Author: МӨНХЖАРГАЛЫН МӨНХЦЭЦЭГ

Ардчилсан намыг бүгд анхааралтай харж байна. Гурван жил шахам хоорондоо зөрчилдөөнтэй байсан энэ нам сая удирдлагын багаа бүрдүүллээ. Л.Гантөмөр намын даргаар сонгогдсоноос хойш найман сарын дараа анх удаа ҮБХ-гоо ээлжит бусаар хуралдуулж, дэд дарга нараа томилов. Энэ хүртэл намын даргыг тойрсон хардлага нийгэмд бишгүй байсан. Л.Гантөмөр хүчгүй, сул дорой л гэнэ. Бас фракц бүлэглэлүүдтэйгээ тохиролцож чадахгүй болохоор томилгоо явуулахгүй байна гэх явган яриа хүн болгоны амнаас гардаг байв. Тэгвэл өнгөрсөн жилүүдэд таван тийш харчихсан байсан АН-ыг нэг цул болгож, ойлголцоход багагүй хугацаа орсон биз. Харин ч АН хурдан зохион байгуулалтад орох шиг боллоо.

Энэ удаагийн ҮБХ-ны ээлжит бус хурлаар баталсан АН-ын удирдлагын багийг харахад нам нэлээд цэгцэрч, эвлэжээ. Л.Гантөмөрийн оруулж ирсэн нэрсийг ҮБХ-ны гишүүд санал нэгтэйгээр баталж байсан. Ер нь фракцуудын тэнцвэрийг боломжийн хангаж чадсан томилгоо боллоо гээд намын гишүүд нь ч сэтгэл хангалуун байна лээ. АН-ын 16 дэд даргыг харж байхад Х.Баттулгын фракцаас нэлээд суудал авчээ. И.Мөнхжаргал, Т.Пүрэвхатан, Ш.Түвдэндорж, О.Алтангэрэл, П.Галиндэв, Ш.Жандос гэсэн зургаан хүн намын удирдлагад орж ирэв. Уг нь Женко тусдаа нам байгуулахаар шулуудсан гэж байсан. Мань эр хөдөө орон нутгаар явж, иргэдтэй уулзсан боловч дэмжлэг авч чадаагүй гэх юм билээ. Нэгэнт ардчилал хэмээх үнэт зүйлээр АН-тай холбогдсон болохоор салж явж чадахгүй нь энэ томилгооноос уншигдаж байна. Харин С.Баярцогтын талаас Ж.Баярмаа, П.Батчимэг, Р.Эрдэнэбүрэн, Ч.Өнөрбаяр, Р.Амаржаргал нар намын дэд даргаар томилогдлоо. Ж.Баярмаа, Р.Эрдэнэбүрэн нар “Од” клубийнх. П.Батчимэг бол талийгаач Г.Батхүүгийн төрсөн дүү. Тэрбээр МҮАН-ыг төлөөлж байгаа бол Р.Амаржаргал МҮДН фракцийнх. Улс төрийн хүрээнийхэн тэднийг С.Баярцогтын дэмжлэгтэйгээр АН-ын дэд дарга болцгоолоо гэж байна. Яг үнэндээ С.Баярцогтын бодлогыг дэмжиж ажиллах итгэлт баг нь ч байж мэднэ. Тэднээс гадна АН-ын 16 даргын жагсаалтад бичигдсэн Ц.Жадамба, С.Буяндэлгэр нар “Морьтон” клубийн залуус.

Ц.Жадамба бол АН-ын аппаратад чамгүй олон жил ажилласан, улс төрийн туршлага арвинтай. Харин С.Буяндэлгэр төрд ажилласан хугацаа нь бага ч сайн эдийн засагч гэж үнэлэгддэг. Тэд хоёулаа 1980-аад оны төлөөлөлд багтана.

Энэ удаагийн томилгоонд С.Эрдэнийн талаас нэг хүн орж ирсэн нь Л.Уртнасан байв. Тэрбээр С.Эрдэнийг ХНХ-ын сайд байхад Нийгмийн даатгалын ерөнхий газрын даргаар ажиллаж байсан гэдгийг бүгд мэднэ. Мөн С.Эрдэнийн хүүтэй ижил нэртэй Э.Одбаярыг Л.Гантөмөрийн дэмжлэгтэй АН-ын дэд дарга нарын нэг болсон гэх юм билээ. Зарим нь Ц.Тувааны хүн ч гэж ярьдаг. Ийнхүү АН-ын дэд дарга нар томилогдож, Улс төрийн зөвлөл шийдвэр гаргах эрх зүйн чадамж бүрдэв. Үндсэндээ 2017 оноос хойш өнөөдрийг хүртэл энэ намын улс төрийн шийдвэр гаргах бүтэц тодорхой бус явж ирсэн юм.

Ямартай ч Л.Гантөмөр ирэх жилийн сонгуульд намаа манлайлж оролцох удирдлагын багаа ингэж бүрдүүллээ. Томилгоотой зэрэгцээд энэ 16 дэд даргын хэн ч жагсаалтад орж ирэхгүй гэх яриа гарчээ. Яахав наанаа эд нар ингэж хаацайлж байгаа ч гэсэн цагаа тулахаар яаж ч эргэж болно.

Үнэн хэрэгтээ бүгд сонгуульд нэр дэвшихээр амбицалж байгаа улс шүү дээ. Тухайлбал, эмэгтэйчүүдийн квотыг хангах зорилгоор П.Батчимэг, Ж.Баярмаа нар хамгийн түрүүнд бичигдэж л таарна. Ялангуяа П.Батчимэгийн хувьд сонгуульд оролцоход намынхаа гол санхүүжүүлэгч нь болж харагдаж байгааг үгүйсгэхгүй. Одоохондоо АН-ын шинэ дэд дарга нар сонгуульд ялалт байгуулахын тулд намаа сайн удирдан зохион байгуулна гэсэн үүрэг, амлалт өгч байна. Тэрнээс чухал том асуудал бол генсекийн томилгоо. Ойрын үед АН-ын ерөнхий нарийн бичгийн даргын төлөөх марафон нэлээд эрчимжих байх. Намын дарга ямар ч нэр цухуйлгаагүй. Саяхныг хүртэл хэд хэдэн хүн байнга яригдаж байсны дотор С.Баярцогт, Ч.Өнөрбаяр, Э.Одбаяр нар нэрлэгддэг байв. Тэгвэл тэд одоо бүгд намын удирдлагад орж ирсэн болохоор генсект өөр хувилбар яригдаж эхэлсэн нь мэдээж.

Ингэхэд АН-ын генсекийг хүмүүс том эрх мэдэлтэй, бүх мөнгө санхүү дээр гарын үсэг зурдаг, улс төрийн гол, гол шийдвэр гаргаж, томилгоо хийдэг албан тушаал гэж хараад байх шиг. МАН-ын генсек Д.Амарбаясгалан шиг бодоод ач холбогдол өгөөд байна. Яг үнэндээ АН-ын генсек хүн МАН-ын генсек шиг байж чадах уу. Намын даргаар сонгогдсон Л.Гантөмөр, Тэргүүн дэд даргаар томилогдсон С.Баярцогт нар тийм амархан бүх эрх мэдлээ генсектээ даатгачихаад өөрсдөө бэлгэдлийн чанартай суух улс уу. Ер нь АН-ын шинэ дүрэмд генсек гэж хүн ямар эрх мэдэлтэй, ямар хариуцлага хүлээнэ гэж тусгасныг эргүүлж харах нь зөв байх. Өнөөдрийн нөхцөл байдалд АН-ын генсек бол намын эв нэгдлийг хангахын тулд харилцааны өндөр ур чадвартай, аль нэг фракцад харьяалагддаггүй, улс төрийн туршлагатай тийм хүнийг сонгоно гэсэн хүлээлт намын гишүүдэд нь бий. АН эв цавандаа ороод удаагүй, эмзэг байгаа энэ үед аль нэг фракцийн творищ генсек болчихвол намыг савлуулчихаж мэднэ гэсэн болгоомж байх шиг. Сонгууль ойртсон энэ үед улс төрийн дайралттай бишгүй нүүр тулна. Тэгэхээр ямар ч үед намд ирж байгаа гадна, дотны бүх галыг өөр дээрээ авч чадах хэмжээний хашир улстөрчийг томилохоо эрхбиш мэдэж байгаа байлгүй. Гэхдээ Л.Гантөмөр өөрөөсөө ахмад хүний нэрийг ҮБХ-д оруулж ирэхгүй нь лавтай. Үгэнд нь орж, үзэл санаа нэгтэйгээр бодлогыг нь дэмжиж ажиллах тийм хүнийг санал болгох биз.

Сая АН-ын дэд дарга нарыг томилсон ҮБХ-ны хурлыг албан ёсоор хаагаагүй. Тиймээс ойрын 14 хоногтоо багтаад ҮБХ-ны дарга хурлаа зарлаж, генсекийн суудлыг эзэнжүүлэх болов уу. Тэр өдөр хамтын удирдлагын хүрээнд генсек хийж чадах хүн хэн бэ гэдэг нь тодорхой болно.

