Author: МӨНХЖАРГАЛЫН МӨНХЦЭЦЭГ

Монголчууд бид хэзээнээсээ малчин түмнээ хайрлаж, хүндлэхийн зэрэгцээ тэднээр бахархаж ирсэн уламжлалтай. Яагаад гэвэл тэд дэлхийд цор ганц үлдсэн нүүдлийн мал аж ахуй эрхэлж, өв соёлоо тээж яваа улс. Энэ агуулгаар төрийн бодлого малчдаа бүхий л талаар нь дэмжихэд чиглэдэг. Тухайлбал, малчдын НДШ-ийн 50 хувийг нь төр дааж байна. Зөвхөн малчдын хүүхдүүд долоо настайдаа сургуульд элсэх боломжтой болов. Малчдын тэтгэвэрт гарах насыг таван жилээр наашлууллаа. Малчдын хөрөнгөжих боломж нь “Шинэ хоршоо хөдөлгөөн” гэж их хэмжээний зээлийг хүүгүй шахуу олгож эхэлсэн. Энэ бүх төрийн бодлогыг малчиддаа жигтэйхэн хайртайдаа гаргасан гэж бодож байна уу. Өнгөц харвал малчдын нийгмийн асуудлыг аягүй их харж үзээд, шийдэж өгч байгаа юм шиг. Үнэн хэрэгтээ тэднийг дэмжих биш, харин ч хорлосон үйлдэл юм. Зүгээр л “МАН малчдыг харж үздэг” гэсэн нэр зүүсэн төдий. “Нуухыг нь авах гээд нүдийг нь сохлов” гэгчээр малчдад зориулсан нийгмийн халамжийн бодлогууд чинь өөрсдөд нь мөхлийн хэмжээнд тусаад байгаа юм биш үү.

Наанаа малчиддаа дэм болж байна гэж сүрхий том, том ярьцгаачихаад цаагуураа эдийн засгаар нь боомилж буй энгийн жишээ бол нөөцийн махны худалдаа юм. Нийслэлчүүдийн өвлийн идэш ууш нь дуусч, махны хэрэглээ өсөхтэй зэрэгцээд нөөцийн мах худалдаанд гаргадаг. Ингээд яг мах үнэд орох цагаар үнэ ханшийг нь шороотой хутгачихдаг. Өдөр тутмын орлогогүй малчид хэдэн малынхаа ашиг шимээр л амьдралаа авч яваа. Цагаан идээ, мах, арьс шир, ноос ноолуураа зарж байж амьжиргаагаа залгуулна. Гэтэл энэ тал дээр нь төрөөс анхаардаггүй. Дунд нь хэдэн ченжүүд нугалаа үүсгэж, амандаа орсон үнэ хэлээд ашиг хийдэг. Эцэс сүүлд нь хамаг муу нэрийг малчид зүүдэг шүү дээ. Ядаж л цагаан идээгээ экспортолбол доллар олох асар их боломж бий. Тив алгасдаггүй юм аа гэхэд урд хөрш рүүгээ гаргаад байхад зах зээл нь бэлэн байж л байна.

Малчдыг хорлож байгаа бас нэг бодлого нь тэтгэврийн насыг наашлуулсан явдал. Хуулиараа эрэгтэй 55, эмэгтэй 50 настай тэтгэвэрт суудаг болсон. Эрт тэтгэвэрт гардаг болно гэхээр малчид юу ч хийх хүсэлгүй болж байна. Дэмий л тэтгэврийнхээ насыг хүлээгээд сууж байдаг улс болчихсон. Тэд юу ч хийхгүй болохоор мэдээж мөнгөгүй байна. Мөнгөгүй болохоор хөгжиж, дэвжихгүй байгаа юм. Зүгээр л айраг уугаад өдрийг өнгөрүүлдэг улс болж хувирлаа. Хийцгүйрсэн малчдын хийрхэл нь хов жив л байх шив дээ. “Тэр тэгсэн гэнээ, эднийх ингэжээ” гээд айл, саахалтынхаа талаар ам уралдан сониучилж суухаас хэтрэхгүй байна. Боловсролгүй, мэдлэггүй ард түмэн бусдын боол болохдоо амархан. Үүний хөрсийг малчдаар бэлдүүлж байна. Тэр нь юу вэ гэхээр малчдын хүүхдүүдийг долоон настайд нь сургуульд оруулж болно гэдэг бодлого хэрэгжиж байна. Тайлбар нь “Залуу малчдыг дэмжих хөтөлбөр” нэртэй. Зургаан настай хүүхдүүд дотуур байранд сууж чадахгүй болохоор малчин өрх тусдаа амьдрах шалтгаан болж байгаа гэнэ үү. Эхнэр, нөхрийн нэг нь сургуулийн хүүхдээ аваад сумын төвд суурьшиж, нөгөө нь хэдэн малтайгаа бэлчээртээ үлддэг нь гэр бүл салах нөхцөл болж байгаа юм байх. Энэ бол зүгээр л өнгөлөн далдлалт. Үндсэн хуулиар олгогдсон хүн бүрийн сурч боловсрох эрхийг хязгаарлаж, нэг жилээр өнжөөж буйгаа зөвтгөсөн арга ядсан тайлбар юм. Үнэхээр малчны хүүхдүүд зургаан настайдаа сургуульд орох гэхээр дээрх шалтгаанууд тулгараад байдаг юм бол гарц шийдлүүд өчнөөн бий. Дотуур байрны багшийн тоог нэмэгдүүлэх нь тийм ч хэцүү дааж давшгүй асуудал биш. Хоёр, гуравхан настай живхнээсээ салаагүй жаалууд 24 цагийн цэцэрлэгт явж болоод л байна. Учраа мэдэхгүй, хэлд ч ороогүй 30 хүүхдийг хоёрхон багш зааж сургаад, асарч хүмүүжүүлээд чадаад л ирсэн. Тэгэхээр малчны зургаан настай хүүхэд дотуур байранд амьдарч чадахгүй гэдэг нь хий хоосон утгагүй яриа. Харахад төрөөс малчдыг энэ мэтээр харж үзээд байгаа юм шиг хэрнээ боловсролгүй, мэдлэггүй болгох гээд байна шүү дээ. Боловсролгүй үр удам юу хийх вэ. Ямар ч хөгжих боломжгүй улс л болж үржинэ. Цаашлаад тэр чигтээ удам дамжсан малчид л болно.

Сая УИХ-ын сонгуулиар малчдыг хоршоо байгуулсныг нь “шагнаад” зээл ч юм шиг, тэтгэмж ч юм шиг баахан мөнгө тараасан. Дараагийн сонгуулийн өмнө тэглэгдчихнэ гээд малчин ч, нам нь ч бодож байгаа байх. Тэр цагт малчид авсан зээлийнхээ хүүг нь яах болж байна вэ. Томоохон бизнесийн магнатууд малчдын байгуулсан шинэ хоршоог төрийн дээрэм тонуул гэж дүгнэж байна билээ. Өнгөн дээрээ малчдад хөнгөлөлттэй зээл өгч байгаа нэртэй. Зээлийн хүүгийн зөрүүг Засгийн газар төлнө гэж байгаа нь татвар төлөгчдийн халаас руу халдана гэсэн үг. Малчид зээлээ төлөхгүй байсан ч болох юм байна. Яагаад гэвэл Засгийн газар шинэ хоршоодын зээлийг батлан даагаад авчихсан. Тэгэхээр дахиад л ард түмэн, татвар төлөгч та бид малчдын зээлийг төлөх болно. Харин зээл олгох шийдвэр гаргасан улстөрчид, зээл авсан малчдад падгүй. “Энэ бол углуургаараа малчдын нэрийг барьж сонгуулийн санхүүжилт босгосон эрх баригчдын зальжин мэх шүү” гэж тухайн үед бид өчнөөн сануулж, амаа цангатал хэлсэн дээ.

Гэвч хөөрхий малчид хөгжиж дэвжээд дэлхийг байлдан дагуулах аятай сурталчилгаа дийлсэн дэг. Ер нь явж, явж энэ хэдэн малчдыг маань Монгол Ардын Нам нь хорлоод байгаа юм биш үү. Яагаад гэвэл үндэсний тэсэн тэсвэрлэх чадвар малчдад асар муу байдаг. Зуд болоход мал хунараа сууриар нь алдаж байгаагаас харж болно. Зунжин, намаржин найр наадам хэсээд өвс тэжээлээ бэлдэхгүй. Өнтэй өвөл болбол илүү ажил болно гээд залхуурдаг. Цас ахиу орох тоолонд малчид руу машин машинаар нь өвс, тэжээл явуулаад байхаар орчин цагийн малчид гараа хумхиад хойш суухыг түрүүнд тавьдаг болчихсон.

Одоо үед дээвэртээ өвс хураасан малын саравчтай айл бараг байхгүй. Зуд болонгуут тусламжийн цуваа ирчих болохоор илүү хөдөлмөр хийхийг хүсдэггүйн тод жишээ юм. Зүгээр хаячихвал зун болгон өвсөө хангалттай базааж, тэр хэрээр дээвэртээ саравчтай болж эхэлцгээнэ дээ. Гурван жил болсон ч дээвэрт нь өвс хураалгаатай байж л байна. Ингээд харахаар малчид руу чиглэсэн бүх тусламж үйлчилгээ чинь тэднийг индианчууд шиг болгоод байгаа юм биш үү. Индиан үндэстэн яаж мөхсөн түүхийг бүгд мэднэ дээ. Америк тивд өрнөдийнхөн анх 1492 онд хөл тавьж байхад индианчууд 60 сая орчим байсан гэдэг. Харин XX зууны эхэн үед устаж байгаа үндэстний нэг болов. Статистикт, одоо АНУ-д ойролцоогоор нэг сая орчим индиан амьдарч байна гэж тэмдэглэжээ. Эрхэлсэн ажил мэргэжилгүй, эрдэм мэдлэг хомс тэд тусламж, халамжаар л тэжээгддэг. Тийм болохоор архичид, хар тамхичид зонхилохоос яахав.

Индианчуудын эмгэнэлтэй хувь тавилан малчдад ирэхгүй гэх газаргүй. Учир нь өнөөдөр малчдын төлөө гээд хийсэн болгон нь тэдний хөгжил дэвшил, үндэсний тэсэн тэсвэрлэх, өрсөлдөх чадвар зэргийг байхгүй болгоод зогсохгүй мөхөөж мэднэ. Яваандаа малчдын гол амь зогоож байгаа цагаан идээ, махыг нь хямдралтай зараад эхэлбэл малчин гэдэг хүмүүс чинь сөнөх нь байна шүү дээ. Явж, явж МАН-ын бодлого малчдыг хорлоод байгаа юм биш үү. Үүнийг ч зарим малчин ойлгодог болоод байх шиг байна. Сүүлд хөдөөнөөс л Ардчилсан нам сонгуульд ялаад байгааг харж байгаа биз дээ.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

 

Улс төр судлаач, эрх зүйч Г.Ариунболортой Засгийн газраас дэвшүүлсэн 14 мега төслийн хүрээнд ярилцлаа.

