Author: МӨНХЖАРГАЛЫН МӨНХЦЭЦЭГ

А.Цэрэнбат: ҮБХ-ны ээлжит хурлыг товлох бүрэн эрх Л.Гантөмөр даргад бий DNN.mn

АН-ын ҮБХ-ны гишүүн А.Цэрэнбаттай ярилцлаа.

-Танай намын ҮБХ-ны хуралдааныг тойрсон будилаан ямар учиртай юм бэ. Энэ сарын 28-нд хуралдах хэвээрээ юу?

-АН өнөөдөр Улсын дээд шүүхэд бүртгэлтэй цорын ганц даргатай. Тэр нь Л.Гантөмөр гэдгийг бүгд мэднэ. Түүнийг намын даргаар сонгогдсоноос хойш нэг ч удаа ҮБХ хуралдаагүй. Үндсэндээ найман сарын хугацаа өнгөрчээ. Уг нь намын дүрэмд заасны дагуу хавар, намартаа нэг, нэг удаа хуралдах ёстой. Бидний зүгээс наймдугаар сарын 28-нд товлосон ҮБХ-ны хурлыг дүрмийн бус гэж үзэж байгаа. Яагаад гэвэл манай намд өөрсдийгөө ҮБХ-ны дарга гэж нэрлэсэн гурван нөхөр яваад байна. Тодруулбал, УИХ-ын гишүүн Ж.Батсуурь, Д.Ганбат, Т.Мөнхбаяр нар. Ж.Батсуурийн хувьд Л.Гантөмөр, С.Баярцогт нарыг АН-ын даргад өрсөлдөх үед хуралдсан ҮБХ-г ахалж ажилласан хүн. Гэтэл өөрийгөө одоо болтол ҮБХ-ны дарга хэвээр байгаа гэж ойлгочихоод хурлын тов зарлажээ. Түүнийг ҮБХ-ны даргаар томилсон нэг ч тогтоол, шийдвэр байхгүй. Д.Ганбатын хувьд С.Эрдэнэ дарга байхдаа, харин Т.Мөнхбаярыг Х.Баттулгын тал ҮБХ-ны дарга болгосон байдаг. Ингээд тал, талд АН-ын ҮБХ гурав хуваагдчихаад байгаа юм. Үнэн хэрэгтээ өөрсдийгөө дарга гээд яваад байгаа хүмүүсийн хэн нь ч өнөөдөр хүчин төгөлдөр бус. Тиймээс гаргасан тогтоол шийдвэрүүд нь ч хүчингүй гэж ойлгож болно. Ер нь бол наймдугаар сарын 28-нд ҮБХ-г хуралдуулах нь зөв. Энэ хурлаар намынхаа бүтэц, Дүрмийн хороо, ҮБХ-ны даргын асуудлаа ярих ёстой.

-Хурлыг намын дарга зарлаж болно биз дээ?

-АН-ын дүрэмд ҮБХ-ны хурлыг зарлах эрхтэй гурван субъект бий. Намын дарга, ҮБХ-ны дарга, Улс төрийн зөвлөл ҮБХ-ны ээлжит хурлыг товлож болно гээд намын дүрмээр баталгаажуулсан. Гэтэл одоо ҮБХ нь гурван даргатай, тэр нь маргаантай байгаа учраас хурлаа зарлаж болохгүй байна. Улс төрийн зөвлөлийн бүрэн эрхийн дөрвөн жилийн хугацаа 2021 онд дуусаад тарчихсан. Нам үндсэндээ гурван жил орчим маргаантай явж байгаад сая Л.Гантөмөрийг намын даргаар сонгосныг Улсын дээд шүүхэд бүртгэж авсан. АН-ын Үндсэн дүрмийн 5.13.10-т “Намын дарга ҮБХ-ны хурлыг зарлах эрхтэй” гэж тов тодорхой бичсэн байгаа. Одоо ҮБХ-ны хурлыг тойрсон будилаанаас гарах цорын ганц гарц нь намын дарга бүрэн эрхийнхээ хүрээнд хурлын товоо зарлах ёстой. Хурлаар ҮБХ-ны даргаа сонгож, томилмоор байна. Тэгэхгүй бол тал, талд хүчин төгөлдөр бус олон дарга ҮБХ-г самрах аюултай.

-Л.Гантөмөр АН-ын даргаар сонгогдоод найман сарын нүүр үзлээ. Өдий хүртэл намын бүтэц, зохион байгуулалтаа хийхгүй байгааг та юу гэж харж байна вэ?

-Манай нам өнөөдөр 20-иод клубтэй болчихсон байна. “Хоньчин”, “Анчин”, “Хийморь”, “Шонхор” гээд янз янзын нэртэй байх жишээтэй. Бид клубийн системийг дэмжиж байгаа. Гэхдээ эрх мэдлийн төлөөх клуб байх хэрэггүй. Харин мэргэжлийн клубүүд болох ёстой. Эдийн засгийн, хуульчдын, IT сонирхогчдын гэх зэргээр мэргэжлийн тал руугаа төрөлжөөд явах нь зөв. Тэгэхгүй бол эд нар ҮБХ-ны 300 гишүүнийг арав арваар нь хувааж авчихаад намын даргыг блоклоод байж болохгүй. Клубүүд өөр өөрсдөөсөө АН-ын дэд даргад есөн хүнийг зүтгүүлэх гэж үзсэн. ҮБХ-ны ээлжит хурлаас намын дэд дарга нар томилогддог. Намын дарга санал оруулж, ҮБХ батламжилдаг.

Генсекийг хүртэл ҮБХ батламжилна. Гэтэл клубүүд саяхан ҮБХ-г хуралдуулахгүйгээр дэд дарга, генсекийг батлах гэж оролдсон. Бид энэ байдлыг эсэргүүцэж, дүрмээ сахихыг хатуу анхааруулж, болиулсан.

-Намын дарга хүчгүй байна уу?

-Одоо Л.Гантөмөр дарга дүрмээ сахих юм бол хамгийн хүчтэй дарга болно. Фракцууд бол тохироод явчихъя гээд байгаа. Тийм зүйл байхгүй ээ. Өнгөрсөн хугацаанд тохирч ирсэн, ах нарынхаа явсан замаар явмааргүй байна. 30 жилийн гашуун түүхийг одоо давтаж болохгүй. Хуучин АН өчнөөн олон фракцтай байлаа. Одоо клуб нэртэй яг ийм зам руу ороод байна. Үүнийгээ зогсоох хэрэгтэй. АН олон жилийн өмнө фракцгүй нам боллоо гэж зарлаж байсан шүү дээ. Тиймээс одоо энэ гарч ирж байгаа клубүүдээ мэргэжлийн болооч гэж шахаад байгаа юм.

-АН цаашид яаж шинэчлэгдэх ёстой вэ?

-Бидний залуус нам доторх асуудлаа нээлттэй, ил тод ярьж эхэлье гэж байгаа юм. Тэгэхгүй АН өнгөрсөн 30 жилд Ардын намыг дагаж, тэдний системийн дагуу явж ирлээ. Манай намын дэргэдэх эмэгтэйчүүдийн болон залуучуудын байгууллага, ахмадын хороо зэрэг нь ч гэсэн коммунист,ояг коммунист намын загвар. Одоо энэ гурван байгууллагыг ҮБХ-гоороо татан буулгая. Цашдаа АН-ын залуучууд эрх баригчидтай ил гарч тэмцэхээ больё гэж байгаа юм. Бид хүний гэрийг цэвэрлэх гээд 30 жил тэмцсэн байна. Өөрсдөө гэр оронгүй байж шүү. Шударга үнэний төлөө дуугарсан манай намын олон сайхан залуус хохирлоо. Иймд гудамжинд тэмцэхээ болиод институцийн эсрэг институци гаргаж ажиллах нь зөв юм байна. Намд муу түүхтэй улсуудыг дахин сонгуульд нэр дэвшүүлэхгүй. Тэдэнд улс төрийн дэмжлэг ч үзүүлэхгүй гэж ярьж байгаа. Жишээлбэл, одоо Женкогийнхан урьд нь С.Эрдэнэтэй ажиллаж байсан Одбаярыг захиалаад байгаа юм. Энэ нөхөр өмнө Кёкшүюзантай 600 сая төгрөгийн асуудал үүсгэсэн, маш муу түүхтэй. Гэтэл нөгөө 17 тэрбумын Г.Дэнзэн хүртэл манай намын Сургалт, судалгааны газрын дарга болчихлоо. Ийм байж болохгүй. АН өөрөө шинэчлэгдэхгүй бол нийгмийг яаж шинэчлэх юм. Үндсэн дүрмээ сахиж чадахгүй бол эндээс гарсан Их хурлын гишүүд нь яаж хууль сахин биелүүлэх юм бэ. Өөрсдөө үлгэрлэл манлайлал нь байхгүй болчихоод байгаа юм. Энэ зэрэг асуудлаа ҮБХ-ны хуралдаан дээр ярья. Л.Гантөмөр даргыг дүрмээ сахь гэж бид маш хатуу шаардаж байгаа.

Ер нь АН шинэчлэгдье гэвэл Ардын намыг дагасан бүтцээ эвдэх ёстой. Энэ бол асар их мөнгө уудаг, нүсэр уламжлал, коммунист дарангуйлсан намын бүтэц. Тэгэхээр одоо бид цомхон, хүчтэй, клубүүдийн хэмжээнд ажиллая. Цаашид Ардын намын бүтцээр яваад байвал АН эргээд харахад коммунист нам болчих гээд байна. Эргэн сануулахад манай намыг 2008 оноос Н.Алтанхуяг долоон жил удирдаж ирсэн. Энэ хугацаанд АН яг социол демократ коммунист нам болчихсон. Яг л Ардын намын системээр ажилладаг маш хүнд аппараттай. Тэрийгээ тэжээхийн тулд том компаниуд, мөнгөтэй хүмүүсээс ивээн тэтгэлэг авдаг. Ингээд авсан мөнгөнийхөө оронд эздийг нь сонгуульд нэр дэвшүүлдэг. Сүүлийн арван жил манай нам өөрийн гэсэн байргүй байлаа. ХХБ-ны эзэн Д.Эрдэнэбилэгт намын байраа хулхидуулчихсан. Ийм маягаар бид өөрсдийн өмчөө хамгаалж чадахгүй байж яаж нийт ард түмнийхээ эрх ашгийг хамгаалж чадах юм бэ.

-УИХ-ын сонгууль хаяанд ирлээ. Танай нам хурдан цэгцэндээ орох ёстой юм биш үү?