АН-ын аль ч фракцаас хэн ч удирдлагын багт гарч ирсэн бай, ардчилал гэх том үзэл санаан дээр бүгд нэгддэг нь сайхан. Хүний эрх чөлөө, эдийн засгийн эрх чөлөө бол ардчиллын амин сүнс. Ийм үнэт зүйл дээр АН-ынхан ялгарч чаддаг. Сонгууль ч хаяанд ирлээ. АН-д ч ард түмэн итгэл найдвар тавьж байна. Тэгэхээр та бүхэн Монгол Улсын тусгаар тогтнолын баталгаа гэдгээ ухамсарлаж иргэдийнхээ итгэлийг алдаж болохгүй шүү.

 

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Аливаа улсын тусгаар тогтнол, үндэсний аюулгүй байдлын гол цөм нь ардчилал дээр тогтож байдаг. Энэ нь ард түмний эрх чөлөө, нийгэм дэх тэгш эрхийн баталгаагаар хэмжигдэж байгаа. Өнөөдөр монголчууд бид үг, үзэл бодлоо хэнээс ч айж, эмээхгүйгээр чөлөөтэй илэрхийлж чаддаг болсон. Хүссэн газар руугаа аялж, дуртай хувцсаа өмсч, амтлахыг хүссэн хоол хүнсээ арвин сонголттойгоор хүртэж байна. Урлаг, спортын бүх төрлийг эх орондоо дэлгэрүүлж, хөгжүүлж байна. Чөлөөт хэвлэлтэй, бас ард түмний оролцоотой төрөө байгуулж чадаж байна. Жирийн иргэд нь төр засгийнхаа болохгүй, бүтэхгүй байгаа бүхнийг ямар ч цензургүй шүүмжилчихдэг ийм эрх чөлөөтэй нийгэмийг монголчууд бид бүтээсэн. Энэ бүгд ардчиллын л буян. Ингээд харахаар ардчилал бол том зургаараа манай улсын тусгаар тогтнолын баталгаа юм. Магадгүй бид хуучин нийгмээсээ салаагүй байсан бол өнөөдрийн энэ амьдралаа, дэлхийн хөгжлийг хаалттай цонхны цаанаас хараад мөрөөдөж суух байсан биз. Ганц хүнийг орой дээрээ залсан, түүний дарангуйлалд байдаг орны зовлон дэндүү их. Энгийнээр хэлэхэд “Хөмөрсөн тогоон доторх хуучин хүү” гэдэг шиг л дэлхийд гадуурхагдана. Хамгийн аюултай нь нэг хүний мэдэлд захирагддаг орон гадны ямар нэг улсыг гар хөл болохдоо амархан. Тэгвэл ардчиллаар дархлагдсан орны язгуур эрх ашиг руу хэн ч халдаж зүрхэлдэггүй. Логикийн хувьд ийм л ялгаатай.

Бид ардчиллын замд ороод ердөө 30-аадхан жил болж байна. Урьд өмнө нь энэ нийгэмд амьдарч байгаагүй болохоор мэдээж алдаа, оноо бишгүй л байлаа. Төдийгөөс өдий хүртэл хэрүүлтэй, уруултай тэсч ирсэн. Энэ бол ардчилсан орон болгоны туулдаг л замнал. Манай улсын хувьд ардчиллын гол тулгуур багана бол Ардчилсан нам. Энэ нам бойжилтынхоо үед сайнтай, муутай бүхэнтэй нүүр тулсан нь үнэн. Хэрэлдэж, хэлэлцэж, унаж, боссоор өнөөдөртэй золгож байна. Ардчилсан намын асуудал бүр нь нийгэмд ил. Ардчилал хөгжсөн барууны орнуудад ч ийм л байдаг. Ялангуяа 2020 оны сонгуулиас хойш Ардчилсан нам нэлээд бужигнаантай байв. Дээрээ жаахан маргаантай байдаг юм шиг байгаа. Харин сүүлийн үед эв зүйгээ олж, сүрхий зохион байгуулалтад орж эхэлсэн нь сайн байна. Л.Гантөмөрийг намын даргаар Улсын дээд шүүхэд бүртгүүлснээс хойш Ардчилсан нам ерөнхийдөө цэгцрэх өнгөндөө орсон. Мэдээж хэсэг хугацаанд үзэл бодол, эрх ашгаараа хуваагдчихсан байсан улсыг нэг туган дор цул болгоно гэдэг тийм ч амар ажил биш. Таван тийш тарсан намын гишүүдээ бөөгнүүлж, ойр ойрхон уулзаж, ярилцахаас өгсүүлээд хугацаа их орно. Намаа эв цаванд оруулахад залуучууд идэвхтэй байгаа харагдана лээ. Тиймдээ ч намын даргыгаа батламжилснаас хойш найман сарын дараа анх удаа буюу өчигдөр ҮБХ-ны хурлаа хийж, намын дотоод бүтцээ ярилцах шиг болсон. Бас л хэл амтай, хэрүүл нь нийгэмд ил болж байгаа харагдана лээ. Ямартай ч Ардчилсан нам зохион байгуулалтад орж байгаад Монголын ард түмний сэтгэл санаа өөдрөг байгаа. Ардчилсан намд итгэл найдвар ч тээж байна.

Ардчилсан нам одоо интитуци болоход бэлэн байгаа. Хүнээр бодоход 30 нас гэдэг бол эрийн цээнд хүрсэн сайхан үе. Сурч боловсорчихсон, чамгүй ажлын туршлага хуримтлуулчихсан энэ насанд асуудлын алдаа, оноог хөрсөн дээр дэнсэлж чаддаг, тодорхой амьдралын туршлагатай болсон нас. Ингээд бодохоор Ардчилсан нам ид хийж бүтээдэг, эрч хүчтэй үе дээрээ байна. Та нар хоорондоо хангалттай хэрэлдэж, муудалцлаа. Одоо “Монголын тусгаар тогтнолын баталгаа яах аргагүй Ардчилсан нам мөн” гэдгийг ухамсарламаар байна. Үүнийг Ардчилсан намын аль ч гишүүн дотроо бодож, хариуцлагатай хандах ёстой.

Ер нь манай нийгэмд Ардчилсан намын гишүүдэд тээдэг гомдол харагдаад байдаг. Тэр нь бизнест халтай хуулиуд баталсан гээд байх юм билээ. Тухайлбал, уул уурхайн лицензүүдийг цөмийг нь зогсоосон. Дахиж хайгуулын лиценз олгохооргүй болгосноор Монголоос хөрөнгө оруулагчид татгалзах шалтгаан болсон. Үүнээс гадна АМНАТ, Гэнэтийн ашгийн албан татварын тухай хууль гээд зах зээлийн эдийн засгийн эсрэг хуулиуд бүгд Ардчилсан намын автортай. Бизнест хүйтэн хандсан элдвийн хуулиудыг Ардчилсан намынхан санаачилж, энэ олон хүний сэтгэлд юм хийчихсэн байдаг. Тиймдээ ч барууны зах зээлийн эдийн засгийг эх орондоо цогцлооход элэг муутай хандсан Ардчилсан намынханд одоо хүртэл хүмүүс гомдол тээж яваа харагддаг. Тэгэхээр Ардчилсан намынхан өөрсдөдөө дүгнэлт хийх хэрэгтэйг нийгмийн шүүмжлэл сануулаад байна. Та нар Монгол Улсын ирээдүйг сайн сайхан авч явахад асар том үүрэгтэй гэдгээ мартах ёсгүй.

Сүүлийн үед Ардчилсан нам зохион байгуулалтад орж байгаа нь сайн байна. Гадаад, дотоодод сурч боловсорсон залуучууд намын шинэчлэлийн талаар сүрхий дуугардаг боллоо. Нийгэм ч хүчтэй сөрөг хүчний дуу хоолой, байр суурийг үгүйлж байна. Энэ бол Ардчилсан намд итгэх ард түмний итгэл найдвар юм. Цаашлаад Ардчилсан нам барууны эдийн засгийг, ардчиллыг хөгжүүлэхэд тууштай явна гэдэгт ард түмэн найдаж, хүлээж байгаа. Иймд та бүхэн монголчуудынхаа итгэлийг мартаж болохгүй. Ардчилсан нам бол Монголын тусгаар тогтнолын баталгаа гэдгээ ч умартаж болохгүй. Юуны төлөө баруунд боловсрол эзэмшсэн даргатай болсон билээ дээ. Өмнөх шигээ попрохгүй, зах зээлийн эдийн засгийг дэмжсэн бодлого баримтална гэдэгт ард түмэн итгэж байгаа шүү.

Санхүү эдийн засгийн их сургуулийн багш, эдийн засагч Ж.Дэлгэрсайхантай ярилцлаа.

---

-Оны эхний хагасын эдийн засгийн гүйцэтгэл гарлаа. Монгол Улсын эдийн засгийн өнөөгийн байдлыг та хэрхэн тодорхойлох вэ. Ер нь энэ намрын эдийн засаг ямар байхаар байна?

