамгаалахын тулд бид Монгол Улсынхаа хөгжил дээр төвлөрч байна. Монгол ядуу, буурай байгаагаас ардчилал эрсдэлд ороод зогсохгүй унах аюултай болллоо гэж дүгнэсэн. Тиймээс бид Монгол Улсынхаа хөгжлийн гарц, гаргалгааг тойрч суугаад ярина. Орлогоо нэмэгдүүлнэ, эдийн засгаа өсгөнө. Орлого нэмэгдүүлэх, эдийн засаг өсгөх дээр бид юу хийх хэрэгтэйгээ ч ярилцаад явна. Энэ бол бидний итгэл үнэмшил гэж ойлгож болно

-Сөрөг хүчингүй эрх баригчид ямар байдгийг өнөөдрийн улс орны байгаа байдал, том, том мөнгөн дүнтэй хэргүүд бэлхнээ харуулж байна. Тэгэхээр АН даруйхан эвлэлдэж сөрөг хүчний үүргээ гүйцэтгэх чинь л нийгмийн захиалга болчихоод байна шүү дээ?

-Сөрөг хүчин гэдэг бол аль ч нам эрх барьж байх үед алдаа засах, хяналт тавихад хэрэгтэй. Цар тахлын үеэр манай улс мэдээллийн хаалттай орчин руу шилжсэн. Хил хаагдсан. Хойно дайн гарсан. Ерөнхийдөө ийм хаалттай систем рүү шилжихээр үр дагавар нь маш их авлига дэлгэрдэг юм байна. Төмөр зам, нүүрс, банкны зээл дээр ямар их авлига үүрлэсэн нь ил болсон. Мэдээлэл байхгүй, бүх юм хаалттай байхаар Монголын нүүрс, зэсийг яг хэн худалдаж аваад байгаа нь бүү мэд.

Монголын алт яг хаана зарагдаад байгаа нь бүрхэг. Мөнгө нь яаж орж ирээд, хаашаа гараад байгаа нь хүртэл таг. Энэ нөхцөл байдал баахан хүмүүс хулгай хийх том боломжийг олгосон. Нөгөө талд нь ард түмэн ядуурдаг.

Сөрөг хүчин гэдэг бол зүгээр нэг сөрөгч биш. Сайн зүйлийг дэмжих хэрэгтэй. Муухай урсгалыг сөрж зогсож сурах хэрэгтэй юм байна л даа. Сөрөг хүчин бол ард түмнийхээ талд байж, дуу хоолойг нь парламент, засаг дээр илэрхийлж байх учиртай. Энэ дутагдахаар хаалттай нийгэмд шилжиж ямар аюултай болдгийг нэг байгууллагын албаны даргын гэрээс гарч байгаа мөнгөн дүнгээс харж болно. Цаашлаад нэг хурган даргын гадаадад оруулсан хөрөнгө оруулалтын дүн зэргээс гээд харахад энэ бол тоо тоймшгүй дүр зураг. Яг хаалттай нийгэмд ийм л зүйл болж байгаа. Тэр нь Монголд ч бэлэн байгаа юм байна. Иймд ирэх сонгуульд аль нам нь ялахаас үл хамаараад сөрөг хүчин нэлээд хүчтэй байх хэрэгтэй. Сөрөг хүчин гэж муу муухай урсгалыг сөрж чаддаг хүчийг хэлж байгаа юм. Авлига, ядуурал, ажилгүйдлийн урсгал, хариуцлагагүйн зуд ирэх юм бол сөрөөд зогс. Ард түмнийхээ талд сөрөөд зогсох ийм функц байхгүй болохоор нөгөө талд авлигын үерт бүгдээрээ живж байна шүү дээ. Өнөөдөр нүүрсний хулгай, хил гаалийн хяналт замбараагүй хэвээр байна. Дунд шатны албан тушаалтнууд дураараа архидан цэнгэж, ард түмний зовлон дээр бүжиглэж байна.Тиймээс АН эмхрэх нь монголчуудын ашиг сонирхол. Эмхрүүлэх нь бидний үүрэг хариуцлага.

-Манай нийгмийн болохгүй бүтэхгүйд Үндсэн хууль буруутай байна. Тогтолцооны өөрчлөлт хийх хэрэгтэй гэж эрчимтэй ярих болжээ. Энэ онд ээлжит бус сонгууль явуулах сууриа тавиад байна уу?

-Эрх баригч хүчний монголчуудад гай болж байгаа зүйлүүдийг дээр нэрлэлээ шүү дээ. Тэрийгээ өөрсдөө зогсоож чаддаггүй юм байна. Тиймээс сонгууль руу яарч магадгүй. Бид тогтолцоо ярих юм бол ардчилсан нийгмээ аварч үлдэнэ гэдэг алтан зарчим дээр асуудлыг хөндөх хэрэгтэй. Алтан зарчим нь ард түмэн төр барих. Үүнээс хэзээ ч гуйвж болохгүй. Төлөөллөөрөө төр барина. Үүнээс дайжиж болохгүй. Энэ хоёрын хажуугаар тогтолцоо гээд өөр юм сэдэж байгаа хүмүүс байна шүү дээ. Коммунистууд, марксистууд, социалист гээд олон ургальч үзэлтэй хүмүүс байна. Гэхдээ бидний зарчим бол ард түмэн төлөөллөөрөө төрөө барина аа. Тэр төр барих хугацаа хэмжээ хязгаартай байна. Хариуцлага алдвал хариуцлага хүлээлгэдэг тэр тогтолцоог авч үлдэнэ. Энэ бол суурь зарчим. Яагаад авлига, албан тушаал, ядуурал, ажилгүйдэл гаарсан нь төрийн албаны ёс суртахуунгүйн ноёрхолд өртөөд байгаа юм.

-Ёс суртахуунлаг төрийг яаж бий болгох вэ?