---

-Хамтарсан Засгийн газар эдийн засгийг тэлэх 14 мега төслийг хэрэгжүүлэхээр зарласан. Өмнө нэг аймаг, сум, тойрог тус бүрд бүтээн байгуулалт нэрээр улсын төсөв хуваагддаг байсан. Тэгвэл энэ жилээс улсад ашигтай, эдийн засгийг сэргээх том төслүүдэд улсын төсөв зарцуулагдахаар байна. Энэ нь 14 мега төсөл бүсчилсэн хөгжлийн үр дүн гэж харж байна уу?

-Засгийн газрын хувьд өмнө 2017 онд “Гурван тулгуурт хөгжлийн бодлого” гэх баримт бичгийг Үндэсний хөгжлийн хороо боловсруулаад явж байсан. Үүнийгээ өргөжүүлээд “Алсын хараа 2050” төсөл рүү шилжүүлсэн. Өөрөөр хэлбэл, одоогийн энэхүү бүсчилсэн хөгжлийн бодлого 2017 оноос үндэс сууриа тавьсан гэсэн үг. Бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлалын хүрээнд парламент 126 гишүүнтэй боллоо. Мэдээж өмнө байсан олон жижиг тойрог шиг зөвхөн нэг аймгийн асуудлыг шийдэхгүй. Улсын хэмжээнд хөгжлийн бодлого нь тодорхойлогдож явдаг болсон нь том давуу тал гэж судлаач хүнийхээ хувьд харж байгаа. Зарим хүмүүсийн хувьд Засгийн газраас дэвшүүлсэн 14 мега төсөл дээр шүүмжлэлтэй хандаж байгаа.

-Том төслүүдтэй холбоотой судлаачдын шүүмжлэл юу байна гэж…?

-Юуны түрүүнд хамтарсан Засгийн газар 14 мега төслөө дөрөвхөн жилийн хугацаанд хэрэгжүүлж амжих уу гэдгийг хэлж байна. Тэгэхээр Ерөнхий сайдын өөрийнх нь танилцуулсан 14 мега төслийн хөгжлийн төлөвлөгөөг нь харахад 2024-2032 он хүртэл буюу найман жилийн хугацаанд хэрэгжихээр байгаа. Үүнийг судлаачийнхаа хувьд юу гэж ойлгож байна гэхээр манай улс шиг дөрвөн жилийн мөчлөгөөр Засгийн газар нь солигддог оронд бүтэн найман жилийн хугацаатай энэ том төсөл цаашид баталгаатай хэрэгжээд явах эсэх нь эргэлзээтэй. Үнэхээр хэрэгжээд явна гэх баталгаа байхгүй. Энэ бол мега төслүүдийн хамгийн том сул тал гэж харж байгаа.

 

-Хоёулаа мега төслүүдээ тус бүрд нь ямар ач холбогдолтой, аль нь хэрэгжих боломжтой эсэх талаар ярья. Тухайлбал, хилийн боомтуудын хил дамнасан холболтын төмөр зам, ачаа тээврийн шилжүүлэн ачих терминал төсөл байна. Энэ төслийн хувьд эдийн засаг талаасаа ямар ач холбогдолтой вэ?

-Хил холболтын төмөр замуудын ажил боомтын сэргэлтийн хүрээнд 2020 оноос эхэлж яригдаж байгаа. Тэр ч утгаараа Засгийн газраас Боомтын сайд гэх бүтцийг шинээр бий болгосон. Тэгвэл өмнөх Засгийн газрын Боомтын сайд эрхлэх асуудлынхаа хүрээнд ажлаа бодитой сайн хийсэн үү гэдэг нь эргэлзээтэй.

Нөгөөтэйгүүр өнөөгийн Засгийн газар өмнөх Засгийн газрынхаа үйл ажиллагааг дүгнээгүй.

Тиймээс уг асуудалд судлаачдын хувьд шүүмжлэлтэй ханддаг. Учир нь өмнөх ажлаа дүгнээгүй байж дараагийн том зорилтуудыг эхлүүлэх боломжгүй. Энэ хил холболтын төмөр замын ажлыг 2025 он гэхэд дуусгахаар 956 тэрбум төгрөг төсөвлөсөн гэж байгаа. Ингээд 2028 хүртэл хилийн боомтоо идэвхтэйгээр ашигласнаар эдийн засгийн тэлэлт үзүүлж, импортыг багасана гэсэн. Гэтэл өмнөх боомтын сэрэлтийн хүрээнд ямар ажил хийсэн юм бэ. Яг хэчнээн төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийгээд экспортын хэмжээг хэдэн хувь нэмэгдүүлсэн бэ гэдэг тооцоо судалгаа байхгүй байна. Энэ хил холболтын төсөл дуусчихвал мэдээж төмөр зам дагасан ложистикийн дэд бүтэц хөгжинө. Эдийн засагт 10-14 хувийн өсөлт бий болох боломж харагдаж байгаа.

-Хил холболтын төмөр замын хувьд зарим хэсэгт манай талаас хилээ тултал төмөр зам барьчихсан. Харин одоо айлын талаас уг замыг холбох ажлаа хэзээ эхлүүлэх нь тодорхойгүй байгаа шүү дээ. Энэ асуудал дээр улс төрийн идэвх чухал байх, тийм үү?

-Саяхан манай улсад БНХАУ-ын дэд дарга айлчилсан. Энэхүү айлчлалын хүрээнд уг асуудлыг хөндөж тавихаар төлөвлөсөн байсан. Харин одоог хүртэл Засгийн газраас энэ асуудлыг хөндөж тавьсан уу, шийдэл нь хэрхэн гарсан талаарх мэдээлэл огт хийгээгүй. Энэ бол айлын талтай тохиролцож, шийдэх ёстой чухал асуудлын нэг. БНХАУ-ын хувьд мөн дотооддоо уг асуудлыг нарийн хэлэлцэж байгаа байх. Учир нь энэ бол нэг талдаа улс төрийн шийдвэр. Нөгөө талдаа эдийн засгийн үр өгөөжөө айлын тал харах нь зайлшгүй. Тэгэхээр хил холболтын төмөр замын ажлаа Засгийн газар хэлснээрээ 2025 он гэхэд бүрэн хийж дуусгах уу гэдгийг бид харж, хүлээхээс өөр арга байхгүй.

-Мега төслүүдийн ихэнх нь эрчим хүчний төсөл байгаа. Тухайлбал, Тавантолгойн 450 МВт-ын дулааны цахилгаан станц төсөл байна. Уг төслийн эдийн засгийн ач холбогдол, улс төрийн шийдэл нь юу байна вэ?

-Мега төсөл дээр эрчим хүчний асуудал илүүтэй тавигдсан нь ойлгомжтой байх. Тэр дундаа говийн бүсийг хамарсан эрчим хүчний асуудал илүүтэй чухал. Учир нь Монгол Улсын эдийн засгийн 70 гаруй хувийг хангаж байгаа салбар бол уул уурхай. Тэгэхээр уул уурхайн үйлдвэрлэл хаана явагдаж байна гэхээр мэдээж говийн бүс. Энэ утгаараа Тавантолгойн дулааны цахилгаан станцын төслийг эрэмбийн хувьд тэргүүнд тавьсан нь улс төрийн шийдэл талаасаа маш зөв. Нөгөөтэйгүүр манай улс эрчим хүчний хувьд хойд хөршөөсөө 70 хувийн хараат оршдог. Тэгэхээр хойноос авч байгаа эрчим хүчээ өмнөд бүс рүүгээ татах тусам эрчим хүчний өртөг ихэснэ. Тэр чинээгээр уул уурхайн бүсэд эрчим хүчний зарлага өндөр байна гэсэн үг. Энэ утгаараа уг зардлыг багасгах, цаашлаад уул уурхайн бүсээ эрчим хүчний хараат байдлаас гарахын тулд дээрх Тавантолгойн ДЦС-ын төсөл нэн тэргүүнд яригдахаас өөр арга байхгүй.

-Эрдэнэбүрэнгийн УЦС-ын бэлтгэл ажил хангагдсан. Харин тулгамдаад байсан санхүүжилтийн асуудлаа саяхнаас шийдсэн гэж байгаа. Тэгэхээр ойрын хугацаанд уг цахилгаан станц ашиглалтад орох боломжтой гэж ойлгож болох уу?

-Эрдэнэбүрэн, Эгийн голын УЦС-ын төслийн санхүүжилтийн хувьд 50 хувь нь төр, хувийн хэвшил, үлдсэн 50 хувь нь гадаадын зээл, тусламжаар хийгдэх юм билээ. Тэгэхээр санхүүжилт, эдийн засаг талаасаа хүндрэлтэй нэг асуудал гарч байгаа юм. Юу гэхээр дээрх хоёр төсөлд шаардагдсан гадаадын зээл, тусламжийн эргэн төлөлтийг улсын төсөв цаашдаа дааж явж чадах уу. Учир нь энэ чигийн нарийн тооцоо мэдээлэл одоог хүртэл танилцуулагдаагүй байна. Магадгүй энэ хоёр төсөл ашиглалтад орлоо гэж бодоход тэрхүү авсан гадаадын зээл, тусламжийг бид хэдэн жилийн дотор нөхөх вэ. Нөгөөтэйгүүр дээрх станцаас эрчим хүчээ хангаж байгаа бүс нутаг үнэ, тарифаа өөрсдөө тодорхойлоод явна гэж байгаа. Гэтэл гадны зээлээ бид хүүтэй нь хамт төлнө. Энэ бүхнээ тооцоод дээрх станцуудын эрчим хүчний үнэ импортоор авч байгаа эрчим хүчний үнээсээ давчихвал яах вэ. Судлаачдын хувьд энэ үнэ давах магадлал өндөр байна гэж харж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, гаднаас импортоор эрчим хүч авахаа болиод илүү өндөр үнээр дотоодынхоо эрчим хүчийг авдаг болно гэсэн үг. Хэдий эрчим хүч дотооддоо үйлдвэрлэж байгаа ч үнийн хувьд өндөр байвал энэ нь ард түмэнд дарамт болно. Тэгэхээр энэ талын тооцоо судалгаагаа Засгийн газар иргэдэд тодорхой мэдээлэх, танилцуулах шаардлагатай.