-Оны эхний эдийн засгийн гүйцэтгэлээр ДНБ-ний өсөлт 6.4 хувийн өсөлттэй гарсан гэж ҮСХ-ноос мэдээлсэн. Үүнд голлох эерэг нөлөөллийг уул уурхай, үйлчилгээний салбар бий болгосон байна. Үүнээс гадна гадаад худалдаа, төлбөрийн тэнцэл, төсвийн орлого гэх мэт макро олон үзүүлэлт нэлээд сайн гүйцэтгэлтэй гарсныг харах боломжтой. Эдгээр нь эдийн засгийн агуулгаараа сайн зүйл мөн. Бидний хувьд эдийн засгийн байдал цар тахлын дараах сэргэлтийн үед шилжсэн гэж хэлж болох. Гэхдээ энэхүү өсөлт чухам юунаас хамааралтай, хэр удаан үргэлжлэх, Монгол Улсын эдийн засгийн суурь асуудал шийдэгдэх, цар тахлын нөлөөллөөр бий болсон ул мөр арилах цаг болсон уу гэдэг өнцгөөс харвал асуудал арай өөрөөр тайлбарлагдах болов уу. Энэхүү эдийн засгийн эерэг үзүүлэлтүүд нь оны эхний хагаст эрдсийн бүтээгдэхүүний экспорт маш сайн байсантай холбоотой. Сүүлийн 10 гаруй жилийн хугацаанд Монгол Улсын эдийн засагт ийм байдалтай өсөлтүүд хэд хэдэн удаа тохиосны нэг юм.

Үүнтэй холбоотойгоор дээрх макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүд өндөр гарч байгаа хэрэг. Тиймээс энэ нь хэр удаан үргэлжлэх, үүнийг дунд хугацаанд хэвээр хадгалах боломж байгаа тал дээр анхаарах нь чухал. Бидний хувьд энэ оны эдийн засгийг тав орчим хувийн өсөлттэй гарна гэсэн таамаглалтай байгаа. Өнөөгийн нөхцөл байдалд энэхүү өсөлт нь энэ оны хувьд хэрэгжих бүрэн боломжтой. Нөгөө талаас эдийн засгийн суурь нөхцөлийг бид илүү анхаарах шаардлагатай. Чанаргүй зээл, зээлийн хүү, санхүүгийн зах зээлийн, хөдөлмөр эрхлэлт, хөдөлмөрийн оролцоо гэх мэт хөдөлмөрийн захын үзүүлэлтүүд таагүй байна. Үүнээс гадна өрхийн бодит орлого, түүний бүтцийн асуудал эргэлзээтэй хэвээр байгааг бид анхаарах ёстой. Чухамдаа энэ нь эдийн засгийн өсөлт харьцангуй өндөр байгаа хэдий ч ядуурал, ажилгүйдэл зэрэг эдийн засгийн суурь асуудлууд хэвээр байгааг илтгэж байна гэж бодож байна.

Иймээс намрын хувьд эдийн засгийн нөхцөл байдалд томоохон сөрөг нөлөөлөл байхгүй байж болох ч бид дараа жилийн эдийн засгийн болзошгүй эрсдэлийг тооцох ёстой. Ингэхийн тулд богино хугацааны энэ сэргэлтийг үр ашигтай ашиглах, хадгалах, эдийн засгийн бусад салбарт өсөлтийг бий болгох тал дээр илүү анхаарах хэрэгтэй.

-Инфляци буурсан үзүүлэлттэй гарлаа. Инфляци өсөх эрсдэл ажиглагдаж байна уу?

-Инфляцийн эрч буурч байгаа нь сайн. Таамаглаж байснаас арай эрт нэг оронтой тоогоор хэмжигдэж эхэллээ. Харамсалтай нь бид 20 гаруй сар хоёр оронтой тоо бүхий инфляцитай явчихсан. Энэ нь нийлмэл байдлаараа хоёр жилийн дотор ерөнхийдөө 30 орчим хувийн дарамт иргэдийн нуруун дээр ирсэн, цаашдаа ч нөлөөлсөөр байна гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Тодруулбал, бид хэрэглээний үнээр тооцсон үнийг ерөнхий өсөлтийг инфляцийн тооцоололд ашигладаг. Тэгвэл иргэдийн орлогын түвшин, хэрэглээний бүтцээс хамааруулан нарийвчлан тооцвол ялангуяа бага, дунд орлоготой хүмүүст үүнээс ч өндөр үнийн дарамт ирж байгаа. Цаашид инфляцийг бууруулах, өсөх эрсдэлийг багасгах тал дээр илүү ач холбогдол өгөх хэрэгтэй. Миний таамаглаж буйгаар цар тахлын нөлөөллөөр өрхүүдийн ерөнхий худалдан авах чадвар, амьжиргааны чанар тодорхой хэсэгт нэлээд суларсан. Иймд бид цаашид өндөр инфляцитай удаан явах нь тэдгээр талуудыг улам доройтуулна. Тиймээс инфляцийг хазаарлахаас биш эдийн засгийн өсөлтийг хадгалах, иргэдийн бодит орлогыг нэмэгдүүлэх талаас асуудалд хандах нь чухал. Гол эрсдэл нь мөнгөний нийлүүлэлт, төсвийн тэлэлтийн асуудал. Дараа жилийн улс төрийг угтсан намуудын акцууд, төсвийн тэлэлт нь гол эрсдэл байх болов уу.

-Зэс, нүүрсний экспорт, үнэ ханш ямархуу байх бол?

-Монгол Улсын эдийн засаг эрдсийн бүтээгдэхүүнээс ихээхэн хамааралтайг дээр дурдсан. Эдгээр голлох эрдсийн бүтээгдэхүүний үнийн хувьд ойрын хугацаанд үнийн хэт буурах эрсдэл их биш гэж харж байна. Зэсийн үнэ 3.7, нүүрсний үнэ 149 орчим ам.доллар байгаа нь энэ хавар бага зэрэг доошилсон түвшинээс харьцангуй өссөн үзүүлэлт. Нүүрсний үнийн хувьд Австрали улс дахь байгалийн хийн салбарын хямрал нөлөөлсөн гэж үзэж байгаа. Гэвч БНХАУ-ын эдийн засгийн нөхцөл байдалтай холбон харахад ч энэхүү нөхцөл байдал хэвээр хадгалагдах боломжтой гэж үзэх үндэслэл бий. Хэдийгээр БНХАУ-ын эдийн засгийн гүйцэтгэл оны эхний хагаст төдийлөн сайнгүй гарсан ч эдийн засгийг дэмжих зорилгоор аж үйлдвэр, дэд бүтцийн салбарт томоохон арга хэмжээнүүд хэрэгжүүлэх, санхүүгийн хувьд дэмжлэг үзүүлэх зэргийг төлөвлөөд байгаа нь оны сүүлийн хагас дахь эрэлт, эрдсийн үнэд эергээр нөлөөлөх боломжийг бий болгох магадлалтай юм. Иймээс богино хугацаанд үнийн томоохон эрсдэл гарахгүй болов уу гэсэн хүлээлттэй байна.

-Өнөө зун хур ихтэй байлаа, ирэх намар ч бороо элбэг байх төлөв бий гэж цаг уурчид хэлж байна. Хэрвээ ургацад цаг уурын энэ байдал нөлөөлбөл эдийн засагт ямар эрсдэл үүсэх вэ?

-Хөдөө аж ахуйн салбар нь Монгол Улсын эдийн засагт нөлөөлөх том салбар юм. Эдийн засгийн өсөлтөд ч томоохон нөлөөтэй тул энэ салбар дахь сөрөг нөлөөлөл нь эдийн засаг, инфляци гэх мэтээр өргөн цар хүрээтэй. 2022 оны хувьд эдийн засаг 4.8 өсөхөд тус салбар 1.7 хувийн эерэг нөлөөтэй байсан. Харин оны эхний хоёр улирал, ялангуяа хагас жилийн гүйцэтгэлээр мал аж ахуйн салбартай холбоотойгоор өндөр бууралттай гарсан гэж ойлгосон. Цаг уур, түүний нөлөөллийн талаар би хувьдаа тухайн чиглэлийн хүн биш тул хэлэх боломжгүй. Харин тариалалтын хувьд голлох буюу үр тариа, төмсний хувьд өмнөх жилүүдээс харьцангуй бага байгаа гэсэн статистик мэдээлэл бий. Харин мал аж ахуйн салбар дээр нэмээд газар тариалангийн салбарын байдал хүндэрвэл эдийн засгийн өсөлтөөс гадна хэрэглээний үнийн бууралтад сөрөг нөлөөтэй.

-Оюу толгойгоос өөр том төсөл алга. Өөр төслүүд хэрэгжиж байж эдийн засаг тэлнэ. Хэрэгжих боломжтой төсөл гэвэл ураны салбарт л байна. Ураны төслүүд хэрэгжих гэхээр цөөн иргэд эсэргүүцээд болиулчихдаг байдал ажиглагддаг л даа. Энэ тал дээр засгаас ямар шийдэл, хандлагатай ажиллах ёстой гэж та хардаг вэ?

-Өнөөдөр эрчим хүчний асуудлаа шийдэж чадаагүй бидэнд уран чухал гэдэг нь гарцаагүй. Харин уул уурхай, бусад томоохон бодлого, төслүүдийн хувьд би өөрийн гэсэн байр сууриа хэлье. Өнөөдөр бидний хөгжлийг хойш нь чангааж байгаа нэг зүйл энэхүү уул уурхайн салбарт хүчтэй илэрч байна гэж би хувьдаа боддог. Тэр нь төр засгийн зүгээс тууштай бодлого, шийдвэр гаргаж түүнийгээ хэрэгжүүлэх чадвар дутагдаж байгаагийн илрэл. Гаргаж буй бодлого шийдвэр нь шинжлэх ухаанч бус байгаатай холбоотой. Товчхондоо бид шинжлэх ухаанаас улам л холдсоор байна. Энэ нь өнөөгийнхөөс даамжирвал улс орны хэмжээнд ихээхэн хөнөөлтэй зүйл. Зах зухыг нь гэлтгүй бид үзээд л явж байна.