-Ёс суртахууныг баталгаажуулах зүйл бол хариуцлага. Өмнө нь ёс суртахууны алдаа гаргаад хулгай дээрэмд холбогдсон хүмүүс дахиад дарга болгодгийг зогсоох ёстой. Монголд нууц юм байхгүй, бүгдээрээ л мэдэж, харж байгаа. Систем хүнийг гоё сайхан болгодог гээд байдаг. Хүний түүхийг харвал системээс илүү ухамсар нь аварсан. Ухамсарлах хамгийн чухал. Ядаж л боддог баймаар байна. Гэтэл манайхан бодохоосоо өмнө хэрэлдэж, зодолдоод байдаг. Өнөөдөр энд жагслаа, маргааш нь хууль батлагдлаа. Ямар ч бодохгүй байгаа биз дээ. Бүх зүйл сэтгэл хөдлөлөөр явж байна. Монголын нийгмийг сэтгэл хөдлөлөөр удирддаг болгох гээд байгаа юм. Өнөөдөр Үндсэн хуулиа өөрчлөөд дахин сонгууль явуулж, бид дахиад төрийн эрх барья гээд байгаа нь МАН-ын вакум. Хөгжлийн зорилгоо мартаад дарга болох, тамгатай байх сонирхол дээрээ хөтлөгдөөд байна. Иймд вакумнаасаа гарахын тулд буцаад зорилгоо сайн ярьцгаа. Дээр нь хариуцлага тооцдог системээ хар. Боддог механизм яаж бүрдүүлэхээ хар. Зөвшилцөл яаж явахаа хар. Ёс суртахуунлаг төрийг яаж бүтээхээ хар. Ингэж логиктойгоор харах хэрэгтэй. Юу юугүй шуураад байх юм.

-Сая шинээр томилогдсон сайдууд ямар их жаргал хөөртэй байв аа. Тэд ажил хийх гэж биш, хулгай хийх гэж төрд очдог юм биш үү?

-Тэнд бодолд орж байгаа хүнийг харсан уу. Уг нь энэ цаг үед “Яана даа. Би сайдын ажлыг яаж хийнэ дээ” гэж бодолд дарагдаж, шаналж байх ёстой. Бидний үед дөрвөн жил сайд хийсэн хүний үс нь халцраад, цал буурал толгойтой болоод буудаг байлаа шүү дээ. Тэгтэл одоо баярын шампанск тулгадаг албан тушаал болгож хувиргаж байгаа нь аюул. Хариуцлагын систем байхгүйтэй л холбоотой. Ард түмэн рүүгээ орохгүй байна. Очиж уулзахгүй байна. Мөн чанарыг нь олж харахгүй байна. Ямар амьдралтай, яаж амь зууж байгааг нь олж харахыг хүсэхгүй байна. “Арчаагүйдээ ингэж амьдарч байгаа нь тэд нар” гэж хэлэх гээд байна. Хүнийг шахаад байвал хүн ямар ч амьтанд хувирч болдог. Хүнийг дэлгэрүүлээд байвал гэгээнтэн болж болдог. Төр нь ард түмнээ шахаж, боломжуудыг булааж аваад байна. Албаны даргын гэрээс гарч байгаа 7.3 тэрбум төгрөг компаниуддаа үлдсэн бол хичнээн хүн ажилтай байх уу. Хичнээн хүн цалинтай байх уу.

-Гэтэл цалингаас хүртэл татвар авдаг боллоо…

-Энэ бол Монголд хариуцлага хүлээгээд өндөр цалин авдаг хүнгүй байгаасай гэж хүсч байгаа хэрэг. Хариуцлага хүлээж, баялаг бүтээж байгаа хүн л өндөр цалин авна биз дээ. Сайн хөдөлмөрлөж байгаа хүн Монголын хөгжил. Харин ч арван саяас дээш цалинтай иргэдээ урамшуулдаг систем бодохын оронд торгодог механизм руу орж байгаа нь нөгөө л бодохгүй байгаагийн тод жишээ. Арван саяын цалин авч байгаа хүн ямар их хөдөлмөрлөж, яасан их юм бодож, хичнээн зөв шийдвэр гаргаж, ямар их баялаг бүтээж байна гээч. Тийм учраас түүнд компани өндөр цалин өгч байна. Цалингаас нь татвар аваад байхаар хөдөлмөрөө сайхан үнэлүүлээд явъя гэсэн зорилготой залуучуудын замд чулуун хана өрж эхэлж байна. НДШ-ийг бас нэмж байгаа нь цалин битгий өг гэсэн үг. Бид яавал өндөр орлоготой болох тухай л бодох ёстой. Өндөр орлого гэдэг бол бүтээмжээ л дагадаг зүйл. Яаж бүтээмжийг нь дээшлүүлэх тухай л бодож байх хэрэгтэй.

-Халамжийн сэтгэлгээгээр хүмүүжүүлэх сонирхол эрх баригчдад бий?

-Энэ бол үндэстнээ мөхөөх л бодлого. Жишээлбэл, Монгол төрийг нураадаг хэд хэдэн жишээ байдаг. Халх, ойрадаар нь хуваадаг манж, оросуудын технологи байна. Яс үндсийг нь төрсний гэрчилгээн дээр бичдэг нь бас л монголчуудыг талцуулж, хагалах бодлого. Үнэгүй юм тараадаг нь бас л монголчуудыг ядууруулдаг бодлого. Зүгээр л түүхий эдийн орон байлгах сонирхолтой. Гадны нөлөөтэй ажиллагаа нь зогсохгүй байгаа юм. Түүнээс ажил бүтээе гэсэн өчнөөн зуун мянган залуус бий. Тэдэндээ сайхан урам өгөөд, тус дэм үзүүлээд, хань болоод явахын оронд НДШ-ээс нь идэлцэнэ. Авч байгаа цалингаас нь татвар авах санаа хэний толгойд оров оо. Аймшгтай тэнэглэл. Харин ч зуун сая төгрөгийн цалин авч байгаа хүнээ ерөөгөөд сууж байх ёстой. Тэр мөнгөөрөө буцаагаад байшин худалдаж авна, зөндөө хөрөнгө оруулалт хийнэ шүү дээ. НДШ-ийг харин ч яаж бууруулах тухай бодмоор байгаа юм. НДШ буурвал хүмүүс цалингаа илүү өгдөг болно. Хөдөлмөр жинхнээсээ үнэлэгдэж эхэлнэ. Өнөөдрийнхөө тоонд баригдаад халамж руугаа яваад, сайн нэр олоод нөгөө гараараа хөгжлөө боомилоод байдаг байж болохгүй. Хөгжил дээрээ түлхэцээ өгөөд нөгөө гараараа ядарсан улсууддаа туслах нь зөв. Гэхдээ хөгжлөө боомилсон хавтгайрсан халамж гэж хэзээ ч байж болохгүй. Гадны тусгай байгууллагын ажиллагаа ороод байгаа шүү гэдгийг харах ёстой.