-Наймхан сарын дараа сонгууль болох гэж байна. Л.Гантөмөр даргад “Бүтцээ цомхон болгоод ажиллачих, дэд дарга нар хэрэггүй ээ. Сонгуулийн штаб байгуулаад яв. Сонгуулийнхаа ерөнхий менежерийг баталчих” гэдэг шаардлагыг тавиад байгаа юм. Тэгэхгүй бол намын дэд дарга тавингуут эхлээд ажлын өрөө, сандал, ширээ нэхнэ. Намын даргыг байнга дагаж явна гэнэ. Ингээд хэрүүл маргаан нь бүр ч ихэснэ. Дарга гэхээрээ хүнээр хүндлүүлэх гээд коммунист систем бий болчихоод байна шүү дээ. Менежер гэдэг чинь өөрөө ажил хийх ёстой хүн гэж ойлгох байхгүй юу. Тэгэхээр фракцуудаас дэд дарга болохоор ирж байгаа хүмүүсээ авчих аа. Есөн хүн ирвэл бүгдийг нь менежер гээд нэрлэчих. Тэднийг ажлаар шахахад юу ч хийж чадахгүй. Хаяад хаяад алга болчихно. АН өнгөрсөн гурван жил дотроо учраа олохгүй, Ардын намтай маргалдаад явж байхад манай намаас сайд болж байсан хүмүүс хаана байв. Манай намаас гишүүн болж, албан тушаалд очиж байсан хүмүүс үзэл санаа, үнэт зүйлийнхээ төлөө гарч ирж, гудамжинд жагссан бил үү. Сүүлийн зургаа, долоон жил хэн ч байгаагүй. Өнөөх Д.Монголхүү, Д.Мөнх-Эрдэнэ, Х.Алтанхуяг, Энхбат, Хажидмаа гээд манай хэдэн залуучууд л гудамжинд гарч ирж тэмцдэг байлаа. Эрх баригчдын эсрэг тэмцсэнийхээ төлөө хоригдож, цахим гав зүүсэн байна. Манай намаас албан тушаалд очсон хүмүүс “Энэ хэд яах вэ тэмцэгчид. Бид бодлого тодорхойлогчид” гээд дээр суугаад байдаг. Тэгвэл бид одооноос Ардын намтай хийх тэмцлийн үйл ажиллагааг зогсоож байгаа. Харин намаа цэвэрлэнэ. Нам доторх жоомоо шатаана. Биднийг ингээд ярихаар зарим нь “Та нар жоомоо шатаах гэж байгаад гэрээ шатаачихав” гэж даапаалдаг. Үнэндээ одоо бидэнд гэр алга. Аль хэдийнэ Худалдаа хөгжлийн банк залилаад авчихсан. Гэргүй хүмүүс чинь хаана цуглах юм. Хаана бодлогоо ярих юм бэ. Тийм болохоор манай намын архив, түүх, музей гээд үнэт зүйлс маань тоногдоод дуусчихсан. АН-ынхаа өмч хөрөнгүүдийг тонодог бүлэглэл бий. Намаа тонодог хүмүүс төрд гараад эх орноо л тононо. Тэгэхээр АН цаашид авлига, албан тушаалын хэрэгт холбогдож хуулийн хариуцлага хүлээсэн хүмүүсийг намын удирдлагад дахиж ажиллуулахгүй гэдэг зарчим баримтлах ёстой. Цоо шинэ 126 хүнийг нэр дэвшүүлж гаргаж ирэх хэрэгтэй байна. Одоо УИХ-д сууж байгаа АН-ын арван гишүүнийг жагсаалтад оруулахгүй байх. Энэ болгоныг ҮБХ-ны хуралдаан дээр ярина. Энэ хурлыг маргаангүй болгохын тулд Ж.Батсуурийн тушаалыг Л.Гантөмөр дарга өөрөө хүчингүй гэж тооцоод албажуулмаар байна.

нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Т.Батжаргал: Монгол, Америкийн хооронд шууд нислэгтэй болсноор тийзний үнэ 40-50 хувь хямдрах боломжтой DNN.mn

Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнийн АНУ-д хийсэн айлчлалаар Монгол Америкийн хооронд шууд нислэгийн шугам нээгдсэн билээ. Энэ талаар судлаачийн байр суурийг хүргэх үүднээс доктор (Ph.D) Т.Батжаргалтай ярилцлаа.

-Олон жил хүлээлт дагуулаад байсан Монгол Америкийн хоорондох шууд нислэг биеллээ оллоо. Шууд нислэг манай эдийн засагт ямар үр ашигтай вэ?

-Монголоос АНУ руу шууд нислэг үйлдэх асуудал аль 2015 оноос яригдаж эхэлсэн. Тухайн үед Монголын талаас эхний алхмуудыг хийж байв. ИНЕГ-ын дарга С.Батмөнхийн үед буюу 2010 онд Олон улсын иргэний нисэхийн байгууллагын аудитын шалгалтад манай улс өндөр дүн авч байсан. Аюулгүй байдлаар дэлхийд 15-д, Ази тивд тавдугаар байрт орж байлаа. Энэ амжилтдаа түшиглээд АНУ руу шууд нислэг үйлдэх зорилгоор зохих бэлтгэл хангаж, АНУ-ын Иргэний нисэхийн байгууллага (FAA)-ын аудитын шалгалтыг 65 мянган ам.долларын төлбөр төлж, урьж ирүүлж байсан. Ингээд манайх FAA-ийн шалгалтад тэнцсэн. Үүний үр дүнд бидэнд зөвлөмжүүд өгсөн байдаг. Ер нь АНУ руу дурын авиа компани нислэг үйлдчихдэггүй. Өөрөөр хэлбэл, АНУ руу нислэг үйлдэх авиа компанид заавал аудитын шалгалт хийдэг. Бид АНУ-д шууд нислэг хийх бэлтгэлээ эртнээс хангаж, нисгэгчээ бэлтгэж эхэлсэн. Хамгийн чухал нь Монголоос Америкийн баруун эргийн хотуудад шууд нисч очих чадвартай том агаарын хөлөгтэй болох ёстой байв. Энэ дагуу 2011 онд МИАТ “БОИНГ-767” онгоц хоёрыг худалдаж авсан. Монголын иргэдийг АНУ руу зорчиход визний асуудлыг хөнгөвчлөх зэрэг ажлууд ч хийгдэж байлаа.

АНУ-ын талаас “Open sky” агаарын харилцааны гэрээг байгуулах саналыг олон жилийн өмнөөс тавьж байсан. Тухайн үед манай үндэсний агаарын тээвэрлэгч компани Америк руу нисэх боломж бүрдээгүй байв. Учир нь FAA шаардлагыг хангаж чадахгүй байсан учраас бид түр хойш тавиад байсан хэрэг.

Монгол АНУ-ын хооронд шууд нислэг үйлдсэнээр эдийн засгийн хувьд ихээхэн ач холбогдолтой. Тухайлбал, үндэсний агаарын тээвэрлэгч компани МИАТ, түүнд үйлчилж байгаа нисэх буудал, эйр навигацийн үйлчилгээ үзүүлдэг салбаруудад шууд үр өгөөж нь орж ирнэ. Мэдээж энэ бол шинэ шугам учраас эхэндээ алдагдалтай байна.

Нислэгийн шугам ашиглаж байгаа агаарын тээврийн компани зорчигч, ачаа тээш тээвэрлэсний шууд орлого нь орж ирнэ. Тогтворжоод ирэхээр МИАТ жилдээ 20-30 сая ам.долларын ашиг олно гэж бодож байна.

Үүнээс хэд дахин илүү орлого бусад салбарт орно. Аялал жуулчлал, зочид буудал, ресторан, дэлгүүр хоршоо, хөдөө орон нутагт зорчих автомашин түрээс, хөтөчийн үйлчилгээ үзүүлэгч иргэдэд МИАТ-ийн компанийн жилд олох орлогоос хэд дахин давуулж хүртэнэ. Энэ бол манай эдийн засагт үзүүлж байгаа шууд үр ашиг юм.

-Шууд нислэг хоёр орны иргэдийн харилцаанд ямар боломжууд авчрах вэ?

-Мэдээж Монгол Улсыг Америкт танилцуулахад хоёр орны иргэдийн харилцаанд маш их эерэг талууд гарч ирнэ. Адаглаад АНУ руу дамжин нисч байгаа манай иргэд гадны нисэх буудалд цаг алдахгүй. Шууд нислэгтэй болсноор Улаанбаатараас АНУ-ын баруун эргийн Калифорни мужийн Сан фрациско хот руу хүрэхэд ердөө 10-12 цаг зарцуулах нь байна. Иргэд цаг хугацааны үнэ цэнийг мэдэрнэ. Нислэгийн тийз ч хямдарна. Ачаа тээшний үнэ тариф одоогийнхоос 50 хувь хямдарна. Одоо АНУ руу зорчихын тулд Хятад, Солонгос, Япон, Америкийн агаарын тээврийн компанийн онгоцонд дамжин сууж 20-30 цаг нисч байна. Олон цагийн дамжин нислэг иргэдэд асар их хүндрэлтэй байдаг. Дээрээс нь Улаанбаатараас Сөүл ороод тэндээсээ АНУ руу явахаар хоёр талын тийзний үнэ 10-12 сая төгрөг болж байгаа. Тэгэхээр шууд нислэгтэй болсноор цаг хугацаа хэмнэхээс тийзний үнэ 40-50 хувь хямдрах боломж харагдаж байна. Бас нэг чухал зүйл нь АНУ-д аливаа уралдаан, тэмцээн, олон улсын хурал зөвлөгөөнд оролцогчдод хүртэл том боломжууд үүснэ.

-Агаарын карго тээвэр хөгжих ямар гарц байна вэ?

-Өргөн их биетэй, даац сайтай онгоц бол карго ачаа тээвэрлэх боломж илүү гарч ирж байгаа. Одоо зорчигчдыг 23 кг ачаа үнэгүй авч явахыг зөвшөөрдөг. Тэгвэл одоо шууд нислэгээр карго ачих боломж гарч ирж байгаа. Одоо Америкаас 40х40 см хэмжээтэй илгээмжийн үнэ 40 ам.доллар байсан бол 80 ам.доллар болсон. Энэ ачаа газраар гурван сар явж ирдэг. Харин агаарын тээврийн ачаа, тээшийг “Монгол шуудан” компани, “DHL” 7-14 хоногт хүргэж байна. Ер нь Америкт амьдарч байгаа монголчууд маань эх орондоо үйлдвэрлэгддэггүй хүнс, барааг нааш нь каргогоор их явуулдаг. Олон сар газраар явж ирсэн хүнс, гоо сайхны бүтээгдэхүүнүүд муудаж, хөгцөрч чанараа алдсан байх нь элбэг. Тэгвэл ийм төрлийн бүтээгдэхүүн хоногтоо хүрээд ирэх боломжтой болж байна.