Ямар сайндаа нэг нөхөр 200 тэрбум шахам төгрөгөөр улсынхаа тал хүн ам дээр “туршилт” хийх санал дэвшүүлээд тэрийгээ баталгаажуулах зорилгоор хэдэн хүн аваачиж “гал түлж” үзүүлээд байж байх вэ дээ. Үүнд хүн итгэж дэмжихэд үнэхээр хүндрэлтэй. Энэ бол бидний эмгэнэл шүү. Иймд миний санал бол шинжлэх ухаанч судалгаа шинжилгээнд суурилсан бодлого, шийдвэр гаргаж, түүнийгээ тууштай хэрэгжүүлэх, хэн нэгэн саад болохгүй байх нөхцөлийг бүрдүүлэх шаардлагатай. Нэг нь зөвшөөрөл өгөөд орон нутгийн захиргаа, эсвэл хэдэн хүн эсэргүүцээд болиулж болдог байвал гадаадын байтугай дотоодын хүн ажиллахад хэцүү шүү дээ. Мэдээж тэрхүү шийдвэр нь Монгол Улсын нийт иргэдийн язгуур эрх ашигт нийцсэн байх ёстой.

-Эдийн засгаа тэлэх өөр ямар гарц байна вэ?

-Эдийн засгаа аварна гэхээр бид уул уурхай болон бусад салбарыг хэрхэн хөгжүүүлэх тухай ярьдаг. Үүнийг олон жил ярилаа. Миний хувьд ч гэсэн уул уурхайн салбараас олж байгаа орлогоор эдийн засгийн суурь дэд бүтцийг дэмжих томоохон зам, эрчим хүчний төслүүдийг хэрэгжүүлэх хэрэгтэй гэж боддог. Мөн боломжтой салбаруудаа тодорхойлж төрийн зөв бодлогоор дэмжиж хөгжүүлэх хэрэгтэй нь үнэн. Тэгвэл яагаад бид олон жил яриад хэрэгжихгүй байна вэ гэдгийг сүүлийн үед илүү анхаарах болсон. Учир нь өнөөгийн намуудын төлөвшил, түүнээс хамаарсан засаглалын доройтол, авлига хэрсэн нөхцөлд энийг бид хийж чадахгүй байна гэсэн дүгнэлт юм. Иймээс бид засаглал, тогтолцоогоо, эрх зүйн орчноо сайжруулахад нэн тэргүүнд анхаарах хэрэгтэй. Тэгээд цаашид шинжлэх ухаан, боловсрол, эрүүл мэндийн салбараа тэргүүлэх салбар болгож түүнийгээ дагаж эдийн засгаа хөгжүүлэх дарааллаар хөгжлийн бодлогоо тодорхойлох шаардлагатай. Тэгээд хүн бүр өөрийн боломжийг ашиглан шударгаар бизнес хийх, хөдөлмөрлөх орон зайг бүрэн тэлэх гэдэг нь эдийн засгийг тэлэх гол гарц юм.

Тэгэхгүй бол бид жаахан нүүрс зараад тараагаад л байхгүй бол зээлээд л хөтөлбөрт хамрагдаад явдаг энэ байдлаасаа гарахад хүнд гэж би хувьдаа бодоод байгаа.

-Ам.долларын ханш энэ зун айхавтар савласангүй. Цаашид валютын ханш яаж өөрчлөгдөхөөр ажиглагдаж байна вэ?

-Тогтвортой байсан ханш сүүлийн нэг сард бага зэрэг хөдөллөө. Энд нэг зүйлийг дурдахад гадаад худалдаа, төлбөрийн тэнцэл эерэг байгаа боловч Монгол Улсын валютын нөөц дорвитой нэмэгдэхгүй байна. Өнөөдөр 3.8 орчим тэрбум гэдэг нь бараг цар тахлын өмнөх үеийн түвшин. Гэтэл энэ хугацаанд валютын ханш, төсөв, мөнгөний нийлүүлэлт, эдийн засгийн хэмжээ зэрэг ихээхэн нэмэгдэж зарим нь хоёр дахин өссөн. Тиймээс би хувьдаа нэмэгдэхгүй байгаа байдал болон нөөцийн түвшин өнөөдрийн эдийн засгийн хувьд хангалттай гэж хэлэхгүй. Цаашдын өөрчлөлтийн хувьд бид бас л нэг л тулгууртай. Тэр нь эрдсийн бүтээгдэхүүний үнэ, гарц буурахгүй байвал ханш харьцангуй тогтвортой байх.

-Засгийн газраас зарласан Шинэ сэргэлтийн бодлогын хүрээнд олон томоохон төслүүд хэрэгжихээр яригдаж байгаа. Эдгээр төслүүд хэзээнээс үр дүнгээ өгч эхлэх бол?

-Эдийн засгаа тэлэхийн тулд эрүүл засаглал, шударга бизнесийн орчин хэрэгтэй гэж хэлсэн. Тэгвэл энэ тал дээр сүүлийн үед Засгийн газрын зүгээс шинэ сэргэлт, “5Ш” гэх мэт бодлогын хүрээнд засаглал, шударга ёс, авлига, хулгайтай тэмцээд байгааг үр дүнд хүргэж чадвал дэмжлэг болох боломжтой. Ялангуяа нэг сэргэлт нь засаглалын сэргэлт байгаа нь ихээхэн зөв санаа юм. Энэ эхэлсэн ажлын зорилго нь зөв, үр дүн нь тодорхой байгаасай гэж хүлээж байна. Богино хугацаанд бидний олон жил ужгирсан олон асуудлыг хөндөж заримыг нь ил гаргалаа. Хулгай, авлигатай ямартай ч тэмцэл эхлүүлж байгаа харагдсан. Эдийн засгийн хувьд ч боомтын сэргэлт зэрэг бодлого нь үр дүнгээ өгч эхлээд байгаа гэж харж байна. Харин нэг зүйлийг нэмэхэд эдгээр нь хөгжлийн нэгдмэл, цогц үзэл баримтлал итгэл үнэмшилд суурилсан судалгаа шинжилгээтэй байвал хэрэгжих магадлал илүү өндөр юм. Мөн бид эдгээр сэргэлтийн бодлогыг үргэлжлүүлж 2050-д чиглэж хөгжихийг хүсч л байгаа бол азаар өнөөдөр анхаарч эхлээд байгаа боловсрол, эрүүл мэндийн салбарыг нэн тэргүүнд тавьж хөгжүүлэх шаардлагатай.

НИТХ-ын төлөөлөгч, АН-ын ҮБХ-ны гишүүн М.Тулгаттай ярилцлаа.

---

-Ардчилсан нам шинэ даргатай болоод найман сар боллоо. Энэ хугацаанд намын бүтэц, зохион байгуулалтаа яагаад хийхгүй байна вэ?

-Гурван жил орчим тал тал тийш харж, зөрчилдсөн талуудыг эвлүүлэх нь амаргүй байгаа байх. Намын даргад ямар нэг бодлого, төлөвлөгөө байгаа байх гэж найдаж байна.

-Энэ сарын 28-нд ҮБХ-ны хуралдаан товлогдсон нь бас л маргаан дагуулах шиг боллоо. Өөрсдийгөө ҮБХ-ны дарга гэж байгаа Ж.Батсуурь, Д.Ганбат, А.Мөнхбаяр нарын хэн нь ч хүчин төгөлдөр бус гээд танай намынхан хүлээн зөвшөөрөхгүй байгаа харагдсан. Намын даргад ҮБХ-ны хурлыг товлон зарлах эрх нь бий биз дээ. Эсвэл Л.Гантөмөр хүчгүй байна уу?

-Санаа зовох асуудал байхгүй. Бид одоо бол албан ёсны даргатай болсон. Намын даргыг Дээд шүүх бүртгэж авахдаа холбогдох хууль, журам, манай намын Үндсэн дүрэмд тулгуурлан шийдвэр гаргасан. Бүртгүүлэх хүсэлтэд хоёр талаас нэгдсэн ҮБХ-ны хурлын тогтоол, шийдвэрүүд, мөн тэр хурлаар сонгогдсон ҮБХ-ны дарга Ж.Батсуурийн гарын үсэгтэй албан тоотууд явсан. Тиймээс ямар ч маргаан байхгүй. Улс төрийн орон зай хайсан хэсэг нөхөд АН-ын асуудал шийдэгдээгүй мэт бусдыг төөрөгдүүлж байгаа асуудал.

-Д.Ганбат гишүүн Улсын дээд шүүхэд албан бичиг илгээсэн гэх юм. Үүнийг дахиад л нам хагалах оролдлого гэж харах хүмүүс ч байсан. Танай нам шинэ даргыгаа Дээд шүүхэд бүртгүүлээд сонгуулиас хойших маргаандаа цэг тавьчихаагүй юм уу?