-Танай намын дотоод асуудал руу эргээд оръё. ҮБХ-ны маргаашийн хурлаас ямар үр дүн хүлээж болох вэ. УДШ рүү бичиг цаас хүргүүлнэ гэж байсан. Өмнө хоёр талаас баахан хүргүүлсэн нь буцсан гээд байгаа. Одоо та бүхний хүргүүлэх хүсэлт эрх зүйн хувьд хүчин төгөлдөр байж чадах уу?

-Дахиж буцаахгүйн тулд их эвлэрэл хийе гэдэг санаачилга гаргасан. Үүнийг бүгд зөвшөөрчихмөөр байгаа юм. Зөвшөөрөхгүй гэсэн хүмүүс дараагийн сонгуульд Ардын нам ялаасай, монголчууд сөрөг хүчингүй байгаасай, энэ амьдрал доройтоосой гэж байгаатай яг адилхан. Ардчилсан нам эмхрээд монголчуудынхаа төлөө байж чадах уу. Эсвэл тархай бутархай хэвээр МАН-ыг ялуулж өгдөг улс төрийн хүчнээр үлдэх үү гэдэг сонголтын өмнө байна. Үүнийг ард түмэн харж байгаа. Тиймээс миний хувьд ҮБХ-ны хурал АН-ын эцсийн шийдвэр болоод явах байх гэдэгт итгэж байгаа.

-С.Эрдэнэ, Х.Баттулга нар нэг талд гарчихаад “Эв нэгдэл” ажлын хэсгийг хууль бус гэж үзээд байгаа юм биш үү?

-Ер нь бол эсрэг зүйл байхгүй. Хувь хүмүүсийн сүүдрээс гарч байгаа. Бие даасан хүн хэн хэн байна вэ. Ядаж УИХ-д сууж байсан хүмүүс нь хариуцлагаа хүлээе л дээ. Аймаг, дүүргийн ИТХ-д байсан улсууд хариуцлагаа хүлээх ёстой. Тэр улсуудыгаа хэн ч биш гээд “Би ганцаараа мундаг” гэвэл жинхэнэ солиорол биз дээ. Тэгэхээр солиорол, АН-ын олонх хаана байгаа хоёр бол ялгаатай. Маш их ялгаатай. Олонхын шийдвэр гаргах нь ардчиллын зарчим. Бид гишүүдийнхээ төлөө энэ намыг амь оруулах гэж байгаа. Цаашлаад Монголын төлөө амь оруулна. Том зургаараа улсаа хөгжүүлнэ. Гэтэл тархай бутархай, хуваагдалтай байлгая, олонх цуглаж болохгүй, би шийднэ гээд байж болохгүй л дээ. Арай ч ийм эсрэг үйл ажиллагаа хийхгүй байх. Ер нь АН-ын хуваагдал бол ковидын үеийн хаалттай нийгмийн үр дүн. Уулзаж чадахгүй болохоороо 2020 оны сонгуульд АН ялагдчихлаа шүү дээ. Хаалттай нийгмийн үр дагаврыг ардчиллын лидерүүдийн зохиомлоор бий болгосон зодоон юм шигээр хармааргүй байгаа юм. Энэ улсууд бол бурууг цааш өөгшүүлээд явахгүй байх. Улс төрийн эр зориг гаргах байх. Намаа гэсэн багахан бодол байгаа байх. Сэтгэл зүрх нь хаачихав дээ. Уруул дордойвч элэг дордойхгүй гэдэг дээ. Тиймээс намаа эв цаванд нь оруулах ажил маань бүтчихвэл бүгд л баярлах байх.

-Сүүлийн үед АН-ын тамганы асуудал дахиад сөхөгдсөн. С.Эрдэнэ Ц.Туваанд тамгаа шууд шилжүүлж өгсөн нь хууль зөрчсөн юм биш үү. Гишүүдээ цуглуулж, хурлын шийдвэрээр асуудлыг шийдэх ёстой байсан уу?

-Хуулийн үг үсэг тойрч яриад байвал яг л еэвэнгийн хоёр тал шиг. Яриад байх юм бол яриад л байна. Цаг ухраагаад байвал энэ маргаан, мэтгэлцээнд ялагч байхгүй. Улс төрийн нам бол үнэт зүйл дээрээ нэгдсэн хүмүүсийн эвлэрэл. Энэ эв нэгдэл улс төрийн намын хуулиараа даргатай байна. Дарга нь сонгогдоно. Сонгогдсон хүнийг нь УДШ бүртгэдэг юм байна. Өнөөдөр АН даргагүй байна. Даргаа сонгоё гэж байгаа. тиймээс би тэр хуралд н оролцъё гэж байгаа юм. АН даргатай болчихвол Монголын ард түмний тодорхой хэсгийнх нь санаа амарна. Амьдрах урам зоригтой болно.

-Өнгөрсөн хугацаанд АН эмх цэгцэндээ орох гэж нэлээд үзлээ. Гэвч фракциудын ашиг сонирхол нэгдэж чадаагүй. Энэ удаад заавал ажил хэрэг болгохгүй бол сонгууль ч хаяанд ирлээ?

-Үр дүн чухал. Ардчилал бол олонхийн зарчимтай. Тодорхой үр дүн гарчихвал олонхоо дагана. Үр дүн гарахгүй бол хүн болгон “Би чухал хүн шүү” гэж хэлэх байх. Миний хүсэл бол “Би” гэдэг өвчнөөсөө манай намынхан салах хэрэгтэй. “Миний юм” гэдэг шуналаасаа ангижрах хэрэгтэй. Монголчуудынхаа саруул ухаанд итгэх хэрэгтэй. Сонгогчид болон АН-ын гишүүд хэрсүү болсон. Өнөөдрийн маргаан мэтгэлцээн байлгүй л яахав. Ямар ч байсан хэдүүлээ эхлээд даргатай болоод авъя. Даргатай болоод авах юм бол бүх өвчин илааршина. Бүх хүмүүс байр байрандаа очно. АН-ынхныг толгой дээгүүр алхахыг хармаар байна. 30 жилийн улс төрийн өрсөлдөөн гэдэг бол хүний амьдралын бараг тал хугацаа. Ардын намынхнаар чичлүүлээд баймааргүй байна шүү дээ.

-Ардын нам бас танайхыг нэгдүүлэхгүй байх сонирхолтой. Дээд шүүхэд нөлөөлөл үзүүлж ирсэн гэдэг. Тийм боломжтой юу?