-Шууд нислэг ирэх жилээс эхэлнэ. Бид юун дээр анхаарах ёстой вэ?

-АНУ руу шууд нислэг 2024 оны дөрөвдүгээр сараас эхлүүлэхээр хоёр улсын Засгийн газрын хэмжээнд хэлэлцээр байгуулсан. Үүний тулд манайх АНУ-ын шалгалтад маш сайн бэлтгэж тэдний шаардлагыг хангах хэрэгтэй. Агаарын тээврийн салбарын хувьд 2023 оны аравдугаар сард ИНЕГ болон “Чингис хаан” ОУНБ-д хийгдэх ИКАО-гийн Аюулгүйн байдлын хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг шалгах шалгалт болон 2024 онд АНУ-ын FAA -ийн аудит шалгалтад амжилттай шалгуулах бэлтгэл хангахад анхаарах ёстой. Үүнтэй холбоотой мэргэжлийн хүмүүсээс бүрдсэн ажлын хэсэг гарсан байгаа. МИАТ компани мэдээж бизнес төлөвлөгөөгөө хийж байгаа байх. АНУ-ын Иргэний нисэхийн FAA байгууллагын аудит шалгалтад сайн оноо авахын тулд бэлтгэх шаардлагатай. Тэдний шаардлагыг хангаж чадвал ирэх оны дөрөвдүгээр сараас Америк руу шууд нислэг явж эхэлнэ. Нисэх баг бол аль хэдийнэ бэлтгэгдчихсэн. Шинэ орж ирж байгаа агаарын хөлөгт нисэх бүрэлдэхүүнийг шилжин суулгалт хийгдчихсэн. Тав, зургаан нисэх баг бэлэн болсон байх.

Тэгэхээр манай иргэний нисэхийн салбар АНУ-ын FSS-гийн шалгалтыг амжилттай давах хэрэгтэй байна. Хамгийн гол нь Америк, Монголын хооронд шууд нислэг эхэлж байгаатай холбоотой бусад салбарууд идэвхтэй, бэлэн байх хэрэгтэй. Тухайлбал, АНУ-д бараа бүтээгдэхүүнээ гаргах зах зээлийг бий болгох тал дээр бизнесийн байгууллагууд, аялал жуулчлалын салбар зар сурталчилгаагаа эрчимжүүлэх хэрэгтэй. Судалгаанаас харахад жилд 9-10 сая америк иргэн гадаад орнууд руу аялдаг. Үүний арван хувь буюу 900 мянган хүнийг манай улс авлаа гэхэд аялал жуулчлалын компаниуд сэвхийтэл босоод ирнэ. Америкчууд бол төлбөрийн чадвар өндөртэй хүмүүс. Ковидын өмнөх жил буюу 2019 онд Монголд 500 орчим мянган гадаадын жуулчид ирсэний 26 мянга нь америкчууд байсан. Дамжин нислэгийн хүндрэл бэрхшээлийг даваад манай улсыг зорьж ирсэн гэсэн үг. Америк иргэд Монголд 90 хоногийн визгүй зорчих эрхтэй. Тэд бусад улсын жуулчдыг бодвол манай үндэсний дээл, малгай, хувцсыг илүүтэй худалдан авдаг. Одоо БНСУ-ын иргэд манайд визгүй зорчдог болсноор өнөө жил ямар их солонгосчууд манай улсад зорчлоо доо. Тэд байгалийн аялал жуулчлалыг их сонирхож ирлээ шүү дээ. Тэгэхээр Америкийн жуулчид тэднийг бодвол илүү төлбөрийн өндөр чадвартай хүмүүс. Энэ үүднээс нь харвал аялал жуулчлалын салбарт асар их валют орж ирэх юм.

-Хэрэв манайх АНУ-ын аудитын шалгалтад бүдэрвэл айлын талын авиа компани орж ирэх эрсдэл үүсэх үү?

-Улаанбаатар-Истанбулын чиглэлд шууд нислэгийн шугам нээгдэхэд эхний хэдэн жил туркийн авиа компани дангаараа явж байсан. Энэ чиглэлийн зах зээлийг хөгжүүлсний дараа МИАТ хожуу орсон. Монгол Америкийн хоорондох шууд нислэг бол цоо шинэ агаарын тээврийн “нялх” зах зээл. Тэгэхээр Америкийн агаарын тээврийн компаниуд шууд орж ирэхгүй байх. Эхний ээлжинд Монголын агаарын тээвэрлэгч компани нислэг үйлдэнэ. Гэхдээ хоёр улсын хооронд агаарын тээврийн харилцааны гэрээ байгуулагдсан учраас Америкийн авиа компаниуд нисэх бүрэн боломжтой. АНУ-ын агаарын тээврийн компани одоо Бээжин, Сөүл хүртэл нисдэг. Манай хаяанд ирчихсэн байгаа юм чинь үүнийг жаахан сунгаад Улаанбаатар руу хүрээд ирье гэвэл ямар ч төвөггүй. Тэдэнд бүрэн боломж нь байгаа. Зорчигчдод аль орны агаарын тээврийн компани нисэх нь ялгаа байхгүй. Үндэснийх байна уу, айлынх байна уу гэдэг нь чухал биш. Хамгийн гол нь хямд, тогтвортой, тав тухтай үйлчилгээ үзүүлж буй авиа компанийг сонгох эрх нь зорчигч, иргэдэд байгаа. Тэгэхээр манай ИНЕГ-ын мэргэжлийн улсууд FAA-гийн шалгалтад сайн бэлтгэж байгаа. Энэ шалгалтыг давж гарна гэдэгт итгэлтэй байна.

Монголчууд саалиа бэлдэхээр саваа бэлд гэдэг. Дахин хэлэхэд аялал жуулчлалын салбар, хувийн хэвшлийнхэн бэлтгэлээ сайн хангах ёстой. Энэхүү шууд нислэг эхэлбэл Америк төдийгүй Канад, Мексикийн жуулчид ирнэ. Карибийн тэнгисийн хөрш орнуудаас ч аялагчид тасрахгүй. Тэд их баян улсууд. 2024 оны зун Монголыг зорих жуулчид эрс өснө. Тэгэхээр манайх орон нутгийн нислэгийн чиглэл давтамжаа нэмэгдүүлэх, тохирох агаарын хөлгөө судалж авах шаардлага гарч ирнэ.

-МИАТ орон нутгийн нислэгээ сэргээсэн. Та орон нутгийн нислэгийн үнэ тарифийн талаар олон удаа асуудал дэвшүүлж байсан. Ер нь үнэ тарифийг одоогийнхоос буулгах боломж бий юу?

-Аялал жуулчлалаа хөгжүүлж, эдийн засгийн үр өгөөжийг нэмэгдүүлэхэд орон нутгийн нислэг чухал ач холбогдолтой. Орон нутгийн нислэгт МИАТ компанийг эргүүлэн оруулахад тооцоо судалгааг нь гаргаж тавьж байсан. Миний тооцоо судалгааг ЗГХЭГ-т авч судалж үзсэн байдаг. С.Бямбацогт сайдыг ажлаа аваад удаагүй байхад нь хүртэл зөвлөгөө өгсөн. Орон нутгийн нислэгийн чиглэл, давтамжийг нэмэгдүүлж, тийзний үнэ тарифийг бууруулж хямдруулах арга замын талаар докторын судалгааны ажлаа танилцуулж байв. Өнөөдөр МИАТ орон нутагт нисч байгаа хувийн хэвшлийн авиа компаниас хамаагүй хямд үнээр үйлчилж байна. Гэхдээ энэ ажлыг цагийг нь тулгаж, хэт оройтуулж, зургадугаар сараас хэрэгжүүлсэн. Ингэхдээ гадны агаарын хөлгийг нойтон түрээсээр буюу гадаадын нисэх багийг онгоцтой нь түрээсэлж үйлчилж байна. Энэ бол асар өндөр үнэтэй. Хувийн хэвшлээс хямд байгаа боловч нойтон түрээс гэдэг бол цаад улсдаа асар өндөр үнэ төлж байдаг. Үүнийг эртнээс зохион байгуулсан бол илүү хямд байх боломж байсан. Жишээлбэл, Улаанбаатар-Мөрөнгийн чиглэлд “Эйро Монгол” компани нэг талдаа 790 мянга, “Хүннү эйр” 792 мянгаар нисч байна. Тэгэхэд МИАТ-ийн тийзний үнэ 375 мянган төгрөг байх жишээтэй. Миний судалгаагаар зөвхөн энэ чиглэлд тийзний үнэ 90-120 мянган төгрөг байх бүрэн боломжтой юм.

нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Найр наадмаа дуусгаж, ажлаа хийцгээе монголчууд аа DNN.mn

Наймдугаар сар дундаа орлоо. Намрын овоорсон их ажил ундарч байна. Өвлийг ажрахгүй өнтэй сайхан давъя гэж байгаа бол энэ их ажлын ард заавал гарах ёстой. Монголчууд маань зунжин найр, наадам хэсч, аялж зугаалж ханалаа. Одоо хэдүүлээ ажлаа хийцгээе ээ. Жиндүү өвлийн жихүүн жавартай залгаад тарчиг хаврын урт хоногууд сунайтал үргэлжилнэ гэдгийг санах хэрэгтэй.

Манай оронд нар ээсэн налгар дулаан өдөр тоотой ирдэг. Зуны улирал богино болохоор урин цагт хүн бүхэн амарч зугаалахыг хүснэ. Сүүлийн үед монголчууд хөдөө, гадаагүй сүрхий аялцгаадаг болсон. Харин энэ жилийн хувьд урьд урьдныхаас илүү аялж зугаалах шиг боллоо. Үүний тод жишээ гэвэл, Улаанбаатар хот маань бүтэн зунжин эль хульхан байсан даа. Хотод үлдэгсэд ярихдаа жирийн үед бүтэн цаг гаруйн хугацаанд туулж хүрдэг байсан газартаа тавхан минутад очиж байна, зам түгжрэлгүй болохоор маш их ажил амжууллаа гэхчлэн ам уралдуулцгааж байсан. Аргагүй, өнөө жил таван аймаг, 43 сум түүхэн ойгоо тэмдэглэсэн. Ёстой монгол түмнээрээ дэнж хотойтол тэнүүн дэлгэр наадах шиг болно лээ. Хэн хүнгүй л гэр бүл, үр хүүхдээ дагуулан өсч, төрсөн нутагтаа зорьж очицгоов. Ойгоор удаан уулзалдаагүй ахан, дүүстэйгээ учран золгож, ойрд үзээгүйгээрээ сайхан наадлаа гэх наадамчин олны сэтгэлийн жаргал цэнгэл хачин өндөр байв. Аймаг, сумдын түүхэн ойн наадам энэ жил үнэхээр түмэн олон түжигнэсэн хөл хөдөлгөөн ихтэй боллоо. Хэн ч гэсэн зуун жилд тохиох баяр наадмаа үзэхийг хүсэлгүй л яахав. Харин одоо наадмын уур амьсгалаасаа хөндийрч, ажил амьдралаа бодоцгооё. Дэлхий эргэдгээрээ эргэж, улирал солигддогоороо солигдож нэг л мэдэхэд зун болно. Тэрнээс өмнө хатуу өвөл, хаврын уртаас урт өдрүүд биднийг хүлээж байгаа гэдгийг мартаж болохгүй.