-Цэг тавьсан. Хэдхэн хүн зориуд асуудал мэт харагдуулж байна. Гэхдээ дахин хэлье, явуургүй зүйл.

-Ер нь АН-ын шинэчлэлийг яаж явуулах ёстой вэ. Танд ямар гарц шийдэл байна вэ?

-Яаралтай цахим нам болох ёстой. Үүд хаалгаа нээж үзэл санаа нэгтэй шинэ хүмүүс олноор оруулж ирэх хэрэгтэй байна. Мөнгөний нам, халамжийн нам биш болсноо зарлах. Баруун төвийн бодлого, үзэл баримтлал дээр тууштай байхаа зарлах. Намын удирдлагууд болон Улс төрийн зөвлөл нь нийгэм, эдийн засгийн бүхий л асуудлаар байр сууриа илэрхийлж, гишүүд дэмжигчдэдээ луужин болох шаардлагатай.

гэх хэр нь огт өөр өөр үзэл, ойлголттой хүмүүс дүүрсэн байна. Путины түрэмгийллийг дэмжээд, халамжийн бодлого яриад, уул уурхайн төслүүдийн эсрэг тэмцэл өрнүүлээд явах улс энэ нам дотор олон байна. АН ийм бие организмтай байж таарахгүй.

-Сүүлийн үед танай намд клубүүд шинээр мэндэлж байна. Уг нь АН фракцгүй нам гэж зарлаж байсан шүү дээ. Гэтэл клуб нэртэй фракцууд олноор төрж, ашиг сонирхлын бүлэглэлүүд намын эв нэгдэлд сөргөөр нөлөөлнө гэх шүүмж яваад эхэлжээ. АН хүчтэй улс төрийн хүчин болоход клубүүдийн үүрэг, оролцоо ямар байх ёстой юм бэ?

-Клубийн системийг зөв хөгжүүлэх хэрэгтэй. Хөгжингүй орнуудын улс төрийн тогтолцоонд клубүүд ихээхэн үүрэг рольтой явж ирсэн. Манай нам тухайн үеийн коммунист нам буюу одоогийн МАН-ы бүтцийг дуурайж, засаг захиргааны нэгжид тулгуурласан, салбарласан, нүсэр бүтцийг бий болгосон. Улмаар дунд шат буюу аймаг, дүүргүүдэд дархан эрхтэй ноёд, вангууд бий болсон. Дээрээ байдаг фракцууд нь албан тушаал хувааж авдаг эрх ашгийн нэгдэл болсон. Одоо түүнийг засч, зөв хөгжүүлэх боломж гарч ирж байна. Нэг үзэл баримтлалтай нам байлаа гэвч, дотроо хөгжлийн бодлого, хөтөлбөр дээр ялгаа гардаг. Олон ургальч, ардчилсан зарчим шүү дээ. Түүгээрээ клуб, фракцад хуваагдах нь жам ёсны асуудал. Харин 2017 онд намын даргаар сонгогдсон С.Эрдэнэ “фракцгүй нам” гэж зарласнаас хойш хязгааргүй эрх дархтай намын даргатай, дотоод ардчилалгүй болж, дараалсан олон ялагдал хүлээсэн. Клубүүд нь намд хамтын удирдлагын зарчмыг хэрэгжүүлэх ач холбогдолтой. Яаж вэ гэдгийг хэлье. АН-ын төлөөллийн төв байгууллага нь Үндэсний бодлогын хороо. ҮБХ байнга хуралдаад байж чадахгүй тул, өдөр тутамдаа намын бодлого, шийдвэрийг тодорхойлох 30-аад хүнтэй Улс төрийн зөвлөл ажилладаг. Тэгэхээр Улс төрийн зөвлөлд ядаж нэг төлөөллөө оруулж чадсан клуб, бүлгийг “фракц” гэж ойлгох хэрэгтэй. ҮБХ дээр дор хаяж арав, хориул байж байж төлөөллөө оруулна шүү дээ. Ингэснээр УТЗ нь фракцуудын хамтын шийдвэр гаргах талбар болно. Харин УТЗ дээр шийдвэр гаргахдаа олонхоор хүч түрэх зарчмаар биш, зөвшилцлийн зарчмаар шийдвэр гаргадаг болох хэрэгтэй. Тэгж байж хамтын удирдлага, дотоод ардчилал хангагдана.

-“АН өнгөрсөн 30 жил МАН-ын бүтэц, загвараар явж ирсэн. Цаашид энэ хэвээр явбал амжилт олохгүй” гэж танай намын залуучууд дуугарах боллоо. Тэгэхээр АН-ын ирээдүйг та хэрхэн төсөөлж байна вэ?

-МАН бол хойноос импортлогдсон нам шүү дээ, түүхэн талаас нь харвал. Харин АН бол 1990 онд монголчуудын хүсэл зоригоор бий болсон нам. Энэ намын унаж босч яваа түүх нь өөрөө Монголын ардчилсан тогтолцооны уналт босолтын тусгал. Үзэж туулах юмаа үзэж туулаад явж байна. Үндсэндээ анх Ардчилсан хувьсгалд гар бие оролцсон эхний үеийнхэн гуч гаруй жил АН-ын улс төрийг тодорхойлоод одоо хүссэн хүсээгүй дараа үедээ шилжүүлэх цаг нь ирж байна. Дараа үе нь хараахан сайн бэлтгэгдээгүй байгаа ч, би бол цаг хугацааны асуудал гэж бодож байна. Ардчилал, эрх чөлөөний хоёрдугаар давлагааг АН-ын шинэ залуу үе манлайлна гэдэгт итгэлтэй байна.

-УИХ-ын сонгууль хаяанд ирлээ. АН ялалт байгуулахын тулд ямар бодлогоор өрсөлдөх ёстой вэ?

-Өөх ч биш, булчирхай ч биш байдлаар бол ялагдана. Үзэл баримтлалаа маш тодорхой зарлаж, чөлөөт нийгмийн үзэл санаатай хүмүүсийг сайтар татах хэрэгтэй. Тэд нийгэмд олонх биш ч, үнэнч, идэвхтэй сонгогчдод нөлөөлнө. Итгэл үнэмшлээ дагадаг хүмүүс сонгуулиас аль зургаан сарын өмнө л сонголтоо хийсэн байдаг. Түүний тулд бас АН дотроосоо үзэл санааны зөрчилтэй, популист, социалист, большевик, “ард түмнээ халамжилна”, “Монгол ялна” гээд байгаа улстөрчдөө голлох сонгуульт албан тушаалаас холдуулах хэрэгтэй. Ус, тосоороо ялгарна гэсэн үг. Харин сонгуульд ялахын тулд хэдийгээр үзэл баримтлалын хувьд зөрүүтэй ч, бусад улс төрийн хүчнүүдтэй эвсэж, эрх баригчдын эсрэг сөрөг хүчний нэгдсэн эвсэл байгуулах ёстой.

-Саяхан НИТХ-ын үеэр Баянзүрх дүүргийн Засаг дарга Н.Баярмөнх тан руу салаавч гаргасан талаар нийгмийн сүлжээнд нэлээд шуугьсан. Танаас уучлал гуйсан уу?

-Гуйсан. Би уул нь үер усны асуудлаар хотын дарга Сумъяабазараас тодорхой асуулт асуух гэж байсан юм. Баярмөнх төлөөлөгч тэгж урдуур нь орох хэрэггүй л байсан юм. Хотын даргын бүтэлгүй менемжентийн үр дагаврыг, баасыг цэвэрлэх гэж нийслэл, дүүргийн албан хаагчид, цэргийнхэн гэх мэт олон зуун хүн нойр хоолгүй ажилласан. Түүндээ ядарч, бас бухимдалтай байсан байх.

Үндэсний статис­тикийн хорооны дарга Б.Батдаваатай ярилцлаа.

---

-2023 оны долдугаар сард жилийн инфляци 9.2 хувь болсныг Үндэсний статистикийн хороо мэдээллээ. Ингэснээр инфляци 2021 оны арваннэгдүгээр сараас хойш анх удаа нэг оронтой тоонд орж байна. Үүнд юу, юу голчлон нөлөөлөв?

-Үнийн өсөлт сүүлийн 20 гаруй сарын хугацаанд хоёр оронтой тоотой байсан. Инфляци өндөр байх нь иргэдийн амьжиргаа, ААН-үүдийн үйл ажиллагаанд хүнд тусдаг. Тэгвэл өнгөрсөн долдугаар сард инфляцийн өсөлт буурч нэг оронтой тоонд орлоо. Инфляци буурлаа гэдэг нь үнийн өсөлтийн хурд удааширч байгааг илэрхийлж байгаа юм. Зүйрлэвэл өнгөрсөн оны өдийд үнэ жилийн 16 хувийн хурдтай өсч байсан бол одоо 9.2 хувийн хурдтай өсч байна гэсэн үг. Өнгөрсөн сарын хувьд улирлын онцлогоос шалтгаалж махны үнэ тогтворжиж ирсэнтэй холбоотойгоор үнийн өсөлт саарч, нэг оронтой тоонд орсон.

-Бараа, бүтээгдэхүүний үнэ буураагүй байхад инфляци буурсан гэх мэдээлэл гарахад олон нийт бухимддаг. Инфляци нэг оронтой тоонд орсон нь үнийн өсөлтийн хурд саарч байна гэсэн үг гэж та ярилаа?