-Эрчим хүчний сайдын хувьд ойрын хугацаанд буюу 2028 он цаашлаад 2030 он гэхэд Монгол Улс эрчим хүчний хараат байдлаасаа гарна гэж зоригтой хэлсэн. Үнэхээр бид хараат байдлаасаа гарах боломжтой юу. Эсвэл энэ нь улс төрийн оноо авах гэсэн мэдэгдэл үү?

-Ирээдүйд ингэнэ, тэгнэ гэсэн төлөвлөлт, зорилго нь байдаг ч арга зүй, тооцоо судалгаа нь тодорхой гарсан эсэх нь тийм ч нээлттэй биш байгаа. Тэгэхээр судлаачдын хувьд салбарын сайдын хэлж байгаатай бүрэн санал нийлнэ гэхэд хэцүү. Б.Чойлжилсүрэн сайдын хувьд судалгаан дээр суурилсан гэдгээ хэлж буй ч яг ямар судалгаа тооцоолол хийчихээд яриад байна гэдгээ нээлттэй хэлээгүй. Тухайлбал, Эрдэнэбүрэнгийн УЦС 2028 онд ашиглалтад орно гэж салбарын сайд нь хэлдэг. Гэтэл үнэндээ манайх шиг улс төрийн цикль нь богино үргэлжилдэг Засгийн газартай орны хувьд энэхүү төслийг дараа дараагийн Засгийн газар нь хэрэгжүүлээд явах эсэх нь тодорхой биш байна.

-Тэгэхээр шийдвэр гаргагчид дэндүү яарсан дүгнэлтүүдийг хийгээд байна гэсэн үг үү. Өөрөөр хэлбэл, улс төр талаасаа иргэдэд таалагдах хандлагаа илүүтэй анхаараад байна гэж ойлгох уу?

-Улстөрчдийн хувьд энэ хандлагаа илүү барих нь ойлгомжтой байх. Гэхдээ төсөл хэрэгжүүлэх гэж байгаа бол эхлээд нөөц, бааз, суурь, судалгаа сайн байж дүгнэлт бодитой байдаг. Эрчим хүчний салбарын мэргэжилтнүүд сэргээгдэх эрчим хүчний төслийг зөв гэж байгаа. Гэхдээ тэд энэ төслийн үндэслэл, тооцоо, судалгаа нь хаана байна вэ гэдгийг шаардаж байна. Харамсалтай нь манай улс төрийн хүрээнд өрнөж байгаа үйл явдлыг том зургаар нь харвал эхлээд Ерөнхий сайд ийм, ийм том төсөл хэрэгжүүлнэ, тийм үр дүнд хүрнэ гэж зарладаг. Нэгэнт олон нийтэд Ерөнхий сайд нь гарч ирээд хэрэгжүүлэх том төслөө зарлачихсан учраас тэрийг нь хариуцсан шинэ яам, агентлаг бий болдог. Сая Ерөнхий сайд 14 мега төсөл хэрэгжүүлнэ гээд мэдэгдсэн. Үүнийгээ дагаад 14 агентлаг шинээр бий болсон гэж байгаа. Угтаа эхлээд төлөвлөлт, тооцоо судалгаагаа хийчихээд дараа нь бааз суурь, нөөцөө бэлтгэчихээд эцэст нь бодлого, стратегиэ танилцуулах ёстой. Гэтэл эхлээд том бодлого, стратеги, төлөвлөлтөө тодорхойлчихоод араас нь тооцоо судалгаа, бааз сууриа бүрдүүлэхээр ажиллаж байгаа нь том төслүүдийг үр дүнгүй болгох эрсдэлтэй. Аливаа зүйл эхлээд арга зүйтэй байдаг. Арга зүйгээ тодорхой болгочихоод түүнд хүрэх арга зам, стратегиэ гаргадаг. Эцэст нь үр дүнгээ бодитой хардаг шүү дээ. Гэтэл манайд энэ дараалал эсрэгээрээ явж байна. Тэгэхээр үүнээс юу харагдаж байна гэхээр манайд улс төрийн амбиц нь илүү өндөр байна гэсэн үг. Ийм урвуу тогтолцоо бий болоод удлаа. Үүнийгээ засаж, зөв арга зүйгээр явж байж бид бодитой үр дүнг гаргана.

-Тэгвэл Засгийн газраас зарласан 14 мега төслөөс ойрын дөрвөн жилд бүрэн хэрэгжих боломжтой хэдэн төсөл байна гэж та харж байгаа вэ?

-Ажил нь эхэлчихсэн байгаа гэдгийг нь харгалзан үзвэл Эрдэнэбүрэнгийн УЦС-ын төсөл энэ хугацаанд ашиглалтад орчих болов уу. Мөн Эгийн голын УЦС ч ажил нь ахицтай явах магадлалтай харагдаж байна. Гашуунсухайт, Ганц мод, Ханги Мандалын хил холболтын төмөр замын ажил эхэлчихсэн байгаа. Газрын тос боловсруулах цогцолборын хувьд 2016 оноос хойш одоог болтол хэрэгжиж байна. Ядаж эдгээр төслүүдээ энэ хамтарсан Засгийн газар гүйцэт дуусгачихвал Монгол Улсын хөгжилд бодитой нөлөөлөл үзүүлнэ гэж харж байгаа. Угтаа улс төр талаасаа чи, би гэж талцахгүй байх нөхцөл нь бүрдчихсэн. Өөрөөр хэлбэл, шийдвэр гаргагчид нэг саванд орчихсон учраас бие биенийхээ ажлыг янз бүрийн шалтгаанаар гацаах шаардлага гарахгүй гэсэн үг. Энэ утгаараа хамтарсан Засгийн газарт гурван нам нэгдсэн учраас дэвшүүлсэн том төслүүдээ хэрэгжүүлэх боломж хангалттай бий. Хэрэгжүүлж чадах эсэх нь наанадаж хоёр жилийн дараа харахад тодорхой болно.

-Энэ 14 мега төслөө 2028 оны сонгуулиар одоогийн эрх баригч нам болон Засгийн газарт хамтарсан улс төрийн хүчнүүд дутуугаа гүйцээе гэдэг байдлаар улс төрийн хөзөр болгон ашиглах нөхцөл байдал харагдаж байна уу?

-Тэгэхээр “Алсын хараа 2050” гэдэг бол улс орны хөгжлийн гэхээс илүү улс төрийн том баримт бичиг. Хуучин 1924 онд байгуулагдсан Ардын засаг “Шинэ эргэлтийн бодлого” гэх баримт бичгийг гаргасан байдаг. Энэхүү баримт бичгийг 2019 онд МАН дахин сэргээж “Шинэ сэргэлтийн бодлого” гэх хөгжлийн баримт бичгийг гаргасан. Тус намын хувьд улс төрийн ууган хүчин. Нөгөөтэйгүүр эрх баригч намынхаа хувьд улс төрийн амбицаа “Алсын хараа 2050” гэх баримт бичгээр илэрхийлсэн. Энэ утгаар нь ойлговол хөгжлийн төлөвлөгөө нь МАН-ын улс төрийн насыг уртасгах гол баримт бичиг мөн. Нөгөөтэйгүүр 14 мега төслөө Засгийн газрын тэргүүн танилцуулахдаа “Алсын хараа 2050” хөгжлийн хөтөлбөрийн хүрээнд баталж байгаагаа илэрхийлсэн. Тэгэхээр 14 мега төсөл нэг талдаа эдийн засгийн тэлэлтийг бий болгох том зорилт боловч нөгөө талдаа эрх баригч намын улс төрийн хэрэглэгдэхүүн болж ашиглагдах нь ойлгомжтой.

Э.МӨНХТҮВШИН

АМНАТ-өөс болж хүнд үйлдвэрүүд ар араасаа хаалгаа барьж эхэлсэн. Тэдний нэг “Ганхүдэр орд” компанийн гүйцэтгэх захирал Д.Мандахбаяртай ярилцлаа.

---

-Танай компанийн үйл ажиллагаанд АМНАТ яаж нөлөөлж байна вэ. АМНАТ авахаас өмнө ямар байсан, одоо нөхцөл байдал ямар болов?

-Бид Монголдоо анх удаа хорголжингийн үйлдвэр барьсан. Нэг шат алхаад ширэм үйлдвэрлэх боломжтой. Орон нутагтаа 200 орчим ажлын байр бий болгоод 10 гаруй төрлийн татвар, төлбөр, хураамж төлөөд явдаг байлаа. Мөн гэрээгээр ажил гүйцэтгэдэг олон гүйцэтгэгч компани, иргэдтэй хамтарч ажилладаг байсан. 2016 онд гэнэт Ашигт малтмалын хуульд нэмэлт, өөрчлөлт ороод Дарханы төмөрлөгөөс агуулга багатай хүдрийг АМНАТ шингэсэн НӨАТ-тай үнээр худалдан авч баяжуулаад экспортлоход олон улсын жишиг үнээр дахин АМНАТ ногдуулдаг болгосон. Үүнээс болж олон үйлдвэр хаалгаа барьсан. Тэдний нэг нь манай үйлдвэр.

Олоогүй орлого, зараагүй металлаас татвар ногдуулдаг улс дэлхийд Монголоос өөр байдаг уу. Ер нь яагаад АМНАТ авдаг болов. АМНАТ-ийг яаж болиулах вэ?

-Сангийн яам төсвийн орлогоо хялбар аргаар бүрдүүлэхийн тулд хү-дэр, баяжуулалт, боловсруулалтын шат бүрд АМНАТ ногдуулдаг дэлхийд байхгүй бодлогыг хэрэгжүүлээд таван жил боллоо.

Үр дүнд нь өөрийн ордгүй нүүрс угаадаг, төмрийн хүдэр, жоншны хүдэр баяжуулдаг 20 гаруй компани АМНАТ-ийн өрөнд орж хаалгаа барьсан. Төмрийн баяжмалаа нэг тн-ыг нь 80 ам.доллараар экспортлоход 120 ам.долларын, хорголжингоо тн тутмыг нь 100 ам.доллараар экспортлоход 150 ам.долларын АМНАТ ногдуулдаг. Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрийн агуулга багатай хүдэртээ төлсөн АМНАТ-ийг хасч тооцдог болгосон. Тодруулбал, хорголжин экспортлоход 12.75 ам.доллар төлсөн бол зөвхөн хоёр ам.доллар хасагдана. Энэ нь ямар ч үр дүнгүй татварын дарамт өндөр хэвээр гэсэн үг. Монголдоо нэмүү өртөг шингээж үйлдвэрлэсний торгууль болоод үлдэж байна. Зараагүй металлаас төлдөг асуудал бас нэмэгддэг. Экспортлоод АМНАТ төлснөөс хэдэн жилийн дараа Татварын албанаас шалгалт ороод гаалийн лабораторийн дүгнэлтийг үндэслэж баяжмалд маш багаар агуулагддаг зэс, никель, цагаан тугалга, хар тугалгыг Лондонгийн биржийн ханшаар борлуулсан гэж үзээд нөхөн татвар, торгууль, алданги ногдуулдаг. Энэ бол хамгийн том дарамт болдог. УИХ-аар хуулийн төсөл өнгөрсөн зургадугаар сард орсон боловч Сангийн сайд маш буруу тайлбар өгч хойшлуулсан. Сангийн яам Засгийн газрынхаа мөрийн хөтөлбөр, үйлдвэржилтийн бодлогын эсрэг ажиллахаа больж алдаагаа засах хэрэгтэй.