Өнгөрсөн өвлийг бид яаж давлаа даа. Цас эрт унаж, мал онд ороход амаргүй дүр зурагтай нүүр тулсан. Монгол орон даяар зудын гамшиг нүүрлэж, хотоо харлуулсан малчид олон байлаа. Хатуу өвлийн дараа хаврын улирал бүр ч хэцүү үргэлжлэв. Малчдын зүрхэнд жинхэнэ шар ус хуруулах шиг болсон. Насаараа өсгөж, үржүүлж ирсэн хөдөлмөрийн үр шим болох хэдэн мал нь нүдэн дээр нь өлдөж бөөн бөөнөөрөө хорогдоход хэний ч гол зурна. Энэ бол намар нь найр наадам гэсээр хадлан тэжээлээ хангалттай базааж чадаагүйн л гай. Өвөл, хаврын цагт мал яаж туйлддагийг хуучцуул мэддэг болохоор “Наадмын дараа намар” гэдэг үгээр найр наадмаа хойш тавиад өвлийн бэлтгэлээ базаахыг сануулж ирсэн нь ийм учиртай. Статистикаас харахад өнгөрсөн өвөл, хаврын байдлаар 500 гаруй мянган толгой мал зүй бусаар хорогдсон дүн бий. Энэ үед нэг боодол өвс 30 мянга, шуудай хэвэг 25 мянга хүрснийг малчид та бүхэн санаж байна уу. Тэгэхээр хадлан тэжээлээ ахиу нөөцлөхийн тулд одооноос найр наадмаа зогсоомоор байна шүү. Яагаад ингэж хэлээд байна вэ гэхээр хөдөө гадаагүй одоо ч гэсэн найр наадам хавтгайрсан хэвээр л байх юм. Хурим, хүүхдийн даахь үргээх ёслол, унаганы тамга, овооны наадам, ургийн баяр, ангийн уулзалт, сургуулийн ой гээд монголчуудын найр цэнгээн өдөр алгасахгүй шахам үргэлжилж байна. Том дарга нар нь хүртэл найр наадам хэсч, аялж зугаалж байгаа ганган дэгжин зургаа сошиалд гайхуулж яваа харагдах юм. Намрын их ажил буцалж байгаа энэ үед одоо та бүхэн үүнийгээ боль оо. Ард түмнийг төлөөлж төрд гарч ирсэн улсууд юм бол аялж зугаалах биш ажил хийж үлгэрлэх хэрэгтэй байна.

Зуд турхан гэдэг зөвхөн малчдад тулгардаг зовлон биш. Өвлийг өнтэй давах асуудал нийслэлчүүдэд бүр ч их хамаатай. Ялангуяа дулаан, эрчим хүчээ өргөтгөж шинэчлэх, түлшээ нөөцлөх, нийтийн тээврийн хүртээмжээ нэмэгдүүлэхээс өгсүүлээд өвөлжилтөд бэлдэх ажил тоймгүй их байна. Наад зах нь эрчим хүчний найдвартай хэрэглээгээ хангахгүй бол өвлийн хүйтэнд цахилгаан тасалдвал хот даяараа сүйрнэ. Та бүхэн санаж байгаа бол ковидын үед станцад гэмтэл гарч улаанбаатарчууд гэрэл цахилгаангүй өнжиж байсан даа. Тэгэхэд цахилгаанаас хамааралтай бүх үйлчилгээ зогсож эрчим хүчгүй бол амьдрал хэцүүднэ гэдгийг харцгаасан. Ойрын жишээ гэвэл энэ зун нийслэлд буусан үеэрүүд бидэнд том сануулга өглөө. Цаашид үер буунгуут тог тасарчихдаг. Орон нутагт хүчтэй салхи шуурга дэгдэнгүүт Оросоос эрчим хүч авдаг шонгууд нь унаж, аймаг сумдаараа харанхуй суугаад байх уу. Жил ирэх тусам манай улсын эрчим хүчний хэрэглээ өссөөр байгаа. Нийслэлд гэхэд 455 мянга гаруй хэрэглэгчийг цахилгаан эрчим хүчээр хангадаг. Хэрэглээ нь 30 гаруй хувийн хэтрэлттэй байгаа гэж мэргэжилтнүүд хэлж байна. Хэзээ мөдгүй Улаанбаатар битгий хэл улс даяараа гэрэлгүй болж мэднэ. Иймд эрчим хүчний бие даасан байдлаа хангахын тулд томоохон бүтээн байгуулалтын ажлуудаа өвөл, зунгүй, өдөр, шөнөгүй өрнүүлж баймаар байна.

Өвлийн бэлтгэлд онцгой анхаарах салбар бол дулаан хангамж. Нийслэлийн орон сууцны хороолол дунд нийт 1200 гаруй км урт дулааны шугам сүлжээ байдаг юм билээ. Үүний талаас илүү хувь нь ашиглалтын хугацаа дуусчээ. Энэ зуны байдлаар 3.6 км хос шугам сүлжээний засварын ажлыг л хийсэн байх жишээтэй. Хөхөө өвлийн хүйтэнд дулааны шугам хагарвал хороолол даяараа хөлдөх аюултай. Тэгэхээр урин дулааны цагт дэд бүтцийн засвар, шинэчлэлийн ажлаа эрчимжүүлж байх ёстойг дээрх тоо хэлээд байгаа юм. Үүнээс гадна удахгүй хичээлийн шинэ жил эхэлнэ. Орон нутгаас ирэх оюутнуудын хөлд нийслэл хот дарагдана. Энэ үед замын түгжрэл нийслэлчүүдийн толгойны өвчин болдгийг бүгд мэднэ. Гол нөлөөлдөг хүчин зүйл нь зам засварын ажил, нийтийн тээврийн хүртээмжийн асуудал. Яг хичээл эхлэхтэй зэрэгцээд гэнэтхэн энд тэнд зам сэтлээд, шороо овоолчихдог тал бий. Зунжин хот сэлүүхэн байхад хийгээгүй ажлаа хүйтэн сэрүүнтэй уралдаж амжуулах гэдэг нь манайхны зан. Дээрээс нь одоо иргэдэд үйлчилж байгаа автобусууд гадаадаас актлагдаж ирсэн болохоор асуудал ихтэй. Бохир заваан нь дүүрчээ гэхэд замын голд гэнэт зогсоно бас шатна. Дотор нь сууж яваа хүмүүст түгшүүртэй. Нийслэлийн хэмжээнд мянга хүрэхгүй автобус иргэдэд үйлчилдэг гэсэн судалгаа бий. Нийтийн тээврийн парк шинэчлэлийн хүрээнд урд хөршөөс 224 автобус шинээр авахаар болсны дөнгөж эхний 30 нь орж ирээд байгаа гэсэн. Юу юугүй өвөл хаяанд ирнэ. Үлдсэн хэдэн автобус нь наадмын тоосонд дарагдаад мартагдах вий дээ. Уг нь нийтийн тээврийнхээ асуудлыг цогцоор нь шийдчихвэл хотын түгжрэл ард хоцорно гэдгийг өндөр хөгжилтэй орнуудын туулж ирсэн замналаас харж болмоор.

Энэ зун хур ихтэй байсан болохоор ургац гайгүй авна гэсэн хүлээлттэй байгаагаа салбарын яамныхан ярина лээ. Хаврын тариалалт хожуу эхэлсэн ч ургац хураалтынхаа бэлтгэлийг хангахаар ажилдаа оржээ. Газар тариалан бол цаг агаарын нөлөөнд хамгийн их өртдөг эрсдэлтэй салбар. Зунжин хур бороо элбэгтэй байсан болохоор мөндөрт багагүй хэсгийг цохиулсан гэсэн. Намар эрт сэрүү унаж, хөрсөн дээр цочир хүйтэрч болзошгүйг мэргэжилтнүүд эртнээс сануулсаар байтал ургацаа цасанд даруулчихдаг гашуун туршлага бий. Эртнээс шатахууныхаа нөөцийг бүрдүүлж, тоног төхөөрөмжийн засвар үйлчилгээг бүрэн хангачихсан байх ёстой шүү.

Өвөлдөө бэлдэх намрын их ажлын зах зухаас дурдахад ердөө ийм байна. Зуны турш аялж зугаалсан хүмүүсийн данс нь ч нэлээд нимгэрсэн байх. Дахин хэлэхэд, монголчууд минь зунжин сайхан наадлаа. Найр наадам, аялал зугаалгаа дуусгаж, ажлаа хийцгээе ээ.

нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл эдийн-засаг

Д.Золбоо: Ерөнхий сайд АНУ-д хийсэн айлчлалаараа олон асуудлыг шийдэж чадлаа DNN.mn

ШУА-ийн Олон улс судлалын хүрээлэнгийн захирал, доктор Д.Золбоотой ярилцлаа.

-Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнийн АНУ-д хийсэн айлчлал олон улсын анхаарлыг татлаа. Түүний айлчлалыг том зургаар нь та юу гэж дүгнэж байна вэ?

-Тусгаар тогтносон, бие даасан улсын гүйцэтгэх засаглал болон Засгийн газрын тэргүүн, Ерөнхий сайдын хийдэг, хийх ёстой хамгийн чухал ажлын нэгийг амжилттайгаар гүйцэтгэлээ л гэмээр байна. Ерөнхий сайдын түвшинд нэлээд хэдэн жил тасалдсан айлчлал гэдэг утгаараа хүлээлт их байлаа. Олон асуудлыг нааштайгаар, хоёр талдаа харилцан ашигтайгаар шийдэж, шийдүүлж чадсан нь өнөөгийн олон улсын улс төрийн нөхцөл байдал хурдацтайгаар өөрчлөгдөж байгаа энэ үед хожим эргээд харахад “алтан үсэг”-ээр ч бичигдэх түүхэн айлчлалуудын нэг болсон гэж хэлмээр байна. Ер нь тэгээд бид л өөрсдөө идэвхтэй, санаачилгатай байхгүй юм бол биднийг гэж ирээд байдаг үе өөрчлөгдсөн шүү дээ.