-Тийм ээ. Инфляци буурлаа гэдгийг уншаад юмны үнэ буураагүй байхад статистикийн байгууллага буруу тооцоо гаргалаа гэж зарим хүн шүүмжилдэг. Инфляци бол иргэдийн өдөр тутамдаа хэрэглэдэг 411 бүтээгдэхүүний үнийн дундаж өсөлтийг илэрхийлдэг үзүүлэлт. Тухайлбал, зургадугаар сард инфляци жилийн 10.2 хувь байж байгаад долдугаар сард 9.2 хувь болж буурлаа гэдэг нь энэ оны зургадугаар сард өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ 2022 оны зургадугаар сартай харьцуулахад дунджаар 10.2 хувиар өсч байсан бол долдугаар сард өмнөх оны долдугаар сартай харьцуулахад 9.2 хувиар өссөнийг илтгээд байгаа хэрэг. Өөрөөр хэлбэл үнийн өсөлтийн хурд саарсан байна. Зах зээлд бараа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний нийт үнэ буурвал инфляци хасахтай гарна. Тэгэхээр үнийн өсөлтийн хурд буурсан гэж ойлгож болно.

-Монголтой эдийн засгаараа ойролцоо орнуудтай харьцуулахад манай инфляцийн өсөлт ямар түвшинд байна вэ?

-Цар тахлын нөлөөгөөр сүүлийн хоёр жил гаруй хугацаанд инфляци дэлхий нийтийн асуудал байсаар ирлээ. Цар тахлын хөл хорионоос шалтгаалан тээвэр логистик саатсан, мөн цар тахлын эсрэг төсөв, мөнгөний хэт тэлэх бодлоготой холбоотой. Инфляцийн түвшин улс орнуудад харилцан адилгүй байсан. Тухайлбал, АНУ болон Европын орнуудад үнийн өсөлт сүүлийн 40 жилд байгаагүй өндөр түвшинд хүрч нэмэгдсэн бол сүүлийн саруудад үнийн өсөлт саарч байна. Харин Азийн орнууд, тэр дундаа БНХАУ-ын хувьд инфляци төдийлөн өндөр байгаагүй. Харин хасахтай буюу дефляцийн шинж тэмдэгтэй болоод ирлээ. Энэ нь тус улсын эдийн засгийн онцлог, идэвхжил, үйлдвэрлэлийн чадавхтай холбоотой.

Манайтай ижил төстэй улсуудын хувьд гэвэл долдугаар сарын байдлаар Казахстан улсын инфляци 14 хувь, Киргизстан улсынх 10 орчим хувьтай байна. Гол нь БНХАУ тэг ковид бодлогоо цуцалсантай холбогдуулан чингэлэг тээврийн үнэ хэвийн түвшинд хүрч, тээвэр логистикийн үнийн өсөлтөд цар тахлаас шалтгаалсан нөлөө ерөнхийдөө арилж байна гэж хэлж болно.

-Сүүлийн 20 гаруй сар хоёр оронтой тоонд хадгалагдаж байсан үнийн өсөлт буурч байгаа нь сайн хэрэг. Тэгвэл цаашдаа яах бол. Энэ оны хувьд дунджаар 10 орчим хувьд байна гэж шинжээчид таамаглаж байгаа шүү дээ?

-Эдийн засгийн төсөөлөл хийдэг байгууллагуудын таамаглалд инфляци жилийн эцэст 10 орчим хувьтай байхаар төөсөөлсөн. Энэ нь үнийн өсөлт энэ жилдээ асуудал хэвээр байна гэдгийг илтгээд байна гэсэн үг. Манай улсын хувьд цар тахлаас шалтгаалсан тээвэр, логистикийн саатал инфляцид хүчтэй нөлөөлж байсан бол өнгөрсөн саруудад хаваржилт хүндэрснээс шалтгаалсан махны үнийн өсөлт гол нөлөө үзүүлж байсан. Харин ирэх саруудад төсөв, цалингийн өсөлт, эдийн засгийн идэвхжил инфляцид түлхүү нөлөөлөхөөр байна.

-Инфляцид нөлөөлөх гадаад хүчин зүйлсийг хэрхэн харж байна. АНУ-ын суурь инфляци хоёр дахь сардаа дараалан 0.2 хувиар өссөн нь сүүлийн хоёр жилийн хамгийн бага дүнд тооцогдож байна. БНХАУ-д инфляци долдугаар сард 2021 оны эхэн үеэс хойш анх удаа буурсан байх төлөвтэй байна. Эдгээр хүчин зүйл манайд хэрхэн нөлөөлөх бол?

-Холбооны нөөцийн банкнаас жил бүр дэлхийн Төв банкууд болон эдийн засагчдыг оролцуулж бага хурал зохион байгуулдаг.Энэ хурлын үеэр Холбооны нөөцийн банк бодлогын асуудлаа хөндөх байх. Ерөнхийдөө АНУ-ын инфляци саарч байгаа нь цаашид тус улсын мөнгөний бодлого хатуурахгүй буюу манай улсад орж ирэх зээл, санхүүжилтийн өртөг нэмэгдэхгүй, тогтворжиход эерэг нөлөө үзүүлнэ. Харин БНХАУ-ын хувьд инфляци нь хасах болж, экспортын хэмжээ буурч байгаа нь эдийн засгийн идэвхжил саарч байгааг нь илтгэж байна. Энэ нь удаан үргэлжилбэл манай улсын түүхий эдийн экспортын үнэ, хэмжээ буурах зэргээр эдийн засагт сөрөг үр нөлөө үзүүлж болзошгүй.

-Түүхий эд тэр дундаа нүүрс, зэсийн үнэ, төлөвийг та хэрхэн харж байна вэ?

-Оны эхэнд төсөө­лөл хийдэг олон ул­сын байгууллагууд, шинжээчдийн дүгнэлтээр нүүрс, зэсийн үнэ харьцангуй тогтвортой байх төсөөлөл гарсан. Тэгэхдээ сүүлийн саруудад БНХАУ-ын эдийн засагт үл хөдлөх хөрөнгийн салбар, экспортын бууралт зэргээс шалтгаалан хүнд­рэлүүд гарч байна. Энэ хүндрэлүүд даамжирвал түүхий эдийн үнэд сөргөөр нөлөөлөх эрсдэлтэй. Учир нь БНХАУ бол түүхий эдийн гол хэрэглэгч улс.

-Намрын эдийн засгийг хэрхэн төсөөлж байна. Ямар төлөвтэй байх таамагтай байна вэ?

-Манай улсын эдийн засагт оны эхний хагасын байдлаар хэд, хэдэн эерэг үзүүлэлтүүд гарлаа. Тухайлбал, БНХАУ-д хийх экспорт хил, гаалийн саатал арилснаар нэмэгдэж, уул уурхайн олборлолт 45 хувиар өсч, энэ нь эдийн засгийн өсөлтөд голлох нөлөө буюу 3.9 нэгж хувиар нөлөөллөө. Уул уурхай, экспортын өсөлтийг дагаад тээврийн хэмжээ нэмэгдэж, энэ нь үйлчилгээний салбар эдийн засгийн өсөлтийг 3.5 нэгж хувиар нэмэгдүүлсэн. Цаашид оны эцэс хүртэл экспорт сайн гарвал эдийн засгийн өсөлт харьцангуй эерэг байх төлөвтэй байна.

Харин энэ оны хувьд хаваржилт хүндэрсэнтэй холбоотойгоор малын хорогдол 3.9 сая толгойд хүрч, өмнөх жилтэй харьцуулахад хорогдол 3.7 сая толгойгоор нэмэгдлээ. Үүнээс шалтгаалж хөдөө, аж ахуйн салбар 9.9 хувиар агшсан буюу өсөлтөд -1.7 нэгж хувийн сөрөг нөлөө үзүүлсэн. Энэ нь хөдөөгийн өрхийн орлогод ч гэсэн сөрөг нөлөө үзүүлж байна.

-ҮСХ-ны хувьд эдийн засгийн үзүүлэлтүүдээс гадна томоохон судал­гаанууд хийдэг шүү дээ. Сүүлийн үед ямар судалгаанууд зохион байгуулж байна вэ?

-Үндэсний статистикийн хороо энэ жил нийгмийн үзүүлэлтийн түүвэр судал­гаа, Амьдрах орчны аюулгүй байдлын судалгаа, Гадаад улсад амьдарч байгаа Монгол Улсын иргэдийн судалгаа зэрэг гурван судалгааг зохион байгуулж байна. Эдгээр судалгаагаар хүүхэд, эмэгтэйчүүд, иргэдийн өсөлт, хөгжил, эрх хэрхэн хамгаалагдаж байгаа байдал мөн гэмт хэрэгт хохирох эрсдэл, хохирсон байдал зэрэг үзүүлэлтүүдийг шинээр тооцох юм. Ингэснээр төрийн байгууллагуудаас боловсруулан хэрэгжүүлж буй бодлого хөтөлбөрийн үр дүн, тэдгээрийг үнэлэх боломж бүрддэг. Эдгээр судалгааг бид НҮБ-ын Хүүхдийн сан, НҮБ-ын Мансууруулах бодис, гэмт хэрэгтэй тэмцэх алба, Олон улсын шилжилт хөдөлгөөний байгууллагуудтай хамтран зохион байгуулж байна. Судалгааны үр дүнд Монгол Улсын нийгэмд тулгамдаад байгаа олон асуудал хөндөгдөнө гэдэгт итгэлтэй байна.