-АМНАТ-ийг болиулбал үйлдвэрүүд хэдий хугацаанд сэргэж чадах бол?

-Төр нь тэднийг уучилж татварын өрийг хүчингүй болгохгүй бол сэргэхэд хэцүү. Цаг хугацаа их орно. Үйлдвэрүүд олон жил сул зогсож эвдрэл элэгдэлд орсон, туршлагатай 1500 хүнээ ажилгүй болгож алдсан тул дахин тэднийг сургаж ажиллуулахад маш их хүндрэлтэй. Төрийн буруу бодлогоос болж үндэсний үйлдвэрлэл эрхлэгчдийн маш их хөрөнгийг царцааж ийм хүнд байдалд хүргэсэн нь маш харамсалтай.

-Давхар АМНАТ бий болсноор Монгол Улсын эдийн засагт хэрхэн нөлөөлж байна вэ. Бид ямар боломжуудаа алдав?

-Өөрийн ордгүй баяжуулах, боловсруулах үйлдвэрүүд нийт АМНАТ-ийн нэг хувь хүрэхгүй орлогыг бүрдүүлдэг байсан. Эдгээр үйлдвэрүүд хэвийн ажиллаж байсан бол 1500 хүн ажилтайгаа, орон нутагтаа татваруудаа төлөөд одоогийн яригдаж буй бүсчилсэн хөгжлийг тэд эхлүүлэх байсан. Ийм үйлдвэрүүд Дархан-Уул, Хэнтий, Өмнөговь, Дорноговь аймагт үйл ажиллагаа явуулж байлаа. Тэд хэвийн ажиллаж байсан бол үйлдвэрүүдийн хүчин чадлаа нэмэгдүүлж дараагийн шатны боловсруулах шатанд шилжиж валютын орлогыг нэмэгдүүлэх боломжтой байсан. Сангийн яам энэ асуудал дээр алдаагаа ойлгож одоо буулт хийх цаг нь болсон.

-Боловсруулах салбарынхан бүтээгдэхүүн үйлдвэрлээд давхар өрөнд оржээ дээ?

-Яг тийм. Үйлдвэрүүд ажиллах тусам өрөнд ордог болсон тул бүгд хаалгаа барьж эхэлсэн. Гадаадын хөрөнгө оруулалттай үйлдвэрүүд Монгол Улсад ажиллах хүсэлтэй ч ийм татварын орчинд ажиллахаас айсаар гайхсаар бүхэл бүтэн таван жил өнгөрлөө.

-АМНАТ давхар авдгийг болихгүй юм бол цаашдаа Монгол Улс гангийн үйлдвэрлэл явуулах төслүүд маань гараан дээрээ зогсчих юм биш үү?

-Энэ асуудлыг шийдэхгүй бол дотоодын түүхий эддээ тулгуурласан өөрийн ордгүй баяжуулах, боловсруулах үйлдвэрүүд хөгжихгүй нь батлагдлаа. Бид зэсийн баяжмалаасаа цэвэр зэс, нүүрснээсээ металлургийн кокс, хагас кокс, шингэрүүлсэн хий, төмрийн хүдрээсээ хорголжин, ширэм, ган, жоншны хүдрээ ядаж 100 хувь, ховор металлаа баяжуулдаг байх боломжийг гадаад дотоодын үйлдвэрлэгчдэд олгох хэрэгтэй. Маш их валют орж ирэх, ажлын байр бий болгох боломжоо алдсаар байгааг хамтарсан Засгийн газар, шинэ УИХ шийдэх хэрэгтэй.

-Засгийн газрын мега төслүүд дунд боловсруулах үйлдвэр мэр сэр харагдаж байсан. Эдгээр төсөл хэрэгжихэд АМНАТ саад болно биз дээ?

-Мега төсөлд гурван том үйлдвэрлэлийн асуудал тусгагдсан. Нефтийн үйлдвэр нэлээд эрт эхэлсэн түүхий эдийн асуудлаа шийдчихвэл тэнд бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ, эсвэл АМНАТ дээр хүндрэл үүсгэхгүй шийдчих боломжтой. Харин ширэм, гангийн төсөл, нүүрс, химийн үйлдвэрийн төслийг дэмжихэд АМНАТ-ийг бодлогоор дэмжихээс өөр аргагүй. Ядаж олон улсын жишиг үнийг болиулж Монголд хөрөнгийн биржээс тогтоодог болгох нь зөв. Эцсийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг дэмжих гэж байгаа бол өсөн нэмэгдэх АМНАТ байх ёстой үгүйг шийдэх хэрэгтэй. Мөн дагалдах металлын асуудлыг цэгцлэх ёстой. Ингэж байж маш олон ажлын байр бий болгож, үйлдвэрүүд илүү үр ашигтай ажиллаж хөрөнгө оруулалтаа нөхөх хугацаа нь наашилж бүсчилсэн хөгжил, аж үйлдвэржилтийн сэргэлт бодитоор хэрэгжинэ.

-Ер нь Монгол Улс яавал гангийн үйлдвэртэй болох вэ?

-Зөв оновчтой бодлогоор дэмжээд өгвөл ширэм, гангийн үйлдвэрээс гадна бусад үйлдвэрийн төслүүдийг манай хувийн хэвшлийнхэн хэрэгжүүлж авч явж чадна. Ер нь Ашигт малтмалын тухай хуулиа эрс сайжруулж байж гадаадын хөрөнгө оруулалт татах, баяжуулах, боловсруулах үйлдвэрүүдийг хөгжүүлэх боломжтой.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

 

УИХ дахь АН-ын бүлгийн нийгмийн бодлого, эрүүл мэнд, байгаль орчны бодлогын зөвлөх, анагаах ухааны доктор, дэд профессор Н.Одонгуатай ярилцлаа.

---

-Манай улсын эрүүл мэндийн салбарын санхүүжилт, хөрөнгө оруулалт хэр оновчтой байгаа вэ?

-ДЭМБ-аас 2015 онд “Uni­versal health coverage” буюу Бүх нийтийн эрүүл мэндийн хамрагдалттай холбоотой концепцийг хэрэгжүүлэх зорилго, зорилтыг тодорхойлсон. Хүртээмжтэй, санхүүгийн дарамтгүй, эрх тэгш байдлыг хангасан эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээг хүргэх бүхий л орчныг бүрдүүлэх нь улс орон бүрийн нэн тэргүүний зорилго болсон. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлд “Монгол Улсын иргэн эрүүл мэндээ хамгаалуулах, эмнэлгийн тусламж үйлчилгээ авах эрхтэй. Иргэдэд эмнэлгийн төлбөргүй тусламж үзүүлэх болзол, журмыг хуулиар тогтооно” гэж зааснаар эрүүл мэндийн байгууллагууд болон оролцогч талууд үйл ажиллагаа явуулж ирлээ. Гэвч улсын болон хувийн хэвшлийн эмнэлгүүд харилцан адилгүй чанартай тусламж үзүүлэхээс гадна иргэдийн эрүүл мэндийг хамгаалах, дэмжих, өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх, эрүүл мэндийн боловсрол олгох талд салбар дундыг хамарсан бодлого, зохицуулалт, интервенц сул. Мөн хүлээгдэл, оочер дараалал их байгааг эрүүл мэндийн үзүүлэлтүүд илтгэсээр байна. ДЭМБ-ын гаргасан судалгаагаар Монгол Улсын эрүүл мэндийн салбар үр ашигтай байдлаараа 191 орноос 145 дугаарт жагссан. Хүн амын дундаж наслалт 2023 онд 71.5 хүрч, дэлхийд 114-т тус тус эрэмбэлэгдэж сүүл мушгиж байна.

Манай улс эрүүл мэндийн салбартаа 2023 онд 1.6 их наяд төгрөг зарцуулсан. Тэгвэл энэ онд одоогоор 1.9 их наяд төгрөг зарцуулагдаад явж байна. Мөн орон нутгийн эрүүл мэндийн байгууллагын санхүүжилт өмнөх онуудаас дунджаар 20-30 хувиар өссөн. Нийтдээ ДНБ-ий дөрөв орчим хувийг эрүүл мэндийн салбарт зарцуулдаг боллоо. Гэвч иргэн хүндээ эрүүл мэндийн чанартай тусламж үйлчилгээ болж хүрч чадахгүй байна. Жишээлбэл, Улсын нэгдсэн төв эмнэлгийн дотоод шүүрлийн мэргэжлийн эмчид үзүүлэх хүлээгдэл 45 хоног байгаа нь иргэдийн бухимдлыг маш их төрүүлсээр байна.

-ДНБ-ий дөрвөн хувийг зарцуулж буй санхүүжилт, хөрөнгө оруулалт үр өгөөжөө өгөхгүй байгаа шалтгааныг юу гэж харж байна вэ?

-Манай улсад жилд 20 мянга орчим хүн эрүүл мэндээс болж санхүүгийн дарамтад орж байгаа талаар судлаачид дүгнэсэн. Эрүүл мэндийн даатгалтай хэрнээ чанаргүй эрүүл мэндийн тусламж авч эдгэрэлт нь удааширч, урт хугацаанд хөдөлмөр эрхлэх боломжоо алдаж ядуурал руу гулсан ордог.

Эсвэл хандив мөнгө цуглуулж гадны улс орныг зорих болсон зохисгүй байдал иргэдэд тулгарч буй нь эрүүл мэндийн салбар дахь санхүүжилт, хөрөнгө оруулалтыг нэн даруй анхаарч, оновчтой болгоход анхаарал хандуулах цаг болсныг илтгэж байна. Монголбанкны тэнцлийн тайланд жилдээ 200 сая орчим ам.долларыг, албан бус мэдээллээр 400 сая орчим ам.долларыг гадаад улсын эмнэлгийн төлбөрт зарцуулдаг. Эрүүл мэндийн салбарын үйл ажиллагааг Монгол Улсын хөгжлийн асуудалтай холбож эрүүл мэндийн тогтолцооны санхүүжилтийг сайжруулах, санхүүгийн хамгаалалтыг бэхжүүлэх, хөрөнгө оруулалтыг зөв зүйлд зарцуулж буй байдлыг хянах зэрэг ар араасаа дагуулсан асуудлуудад нотолгоонд суурилсан бодлогын шийдэл, улс төрийн манлайлал үгүйлэгдэж байна.