-Айлчлалын үеэр манай хоёр улс “Стратегийн гуравдагч хөршийн түншлэлийн эдийн засгийн хамтын ажиллагааны Замын зураглал”-д гарын үсэг зурлаа. Хоёр улсын худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлж, АНУ-аас илүү их хөрөнгө оруулалт татахад чухал үүрэг гүйцэтгэнэ гэж талууд мэдээлж байсан шүү дээ. Тэгэхээр энэ хүрээнд ямар ажлууд хийгдэх вэ. Хэрэгжүүлэх тал дээр хэрхэн шуурхайлах ёстой вэ?

-Хийгдэх ёстой, хүлээгдэж байгаа маш олон ажил бий л дээ. Ерөнхий утгаар нь аваад үзвэл манай төрийн “гуравдагч хөрш”-ийн бодлогын амин сүнс нь эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, тэр дундаа тэдгээр улс орнуудаас манайд хийгдэх шууд хөрөнгө оруулалт шүү дээ. Хамтын ажиллагааны олон хэлбэр бий, жишээ нь манай хоёр улсын худалдааны эргэлт хэзээ ч хөрш орнуудаас илүү гарахгүй нь гашуун үнэн. Харин бусад салбар тухайлбал уул уурхай, эрчим хүч, хөдөө аж ахуй зэрэг амин чухал салбарт хөрөнгө оруулалт, тэргүүний техник технологи нэвтрүүлэх, суурьшуулах зэргээр хамтрах өргөн боломж хэзээд ч нээлттэй л байна. Хэрвээ бүр өөдрөгөөр харвал сансар судлал, хиймэл дагуул, харилцаа холбооны чиглэлээр ч ажиллах шаардлага, боломж байсаар л байна.

Ерөнхий сайдын албан ёсны айлчлалын дүнг Засгийн газрын хуралдаанаар хэлэлцээд Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлд танилцуулахаар болсон тухай мэдээ харсан байх. Олон нийтэд зориулсан амжилт ололтоо дурдахаас гадна амжуулаагүй, хийж чадаагүй зарим зүйлсийн талаар бодитой дүгнэсэн байгаа гэдэгт найдаж байна. Энэ удаагийн айлчлалаар манай улсын гадаад харилцаа, гадаад бодлогын аливаа асуудал “нэг цонхны” зарчмаар амжилттай хэрэгжсээр, бас нэгэн алхам урагшлуулж чадлаа.

-Манай улс АНУ руу шууд нислэг үйлдэнэ гэж олон жил ярьсан. Тэгвэл Ерөнхий сайдын айлчлалаар энэ мөрөөдөл биеллээ оллоо. Энэ нь бидэнд ямар боломжуудыг аврах вэ?

-Бидний монголчууд олон жил хүсэн мөрөөдөж, ярьсаар ирсэн чухал сэдвүүдийн нэг шүү дээ. Гадаад харилцаа, дипломат протоколын дагуу бол дээд хэмжээний айлчлалуудын үеэр соёрхон батлах, баталгаажуулах ёслол үйлддэг жишгээр л хийгдсэн болохоос богино хэмжээний айлчлалын үеэр шийдэгдсэн гэх нь өрөөсгөл. Бүр цаашилбал энэ чиглэлээр ажиллаж ирсэн үе үеийн Засгийн газар, мэргэжлиийн яам, инженер техникийн салбарынханы хүч хөдөлмөрийг үгүйсгэсэн хэрэг болох юм. Зүгээр нислэг үйлдээд, хүмүүс зорчоод, ачаа зөөгөөд байгаа юм шиг харагдавч энэ бүхний цаана манай дотоодын инженер техникийн олон салбар стандарт шаардлагуудыг нь хангах шаардлагын хүрээнд дагаад л хөгжинө. Жирийн иргэд зорчигчдодоо л гэхэд хямд үнэ, өндөр чанар амлах биз. Америк жуулчдыг татахад ч хамгийн чухал хүчин зүйлсийн нэг байх нь маргаангүй. Нэг зүйлийг сонирхуулахад миний бие залуу байхдаа америк болон барууны жуулчдад хөтөч хийдэг байхад үйлчлүүлэгчдийн маань хамгийн их гомдоллодог сэдэв нь удаан үргэлжлэх нислэг дэх тийзний үнэ байдаг байлаа шүү дээ. Агаарын тээврээр гүйцэтгэх ачааны үнэ ч одоогийнхоос хамаагүй буурвал аль ч талдаа ашигтай байх нь ойлгомжтой.

-АНУ-аас хөрөнгө оруулалт татаж, шинэ салбаруудад хамтын ажиллагааг эхлүүлэх тал дээр энэ айлчлалаас ямар үр дүн хүлээж болох вэ?

-Монголчууд бид маш олон зүйлсийг хүлээж байгааг дурдвал урт жагсаалт болох биз. Гэхдээ л нэг зүйл бол хамтын ажиллагаа хоёр талдаа харилцан ашигтай байх гэдэг ганц л зарчим бий. Хэдийгээр биднийг ардчиллын баярбүрд, үлгэр жишээ гэх зэргээр магтаж байгаа боловч худалдаа, эдийн засаг, шууд хөрөнгө оруулалт зэрэг зүйлс эхлэх үед нь өмнөх шигээ тогтворгүй байр суурьтай, гадныхныг хажиглах, хэт сэжиглэх зэргээр хандвал өөрчлөлт, ирээдүй бүрхэг хэвээр байх юм гэдгийг манайхан хаа хаанаа ойлгодог болсон байх л гэж найдаж байна. Гадаадын хөрөнгө оруулагчид хаана ч очсон тогтвортой, ил тод байдлыг л хүсдэг шүү дээ. Тэдгээр байхгүй орнуудад л авлига цэцэглэн хөгжиж, баялгийн хараал гэдгийг хүрдэг нь батлагдсан түүх дээ.

-Америкчуудын зүгээс манай ашигт малтмалын салбар тэр дундаа газрын ховор элементүүдийг хэрхэн сонирхож байна вэ?

-Зөвхөн америкчууд ч гэлтгүй техник технологийн өндөр хөгжилтэй, хагас дамжуулагч, чипний үйлдвэрлэл эрхэлдэг улс орон бүрд чухал байна даа. Даяаршлын хөгжлийн дагуу улс орнуудын ойлгож авсан нэг сургамж бол аливаа зүйлд тэр дундаа түүхий эдийн хувьд нэг улс орон, компаниас хараат байх нь буруу юм гэдгийг ойлгосон явдал гэж боддог. Тэр нь эргээд аливаа хөгжлийн чөдөр тушаа болдог юм байна. Хэрвээ хөгжүүлж чадвал газрын ховор элемент ч гэхгүй чанар, нүүрс боловсруулах, олборлох чиглэлээр ч ажиллах боломж бидэнд зөндөө байна. Ганцхан жишээ дурдахад л дэлхийд нүүрс боловсруулалтаараа хамгийн томуудын нэг Америкийн Пибоди компанийг нь ажиллах нөхцөл өгөхгүй байсаар байгаад хөөж гаргасан төр засагтай улс шүү дээ бид. Одоогийн төр засаг, бодлого боловсруулагчид энэхүү байдлаа ойлгосон, дахиж тийм юм болохгүй гэдгээ итгүүлж чадвал монголчуудын ирээдүй гэрэлтэй байлгүй яахав. Бид арай эрүүлээр сэтгээд тухайн үедээ гадны технологиор байгалийн занараа боловсруулж чадсан бол овоо хэдэн алхам урагш ахиж чадсан л байгаа даа.Чадаагүй гэх нь ч хаашаа юм, гадны гар хөлүүд л бужигнуулаад байх шиг харагдах юм даа.

-АНУ бол манай улсын “гуравдагч хөрш”-ийн бодлогод чухал байр суурь эзэлдэг орон. Дайн, цар тахлын нөлөөгөөр дэлхийн геополитикийн асуудал үүсчихээд байгаа энэ үед Монголын Ерөнхий сайд АНУ-д айлчиллаа. Энэ үйл явдлыг дэлхийн дахин тэр дундаа манай хоёр хөрш хэрхэн хүлээж авч байгаа бол?

-Ёстой гоё асуулт, загатнасан газар маажлаа. Нэгдүгээрт гэвэл, гадаад бодлого гэдэг тухайн улс орны дотоод асуудал гэдгийг бүгд хүлээн зөвшөөрч байгаа гэдэгт итгэлтэй байна. Хоёрдугаарт, дундын бүсэд нь бусад улс орны нөлөө, ашиг сонирхол орж ирэхэд хөршүүд маань тааламжтай байдаггүй нь түүхээр батлагдсан үнэн шүү дээ. Тэр тусмаа өнөөгийн энэ ороо бусгаа цаг үед “гуравдагч хөрш” улс орнуудын төрийн тэргүүнүүдийн шил шилээ дарсан амжилттай айлчлалууд дээр нь гадагшаа хийж байгаа айлчлалууд үр дүнгээ өгч байгаад бие судлаачийн хувьд ихээхэн баяртай байна даа. Гадаад, дотоод бүх асуудлаа гаднаас асууж шийддэг биш бие даасан, тусгаар тогтносон улсын хувьд байдаг л нэг төрийн ажил гэж харвал өөр байх. Та санаж байгаа бол саяхан бид англи хэлийг заавал үзэх хэл байх эсэх дээр маргалдаж, мэтгэлцсээр арай гэж батлуулж чадсан шүү дээ. Энэхүү ажлын хамгийн гол тулгуур болсон англи хэлний багш бэлтгэхэд дэмжлэг үзүүлнэ гэдгээ тохирчихлоо. “Хэлтэй бол хөлтэй” гэдгээр бидний дараагийн үеийнхэнд дэлхийн хөгжилтэй хөл нийлүүлэхэд нэг том шат ахих боломжийг нээж байна гэж харж байна. Багш нараа бэлтгээд авна гэдэг чинь хөрс сууриа тавина л гэсэн үг биз дээ. Техник, технологи гээд л бүх л зүйлийг нутагшуулахад англи хэл хамгийн чухал зэвсэг байсаар байх биз. Мэдээж хэрэг нөгөө талаасаа эх хэл, түүх, соёлоо муулах, мартуулах гэсэн санаа огтоос байхгүй шүү гэдгээ хэлэхгүй бол шүүмжлэгчид захаасаа өгсүүлээд олон. Энийг харин ч гадаад хэлтэй хүмүүс дэлхийд хүргэнэ гэдгийг ойлговол бидэнд бүр ч хэрэгтэй. Бас нэг жижигхэн жишээ сонирхуулъя. Манай эрдэмтэд, тухайлбал нийгэм, хүмүүнлэгийн салбарын судлаачдын маань сор болсон бүтээл монголоор байдаг ч түүнийг нь ойлгож хүлээн авах зах зээл хангалтгүй байсаар ирсэн. Бид саяхан нэрт эрдэмтэн, академич Чулууны Далай агсны “Монголын бөө мөргөлийн түүх” номыг академик хэвлэлийн олон улсын томоохон хэвлэлийн компаниар англи хэлээр хэвлүүлэхэд л дэлхийн 200 гаруй хүрээлэн, номын сангууд худалдан авч, эрдэм шинжилгээний эргэлтэд орж байгаагаас харж болно. Бид аливаа зүйлийг энүүхэн жалгандаа биш дэлхийн энгээр хардаг болоход англи хэл хамгийн чухал шүү гэдгийн л баталгаа юм даа.

мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Халтар: Б.Цогтгэрэл манай гэр бүлээс уучлалт гуйсан DNN.mn

Зам, тээврийн хөгжлийн дэд сайд Л.Халтартай ярилцлаа.

-Ойрын өдрүүдэд таны талаар янз бүрийн мэдээлэл нийгэмд цацагдах боллоо. Авлигын хэргээр шалгагдаж байгаа С.Батдөлтэй хамаатуулж байх шиг. Түүний гэрээс олдсон 7.3 тэрбум төгрөгийг таных гэв үү. Энэ үнэн үү?

-Өдөөд байна уу, сөдөөд байна уу гэдэг шиг л юм болж байна шүү (инээв). Сүүлийн үед Б.Цогтгэрэл, Ц.Бат нар манай гэр бүлийн нэр хүндэд ноцтой халдсан, олон нийтийг төөрөгдүүлсэн гүтгэлгийн шинжтэй илт худал мэдээлэл тараасан. С.Батдөлийн хэрэгт миний бие болон манай гэр бүл ямар ч холбоогүй гэдгийг албан ёсоор хэлье. Хэрэв надаас уучлал гуйхгүй бол би хуулийн байгууллагад хандана гэдгээ ч мэдэгдсэн. Харин Б.Цогтгэрэл өөрийн сошиал хуудсаар дамжуулж уучлал гуйсан. Би сүүлийн хэдэн жилд Б.Цогтгэрэлийн элдэв гүтгэлгийг тэвчиж ирсэн. Одоо цаашид хязгаар гэж байхгүй гэдгийг дахиад хэлье. Над руу ирсэн дайралтуудыг харж байхад хаанаас, ямар зорилготой вэ гэдэг нь бүгд тодорхой байдаг.

-Яагаад тан руу ингэж дайрах болов. Ард нь хэн байгаа гэж?

-Хэзээ нэг өдөр энэ асуудлыг үнэн мөнөөр нь гаргаад ярих цаг ирж магадгүй л юм. Гэхдээ улс маань төртэй, хуультай юм болохоор хууль хяналтын байгууллага үнэн мөнийг тогтоож нэг талд нь гаргана гэдэгт итгэж байгаа. Тиймээс одоохондоо чимээгүй байя.

-Та сая Б.Цогтгэрэлд гүтгүүлсээр ирсэн гэлээ. Яагаад өнгөрсөн хугацаанд хууль хяналтын байгууллагад хандаагүй юм бэ?

-УБТЗ-ын Тээвэр зохион байгуулалтын албаны орлогч дарга асан С.Батдөлийн хэрэгтэй холбоотой миний бие болон манай гэр бүл хуулийн байгууллагад шалгагдаагүй. Дээр хэлсэнчилэн энэ хэрэгт ямар ч холбоогүй. Нэгэнт хэрэг нь мөрдөн шалгах ажиллагаа нь явж байсан учраас хууль хяналтын байгууллага үнэнийг тогтоон олон нийтэд бодит байдлыг мэдээлэх хүртэл хүлээцтэй хандсаар ирсэн юм.

-С.Батдөлийг орон нутгаас төмөр замд авчирсан хүн нь та юм биш үү?

-Арай өөр хүн байх аа даа. Энэ асуултад УБТЗ-ын удирдлагууд хамгийн сайн хариулах байх шүү. Та нар маань бас судлаад үзээрэй. Миний бие 2018 оны наймдугаар сард төмөр замаас ЗТХЯ-нд ирсэн. Тэгэхэд энэ залуу бодвол Дархан өртөөнд ажиллаж байсан байх. Би үнэндээ энэ залууг мэдэхгүй. Сүүлд Засгийн газрын гишүүн болоод ажиллаж байх үедээ яаман дээр төмөр замын ачаа тээвэр, чингэлгийн асуудлаар хариуцсан албаныхантай хуралдахад түүнийг нэг удаа л харсан юм билээ. Ер нь би энэ яамны хаалгаар орж ирчихээд хамт олондоо гурван зүйл амласан. Нэгдүгээрт, би тендертэй орооцолдохгүй. Хоёрдугаарт, танил тал, хамаатан садан төрлөөсөө нэг ч хүнийг харьяа байгууллагуудад шахахгүй. Гуравдугаарт, янз бүрийн бараа материал шахдаг зүйлд оролцохгүй. Харин ажлаар шахаж магадгүй шүү гэж хэлж байв. Би 2020 оны долдугаар сард Засгийн газрын гишүүнээр томилогдсоныхоо дараа болон өнгөрсөн жил С.Бямбацогт сайдад ажлаа хүлээлгэж өгөхдөө ч бас үүнийгээ хэлсэн. Хамт олон маань алга ташиж байсан. Бодвол Л.Халтар гэдэг хүн энэ зарчмаасаа үнэхээр хазайгаагүй шүү гэдгийг илэрхийлсэн юм болов уу даа.

-С.Батдөлийн өмнө ажиллаж байсан газрын даргыг таны гэр бүлийн хүнтэй холбож мэдээлээд байгаа шүү дээ. Та тэр хүнтэй таагүй харилцаатай байсан юм уу?

-Намайг УБТЗ-д ажиллаж байхад Батмөнх гэдэг залуу тэр албан тушаалыг хашиж байсан. Дараа нь төмөр замын шинэ дарга томилогдож очоод нэлээд олон хүнийг ажлаас нь чөлөөлсөн юм билээ. Тэр чөлөөлөгдсөн хүмүүс дотор Батмөнх байсан гэдгийг би бүр сүүлд нь мэдсэн. Түүнтэй миний бие болон манай гэр бүлийн хүн ямар нэгэн хувийн харилцаа байхгүй.

Нийгэмд Л.Халтар гэдэг хүнийг яаж ч харлуулж, гүтгэж болно. Төрийн удирдах албан тушаал хашиж байгаа хүмүүст түгээмэл тохиолддог зовлон энэ. Харин миний гэр бүлийн нэр хүндийг гутаан доромжлохыг зөвшөөрөхгүй. Худал хуурмаг мэдээлэл цацагдангуут нийгэм Л.Халтар гэж ёстой бүтэхгүй нөхөр байна гэсэн ойлголтыг авдаг байх. Тэр дундаа мэдээллийг байгаагаар нь хүлээж авдаг масс илүү итгэнэ. Харин намайг хамгийн сайн ойлгох, мэдэх хүмүүс бол төмөр замын салбарынхан. Би 30 жил энэ салбарт ажилласан хүн шүү дээ. Өнгөрсөн хугацаанд миний барьж ирсэн зарчмыг бүгд мэднэ. Тиймээс унаган хамт олон бол намайг юу юугүй ийм асуудал гаргахгүй гэдгийг нэлээд сайн гадарлаж байгаа. Нөгөө талаар би бол ханцуйдаа залбирч явдаг, буддын шашинтай гэдгээ хаана ч нуудаггүй. Буддын шашны гол зорилго нь хүн амар амгалан байхын асуудал. Ингэхийн тулд хүнд ямар нэгэн хэмжээгээр бодь сэтгэл төрж байх ёстой. Ихэнх хүмүүс миний тухай худал мэдээлэл цацагдахад түүнд итгэж ална, тална гэдэг байх. Харин миний баримталдаг зарчим бол мэдээлж байгаа шиг биш. Тэгэхээр өөрийнхөө барьдаг зарчимдаа итгэл төгс явах юм шүү гэж. Тиймээс би нэлээд олон асуудалд дуугүй өнгөрөөх тал байдаг.

-Та бол төмөр замын салбарт насаараа ажилласан хүн. Удирдах албан тушаал ч хашиж байсан. Энэ салбар асар их мөнгөний уурхай болчихсон газар уу. Хурган даргын гэрээс 7.3 тэрбум төгрөг гарч ирлээ шүү дээ?

-Чойроос нэг хэсэг нүүрс их ачигдсан даа. Одоо ч бас ачигдаж л байгаа юм билээ. Үүнтэй холбоотой хээл хахуулийн асуудал нэлээд газар авчээ гэж харсан. Тухайн үед ганц нэг улс иймэрхүү зүйлийн талаар ярьж эхлэхэд би төмөр замын удирдлагуудыг дуудаж байгаад анхааруулж байсан. “Ийм асуудал дуулдаж байна шүү, дотоод хяналтаа сайн ажиллуулаарай. Шаардлагатай гэвэл цагдаагийн байгууллагад хандаарай. Бүр шаардлагатай гэвэл АТГ-т хандаарай” гэдэг асуудлыг нэг бус удаа хэлж байсан.

-О.Цогтгэрэл, Ц.Бат нарын бичилцсэнээс харахад таныг чингэлгийн тээврээс босгосон мөнгөө С.Батдөлд хадгалуулсан гэсэн байна лээ. Цар тахлын үед таныг өөрийн хамаарал бүхий компанидаа давуу байдал олгохын тулд чингэлэг тээвэр зохион байгууллаа гэдэг хэл ам тасардаггүй байсан?