Гэгээн Ширээт улсын төрийн тэргүүн Пап Францис Монгол Улсад айлчлахтай холбогдуулан ШУА-ийн Түүх, угсаатны зүйн хүрээлэнгийн доктор, профессор С.Цолмонтой уулзаж Монголын их хаад, Ромын Ватикантай харилцаа холбоотой байсан талаар товч тодруулга авлаа.

---

-Ромын католик сүм хийдийн тэргүүн Францис тун удахгүй манай улсад айлчлахаар товлогджээ. Тэрбээр манай улсад айлчилснаар ямар ач холбогдолтой вэ?

-Манай улс даян дэлхийд энх тайван байдлыг тогтоох, энхийг сахиулах үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцож аюулгүй байдлыг сахин хамгаалах, зэвсэг хураах, хүний эрхийг хамгаалах зэрэг асуудлаар олон санал санаачилга гаргаж дэлхийн улс орнуудын дэмжлэгийг олж олон талт хамтын ажиллагааг тогтвортой явуулж ирснээрээ олон улсад нэр хүндтэй улсын тоонд зүй ёсоор ордог.

2023 онд манай оронд дэлхийн томоохон улс орны төрийн тэргүүн, удирдагчид ээлж дараалан айлчилсан нь үүний томоохон баталгаа гэж хэлж болно. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн урилгаар Гэгээн Ширээт улсын төрийн тэргүүн Пап Францис Монгол Улсад 2023 оны наймдугаар сарын 31-ний өдрөөс есдүгээр сарын 4-ний өдрүүдэд төрийн айлчлал хийх гэж байгаа тухай Монгол болон олон орны хэвлэлүүд онцолж байна.

Энэ нь манай хоёр орны түүхэн харилцаа, улс түмнүүдийн харилцан ойлголцол энх тайвнаар зэрэгцэн орших, даян дэлхийд энх тайвныг бэхжүүлэхэд эерэг нөлөө үзүүлэхээрээ ач холбогдолтой юм.

Энэ айлчлалаар Монголд олон мянган хүн цугларч, шашны аялал жуулчлал хөгжихөөс гадна хүмүүнлэгийн хөрөнгө оруулалт орж ирэх боломжтой гэж шашны төлөөллүүд үзэж байна. Ромын пап Францис өнгөрсөн оны наймдугаар сард хамба лам Жоржио Маренгог Монголд суурьшсан анхны кардиналаар нэрлэсэн.

-Папын очсон газар бүрд асар олон хүн цугладаг. Манай улсад анх удаа айлчилж ирэх Францисийг дагаж Монголд гадаадын хичнээн мянган хүн ирэх бол. Аялал жуулчлалын салбарт жин дарж чадах уу?

-Энэ асуултыг миний хувьд хариулахад төвөгтэй асуулт байна. Та нартай л адил хэвлэлээс авсан мэдээлэлтэй байна. Папыг дагалдан албан ёсоор 1300 хүн, мөн олон улсын сэтгүүлчид, мөн сүсэгтнүүд зэрэг маш олон хүн дагалдаж ирэх болов уу. Энэ нь Монгол орныг зөвөөр сурталчлах, танин мэдэхэд ач холбогдолтой айлчлал болно гэж найдаж байна.

-Манай улсын хүн амын 50-иас илүү хувь нь буддын шашинтай. Харин 1500 гаруй католик шашинтан байдаг гэсэн судалгаа бий. Францисийн хувьд “Хамтдаа найдацгаая” гэсэн уриатайгаар манай улсад айлчилна гэдгээ зарласан. Энэ нь юуг хэлж байна вэ?

-Монголын их хаадын Төрийн бодлого нь шашин шүтлэг, угсаа гарвалаар нь ялгаварлан өөрсдийн үзэл бодлыг тулгадаггүй байснаараа амжилтад хүрч шашин соёлын, угсаа гарвалын асар их ялгаатай том эзэнт гүрнийг 200 гаруй жил захирч чадсан байдаг.

Дэлхийн шашны томоохон удирдагчид ч даян дэлхийд энх тайван тогтоох, хүн төрөлхтний ирээдүйг амар амгалан байлгахын төлөө шашнаар ялгаварлан гадуурхахыг урьтал болголгүй эв эеийг хичээж сайн үйлсийг дэлгэрүүлэхийн төлөө хүмүүсийг хүчээ нэгтгэхийг уриалдаг.

Өнгөрсөн гурван жилийн хугацаанд короновирусын цар тахлын халдвар хэнийг ч ялгалгүй дэлхийн бүх улс орныг хамарсан. Тиймээс хамтаараа сайн сайхан амьдралын төлөө хүчээ нэгтгэж ирээдүйдээ итгэж амьдрахыг уриалсан хэрэг юм болов уу гэж бодож байна.

-Монгол Улсад католик шашны сүм байгуулагдсаны болон Монгол Ватиканы хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 31 жилийн ой тохиож байна. Харин түүхээс харахад тэртээх XIII зуунд католик сүмийн элч төлөөлөгчид Монголд ирж байсан гэдэг. Манай хоёр орны эртний уламжлалт харилцааны талаар та дэлгэрүүлэхгүй юу?

-1992 оны дөрөвдүгээр сарын 4-ний өдөр Монгол Улс Ватикантай албан ёсны дипломат харилцаа тогтоосон билээ. Гэхдээ Монголын эзэнт гүрний их хаад, Ромын Ватикантай XIII зууны үеэс харилцаатай байсан түүхэн уламжлалтай.

XIII зуунд Ромын Пап IV Инносентийн захидлыг Монголын их хаанд хүргэхээр илгээгдсэн элч Плано Карпини нь Францын Лион хотоос 1245 оны дөрөвдүгээр сарын16-нд гарч дорно зүгийг зорин элдэв саад бэрхшээлийг даван туулж явсаар жилийн дараа Каспийн тэнгисийн ойролцоо орших Бат ханы ордонд иржээ.

Плано Карпини Бат ханд Ромын Папын захидлыг гардуулах гэхэд тэрээр Хархорумд удахгүй Их хаан өргөмжлөгдөх гэж байгаа тул түүнд захидлыг барих нь зүйтэй хэмээн зөвлөжээ. Тэрээр тийм хол газар явж чадахгүй хэмээн бэрхшээл тоочсон ч Бат ханы ятгалгаар шинээр өргөмжлөгдөх гэж буй их хаанд Папын захидлыг өргөн барихаар Монголын Эзэнт улсын нийслэл Хархорумыг зорин хөдөлжээ. Плано Карпини Бат хааны өргөөнөөс1246 оны дөрөвдүгээр сарын 8-нд гарч 1246 оны зургадугаар сарын 16 хүртэл өмнөхөөс бараг хоёр дахин их замыг хоёрхон сарын хугацаанд туулж өртөөгөөр гайхамшигтай хурдтай явсан тухайгаа “Монголчуудын түүх” хэмээх аяллын тэмдэглэлдээ бичсэн байдаг. Өөрийн эрхшээл нөлөөг өрнө зүгт тэлж байсан Монголын эрх баригчдын үйл ажиллагаа нь, Европ улмаар дорно зүг рүү нөлөөнийхөө хүрээг тэлж байсан Ромын Папын тэргүүлсэн католик шашны эрх ашигтай зөрчилдөх болов. Эрдэмтэн судлаачид “Папын дэлхийг үзэл санааны хувьд нэгтгэх гэсэн үзэл нь монгол хаадын дэлхийг нэгтгэхтэй сөргөлдсөн гэж үзсэн юм. Тухайн үеийн дэлхийн хөгжлийг тодорхойлогч улс төр, шашны хоёр их хүчин өөрийн эрхшээл нөлөөг тогтоохын төлөө улс төрийн, дипломат харилцааны, шашны бүхий л хэлбэрээр өрсөлдөх болов. Тиймээс Ромын Пап алс холын тал нутаг руу элч илгээж, Монголын Их хаадад захидал бичиг илгээж байсан ба тэд ч зохих хариуг нь өгч байжээ.

Ромын Пап IV Иннокентийн захидлын хариу болгож Монголын Гүюг хааны 1246 оны арваннэгдүгээр сарын сарын 3-11-нд бичиж илгээсэн захидал өдгөө Ватиканы нууц архивт хадгалагдаж байгаа юм. Перс хэлээр бичүүлсэн энэ захидлыг Францын нэрт эрдэмтэн Поль Пеллио орчуулж “Монголчууд, Папын улс” хэмээх бүтээлдээ нийтлүүлснийг доктор, Онц бөгөөд бүрэн эрхт Элчин сайд Т.Төмөрхүлэг монгол хэлнээ орчуулж “Франц болон бусад гадаад хэлээрх Монголын түүхийн холбогдолтой баримт бичгийн эмхэтгэл” хэмээх номдоо хэвлүүлсэн байдаг.

Энэ захидлын хуулбарыг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч нар Ватиканд айлчилсан үед хуулбарлаж өгсөн бөгөөд Монгол Улсын Үндэсний музей, Чингис хаан үндэсний музейд хадгалагдаж байна.

Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнийн АНУ-д хийсэн айлчлалын эдийн засгийн үр ашгийн талаар судлаачийн байр суурийг хүргэж байна. Энэ удаад эдийн засагч Г.Батзоригтой ярилцлаа.

---

-Ерөнхий сайдын айлчлалаар сая хоёр улсын “Стратегийн гуравдагч хөршийн түншлэлийн эдийн засгийн хамтын ажиллагааны замын зураглал”-д гарын үсэг зурлаа. Энэ хүрээнд ямар ажлууд хийгдэх вэ. Эдийн засгийн агуулгаараа хэрхэн жин дарах вэ?

-Нэг хэсэг глобалчлал гэж их ярьдаг байлаа. Харин одоо Хятад суурьтай азийн орнууд. Нөгөө талдаа Америк суурьтай тухайн тивийн орнууд, Герман суурьтай европ тив гээд тус тусдаа бүс нутгийн хөгжил тал руугаа яваад эхэлсэн. Бүс нутаг хоорондын харилцаа бол бие биенээ дэмжихгүй чиглэлтэй. Ялангуяа Хятад гэхэд зүүн болон төв ази руу төмөр зам, урт хугацааны зээл гээд маш олон бодлого дээр хамтын ажиллагаагаа тэлж байна. Ингээд үзэхээр их гүрнүүд бүс нутаг болгондоо хүчээ хадгалах том сонирхол байгаад байгаа. Яг ийм үед Монгол Улс гуравдагч хөршийн бодлогоо хэрэгжүүлж, Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ АНУ-д айлчилсан нь олон улсын анхаарлыг татаж чадлаа. Тэр дундаа манай мөнхийн хоёр хөршийн хувьд Монгол Улстай дипломат харилцаагаа сайжруулах, тусгаар тогтносон улс гэдэг зүгээс нь харах боломж өнцгийг гадаад талдаа нээсэн болов уу гэж бодож байна. Монгол Америкийн эдийн засгийн хамтын ажиллагаа гэвэл уул уурхай, түүн дотроо ховор элементийг олборлоход тус улсын хөрөнгө оруулалт хийхэд хэрхэн хамтарч ажиллах талаар санамж бичиг зурлаа. Манай улсын Америктай холбогдох зүйл нь уул уурхайн баялаг байдаг. АНУ бас уул уурхайн баялагтай орон. Тэгэхээр энэ салбарт Америкийн хөрөнгө оруулалтыг татах тал дээр эдийн засгийн хамтын ажиллагааны үр ашиг оршино. Дээрээс нь олон жил мөрөөдсөн АНУ руу шууд нислэг биеллээ олж чадлаа.

-АНУ руу шууд нислэг үйлдсэнээр иргэдийн хувьд ямар давуу талууд үүсэх вэ. Мөн манай улсад орж ирэх валютын урсгал хэрхэн нэмэгдэх бол?

-Одоо Америк руу очихын тулд Истанбулаар тойрч 20-иод цаг нисч хүрдэг.

Шууд нислэгтэй болсноор мэдээж нислэгийн хугацаа богиносохоос гадна тийзний үнэ хоёр дахин буурах төлөвтэй байгаа. Энэ бол иргэдэд маш том давуу тал болно. Шууд нислэгтэй холбоотойгоор жуулчдын тоо нэмэгдэх хандлага их байна. Ер нь манай хоёр орны гадаад худалдаа 200 сая ам.доллар шүү дээ. Энэ бол тийм ч өндөр дүн биш. Магадгүй хоёр улсын гадаад худалдааны дүн цаашдаа нэмэгдэх боломж нь агаарын тээвэр. Тэр дундаа аялал жуулчлал байна гэж харж байна. Ингэснээр валют ахиу орж ирэх болов уу. Өнөө жилийн зун солонгосчууд манайд их ирлээ. Энэ нь “Монголд тавтай морил” уриатай сурталчилгааг түлхүү явуулсны үр дүн байв. Үүнтэй зэрэгцүүлээд Монгол орноо Америкт сурталчилбал аялал жуулчлалыг дагаад валютын урсгал ч нэмэгдэнэ.

-Ерөнхий сайдын айлчлалын үр дүнд Америкийн хөрөнгө оруулалт аль, аль салбарт нэмэгдэхээр харагдаж байна вэ?

-Дээр дурдсанчлан уул уурхайн салбар буюу газрын ховор элемент, ураны салбарт хөрөнгө оруулалтууд бий болно. Мэдээж тээврийн салбарт тодорхой хэмжээний хамтын ажиллагаа байна. Ер нь Монголд байгаа зүйл гэвэл уул уурхайн баялаг л байна. Тэрийгээ дагасан хөрөнгө оруулалт уул уурхайн салбарт орох боломжтой. Мэдээж хөдөө аж ахуйн салбарт том нөөц байгаа ч гэсэн үүнийгээ эцсийн бүтээгдэхүүн болгоод АНУ-руу экспортлох боломж одоогоор харагдахгүй байна. Гол хөрөнгө оруулалт уул уурхайн салбарт орж ирэхээр хүлээгдэж байгаа. Мэдээж хамтын ажиллагааны санамж бичиг учраас олон процесс үргэлжилнэ.

-Манай улс NASA-тай хамтарч ажиллахаар болжээ. Шинжлэх ухаан технологийн дэвшил эдийн засгийн өсөлтийг сайжруулахад нөлөөлнө гэж байсан. Хөрш орнууд яаж хүлээж авах бол?

-Энэ тал дээр тодорхой бус зүйл байгаа. Мэдээж туршилтын янз бүрийн байгууламж барих юм бол хоёр хөршийн бодлого юу гэж харах вэ гэдэг нь чухал өнцөг л дөө. Тэгэхээр ямар байдлаар хамтарч ажиллах гэж байгаагаа тодорхой болгосон нь дээр байх. Одоогоор талууд санал нэгдсэн байна. Хамтын ажиллагаа тодорхой болсны дараа эдийн засгийн өсөлтийг сайжруулахад яаж нөлөөлөх нь тодорхой болно. Нөгөө талд хоёр хөрш яаж хүлээж авах вэ гэдгийг улс төрийн хэмжээнд сайн харах ёстой. Хайтангтон “1990-ээд оноос хойш үеийн үед Монгол Улсын тусгаар тогтнолын гол баталгаа бол ардчилал шүү. Ардчилал эрх чөлөөгөөрөө Монгол Улс цаашдын баталгаагаа хангаж явна” гээд судалгаандаа хэлсэн байдаг. Тэгэхээр бид гуравдагч хөршийн бодлогыг онцолж байгаа. Гуравдагч хөршийн бодлого гээд ярихаар тухайн улсын хөрөнгө оруулалт манай нутаг дэвсгэрт орсон байх ёстой.

Дээрээс нь тэдний ашиг сонирхол давхар хөндөгдөж байж тэдний хувьд бид ач холбогдолтой чухал болно. Тэрнээс энх цагт гуравдагч хөрш гээд хэн ч сайхан яриад л байна. Жишээлбэл, Канадын хөрөнгө оруулалттай компани Монголд үйл ажиллагаа явуулж байна шүү дээ. Энэ бол бодит хөрөнгө оруулалт хийчихсэн хамгаалах ёстой компани нь байгаа учраас гуравдагч хөршийн бодлогыг бүгдээрээ ярьж болно. Тэгэхгүйгээр ямар ч эдийн засгийн хамтын ажиллагаа байхгүй бол бэлгэдэл төдий зүйл болох эрсдэлтэй. Цаашид бид гуравдагч хөршийн бодлогоо эдийн засгийн хамтын ажиллагааны хүрээнд сайн хөгжүүлэх ёстой. Дээрээс нь урд, хойд хөрштэйгөө гадаад худалдаа, улс төрийн хувьд бие даасан залгамж халаатай бодлогыг хэрэгжүүлээд явах нь чухал.

-Ерөнхий сайдын айлчлалын үеэр талууд хэд хэдэн санамж бичигт гарын үсэг зурсны дотор манай улсын Оюуны өмчийн газар, АНУ-ын Патент, барааны тэмдгийн газартай хамтран ажиллахаар болжээ. Үүний ач холбогдлыг та хэрхэн харж байна вэ?

-Хил гаалиар гарах бараа бүтээгдэхүүнд чанарын шаардлага хангасан байх ёстой гэсэн том шалгуур тавьдаг шүү дээ. Гэтэл манай улс байнга унадаг. Наад зах нь стандартын мах, ямар нэгэн бүтээгдэхүүн гаргах боломж хомс байдаг. Тэгэхээр саяын айлчлалаар манай Оюуны өмчийн газар, АНУ-ын Патент, барааны тэмдгийн газартай хамтарч байгаа нь цаашид экспортын шаардлага хүрэлцээнд эерэг нөлөө үзүүлнэ. Том зургаараа гадаад худалдааг дэмжих гол суурь нь гэж ойлгож болно.

Дахин хэлэхэд манай улсын бараа бүтээгдэхүүн дэлхийн стандартад байнга бүдрээд байдаг учраас Америкийн Патент, барааны тэмдгийн газартай хамтрах нь өөрөө тодорхой стандартуудыг хангах, дэлхийд экспорт хийх боломжуудыг нээж өгнө.