-Хуурамч, чанаргүй эмийн асуудал иргэдийн эрүүл мэндэд заналхийлж байна. Энэ тухай Эмийн сонсголын үеэр нэлээд ноцтой баримт дэлгэж байсан шүү дээ. Тэгвэл салбарын мэргэжлийн хүмүүс яагаад бодлого гаргахад оролцдоггүй юм бол?

-2023 оны санхүүжилтийн 50 хувь нь эм, оношлуурт зарцуулагдсан. Гэвч эмийн чанар, хүртээмж сайжраагүй. 155 нэрийн 25600 гаруй бүртгэлгүй, хуурамч эм зарсан, эмийн анхдагч үнээс 33.2 хувь, зарим нэршлийн эм 90 хүртэлх хувиар өсөж иргэдэд борлуулдаг талаар Эмийн сонсголын үеэр мэдэгдэж байсан. Харамсалтай нь одоогоор хариуцлага тооцсон зүйл алга. Эмийн талаарх бодлогын шийдэлгүй байна. Эрүүл мэндийн эдийн засаг гэсэн бие даасан салбарын мэргэжилтнүүдийн оролцоог бүрдүүлэх тогтолцоогүй. Мөн сүүлийн 8-9 жилийн хугацаанд ажиглагдах болсон нэг зүйл бол шүүмжилсэн хүмүүсийн амыг барьдаг, дарамт үзүүлдэг, ажлаас нь халдаг болсон. Мэргэжлийн хүмүүсийн үгийг сонсдоггүй, дарга бүхнийг мэддэг, шийддэг. Алдаатай гаргасан шийдвэрийнхээ төлөө ямар ч хариуцлага хүлээдэггүй. Ажлаа өгсөн болоод усанд хаясан чулуу шиг сураггүй алга болдог. Эсвэл өөр байгууллагад даргаар томилогддог. Алдаатай шийдвэртэй нь эмч, сувилагч мэргэжилтнүүд болон иргэд зууралдаж, голын хоёр талд гарч бухимдлаа шиддэг боллоо. Бодлогын оновчтой шийдэл, залгамж чанар алдагдаж, ашиг сонирхол давамгай болсон. “Ковид-19” халдварт өвчний үеэр төр хариуцах ёстой 137 тэрбум төгрөгийн зардлаа өгөөгүй. ЭМД-ын сангаас гаргуулсан, хор уршиг нь он дамжсан өглөг, авлага болон хувирч эмнэлгүүдэд маш том дарамт болж, тусламж үйлчилгээ доголдсоор байна. Бас нэг алдаатай шийдвэр бол Чингис хаан, Капитал банкуудаас 109.3 тэрбумын авлагатай боловч өнөөг хүртэл асуудлыг шийдээгүй, найвдаргүй зээл болгож бүртгэсэн. Тухайн үед ЭМД-ын сангийн мөнгийг тус банкуудад байршуулах шийдвэр гаргасан Эрүүл мэндийн сайд, Ерөнхий сайд нар хариуцлага үүрэх ёстой атал усанд хаясан чулуу шиг болж, иргэд хохирсоор байна. Алдаатай бодлогын хор хохирол яригдаж, хариуцлага яригдах ёстой. Ийм байдлаар үр дүнд хүрэхгүй.

-Эмнэлгийн хүртээмжийн асуудлыг яаж шийдэх вэ. Хавдрын эмнэлэгт иргэд нь хар зах шиг бужигнаж, Эх нялхасын төв нь хүүхдүүд зөрөх зайгүй байхад 100 тэрбумаар соёлын төв барих төсөв батлагдсан. Ер нь эрүүл мэндийн салбарын бусад үйл ажиллагаандаа хөрөнгө оруулалт хэрхэн хийдэг вэ, үр дүн ямархуу байна?

-ЭМД-ын сангаас гадна сүүлийн дөрвөн жилд 833.7 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалтыг шинэ барилга, шилжих барилга, их засвар, тоног төхөөрөмжөөр хангах, автомашины шинэчлэл хийх ажлуудад төсвөөс санхүүжүүлж хөрөнгө оруулсан. Гэтэл 1985 онд оффисын зориулалтаар баригдсан эмнэлгийн зориулалтын бус агааржуулалтгүй байшин барилга дотор Нийслэлийн 144 мянган хүн амд эмнэлгийн тусламж, үйлчилгээ үзүүлдэг дүүргийн эмнэлэг өнөөдрийг хүртэл байсаар байна. 2023 онд ашиглалтад орох 16 тэрбумаар төсөвлөсөн эмнэлгийн барилга байгууламж нь хугацаандаа ашиглалтад ороогүй, нэмж гурван тэрбум төгрөгийн дахин төсөв тусгаад он дамжсан барилгын үйл ажиллагаа явагдаж буй зөрчилтэй байлаа. Тус эмнэлэгт компьютер томографийн аппаратгүй учраас оношилгоо бүрэн хийж чадахгүй иргэдийн амь насыг аварч чадахгүй тохиолдол гарч байна. Сэргээн засах төвийн аппарат тоног төхөөрөмж, өрөө тасалгаа хүрэлцээгүй учраас иргэдийн амьдралын чанарыг дээшлүүлж чадахгүй байдал үүсээд байна. Сүүлийн нэг жилийн хугацаанд Эрүүл мэндийн даатгалын үндэсний зөвлөлийн гишүүний хувьд таван аймгийн 70 орчим сумын эрүүл мэндийн төв болон аймгийн нэгдсэн эмнэлгийн үйл ажиллагаатай танилцахад оруулсан хөрөнгө оруулалт үр өгөөжгүй байгааг ажигласан. Санхүүжилт үнэхээр үр дүнгүй байна.

-Иргэдийнхээ эрүүл, чанартай амьдрах орчныг бүрдүүлэх боломж байна уу. Энэ тал дээр танай нам ямар бодлого хэрэгжүүлэх вэ?

-Цаашид эрүүл мэндийн тогтолцоо гарсан зардлыг хөөж санхүүжүүлэхгүй. Харин хүн амаа эрүүл байлгах бодлого санхүүжүүлдэг, хөрөнгө оруулалтын өгөөжийг нэмэгдүүлж үр ашигтай үйл ажиллагаа явуулах нөхцөлийг сайжруулах, мөн оролцогч талуудын сэтгэлд нийцэх хуулийн зохицуулалтыг бодлогын түвшинд хиймээр байна. Энэ хүрээнд хэдхэн хоногийн өмнө УИХ дахь АН-ын бүлгийн дарга болон зарим гишүүдийн хамт Нийслэлийн хоёр дүүргийн эрүүл мэндийн төв болон нэгдсэн эмнэлгийн үйл ажиллагаатай газар дээр нь очиж танилцсан.“Эрүүл мэндийн салбарын хөрөнгө Оруулалт ИРГЭН ТАНД ХҮРЧ БАЙНА УУ” сэдвээр асуудалд суурилсан хэлэлцүүлгийг УИХ дахь Ардчилсан намын бүлгээс зохион байгуулсан. Иргэнийхээ эрүүл мэндээ хамгаалуулах эрхийн төлөө холбогдох бодлогын шийдлүүдэд анхаарч ажиллах талаар гишүүд саналаа хэлсэн. Ер нь хэн нэгэн эрх мэдэлтэнд найдалгүйгээр салбарын эмч, мэргэжилтэн хүн бүрийн зоригтой дуу хоолой чухал цаг үе ирээд байна. Аливаа асуудлыг тогтолцоогоор нь бүтэн зургаар харж, үндсэн шалтгааныг олж 80/20 зарчмаар шийдэх хэрэгтэй. Мөн судалгаа, нотолгоо, экспертийн дүгнэлт, технологийн үнэлгээнүүдэд үндэслэж шинэчлэл хийдэг соёлыг бүрдүүлэх нь чухал байна. Иргэдийн амьдралын чанарыг сайжруулахын тулд хэн нэгэн даргын дохиураар биш, хэр цаг хугацаанд, ямар үр дүнд хүрэх вэ гэдгээ тодорхой болгож, ойлгоцолд хүрч, ил тод нээлттэй байдлаар бодлогын шийдвэр гаргадаг болъё.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Ерөнхийлөгчийн Гадаад бодлогын зөвлөх Э.Одбаяртай ярилцлаа.

---

-Энэ зун манай улсад төрийн дээд хэмжээний айлчлалууд тасарсангүй. Олон улсад геополитикийн асуудал ээдрээтэй байгаа өнөө үед дэлхийн удирдагчид Монголд ирж байна…?

-2024 онд Монгол Улсын гадаад харилцааны хувьд онцгой чухал жил болж байна. Түүхэндээ анх удаа бид энэ олон айлчлалыг нэг жилийн дотор хүлээж авлаа. Өмнө нь манай улс жилдээ 1-2 төрийн айлчлал хүлээн авдаг байлаа. Мөн гадагшаа ийм тооны айлчлал хийдэг байв. Айлчлалуудын давтамжийн судалгаанаас харахад 3.6 дахин нэмэгдсэн байх жишээтэй. Энэ нь үл ойлголцол, үл итгэлцэл, үл хүндэтгэл зонхилсон геополитик, геостратегийн амаргүй нөхцөлд Монгол Улсын энхийг эрхэмлэсэн бие даасан олон тулгуурт гадаад бодлогын үзэл баримтлал зөв явж ирснийг нотолж байна. Энэ жилийн төрийн айлчлалууд ХБНГУ-ын Холбооны ерөнхийлөгч Франк-Вальтер Штайнмайераар эхэлсэн. Үргэлжлээд Беларусийн ерөнхийлөгч А.Г.Лукашенко, Швейцарийн холбооны улсын ерөнхийлөгч Виола Амхерд, Бүгд Найрамдах Словени Улсын ерөнхийлөгч хатагтай Др. Наташа Пирц Мусар нар Монгол Улсад анх удаа айлчиллаа. Бас Лаос Улсын ерөнхийлөгч төрийн айлчлал хийлээ. Түүхэндээ анх удаа Бутаны Хаант Улсын Цог Жавхлант Хаан Жигмэ Гэсэр Намжил Ванчук манай улсад гэр бүлийнхээ хамт айлчиллаа. Харин Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Узбекистан улсад айлчиллаа.

-Ярилцлагынхаа эхэнд эдгээр айлчлалуудаар зурагдсан гэрээ хэлэлцээрүүдийн үр шимийг асууя?