-Хэрэв тэгэх юм бол Монголын ардчиллыг жинхэнэ булшилна гэдгийг мэдэхийн дээдээр мэдэж байгаа. Энэ хүмүүс Монголын зовлонг ганц намаараа даахгүй. Эрх баригчид бас тэнэг хүмүүс биш. Ур ухаанаа гаргаж байж төрийн толгойд очсон улсууд биз дээ. Эд нарын саруул ухаан бол байгаа байх. Хэрэв мулгуу байдлаар хандвал болно. Мулгуу байх уу, саруул ухаантай байх уу гэдэг нь сонголт. Сонгууль хаяанд ирсэн учраас энэ хүмүүс сонголтоо хийх байх. Дахиад 60 суудалтай засаглахыг Монголын ард түмэн зөвшөөрөхгүй. МАН ч өөрөө энэ ачаагаа даахгүй бутарч унана. Нийгэм буруудаад байвал бүгд буруудна. Зөв тийшээ алхах юм бол зөв дээрээ очно. Нуур амгалан бол нугас амгалан гэдэг дээ. Монголчууд элэг бүтэн, сэтгэл зүйн хувьд тогтвортой байхын тулд парламент дээр хоёр том улс төрийн хүчин мэтгэлцэж, маргалдаж байх хэрэгтэй. Сөрөг хүчин сөрөөд муу үйлийг таслан зогсоох чадалтай байх нь Монгол төрийн аврал, тусгаар тогтнолын баталгаа болчихоод байна шүү дээ. Гэтэл хоёр хөрш хүнд байдалтай байна. Хойд талд цөмийн дайн, 2023 оны хамгийн том эрсдэл ирж болзошгүй байдал. Ингээд харах юм бол Монгол дотооддоо зодолдох ямар ч шаардлага байхгүй. Нэг аюул нь МАН дотор гадны явуулга ороод нөгөө л монголчуудыг жалга довоор нь хуваадаг шиг “АН-ыг устга” гэдэг явуулгад өртөж магадгүй. Тэгж өртсөн тохиолдолд бид дахиад 20 жил Монголын хөгжил дэвшлийн талаар ярих боломжгүй. Сая хаалттай нөхцөл байдал дотор гадны гар хөлүүд ямар их шургалсныг олоод харчихсан шүү дээ. Заримдаа бид дийлдэг л байхгүй юу. Амархан, Төрийн гурван өндөрлөгийг хооронд нь хов зөөгөөд зодолдуулчихна. МАН ганцаараа ноёрхоод АН үхээнц байдалтай байх нь Монголд асар хохиролтой байна, өдөр тутамд гарч байгаа том, том гэмт хэргүүд нотолж байна. Үүнээс том нотолгоо байхгүй. Хичнээн их мөнгө тараалаа даа. Гэтэл ард түмний амьдрал улам их унаж байна. Энэ ард түмэн чинь ирээдүйгээ хараад, хөрөнгө зоорио нэмье гэсэн зорилготой ажил хийнэ. Цаашид нэг намын дарангуйлалд байх юм бол хэн ажил эрхлэх, бизнес хийхийг хүсэх юм бэ. Хэн Монголд хөрөнгө оруулж баялаг бүтээхийг зорих юм бэ. Тиймээс бид монголчуудынхаа, намынхаа гишүүдийн саруул ухаанд итгэнэ. Бидэнд үлдсэн зүйл бол итгэл. Итгэл, сэтгэл хоёр мохоогүй болохоор миний бие ажлын хэсэгт оролцоод явж байгаа.

-Ямар ч дайралт, галыг өөртөө авч чадах хүн АН-ыг цааш авч явна гэж улс төрийн хүрээнийхэн, судлаачид ярьдаг л даа. Иймд АН-ын даргад хэд хэдэн хувилбар яригдсаар ирсэн. Таны хувд нэр дэвших үү?

-Манай нам Монгол Улсын хөгжил дээр фокуслаад үүнийгээ ашиг сонирхол, итгэл үнэмшлээ болгосон. Би АН-ын их эвлэрлийн төлөө нэр дэвшинэ. Энэ суудлыг албан тушаал гэж харахгүй байгаа. Очлоо гэхэд хэн нэгэнтэй тэврэлдэж үнсэлцэхгүй. Үнэт зүйлээ хамгаалахын тулд би хойшоо суухгүй. Ачаа үүрнэ. Даргын суудалд шунаж байгаа юм огт алга. Энэ хэцүү цагт дарга байх шиг зовлонтой юм байхгүй. Гэхдээ Монголынхоо хөгжил дэвшил, бидний итгэл үнэмшил болсон ардчилсан нийгэм, ард түмэн төр барьдаг эрх зүйт төрийг хамгаалахын төлөө өрсөлдөхөд бэлэн байгаа.

Засгийн газрын шинэ сайдуудын томилгоо ойрын өдрүүдийн гол дуулиан байлаа. Тэдний талаар урьд хожид байгаагүйгээр л шуугьж байна. Мэргэжлийн, мэргэжлийн бус, ур чадвартай, чадваргүй эсэхийг нь огт анхаарсангүй. Харин сайд болчихоод яаж баярлаж, хөөрч байгаад нь нийгэм фокуслав.Тэр олон камер, хүний өмнө эр, эмгүй биеэ барьж үнэхээр дийлсэнгүй. Тас тэврэлдэж байгаад л эрээ цээргүй авирлав. Хошуу амаа нийлүүлэх шахам үнсэлцэж, үнгэлдэцгээх нь эхлэл, өрнөлтэйгөө дуранд тод буужээ. Үнэн голоосоо нэг нэгэндээ баяр хүргэж, шаагилдахыг бодоход хүн болж төрснийх нь хэрэг жинхнээсээ бүтсэн бололтой.