-Дахин хэлье. Нэгдүгээрт, надад С.Батдөл гэдэг залуутай холбогдох буюу холбоотой өчүүхэн ч юм алга. Хоёрдугаарт, тэдний хардаад байгаа чингэлгийн тээврээс авлига авсан зүйл огтхон ч байхгүй. Монголчууд юмыг амархан мартах юм даа. Ковидын хоёр жилд ямар хүнд нөхцөлд байсан билээ дээ. Хэдэн галт тэрэг л хоёр улсын хил рүү орж гардаг. Хааяа онгоц нисдэг байлаа. Автозам, боомт бүх юм нь хаалттай байсан дүр зураг ганцхан Монголд биш, дэлхий дахинд нүүрлэсэн. Тэр үед хүний харилцаа үүсгэхгүйгээр тээвэр яаж явуулах вэ гэдэг дээр ГХЯ, Бээжин дэх манай ЭСЯ, Эрээн, Хөххотод байгаа Консулын газраар дамжуулаад Хятадын талын тавьсан саналын дагуу дундын бүсэд талбай байгуулсан. Үдээс өмнө хятадууд чингэлгээ оруулж ирээд ариутгачихаад бүгд буцаад гараад явчихна. Тэгэнгүүт Монголын тал нь чингэлгээ татаж аваад ариутгал хийгээд гараад явна. Манайх хоосон чингэлгээ буулгангуут маргааш нь хятадууд ачаатай чингэлгээ буулгачихаад ариутгал халдваргүйжүүлэлт хийчихээд хоосныгоо аваад гараад явдаг. Хятадын талаас ийм байдлаар чингэлэг тээвэр явуулна гэсэн шаардлага тавьсны улмаас бид энэ асуудлыг Засгийн газар дээр нэлээд ярьж байж шийдсэн. Л.Халтар гэдэг хүн ганцаараа ярьсан шийдэл биш. Тухайн үед Гадаад харилцааны сайд Б.Батцэцэг хүртэл “Хэдийгээр хязгаарлагдмал ч гэсэн бид чингэлгийн тээвэр нээхээр боллоо” гэж мэдээлж байсан. Тэгээд ч Хятадын тал нь чингэлгээр явуулна гээд байхад бид үгүй заавал задгай машин явуулна гэж яаж зөрөх вэ дээ. Манайд ч нөхцөл байдал сайхан болчихоогүй байсан үе.Тэр дундаа Замын-Үүдэд ковидын тархалт хүндрэлтэй байсан. Тэнд БНХАУ-ын Консулын газар байдаг болохоор өдөр шөнөгүй нөхцөл байдлын талаар харж, мэдээлэл авч байгаа нь ойлгомжтой. Тэр үед Замын-Үүдийн тээвэр хийдэг жолооч нар дундын бүсээс Бүс нутгийн логистикийн төв хүртэл найм есөн км тээвэрлээд гаалийн бүрдүүлэлт хийдэг байв. Тэр хоорондын жолооч нарын тээвэр дээр замбараагүй үнэ гарч ирсэн. Манай жолооч нар бараг л найман саяас буудаггүй байв. Аргаа бараад бид сүүлдээ онцгой байдлынхантай ярилцаад хэдэн машин аваад жолооч нарыг нь тэнд байршуулж ажилладаг байсан. Ингэснээр дундын бүсээс Бүс нутгийн логистикийн төв хүртэл найман сая биш, 500 мянган төгрөгөөр ачаа тээвэрлэдэг болсон. Энэ хөрөнгийг нь Засгийн газар гаргаж байлаа шүү дээ. Тэгэхээр миний машин, компани гэж ямар юм байхав. Тухайн үед надаас энэ тухай асууж байсан сурвалжлагчдад би хэлж байсан. “Надад ачаа тээвэрлэдэг машин битгий хэл портертой хамаатан садан ч байна уу даа” гэж.

-Ингэхэд Б.Цогтгэрэл та хоёрын дунд ямар асуудал үүссэн юм бэ?

-Би Б.Цогтгэрэлээс 2018 онд ажлыг нь хүлээж авсан. Өөрөөр би тэр хүнд хийчихсэн муу зүйл ердөө ч байхгүй. Б.Цогтгэрэл гэдэг хүний өмнө гаргасан асуудлууд худлаа биш үнэн. Тэр нь өөр зорилготой байсан. Цаана нь ч ямар хүмүүсийн захиалга явдгийг би ерөнхийд нь гадарлаж байгаа. Тэрийг энэ удаа би хэлэхгүй өнгөрөөе.

-Тантай байнга холбогддог бас нэг асуудал бол нөгөө үйлийн үртэй Дарханы зам байна. Энэ жилдээ багтаж ашиглалтад орж амжих уу?

-Заримдаа хүнд үед “Ямар үйлийн үрээр би энэ замтай холбогдчихов оо” гэж үнэхээр бодогддог шүү. Дарханы замын ажил 2019 онд эхэлсэн. Мордохын хазгай гэдэг шиг эхнээсээ жаахан будлиантай. Тооцоололгүй явчихсан гэж хардаг. Тухайн үед би Налайхын зам дээр өдөр шөнөгүй зогсч байлаа. Гуравдугаар сард нь Ерөнхий сайд дуудаад энд ажлын хэсэг гарга гэсэн. Би тэр үед Зам, тээврийн хөгжлийн дэд сайд байсан. Аж ахуйн албанд олон жил болсон надаас ажлын туршлага харсан уу яасан энэ замыг арванэгдүгээр сар гэхэд дуусга гэсэн үүрэг өгөв. Миний хувьд 2019 оны дөрөвдүгээр сарын эхээс арваннэгдүгээр сар хүртэл амралт, баярын өдрүүдийг мэдэлгүй Налайхын замд зогссоор нэг мэдэхэд хавар, зун, намар болсон доо. Тиймээс Дарханы зам руу анхаарч чадаагүй. Тэгээд ч дээрээ сайдтай байсан хүн шүү дээ. Тухайн үед болчихно гэдэг бодлоор буруу технологиор явчихсан болов уу. Тэнд ажиллаж байсан компаниуд хариуцлагагүй ажилласан. Ялангуяа хоёр, дөрөвдүгээр багцийг сүүлд би Засгийн газрын гишүүн болоод гэрээг нь цуцалж, дахин сонгон шалгаруулалт зарлаад явсан шүү дээ. Одоо нэг үеэ бодвол амсхийгээд авсан. Ноднин аравдугаар сарын 30 гэхэд үндсэндээ иргэдээ шороогоор явуулахгүй хэмжээний болсон. Дарханы зам хийцийн хувьд хүндхэн. Монголд анх удаа аймгийн төвийг нийслэлтэй холбосон зам. Дөрвөн эгнээ, хийцийн хувьд урт зам учраас амаргүй. Хүмүүс 200-хан км зам барих гэж ямар их уддаг юм бэ гэж шүүмжилдэг. Нарийн яривал 408 км зам гэсэн үг. Жирийн орон нутагт тавьдаг замаас гурав дахин илүү хийцтэй. Орон нутагт тавьж байгаа замууд бол бутлуур чулуун суурь тавиад хучиж байгаа. Харин Дарханы зам бол 20 см-ийн зузаантай гурван үеийн цементээр тавьж индүүдээд нягтыг нь гаргана. Дахиад буталмал чулуун суурь зуурмагийн үйлдвэрт зуурч авчирч асгаж асфальт дэвсэж байгаа юм шиг 20 см-ийн зузаантай явуулна. Тэрийгээ индүүдээд дараа нь суурь хучилт, өнгө хучилт тус бүр тав, таван см тавина. Бүр нарийн тооцоод үзэх юм бол орон нутагт тавигддаг 1200 орчим км замын ажил хийгдэж байгаа. Үүнийг мэргэжлийн хүмүүс л ойлгоно. Бид ярьж байгаад дөрөвдүгээр сарын 15-наас талбайд ажиллах ёстой бүх хүнээ гаргачихсан. Ноднингийн хувьд нэлээд бороо хуртай байсан. Энэ жил бас тиймэрхүү янзтай байна. Хавар үе, үе цас орж ажил зогслоо. Сая нэлээд бороо орлоо. Зуны эхэн сарын бороо хөдөө аж ахуй газар тариаланд шар тос байдаг бол замынханд эсрэгээрээ байдаг. Бороо орж ажил зогсоно. Бороо намдсаны дараа норсон талбайгаа сэврээд эвэршүүлнэ гээд өдөр алдаж байх жишээтэй. Одоогийн байдлаар ажлын эрч дажгүй явж байна. Ямартай ч арваннэгдүгээр сар гэхэд дөрвөн урсгалаа хатуу хучилттайгаар нээнэ дээ гэсэн өөдрөг бодолтой байна.

-Дарханы зам ард түмний тэвчээрийг тасартал хүлээлгэж байна. Ингээд удаад байхаар төсөв зардал өсөхөөс эхлээд хүндрэл үүсч байна уу?

-Ямар ч байсан энэ жил шилийг нь үзчих санаатай зүтгээд л байна. Ирэх долоо хоногоос би өөрөө талбай дээр, Баруун хараад байрлаад хоёр тийшээ яваад ажиллана даа. Энэ жил цаг шахуу, нэлээд хүнд ажлууд үлдсэн. Эхний суурь хучилт таван см аа бүгдийг хучиж дуусгана. Дахиад өнгө хучилт таван см-д асуудал гарч ирж байна. Зарим хэсэгт өөр төрлийн битум хийгдэнэ. Нөгөөхийг нь ОХУ-д хийхдээ үйлдвэрээ зогсоож, зохих шугамаа сольдог гээд хүндрэл тоочоод байвал зөндөө байна.

Азийн хөгжлийн банк, Европын сэргээн босголтын банкны санхүүжилттэй учраас юу юугүй мөнгө нь төсвийнх шиг дуусчихлаа гээд гацаж сандаргаад байх юмгүй. Нэг хэцүү юм нь олон улсын банк санхүүгийн байгууллагаас санхүүжиж байгаа болохоор шат дамжлага ихтэй юм. Олон төрлийн хяналтууд байна. Европын сэргээн босголтын банкны хувьд анх удаа Монголд хэрэгжүүлж байгаа дэд бүтцийн төсөл. Тиймээс европт ямар стандартаар зам барьж тавьдаг уу, ажиллаж байгаа хүмүүс нь яаж амьдардаг уу гээд тэр бүх шаардлагыг тавьдаг. Кэмп бариад ирэхээр бие засдаг газар, усанд ордог газар хаана байна гээд мөнгөө өгч байгаа газар шаардана. Манайх кэмп гэхээр хэдэн гэр л барина шүү дээ. Нэгэнт цаад тал шаардаж байгаа учраас гүйцэтгэгч биелүүлэхийн төлөө л хичээж байна. Аль юм болгон зовлон тоочоод байхав. Бид зүтгэж л байна.

-Боомтын сэргэлтийн хүрээнд автозамын нэлээд олон ажлууд хийгдэхээр харагдаж байсан. Ажил нь ямархуу байгаа вэ?