-Аливаа айлчлалын үр дүнг тухайн үеийн айлчлалын хүрээнд зурагдсан гэрээ хэлэлцээрүүдээр дүгнэдэг. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх 2021 онд Төрийн тэргүүнээр ажиллаж эхэлснээс хойш гадаад харилцаа, гадаад бодлогын хүрээнд хэдэн том зарчмын өөрчлөлт авчирсан нь “Дэлхийг Монголд” уриа юм. Айлчлалуудын үеэр бид зээл тусламжийн бодлого ярихаа больсон, харин харилцан ашигтай хамтын ажилагаа, хамтарсан хөрөнгө оруулалтын боломж бололцоог эрэлхийлэн ярицдаг болсон. Ковидын дараахь манай улсын эдийн засаг сэргэж, 7.5 хувийн өсөлттэй байгаа. Нэг үеэ бодвол монголчууд олон улсын стандартын дагуу бараа бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг болсон байна. Үүнийгээ дагаад хөгжиж буй түнш орнууддаа хөрөнгө оруулалт хийдэг боллоо. Иймд бид харилцан ашигтай хамтын ажиллагааг цогцлооё гэсэн бодлого баримталж байна.

Үүнээс гадна айлчлал болгоноор уламжлал болон зохион байгуулагдаж ирсэн бизнес форумыг илүү хүртээлтэй үр дүнтэй зохион байгуулдаг болсон. Бид баялаг бүтээгдчид рүүгээ чиглэсэн, татвар төлөгчдөө дэмжсэн бодлогыг явуулж төрийн өндөр дээд түвшний айлчлалуудын хүрээнд бизнесийн салбарын төлөөлөгчдөө айлчлалын эдийн засгийн бүрэлдэхүүнд оруулан явуулж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, бизнес форумын үр өгөөжийг нэмэгдүүлсэн. Ингэхдээ хоёр улсын бизнесийнхнийг хооронд нь уулзуулж, туршлага солилцох, суралцах тэр боломжоор хангадаг. Энэ нь манай аж ахуйн нэгжүүдэд их таатай байдлаар бууж байна.

-Гадагшаа чиглэсэн айлчлалуудын бодит үр дүн гэвэл юуг онцлох вэ?

-Ер нь явсан бүх айлчлал үр дүнтэй байгаа. Жишээлбэл, Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх айлчилж очсон улс орнуудтайгаа шууд нислэгтэй болох агаарын хэлэлцээр байгуулж байна.

Мөн визгүй зорчих, бүх төрлийн паспортыг визнээс чөлөөлөх тал дээр түлхүү анхаардаг. Өнгөрсөн жил Мальдив улс руу 30 хүртэлх хоног визгүй зорчдог болсон. Бас Вьетнам, АНЭУ руу харилцан визгүй зорчдог боллоо. Ингэснээр ард иргэдийнхээ эдийн засгийн ачааллыг багасгаж байгаа. Үүнийг айлчлалын бодит үр дүн гэж харж болно. Нөгөөтэйгүүр байгууллага хоорондын гэрээ хэлэлцээрүүдийг байгуулуулж байна. “Тэрбум мод” үндэсний хөтөлбөрийн хүрээнд ногоон хөгжлийн чиглэлээр хамтарч ажиллаж байна. Үүнээс гадна хамтарсан хөрөнгө оруулалтыг чухалчилж байгаа. Энэ хүрээнд Узбекистан улстай байгуулсан хэлэлцээрийн хүрээнд Улаанбаатарт “Ташкент” худалдааны төвийг, Ташкент хотод “Улаанбаатар” худалдааны төвийн талаар ярилцан ториролцсон. Хоёр улсын зах зээлд харилцан бараа бүтээгдэхүүнээ гаргах боломжийг нээж өгч байгаа нь сайшаалтай. Цаашлаад мал аж ахуйн салбарт тогтвортой фирмийн үйл ажиллагааг явуулна. Энэ мэтчилэн айлчилж очсон улс болгонтойгоо олон чиглэлд харилцан ашигтай хамтын ажиллагаан дээр суурилсан гэрээ хэлэлцээрүүдийг амжилттай байгуулсан. Одоо манай аж ахуйн нэгжүүд болон холбогдох яам агентлагууд идэвхтэй ажиллах учиртай.

-Ковидоос хойш манай улсын гадаад харилцаа огцом сэргэсэн нь айлчлалуудын тооноос харагдаж байна. Нөгөө талд дайны нөхцөлд хоёр том хөршийн дунд хавчуулагдсан Монголыг ганцаардуулахгүйн тулд, байр суурь нь ганхчих вий гэсэн гуравдагч хөршүүдийн болгоомж нөлөөлж байна уу?

-Манай орны олон улсын хэмжээнд эзэлж буй байр суурь дэлхий дахинд эергээр нөлөөлж байгаа нь ойлгомжтой. Гүюг хаанаас захидал авснаас хойш 777 жилийн дараа Ромын Пап лам түүхэндээ анх удаа Монгол Улсад айлчиллаа. Дэлхий даяар 1.5 тэрбум сүсэгтэн олонтой католик шашны тэргүүн Пап Францис Гэгээн Ширээт Улсын Төрийн тэргүүний хувиар Монголд ирснээрээ олон улсад биднийг сурталчлан таниулж, монголчууд бидний үүх түүх, өв соёл, зан заншил болон манай улсын нүүдлийн соёл иргэншлийг дэлхийд таниулсан түүхэн ач холбогдолтой айлчлал болсон. Үүнээс гадна Пап Францис манай улсыг оюун санаа, шашин шүтлэгийн эрх чөлөөний бэлгэ тэмдэг болсон орон юм хэмээн тодорхойлсон нь дэлхий дахинд сонсогдсон. НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Монголд айлчлахдаа гурван чухал сэдэв хөндөж ярих хүсэлтэй байгаагаа онцолсон захидал ирүүлж байсан. Энэхүү захидалд нэгдүгээрт, Монголчууд бидний НҮБ-ын энхийг сахиулах үйл ажиллагаан дахь идэвхтэй бөгөөд амжилттай оролцоог дурдсан байсан. Бид 2022 онд НҮБ-ын энхийг сахиулах үйл ажиллагаанд оролцож буйн 20 жилийн ойг тэмдэглэсэн. Үүнд монголчуудын үүрэг оролцоо, хувь нэмэр их байсныг олон улсын хэмжээнд зарлан таниулах хүсэлтэй байгаагаа НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга А.Гутерриш тус захидалдаа илэрхийлсэн. Хоёрдугаарт, Монгол Улс цөмийн зэвсэггүй бүс гэсэн статусаа зарлаад зогсохгүй улс орнуудыг цөмийн зэвсгээр хөөцөлдөхөө болихыг уриалаад 30 жил болж байгааг сайшаан тэмдэглэсэн. Гуравдугаарт, Монгол Улс далайд гарцгүй хөгжиж буй орнуудын бүлгийг байгуулахаас эхлээд НҮБ-ын түвшинд болон олон улсын хэмжээнд далайд гарцгүй хөгжиж байгаа орнуудын чиглэлээр манлайлал үзүүлж олон жил ажиллаж байгааг дэлхийд таниулах хүсэлтэй байна хэмээн захидалдаа онцолсон байсан. Үүнээс гадна НҮБ-ын тэргүүн манай улсад зочлоод буцахдаа “Монголчууд энэ хүнд хэцүү цаг үед энхтайвны бэлгэ тэмдэг болсон орон юм” хэмээн Монгол Улсыг дэлхийн хэмжээнд тамгалаад өгсөн. Тэгэхээр өөр нэг өнцгөөс харвал Гэгээн ширээт улсын төрийн тэргүүн Пап Францис болон НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга нарын айлчлалаар гэрээ хэлэлцээр байгуулаагүй ч гэсэн манай улсын имиж, байр суурь, бодлогыг олон улсын тавцанд өргөж байгаагаар айлчлалын үр дүн бас хэмжигддэгийг харж болж байна. Энэ мэтчилэн аливаа айлчлал болгон ард түмний өдөр тутмын амьдралд эерэг үр дүнгээ өгч байдаг.

-Манай улсын Гуравдагч хөршийн бодлогыг олон орон сайшааж, таатай хүлээж авдаг. Харин гуравдагч хөршүүд маань энэ бодлогыг яаж хүлээж авдаг юм бол?

-Ковидыг залгуулаад Орос, Украины зэвсэгт мөргөлдөөн гарч, хоёр улсын маргаан дэлхийн хэмжээнийх болж хувирсныг бид бүгд харж байна. Улмаар бөмбөрцгийн ард түмнийг хооронд нь талцуулсан, үл итгэлцүүлсэн, бүлгүүдэд хуваасан энэ олон үйл явдлуудаас болоод дэлхийн улс орнууд олон туйлт дэглэм рүү явж байгааг бид харж байна. Харин манай Гуравдагч хөршийн бодлого маань 30-аад жилийн турш хэрэгжээд явж байна. Бид энэ бодлогыг үнэхээр амжилттай сайхан хэрэгжээд явж байна гэж боддог байв. Гуравдагч хөршүүд маань хүртэл “Танай гуравдагч хөрш байгаадаа бид бахархалтай байна. Энэ үнэхээр мундаг бодлого байна. Та нар хоёр том мөнхийн хөрштэй. Тэнцвэрийг хангах үүднээс танай гуравдагч хөрш байна гэдэг бол ардчилсан орнуудын нийгэмлэгийн хувьд бахархалтай. Монгол Улс бүс нутагтаа ардчиллын баянбүрд юм” гэж хүртэл хэлж байсан. Гэтэл бидний дүгнэж байгаагаар манай Гуравдагч хөршийн бодлогыг гуравдагч хөршүүд маань сайн ухаж ойлгоогүй явсан бололтой. Магадгүй ойлгосон байлаа гэхэд тэд яг бидний ойлгож байгаагаар хараагүй, эсвэл манай язгуур эрх ашгийг үл хүндэтгэсэн үү, үгүй бол цаг үе энх тайван найрамдалтай байсан учир манай бодлогын цөмийг анзаараагүй юу гэх дүгнэлтийг хийсэн. Яагаад ийм дүгнэлтэд хүрсэн бэ гэхээр Орос, Украины зэвсэгт мөргөлдөөнөөс хойш манайд төрөл бүрийн шахалтууд гуравдагч хөршүүдээс маань ирдэг болсон. Урьд өмнө нь тийм асуудал огт байгаагүй. Найрсаг сайхан харлцаатай, нэгдсэн үнэт зүйлтэй, ардчиллын замыг сонгосон гуравдагч хөршүүдээсээ энэ чиглэлээр суралцаж ирсэн. Тэд маань ч биднийг идэвхтэй дэмждэг байлаа. Гэтэл 2022 оны эхэн үе бөгөөд Орос, Украины зэвсэгт мөргөлдөөнөөс хойш “Оросын талд уу, гуравдагч хөршийн талд уу?”. “Украиныг сонгох уу, дайны талд уу?” гэдэг асуудлыг тавьдаг болсон. Монгол бол өөрийн гэсэн бие даасан олон тулгуурт энхийг эрхэмлэсэн гадаад бодлоготой улс. Бид аль ч улсыг дагаж энэ бодлогоосоо хазайхгүй. Шахаанд орохгүй гэсэн хатуу байр суурьтай. Монгол Улсын гадаад бодлогын үзэл баримтлалд ч “Бид хоёр хөрштэйгөө нэн тэргүүнд хамгийн сайн харилцаатай байна. Дараа нь гуравдагч хөршүүд байна” гэж тодорхойлсон байдаг. Манай гадаад бодлого 1990-ээд оноос хойш тодорхой байсан. Үүнийг манай хөршүүд ч мэдэж байгаа.