Төрийн түшээдийнхээ тэгж их жарган цэнгэж буй дүр зургийг улны бид нь юу ч гэж ойлгомоор юм бэ дээ. Тэдний харц, мишээлт царай, үйл хөдлөл зэргээс харвал хүний хүрдэггүй өндөрлөгт хүрч, хүссэн зүйлсээ өөрийнх болгосондоо хяналтаа алдан хөөрцөглөж байх шиг. Биднийг ноёлох болсондоо ингэж баярлаж бахдаж байгаа нь ард түмнийг тэгтэл нь ангайлгаж байна шүү дээ. Улсаараа дампуурахад ойрхон, өрнөөс өрний хоорондох өлмөн зэлмүүн амьдрал ноёлж байхад сайд боллоо гээд “малгайгаа хөөргөх” нь ухамсарт хүний үйлдэл мөн үү. Бас ямар нэг юмыг чадаж, хорлож байгаад санасандаа хүрсэн хүний хэлэмж тэдний энэ ухаангүй аяглалаас нэвт мэдрэгдээд байна. Үүнийг чинь ард түмэн совингоороо мэдээд байна. Бас юу ч хийхгүй чинь шууд л уншигдаад байх юм. Юм хийхгүй байж сайд болоод, тэгээд ингэж их баярлаж байгаа чинь сонин юм. Энийг чинь л улны ард түмэн ойлгохгүй байгаа юм. Чаддагаар нь сошиалаар баахан шоолох шив. УИХ-ын гишүүдийн нялуурч байгаа зургуудыг хэдэн янзаар эвлүүлж, элдэвлэнэ лээ. Босгож нэг, хэвтүүлж өөрөөр дээш, доош харуулан өрж байгаад янз бүрээр тайлбарласан хошигнолууд цахим сүлжээнд хөвөрч байна. Хэсэгтээ ч энэ зугаа явах л байх. “Хамар нь хугарчихаагүй байгаа даа”, “Эхнэр, нөхрөө ингэж үнсэж үзээгүй байж ямар шунаг юм бэ”, “Ховх сорох нь ээ”, “Яасан их норгож үнсдэг юм бэ, ар араасаа нэгнийхээ шүлсийг долоогоод сурчихаж” гэх тайлбаруудын зэрэгцээ ороо нь орсон нохдын зургийг үнсэлцэж байгаа гишүүдийн агшинтай харьцуулахдаа “Ордонд болсон озолцоон” гэж гарчигласан байх жишээний. Ард түмний ганц чадах зүйл нь тэднийг ингэж шоглох юм даа.

Манай УИХ-ын гишүүд, улстөрчид сайд болох гэж үнэхээр үхэн хатан зүтгэж сүнсээ чөтгөрт ч худалдахад бэлэн байх юм. Сайдын суудал горилохын тулд хов жив, холион бантан, хорны хутгуур гээд юу эсийг хийдэг гэлцдэг. Ингэж их хичээл зүтгэл гаргаж байгаа юм чинь сайд болоод магнайгаа хагартал баярлаж цэнгэх нь арга ч үгүй биз. Уг нь энэ хүнд цаг үед сайдын албан тушаал тийм хүсмээр ажил биш л баймаар. Цар тахал, дайны улбаа дэлхийн эдийн засгийг бүхэлд нь хямраасан. Дэлхий дахинд өрийн хэмжээ өсч, инфляци доошлохгүй байна. Өндөр хөгжилтэй орнуудыг эрсдэл хүлээж байхад манайх шиг ядуу улсад бүр ч хүндээр тусах зураглалыг эдийн засагчид сануулж байгаа. Харин манай шинэ сайдууд юун дээр бууснаа огт ойлгохгүй бөөн баяр л болоод байх юм. Хэрэвзээ, ажиллах хүнд бол энэ баярлах үйл явдал биш.

Ядарсан орныг байтугай ажил нь уначихсан албан байгууллагыг даргална гэдэг маш хүнд хариуцлага байдаг. Юун ингэж баярлаж, хөөрөх манатай. Хар ухаанаар бодоход харин ч уйлж, шаналж байх ёстой юм биш үү. Ажил нь уруудсан албан газрыг босгож ирэхэд нойр, хоолоо мартдаг. Хэн дуртай нь тийшээ зүглэхгүй. Өөрийгөө золин байж тамлуулаад юухэв гэнэ. Жинхнээсээ ажил хийе гэсэн бодолтой улсууд албан тушаалаас ингэж халгаж, халширдаг. Тэгвэл манай гишүүд, сайд нар хагартлаа баярлаж байхыг бодвол ажил хийдэггүй юм байна л даа. Улс эх орноо өөд нь татъя гэж үнэн сэтгэлээсээ боддоггүй байх. Зүгээр л хаана боломж, мөнгөний үнэр байна тийшээ ханардаг. Ерөөсөө хулгай хийх гэж л төрд үүрлэдэг юм байна. Хэрэв тэд хулгай хийхийнхээ хажуугаар жаахан ч гэсэн ажил хийдэг байсан бол ингэж хөл хөөр болж чадахгүй. “Сайд болъё ч” гэж бодохгүй. “Өөртөө лай хураагаад юүхэв” гээд зугтахын түүс болно доо.

Эрх баригчдын энгүй их баярт үйл явдлаас бид нэг зүйлийг ойлгомоор байна. Сайдын албан тушаал чинь үнэхээр сайхан юм аа. Тэнд очвол шууд л ноён болж баяжиж, эрх мэдэлтэй болж хүмүүсийг боол болгон мөлхүүлдэг аж. Тэгэхлээр хэдүүлээ сайд болцгоохын төлөө зүтгэцгээе. Сайд гэдэг тусдаа хүн төрж, энэ албан тушаалд очдог ч юм биш. Тэр өндөр сэнтий гэж зүрх алдаж, өмнөө хана босгоод байх ч хэрэггүй. Үндсэн хуулиар олгосон эрхээ тэгш эдэлж сайд болох боломж хүн бүрд бий. Ажиглаад байхад ард түмний дунд нэг ийм яриа яваад байдгийг та нар өөрсдөө анзаардаг уу. Аливаа уулзалт, яриа хэлэлцээ, хурал цуглаан, гудамж талбай, малын бэлчээр дээр ч “Хэдүүлээ улстөржихгүй шүү”, “Би ёстой наад улс төрийг чинь сонирхдоггүй” гээд л донгосцгоодог. Бараг амтай болгон нь энэ үгийг хэлдэг. Угтаа сайд болохын тулд улс төрийг хамгийн их сонирхох ёстой юм шүү. Эхлээд улс төр сонирхож байж сайд болдог. Тэгвэл яагаад бид дандаа ингэж ярьдаг, улс төр сонирхдог хүн биш болох гэж жүжиглэдэг, улс төрөөс бушуухан зугтаадаг вэ. Сайдын суудал булаацалдуулахгүй гэж биднийг ийм болгож сургасан юм шүү дээ.

Энэ улсын эзэд нь эрх баригчид биш, эгэл жилийн ард түмэн бид. Тиймээс мөлхөж буй эдийн засгаа хурдны зам дээр гаргая гэвэл улс төр хамгийн ихээр сонирх. Намуудад идэвхтэй хамрагдаж болно. Эсвэл үзэл санаагаараа нэгдэж, нам байгуулцгаа л даа. Утасны цаанаас хэдэн жиргээ нисгээд улстөрч болчихдоггүй юм. Сошиалаар улс төр хийгээд ч амжилт олохгүй. Ядаж л улс төрийн сонин унш. Биечлэн очиж намынхаа хуралд суу. Хоёр хөлөөрөө явж улсуудыг ухуулж, өөрийгөө танилцуулж, палкатаа наадаг юм. Сонин, телевизэд биеэрээ очиж ярилцлага өгч, олонд танигддаг юм. Гэтэл манайхан бүгд сошиалаар улстөрч болчихсон юм шиг үзэл бодлоо илэрхийлээд л, шүгэл үлээдэг. Энэ нь өөрийгөө л дэмий хуураад байгаа хэрэг. Бүх юманд биеэрээ явж туулж байж асуудлыг ойлгож, уур амьсгалыг мэдэрдэг юм. Ингэж байж улстөрч болж чадна. Тэгээд дараа нь хэдүүлээ сайд болцгооё. Сайд болох нь сайхан юм байна. Улс эх орныхоо үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцдог байя, ард түмэн минь.

Нийтийн албанд нийтийн болон хувийн ашиг сонирхлыг зохицуулах, ашиг сонирхлын зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахаар болсон. Засгийн газраас хуулийн төсөл боловсруулж УИХ-д өргөн барихаар шуурхайлж байна. Товчхондоо улс төрд нөлөөтэй, өндөр албан тушаалд сууж буй эрхмүүдийн ураг төрөл, амраг садангийн хүмүүс удирдах алба хашихгүй. Бас зээлд хамрагдахгүй. Тэр бүү хэл тендер шалгаруулалтад оролцох боломжуудыг нь ч энэ хуулиар хааж өгөх юм. Хуулийн ийм өөрчлөлт Ерөнхий сайд, УИХ, Засгийн газрын гишүүд, аймаг, нийслэлийн Засаг дарга нарт шууд үйлчилнэ. Ингэснээр тэд эрх мэдэл, мэдээлэлд ойр давуу байдлаа цаашид ашиглах ямар ч боломжгүй гэсэн үг. Тийм болохоор УИХ-ын гишүүд нүднээс далдуур ёстой нэг ойж буухыг үзүүлж өгч байна. Тэд “Ах, дүү, хамаатан садан минь тендерт оролцохгүй, дарга даамал болохгүй юм бол энэ гишүүнээр чинь яах юм бэ. Гишүүн байхын хэрэг ч алга, больё” гэж цухалдаж байгаа аж. Улмаар “Энэ хууль батлагдах юм бол миний эхнэр, нөхөр, үр хүүхэд, аав, ээж, төрөл төрөгсөд, хамаатан садангуудын минь Үндсэн хуулиар олгосон эрхийг ноцтой зөрчнө. Бид төрийн өндөр албан тушаал хашихад тэд маань ямар буруутай юм бэ” гэж үзэж байгаа юм билээ. Үүгээр зогсохгүй өөр хоорондоо хуулийг батлуулахгүй байх талаар сэм ярилцацгааж, улс төрийн акци өрнүүлэхээр тохироо хийж байгаа сурагтай.

Энэ үйл явдлаас харахад, УИХ-ын гишүүд ард түмнийг төрд төлөөлж байгаа гэдгээ огт ухамсарладаггүй юм байна. Бидний төлөө зүтгэнэ гэж өчүүхэн төдий ч бодож явдаггүй нь илэрхий байна. Тэд энэ үйлдлээрээ өөрсдийнхөө жинхэнэ нүүр царайг харуулчихлаа. Гэтэл гэнэн ард түмэн бид нь өнөө хэдийгээ бодохдоо “Ард түмний төлөө зүтгэж,улс эх орноо хөгжүүлэхээр гарч ирсэн” гэж ойлгож бас итгэдэг. “Хөөрхий минь миний л амьдралыг сайжруулахын тулд нойр хоолгүй зүтгэж, янз бүрээр хараалгаж, зүхүүлж байна даа” гэж дотроо өмөөрдөг байв. Тэгвэл ганц хуулинд оруулах өөрчлөлтөөс тэд эрх ашгийнхаа төлөө яаж оволзож, тэмцэж байгааг харлаа. Ард түмэнд зориулж амласан бүхэн нь худлаа юм байна.

Үүний баталгаа нь “Хэрэв манай ах, дүү нар тендер авч, албан тушаалд очихгүй юм бол би энэ гишүүнээр чинь яах юм бэ” гээд өөрийгөө бариад өгчихлөө шүү дээ. Өндөр албан тушаалтны хүүхэд, ойр дотныхон төрийн албанд хаа сайгүй бий. Бүр худ ургууд нь хүртэл дарга, даамал хийцгээж байна. Тэгвэл төрд бэхэжсэн “ургийн мод”-ыг үндсээр нь булга татах энэ хууль гишүүдийн дунд хаясан тэсрэг бөмбөг шиг л болж байна.

“Их эвлэрэл, их өөрчлөлт, их амжилт” уриан дор болсон уг уулзалтад АН-ын Үндэсний бодлогын хороо(ҮБХ)-ны 215 гишүүн оролцлоо. Тухайлбал, АН-аас УИХ-д сонгогдсон гишүүд, УИХ-ын гишүүн асан Б.Гарамгайбаатар, Д.Ганхуяг, С.Баярцогт, Д.Батцогт, ТЕГ-ын дарга асан Б.Хурц нараас гадна ахмад, залуу үеийн төлөөллүүд ирсэн байв. Энэ үеэр АН-ын ҮБХ-ын гишүүн С.Баярцогттой ярилцлаа.

---

– АН-ын “Эв нэгдэл” ажлын хэсэг байгуулагдлаа. Эндээс ямар үр дүн хүлээж болох вэ?

– Манай намд тулгарсан хоёр гол асуудал бий.

Нэгдүгээрт, АН-ыг итгэмжлэлгүйгээр төлөөлөх эрхтэй этгээд буюу намын дарга гэж хүн одоогоор байхгүй. Намын даргаа гаргаж ирдэг журам нь Улс төрийн намын тухай хууль болон намын дүрмээр зохицуулагдана.