-Гуравдагч хөршийн шахалтууд ирж байна гэдгийг та ямар утгаар хэлж байна вэ?

-Хоёр жилийн өмнө бид НҮБ дээр түдгэлзсэн санал өгсөн дөө. Үүний дараа гуравдагч хөршүүд маань “Та нар яагаад түдгэлзсэн санал өгч байгаа юм бэ. Яагаад энхтайван, олон улсын харилцан ойлголцлын талд байж Украиныг дэмжсэнгүй вэ. Яагаад Оросыг шүүмжилсэнгүй вэ” гэдэг байдлаар шахалт үзүүлж, олон чиглэлээр санал бодол нийлэхгүй байгаагаа илэрхийлж ирсэн. Өнгөрсөн жилүүдэд бид байнга тайлбараа хийж байна. Ингэхдээ “Монгол Улс бол бие даасан гадаад бодлоготой орон. Бид тэр байр сууриа илэрхийлсэн. Дайныг дэмжихгүй байгаа. Энхийг эрхэмлэсэн олон тулгуурт гадаад бодлоготой улс учраас аливаа зэвсэгт мөргөлдөөн гарахгүй байгаасай. Хүний амь эрсдэхгүй байгаасай. Үл ойлголцол, үл итгэлцлийг яриа хэлэлцээ, дипломат арга замаар шийдээсэй” гэсэн бодлого баримталж ирснээ идэвхтэй тайлбарлан таниулж ирлээ.

НҮБ дээр түдгэлзсэн санал өгөх нь бидний эрхийн асуудал. Үүнийхээ төлөө баалуулж болохгүй. Тэгээд ч түдгэлзсэн санал өгсөн нь цаанаа шалтгаантай. Бид мөнхийн хоёр хөрштэйгөө иж бүрэн стратегийн түншлэлтэй орон. Харилцан бие биенийхээ халдашгүй дархан байдалд нь хүндэтгэлтэй хандана гэдгээ тунхаглан зарлачихсан хэлэлцээртэй улс. Манай язгуур эрх ашиг бол нэн түрүүнд Монгол Улсын тусгаар тогтнол, аюулгүй байдал болохоос биш хэн нэгэн хүний, эсвэл аль нэг улсын шахалт дарамт, ятгалаг нөлөө биш. Тиймээс бид тэнцвэртэй олон тулгуурт энхийг эрхэмлэсэн бие даасан гадаад бодлого хэрэгжүүлдэг. Тэрнээс хоёр хөрштэйгөө дайсагнах нь бидний зорилго биш. Тэр утгаараа яагаад түдгэлзсэн санал өгснөө тайлбарласан.

-НҮБ-ын 79 дүгээр чуулган эхэллээ. Энд Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх оролцож байна. НҮБ-ын шинэчлэлийн асуудалд манай улс ямар санал өгөх вэ. Энэ чуулганаар НҮБ-ын аюулгүйн зөвлөлөөс Оросыг гаргаж магадгүй талаар судлаачид байр сууриа илэрхийлж байгаа харагдсан?

-Бид байр сууриа олон жилийн өмнөөс тодорхой илэрхийлээд явж байгаа. НҮБ-ын шинэчлэл дотор аюулгүйн зөвлөлөөс гадна бусад бүх механизм ордог. Энэ бол дөнгөж сая Украин, Оросын дайнаас хойш яригдаж байгаа асуудал ч биш. Манай улс НҮБ-ын шинэчлэлийг дэмждэг. Харин Оросыг хасах эсэх асуудлыг ярьдаггүй. Гагцхүү аюулгүйн зөвлөлийн механизм нь одоо байгаа гишүүн таван орноор хязгаарлагдахгүй, бусад улс орнуудыг нэмэх, ёстой гэдэгт НҮБ-ын нийт гишүүн орнууд ярилцаж зөвшилцөөд олон жил явж байгаа. Ингэснээр НҮБ одоо байгаагаасаа илүү хүчтэй, нэр төртэй, үр өгөөжтэй, илүү тогтвортой шийдвэр гаргадаг, тэр нь жинтэй хэрэгждэг байгууллага болгохын төлөө явна гэдэг байр суурь тодорхой байгаа.

-Энэ удаагийн НҮБ-ын чуулганд Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн оролцоо ямар байх вэ?

-Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх 2021 онд Төрийн тэргүүн болсноосоо хойш НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейд өөрийн биеэр оролцож ирсэн нь манай улсын гадаад бодлогын тэргүүлэх чиглэлийн нэг юм. НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн энэ жилийн чуулган хоёр том онцлогтой. Ерөнхий санал шүүмжлэл “Хэнийг ч үл орхигдуулах: одоо болон ирээдүй хойч үеийнхний төлөө хамтдаа энх тайван, тогтвортой хөгжил, хүний эрхэм чанарыг дээшлүүлэх нь” сэдвээр зохион байгуулна. НҮБ-ын Ерөнхиий нарийн бичгийн дарга Антонио Гутерришийн санаачилга дор болох “Ирээдүйн төлөөх” дээд хэмжээний уулзалтад Монгол Улсын Ерөнхийлөгч оролцоно. Эндээс улс орны төр засгийн тэргүүн нар гурван том тунхаг бичиг баталж байгаа. Дараа нь Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 79 дүгээр чуулганы Ерөнхий санал шүүмжлэлд оролцоно. Энэ үеэр олон улсын харилцааны тулгамдсан асуудлаар Монгол Улсын байр суурь, төр засгаас хэрэгжүүлж буй гадаад бодлогын зорилт, тэргүүлэх чиглэлийг танилцуулж үг хэлнэ. Олон туйлт дэлхийн дэглэм үүсч байгаа яг энэ цаг мөчийн оролцогч гэрч болж байгаагийн хувьд хүндэт ногоон индэр дээрээс хүн төрөлхтнийг энх тайван найрамдал, харилцан ойлголцол, харилцан итгэлцэл, харилцан бие биенийхээ соёл иргэншил, үүх түүх, хөгжлийн замнал болон олон ургалч үзлийг нь хүндэтгэн үзсэн дэлхийн дэг журам үүсээсэй гэж хүсч байгаагаа илэрхийлж, энхтайван найрамдалд уриална.

-Монгол Улс энэ чухал цаг үед буюу НҮБ-ын чуулганд оролцохын өмнө дайн дажиныг өдөөн турхирагч улсын төрийн тэргүүнийг эх орондоо хүлээж авлаа. Энэ үйлдлээрээ дайныг дэмжиж байгаа мэт олон улсад ойлгогдлоо шүү дээ?

-Зарим нэг оронд тийм хэт туйлширсан ташаа ойлголтууд үүссэн л байх. Гэхдээ үүнийгээ бид засаж залруулаад ярьж хэлээд, ойлголцоод явна. Хамгийн гол асуудал нь энд юу вэ гэхээр Монгол Улсын язгуур эрх ашиг. Мөнхийн хөрш ОХУ-тай иж бүрэн стратегийн түншлэлийнхээ харилцааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх, зуу зуун жилийн түүхтэй хоёр орны харилцааг харилцан ашигтай эдийн засгийн агуулгаар баяжуулах нь бидний хувьд эн тэргүүнд яригдах ёстой. Үүнээс гадна манай улсын тусгаар тогтнол, бид бүгдийн өнөөдөр ийм эрх чөлөөтэй, ардчилсан, тусгаар тогтносон орон байх суурийг тавилцах гэж ОХУ-ын 10 гаруй мянган цэрэг эрс манай ахмад дайчидтай хамтран зүтгэж, халуун амь, бүлээн цусаа хайрлахгүй тэмцэж хамтын ялалт байгуулсныг бид өнөөдөр мартаж болохгүй юм. Энэ жил зөвхөн Халхын голын хамтын ялалтын 85 жилийн ой тохиогоод зогсохгүй УБТЗ-ын 75 жилийн ой, Эрдэнэт хот байгуулагдсаны 50 жилийн ой гээд Орос Монголын найрамдлын бэлгэ тэмдэг болсон олон байгууллагын тэгш ой тохиосон ийм түүхэн жил болж байна. Үүнийг бид айлчлал Зохион байгуулахдаа харгалзан үзсэн байгаа. Халх голын ялалтын 85 жилийн ойг хоёр улс тэмдэглэснийг бүгд мэдэж байгаа. Энэ түүхт ойд В.Путиныг урьсан урилга дайнаас хойших биш. Хоёр улсын дипломат харилцаа тогтоосны 100 жилийн ойгоор 2021 онд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч ОХУ-д айлчлахдаа түүнийг урьсан юм. Ер нь ОХУ-ын ерөнхийлөгч В.В.Путин манай улсад таван жилийн давтамжтай айлчилдаг нь уламжлал болчихсон. Өмнө нь Халх голын ялалтын 75, 80 жилийн ойгоор тус тус ирсэн. Энэ удаагийн айлчлалын үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, ОХУ-ын төрийн тэргүүн В.В.Путинтай хийсэн уулзалтынхаа дараа олон улсын хэмжээнд хандаж хэлсэн үгэндээ “ОХУ бол манай мөнхийн хөрш, олон улсын хамтын ажиллагааг дэмжихэд харилцан итгэлцэл, харилцан ойлголцлыг бэхжүүлэхэд манлайлал үзүүлж тодорхой хувь нэмрээ оруулна гэдэгт гүнээ итгэж байна” гэдгийг хэлсэн. Өөрөөр хэлбэл, “… манай мөнхийн хөрш ОХУ нь даян дэлхийн энх тайван, аюулгүй байдал, тогтвортой хөгжил, хүн төрөлхтний сайн сайхны төлөөх их үйлсэд манлайлал үзүүлэн, дэлхийн улс орнуудын итгэлцэл, харилцан хүндэтгэл, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхэд үнэтэй хувь нэмэр оруулна гэдэгт итгэл төгс байна” та бүхэн энхтайван найрамдалд чухал роль үзүүлнэ шүү гэсэн санааг илэрхийлсэн. Энэ айлчлал өөрөө энхийн төлөө айлчлал болсон.