Гэтэл манай нам өнгөрсөн хугацаанд хоёр талд гарчхаад, хоёр ҮБХ-той нөхцөл байдал үүсчихсэн. Тиймээс аль, аль талаас нь УДШ-д бүртгүүлэх хүсэлтээ өгсөн боловч долоон удаа энэ асуудлыг буцаасан шүү дээ. Бид асуудлын гарцыг эрэлхийлэхийн тулд эхлээд хуульчдын баг гаргасан. Ер нь бидний алдаа дутагдал хаана байв, яагаад хууль дүрэмд нийцүүлэхгүйгээр асуудлууд тавиад байсан юм бэ гэдэг асуултын зангилаа бол АН-ын тодорхой лидерүүдтэй холбоотой.

Үндсэндээ тэднээс шалтгаалж нам хоёр хуваагдсан нөхцөл байдал үүссэн байв. Иймд УДШ рүү явж байгаа бичиг болгон хоёр талаасаа очоод маргаан дагуулаад байсан хэрэг.

УДШ-ээс “Өмнө тавьсан асуудлууд чинь шийдэгдээгүй байна. Хоёрдугаарт. та нарыг итгэмжлэлгүйгээр төлөөлөх этгээд чинь байхгүй байна. Эдгээр асуудлуудаа шийдээч” гэсэн шийдвэр гаргасан. АН бол олон фракц, бүлэг, клубүүдтэй гэдгийг бүгд мэднэ. Энэ хүмүүсийн хооронд урт хугацааны яриа хэлэлцээрүүд өрнөсний үр дүнд өнөөдрийн арга хэмжээ амжилттай зохион байгуулагдаж байна.

Ялангуяа ард түмнээсээ итгэл авч сонгогдсон УИХ-ын 11 гишүүн “Эв нэгдэл” ажлын хэсэг байгуулах санал, санаачилга гаргасан нь ийнхүү үр дүнгээ өгч, хоёр талд байсан ҮБХ-ны гишүүд нүүр, нүүрээ харалцан асуудлаа мухарлахаар гарц шийдлүүдээ ярилцаж байгаа юм.

Ажлын хэсэг гурван удаа хуралдуулаад ерөнхий зорилго чиглэл, үүсээд байгаа нөхцөл байдлуудаа дүгнэсэн. Юуны өмнө яаралтай ҮБХ-ны хурлаа хуралдуулж намын даргаа сонгох ёстой юм байна.

Улмаар УДШ-д намын даргаа бүртгүүлэх ёстой юм байна. Үүссэн нөхцөл байдлаа УИХ-ынхаа болон ҮБХ-ныхоо нийт гишүүдтэйгээ намын Их хурлын өмнө ярилцаж зөвлөлдөх ёстой юм байна гээд энэхүү зөвлөгөөнийг АН-ын бүлэг болон “Эв нэгдэл” ажлын хэсгээс санаачлан зохион байгуулж байгаа юм.

– Х.Баттулга болон С.Эрдэнэ нарын талд ҮБХ-ны нийт хэдэн гишүүн байгаа юм бэ. Тэд өнгөрсөн хугацаанд хоёр талд нэг нэгийгээ үгүйсгээд намын их, онц их хурал зарлаж байсан. С.Эрдэнийн хувьд “Эв нэгдэл” ажлын хэсгийг эсэргүүцээд байгаа харагдсан…

– АН-ын ҮБХ-ны гишүүд бол 2020 оны тавдугаар сард байсан үндсэн ҮБХ-ны 389 гишүүн, 2022 онд дүрмийн өөрчлөлтийн дараа хийгдсэн 252 ҮБХ-ны гишүүд бий. Тэдэн дунд давхардсан тоогоор 95 ҮБХ-ны гишүүн байгаа.

Нийт хоёр талын ҮБХ-ны төлөөллүүд оролцсон энэ зөвлөгөөн анх удаа хийгдэж байна. Өмнө дандаа хоёр талдаа хуралдаад байсан. Бид бодитоор бие биеэ хүлээн зөвшөөрөөд буулт хийж, харилцан ойлголцоод асуудлыг шийдвэрлэе гэсэн үүднээс зөвлөгөөний ач холбогдол оршиж байгаа. Эндээс дараа дараагийн зөв зүйтэй шийдвэрүүд гарна гэдэгт итгэлтэй байна.

– Өмнө хоёр талаас УДШ-д хүргүүлсэн хүсэлт долоон удаа буцаагдсан гэж байна. Та бүхний хуралдаж, гаргасан шийдвэрийг УДШ хүлээж авах уу. Одоо гарах шийдвэр өмнөхүүдээсээ ямар ялгаатай юм бэ. Эрх зүйн боломж нь яаж бүрдэх вэ?

– Улс төрийн намын тухай хууль бол бидний баримтлах хамгийн гол хууль. Дээрээс нь манай намын дүрэм Улс төрийн намын тухай хуульд нийцсэн байх ёстой.

Саяхан УДШ-ээс улс төрийн намыг бүртгэх журмаа шинэчилсэн байна. Энэ шинэчилсэн зүйлийн дагуу УДШ найман асуудлыг авч хэлэлцээд 5-6 зүйлийг бүртгэдэг болж байгаа юм билээ. Энэ зүйлүүд нь тодорхой болсон.

Урьд нь УДШ иргэний танхим, нийт гишүүдээрээ хэлэлцдэг зэрэг өөрчлөлтүүд ороод байсан. Одоо хууль зүйн хувьд маш ойлгомжтой болсон. Дээрээс нь манайд хоёр талаасаа бичиг явуулаад хоёр талдаа хуралдаад байдаг зүйл маань үндсэндээ арилж байгаа. Тийм учраас хуулийн болон бодит бусад шалтгаанууд нь байхгүй болж байгаа гэсэн үг. УДШ-д намын даргаа бүртгүүлэх, зохион байгуулалтад орох боломжууд нь нээгдэж байгаа гэж харж болно.

– Таны тухайд АН-ыг эв цаванд нь оруулах тал дээр нэлээд хичээл зүтгэл гаргаж, санаа тавьж ажил болгож байгаа хүний нэг гэж хардаг. Таныг намын даргад байх ёстой хүний нэг гэсэн байр суурьтай хүмүүс ч бий. Харин таны хувьд намын дарга ямар хүн байх ёстой гэж үздэг вэ?

– Энэ бол нээлттэй асуудал. Эхлээд намын нэгдлийг эхлүүлэх нь хамгийн чухал.