-Дайнтай үед Халх голын ялалтын 85 жилийг өнжөөд энхийн цагт тэмдэглэе гээд В.Путины айлчлалыг хойшлуулж болоогүй юу?

-Тэгэх нь манай гадаад бодлогод болон монголчууд бидний язгуур эрх ашигт нийцэхгүй. Гадаад харилцаанд ялангуяа иж бүрэн стратегийн түншлэлтэй хөрш орнуудын хувьд бидэнд хамтын үнэт зүйл гэж бий, уламжлал ч байгаа. Мэдээж олон зуун жил хаяа нийлүүлэн оршин буй улс орнуудад сайн зүйл ч их байгаа, саар зүйл ч байж л таарна, гэхдээ бид мөнхийн хөрштэйгөө нэн таатай орчинд л аж төрөх ёстой. Ер нь манай хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд гадаад бодлого, аюулгүй байдал, үндэсний язгуур эрх ашиг, Монгол Улсын эв нэгдлийн асуудал дээр албан ёсны мэдээлэлд суурилсан мэдээ мэдээлэл цацаж байгаасай гэж боддог. Харамсалтай нь, энэ айлчлалын болон өмнө нь хэрэгжсэн айлчлалуудын үеэр ч гэсэн худал хуурмаг ташаа мэдээлэлд суурилсан, цуу ярианд суурилсан маш олон мэдээллүүд нийтлэгдэж, олон нийтийн дунд үл ойлголцол үүсгэсэн.

-В.Путиныг ирсэнтэй холбоотойгоор манайд ирэх төрийн айлчлалууд эхнээсээ цуцлагдаж байна гэх мэдээлэл нийгэмд тарсан. Тухайлбал, Шведийн хаан ирэхээргүй болов уу?

-“В.В.Путины айлчлалын дараагаас Шведийн хааны Монгол Улсад хийх айлчлал цуцлагдлаа” гэсэн мэдээлэл түгсэн. Энэ бол огт үндэслэлгүй мэдээлэл. Яагаад гэвэл Шведийн хаан манай улсад ирнэ гэж зарлаагүй. Түүнийг манайд ирнэ гэсэн баахан цуу яриа явсан. Аливаа айлчлалыг хоёр тал хийхээсээ өмнө албан ёсоор ярилцаж тохиролцоод өдөр, цагаа баталж байгаад зарладаг. Ингэснээр албан ёсных болно. Ийм тогтсон уламжлалтай. Тэр ч утгаараа урьд өмнө нь хэрэгжиж байсан бүх айлчлалууд албан ёсоор Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын цахим хуудсан дээр болон ГХЯ-ны хуудсан дээр нийтлэгддэг. Тэгэхээр албан ёсоор харилцан тохиролцож зарлаагүй айлчлалыг цуцлах гэдэг нь өөрөө логикгүй асуудал байгаа биз дээ. Жишээлбэл албан ёсны мэдээлэлд суурилж, аливаа хэвлэлийн мэдээг цацаж гаргах нь зүйтэй гэж хэлээд байгаа явдал юм л даа.

-Монгол Улс В.Путиныг ирсэнтэй холбоотой Олон улсын эрүүгийн шүүхээр орох нь гарцаагүй болчихлоо гэж судлаачид хэлж байна. Бид дэлхийд гадуурхагдах уу. Хойд Солонгос, Иран, Орос зэрэг оронтой нэг клуб рүү орчихож байгаа юм биш үү. Хойд хөршийн төрийн тэргүүний айлчлалыг хүлээж авснаа олон улсад яаж зөвөөр тайлбарлах вэ. Лобби бүлэг байгуулж, Элчин сайдууд юмуу гадаадад харилцаа сайтай улсуудаараа дамжуулж дэлхий дахинд зөв ойлголт өгөх үү?

-Нэгдүгээрт, манай гадаад харилцаа явдгаараа явж байна. Манай нэр хүнд сайн хэвээр байгаа. Яаж ажиглагдаж байна вэ гэхээр НҮБ дээр очиход манайхтай уулзъя гэсэн айлын талуудын хүсэлт буураагүй. Харин ч нэмэгдсэн байна. Хоёрдугаарт, энэ айлчлалын дараа шууд залгуулаад Хятадын дэд дарга ирлээ. Удахгүй Вьетнамын ерөнхийлөгч төрийн айлчлал хийх гэж байна. Залгуулаад Казахстан улсын ерөнхийлөгч ирэхээ илэрхийлсэн байна. Гуравдугаарт, Олон улсын эрүүгийн шүүхийн асуудалд ганц л тайлбар өгье. Олон улсын эрүүгийн шүүхийн хэвлэл мэдээллийн албаны дарга нь албан ёсоор BBC-д ярилцлага өгсөн. Тэрбээр “Монголчууд энэ шүүхийн байгууллагын гишүүн орон учраас В.В.Путиныг баривчлах асуудалд хамтарч ажиллах ёстой. Энэ бол эрх зүйн хувьд хүчин төгөлдөр мөрдөгдөх зүйл. Гэхдээ Олон улсын эрүүгийн шүүхийн дүрмийн дагуу аливаа нэг улс нь баривчлах гээд байгаа этгээдийнх нь улстай хоёр талын харилцан дархан эрх ямбаа хадгалах энхийн хэлэлцээртэй бол, баривчлах гэж оролдсоноороо тэр хэлэлцээрийнх нь заалтыг зөрчих гээд байгаа бол, тэр хүний бие болон биет бус зүйлд нь халдашгүй дархан байдлыг нь зөрчих гээд байгаа бол энэ хамтарч ажиллах үүргээс чөлөөлөгдөж болно” гэдэг заалттай. Тэгэхээр манай улс ОХУ-тай 2019 онд иж бүрэн стратегийн түншлэлийн хэлэлцээр байгуулсан орон. Олон улсын эрүүгийн шүүх өөрөө тэрийгээ мэдэж байгаа болохоор тайлбар өгсөн байгаа. Хоёр улсын харилцаа ямагт дээгүүр тавигдаж байна шүү дээ. Нэмээд хэлэхэд, улс орны төрийн тэргүүн нар Венийн конвенцээр дипломат дархан эрх ямба эдэлдэг. Тэнд манайх ч, ОХУ ч нэгдсэн. Гэтэл нэг улсын ерөнхийлөгч нь ирнэ гээд айлчилж байхад нь бид баривчилбал түүний дархан эрхэд халдаж байна гэсэн үг. Олон улсын эрх зүйн хүрээнд ч, манай хуулийн хүрээнд ч боломжгүй асуудал. Үүнийг би ганцаараа хэлээд байгаа юм биш. Олон улсын эрүүгийн шүүх нь тайлбарласан. Бид НҮБ-ын бүх гишүүн оронтой дипломат харилцаатай. Бүгдтэй нь энхийг эрхэмлэж ажиллахыг хүсдэг. Манай улс энхийг эрхэмлэсэн олон тулгуурт бие даасан гадаад бодлогоо зөв зүйтэй авч явдаг орон. Тэрнээс нэг улс нь шүүмжлэхээр нөгөөгөө урихаа больдог улс биш. Энэ нь манай гадаад бодлогын номлол. Бид ондоошлоороо ижилсэх ёстой.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

 

 

Олон улсын “Фитч” агентлаг Монгол Улсын зээлжих зэрэглэл ахисан гэж дүгнэжээ. Энэ талаар СЭЗИС-ийн Экономиксийн тэнхимийн багш Ц.Батсүхээс тодрууллаа.

---

-Монгол Улсын зээлжих зэрэглэлийг 10 жилийн дараа “B+тогтвортой” зэрэглэлд ахилаа гэж байна. Олон улсын агентлаг юуг үндэслэж ийм зэрэглэл тогтоож байна вэ?

-Сүүлийн хоёр жилд Монгол Улсын макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүд өмнөх жилүүдээс илүү эерэг сайн байлаа. Ковид цар тахал, геополитикийн хүндрэлийг хурдтай даван туулж, “шинэ энгийн төлөвт” шилжин, ДНБ-ий өсөлт тогтвортой өндөр байж, энэ жил инфляцийн түвшин өмнөх жилээс харьцангуй ихээр буурсан, төлбөрийн болон төсвийн тэнцэл сайн байгаа нь зэрэглэл ахихад нөлөөлсөн.

-“В+тогтвортой” зэрэглэлд шилжсэнээр манай эдийн засагт ямар эерэг өөрчлөлтүүд гарах вэ?

-Олон улсын зэрэглэл тогтоодог байгууллагууд манай улсын зээлжих зэрэглэлийг ахиулж байгаа нь Засгийн газар болон бусад байгууллагууд олон улсын зах зээлд бонд гаргах тохиолдолд хүү багатай эх үүсвэр татах, гадаадын хөрөнгө оруулалтын орох урсгалд нэмэгдэх эерэг нөлөөнүүд үзүүлэх талтай.

Зээлийн хүү хэдэн хувиар буурах боломжтой вэ?

-Дотоодын зээлийн хүү буурахад шууд утгаараа нөлөөлөхгүй ч, хэрвээ арилжааны банкууд олон улсын захаас бага хүүтэй хөрөнгийн эх үүсвэр татаж, зээл олгосон тохиолдолд тодорхой хэмжээнд дам утгаар нөлөөлөл үзүүлж болно.

-Засгийн газраас зарласан 14 төслийг хэрэгжүүлэх боломж бүрдлээ гэж Ерөнхий сайд хэлж байна. Энэ тал дээр та байр сууриа илэрхийлэхгүй юу?

-Энэ нь олон улсын зах зээлээс санхүүжилт босгох бололцоо илүү нэмэгдэж байна гэсэн утгаар хэлсэн болов уу гэж бодож байна.

-АНУ уржигдар бодлогын хүүгээ 50 нэгжээр бууруулах шийдвэр гаргалаа. Энэ валютын ханшид яаж нөлөөлөх вэ?

-Гадаад валютын, ялангуяа америк долларын эсрэг төгрөг тодорхой хэмжээнд чангарах нөхцөл болно. Гэхдээ манай улсын хувьд мөн бодлогын хүүгээ бууруулсан нь хүүний паритет нөхцөлөөр санхүүгийн зах зээл дээр мэдэгдэхүйц нөлөө гаргахгүй байх. Харин экспортын орлогоос шалтгаалан гадаад валютын орох урсгал нэмэгдэж байгаа нь ханш тогтвортой байх боломжийг олгоно.