– Эрх баригчид тогтол- цооны шинэчлэл хийх ёстой гэж ярьдаг. 2023 онд ээлжит бус сонгууль явуулах суурь нохцолүүдээ нүүрсний хулгай, Хогжлийн банкны хэрэг зэргээр бэлдчихлээ. Энэ тал дээр таны байр суурийг сонсъё?

– Ирэх долоо хоногт манай намын асуудал тодорхой болно. Эхлээд намынхаа асуудлыг шийдчихээд улс орны эдийн засаг, бодлого ярих нь зөв байх.

АН-ЫН ҮБХ ЭНЭ САРЫН 10-НД ХУРАЛДАХААР БОЛОВ

АН-ын оюун санаа болсон улс төрийн төлөөлөх эрх бүхий дээд байгууллага бол ҮБХ. Энэхүү зөвлөгөөнд оролцсон ҮБХ-ны гишүүд яаралтай нэгдэж, нийлэхийн төлөө бүгд санал нэгтэй дуугарч байлаа.

Иймд энэ сарын 10-ны ҮБХ-ны хурлаа зарлан хуралдуулах шийдвэр гаргасан юм. Энэ ҮБХ-ны хурлаараа намын дотоод асуудлаа нухацтай ярилцаад шаардлагатай бол намын дүрэм, журамдаа дахин шинэчлэл хийх аж.

Ингэхдээ илүү олон боломжийг суулгаад намын их хурлаа цааш нь үргэлжлүүлэн зарлах, ҮБХ-ны хурал, намын их хурлаасаа олонхынхоо саналаар дэмжлэг авсан хүмүүсээ намын гүйцэтгэх удирдлагад дэвшүүлж УДШ-д бүртгүүлнэ гэв. Ингэснээр АН хүчинтэй, хүчингүй тамга гэсэн янз бүрийн ярианаас гарч, нэг тугийн дор, нэг үзэл санаан дээрээ нэг АН болоод зогсохгүй үйл ажиллагаа нь сэргэх боломж бүрдсэн гэж гишүүд онцолж байлаа.

“Эв нэгдэл” зөвлөгөөнд ирсэн гишүүдийн сэтгэгдлээс хүргэе.

УИX-ын гишүүн Б.Пүрэвдорж: – АН-ын ҮБХ-ны гишүүдийн “Эв нэгдэл” зөвлөгөөнөөс амжилт гарна гэж найдаж байгаа. Энэ намын тодорхой өндөр албан тушаалд хүрсэн хүмүүс намыг хагалан бутаргах, МАН-д энэ намыг тодорхой зүйлээр худалдах хандлага гаргаад байна. Ялангуяа экс намын дарга, Ерөнхийлөгч нар.

С.Эрдэнэ гэдэг хүнтэй АН сонгуульд оролцвол ялагдах нь тодорхой. Үүнийг МАН хүсэж байгаа. Миний амьдралдаа rap барьж үзээгүй Мөнхбаяр гэдэг хүнийг УДШ-д АН-ын даргаар бүртгүүлэх тухай асуудал яриад явж байна гэдэг бол арай дэндэнэ биз дээ.

АН-ын талаар үг хэлж мэдэхгүй хүнийг АН-ын даргаар тавина гэдэг бол дахиад л ялагдалд хүргэнэ гэсэн үг. Тиймээс экс дарга, ерөнхийлөгч нарыг бид таягдан хаях хэрэгтэй. Тэдэнтэй тэдэнгүй бид энэ зохих дүрмийн өөрчлөлтийн дагуу намынхаа дүрмийн өөрчлөлт болон даргаа УДШ-д бүртгүүлэх ёстой.

УИХ-ын гишүүн Б.Бейсен: -Энэ удаагийн зөвлөлдөх уулзалтыг АН-ын 11 гишүүн санаачилсан. Гол нь АН-ын хуваагдлын асуудлыг эцэслэх зорилготой. Би хөдөөнөөс сонгогдсон гишүүн. Орон нутагтаа очиход надаас нам нэгдэх үү гэж иргэд байнга асуудаг. Тиймээс бид өнөөдөр дараагийн ҮБХ хуралдуулах, намын асуудлыг эцэслэн мухарлах асуудалд гишүүд үг хэлж байна.

Энэ нь улс орны хувь заяа эрх ашигт хэрэгтэй. Сөрөг хүчин хүчтэй байхгүй бол эрх баригчдын завхралын асуудал дэндэж байна.

УИХ-ын гишүүн Н.Ганибал: – Ер нь ҮБХ-ны гишүүд нүүр тулан уулзаж асуудлаа шийдээгүй 2.5 жил болсон байна. Энэ уулзалтад тэд маш идэвхтэй зорин ирсэн байна. Цаашид бүгдээрээ сууж ярилцаж асуудлаа шийдэх зайлшгүй шаардлага бий.

Хууль эрх зүйн хувьд гаргах хамгийн сүүлчийн гарц нь бол АН-ын бүлгээс санаачлан зохион байгуулж байгаа энэ арга хэмжээнүүд юм. Ер нь АН-ын сүүлийн жилүүдэд гарсан алдаа бол намын лидер гэсэн хүмүүсийг дагаж яваад өнөөдрийн мухардалд хүрсэн. Намын үндсэн дүрэм, үзэл баримтлал дотор олонхоороо асуудлыг шийдэж, дүрмийн дагуу улс төрийн тоглолтуудыг хийж явах ёстой. Энэ арга замууд цаашид ардчиллын мөн чанараараа явна.

АН-ын ҮБХ-ны гишүүн, “OD” клубийн үүсгэн байгуулагч Ж.Баярмаа: – Улс төрийн намын үндсэн хийх ёстой ажил бол үзэл баримтлалтай байх. Нам бол үзэл санаан дээр суурилсан нэгдэл гэж үздэг. Иймд манай гишүүд нэгдэх нь чухал.

АН өнөөдөр хуваагдсан нь үнэн. Хий хоосон эв нэгдэл эвлэрэл гэж уриалахаас эхлээд эвдрэл юунаас эхтэйг ойлгох хэрэгтэй. Эвдрэл зөрчлөөс болдог. Иймд юунаас, хаанаас зөрчил үүссэн гэдгийг сайн ярьж, нэгдсэн ойлголттой болсноор дахин давтагдуулахгүй байвал эв нэгдэл жинхэнэ утгаараа биелнэ. Түүнээс мянга хоосон орилоод үндсэн суурь шалтгаан нь засрахгүй, ойлгохгүй бол эвдрэл дахиад гарна. Шударга бусаас эвдрэлцэл үүсдэг шүү дээ.