-Монгол Улсын Засгийн газраас баталсан Боомтын сэргэлт гээд том ажил өрнөж байна. Энд манайхны гол ажил бол хилийн боомтуудыг төмөр зам, автозамаар холбох асуудлууд байгаа. Энэ ажлууд аятайхан явж байна. Баян-Өлгийн Цагаан нуур буюу Улаанбайшинт боомтоос Ховдын Булган хүртэл баруун хэсэгт байгаа олон улсын транзит зам ноднин хучилтаа хийж дуусгасан. Зэлтэрийн боомт Шаамараас салаад энэ жил ашиглалтад орчихно. Концессоор хэрэгжээд явж байгаа. Зүүн тийшээ Ульханы боомтын ажил ирэх жил гэхэд дуусчих болов уу. Дөрвөн багц ажил өнгөрсөн жил эхэлсэн, нэлээд сайн явж байгаа. Мөн Чойбалсан-Хавиргын боомтын 124 км замыг хатуу хучилттай болгох ажлын тендер Төрийн худалдан авах ажиллагааны газарт зарлагдсан. Одоогийн байдлаар нэг багцийн гүйцэтгэгч шалгарчихсан. Гурав нь хэл амтай, маргаан гарсан юм шиг байна лээ. Сүхбаатар аймгийн төвөөс Бичигтийн боомт хүртэл концессын зам бий. Одоогоор хараахан зарлагдаагүй байна. Таван толгойгоос Хангимандал чиглэлийн 76 км автозамын концессын ажил ирэх жилийн өдийд бараг хонх дуугарчих болов уу. Дээрээс нь Таван толгой-Цагаан дэл уулын чиглэлийн концессын зам байна. Орон нутагт жаахан маргаантай байгаа юм билээ. Тэрнээс концесс эзэмшигч нь барихад бэлэн гэдэг зүйл яригдаж байна. Үндсэндээ гол гол боомтууд маань хатуу хучилтаар холбогдоод болчихно.

-Төсөвт орсон орон нутгийн хэд хэдэн хэл амтай замууд хэзээ дуусах вэ?

-Энэ жил замуудад их засварын ажлууд нэлээд явагдаж байна. Ялангуяа Өвөрхангай аймгийн Хүйтний хөндийн 57.5 км энэ жил бүрэн дуусна. Бас л хэл амтай зам байсан. Өнгөрсөн жил гүйцэтгэгчтэй нь ажлын талбай дээр нэлээд хатуухан яриа өрнүүлсэн. Тэд амласан ёсоороо өнгөрсөн жил замаа тавиад дууссан. Одоо жижиг ажлууд нь үлдсэн. Мөн Дорнодын иргэдийг бухимдуулдаг “тамын” 50 км гэж зам бий. Энэ жил их засвар нь явагдана. Багануураас цааш Хэнтий чиглэлд замууд нэлээд эвдэрсэн. Их засварууд хийгдэнэ. Дундговь-Төв-Улаанбаатар хоорондын эвдрэлтэй замуудад их засвар орчихно. Ингээд ерөнхийдөө замын ажлууд аятай болоод явчихна.

-Төмөр замын хувьд ямар бүтээн байгуулалтууд өрнүүлэх вэ?

-Сая Таван толгойгоос Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замаа улсын комисст авчихлаа. Таван толгойгоос Зүүнбаян чиглэлийн 416 км зам тун удахгүй улсын комисс хүлээгээд авчих болов уу. Гэрэлтүүлэг, холбооны ажлууд үлдсэн. Бусад нь бэлэн болчихсон. Энэ жил сайн шахаад санхүүжилт нь саатахгүй бол улсын наадмынхаа өмнө энэ төмөр замынхаа хонхыг дуугаргана даа. Өнөө жилдээ багтаад зүүн босоо чиглэлийн төмөр зам явчих байх. Энэ бол хамгийн өндөр үр ашигтай төсөл. Бас концессоор явуулна. Эзэмшигч компани тодорч байгаа байх. Газрын байршлын хувьд тал хээрийн бүс учраас таатай нөхцөлтэй.

-Мухар төмөр зам тавьчихлаа гэсэн шүүмж бий. Бид урд хөрш рүү олон гарцтай болж байж эдийн засгаа тэлнэ. Тэгэхээр хоёр дахь Замын-Үүд хэдийгээр нээгдэх вэ?

-Хэрэв бид Хятадын талтай хэзээ үүнийгээ тохироод хийх вэ гээд харж суусан бол Таван толгой-Гашуунсухайт, Таван толгой-Зүүнбаян, Зүүнбаян-Хангимандал чиглэлийн төмөр замуудын аль нь ч байхгүй. Одоо энэ замуудаар тээвэр хийж байгаа. Тавантолгойгоос Гашуунсухайт, Зүүнбаян, Хангимандал чиглэл рүү галт тэрэг явж байна. Ер нь зүүн босоо чиглэлийн Бичигт-Зүүнхатавч-Хангимандал-Гашуунсухайт-Ганцмод-Шивээхүрэн-Сэхэ гэсэн дөрвөн төмөр замын хувьд хятадуудад асуудлаа тавьчихсан. Өндөр дээд хэмжээний айлчлалын үед санамж бичгээ байгуулаад үзэглэх болов уу гэсэн хүлээлттэй байна. 1956 оны нэгдүгээр сарын 3-нд Замын-Үүд-Эрээний галт тэрэгний хөдөлгөөн нээгдсэн түүхтэй. Үүнээс хойш 77 жилийн дараа дараагийн гарцууд нээгдэж эхлэх гэж байна. Ялангуяа Ганцмод-Гашуунсухайт чиглэл дээр Хятадын талынхантай санамж бичиг байгуулаад ТЭЗҮ боловсруулах ажил руугаа орчихсон явж байгаа. Хангимандал-Бичигт-Зүүнхатавч, Шивээхүрэн Сэхэ чиглэл дээр манай талаас Хятад руу явчихсан. Хил холболтын цэгүүдээ тохирчихсон. Одоо 1955 оныхоо Монгол Хятадын Засгийн газар хоорондын төмөр замын тухай хэлэлцээртээ дээрх дөрвөн гарцаа нэмээд өгчихвөл хүмүүсийн шүүмжилдэг мухар зам гэдгээсээ гараад явчихна гэсэн үг.

мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Х.Алтай: 70-100 ам.доллараар зарагдаж байсан нүүрс бирж ажиллаж эхэлснээр 140-180 ам.долларын үнэтэй болсон DNN.mn

2023 оны зургадугаар сарын 30-ны өдрөөс эхлэн Уул уурхайн бүтээгдэхүүний биржийн тухай хууль хэрэгжиж эхэлнэ. Монгол Улсын Засгийн газраас 2023 оны нэгдүгээр сараас “Монголын хөрөнгийн бирж” ТӨХК-иар дамжуулж экспортод гаргах нүүрсний цахим арилжааг зохион байгуулж эхэлсэн. Энэ сэдвийн хүрээнд “Монголын хөрөнгийн бирж” ТӨХК-ийн гүйцэтгэх захирал Х.Алтайтай ярилцлаа.

-“Монголын хөрөнгийн бирж” одоогийн байдлаар хэдий хэмжээний нүүрс арилжаалаад байна вэ. Он гарснаас хойш нийт 20 сая тн нүүрс арилжаалснаас ердөө 1.5 сая тн-ыг биржээр худалдаалжээ. Гэхдээ энэ нь биет дүн гэдэг нь эргэлзээтэй гэх юм. Энэ үнэн үү?

-Юуны өмнө уул уурхайн бүтээгдэхүүнийг биржээр арилжаалж эхэлсэн нь төр засгаас эдийн засгийн өсөлтийг нэмэгдүүлэх түүхэн шийдвэр болсон гэдгийг онцолмоор байна. Монголын хөрөнгийн бирж 2023 оны нэгдүгээр сараас нүүрсний арилжааг албан ёсоор зохион байгуулж эхэлсэн. Одоогийн байдлаар төрийн өмчийн оролцоотой хоёр, хувийн өмчийн оролцоотой хоёр, нийт нүүрс экспортлогч дөрвөн компани МХБ-ээр дамжуулан нүүрсээ арилжиж байна. МХБ-д бүртгэлтэй худалдан авагчийн тоо 170 -д хүрээд байна. Өнгөрсөн дөрвөн сар гаруй хугацаанд /2023-05-30-ны байдлаар/ нийт 1,5 сая тонн нүүрс арилжсан нь хэдийгээр чамлалттай мэт санагдаж болох ч дөнгөж эхэлж буй биржийн арилжааг зөв голдирлоор нь явуулахын тулд хилийн нэвтрүүлэх хүчин чадалтай уялдуулсан хэмжээгээр нүүрсийг арилжаалж байж худалдан авагчдад амласан хугацаанд, зохих чанар, стандартыг хангасан нүүрсийг хүргэж өгч байгаагаараа онцлогтой юм. Түүнчлэн, зарим нүүрс экспортлогч компаниуд урт хугацааны гэрээтэй худалдан авагчдад нүүрсээ гэрээний дагуу үргэлжлүүлэн нийлүүлэх үүрэгтэй тул тухайн нүүрсийг биржээр арилжаалахгүйгээр шууд нийлүүлж байгаа. Биржийн арилжааны дараа худалдагч, худалдан авагч талууд ажлын долоо хоногийн дотор экспортын гэрээгээ байгуулж, биржид хувийг нь хүргүүлдэг. Тухайн экспортын гэрээгээр хил гаалиар гардаг тул биржээр арилжаалагдсан нүүрс биетээр экспортлогдож байгаа гэж ойлгож болно.

-Биржээр нүүрсээ үнэхээр үнэтэй арилжаалж чадаж байна уу. Өнгөрсөн хугацаанд хэдэн удаа биржээр, ямар үнээр зарав?

– 2023 оны тавдугаар сарын 30-ны өдрийн байдлаар 33 удаагийн арилжаагаар 800 орчим тэрбум төгрөгийн үнийн дүн бүхий арилжаа зохион байгуулаад байна.

Өмнө нь уурхайн аман дээр тонн тутам нь 70-100 ам.долларт арилжаалагддаг байсан хатуу коксжих нүүрсийг 140-180 ам.доллараар арилжаалж байгаа төдийгүй нүүрсний цахим арилжаа эхэлснээс хойшхи статистик мэдээгээр МХБ-ээр арилжигдсан нүүрсний үнэ дуудах доод үнээсээ 15 хүртэл хувиар өсч, худалдагч компаниудад 20 гаруй тэрбум төгрөгийн нэмэлт орлогыг төвлөрүүлэх боломж бий болгосон байна. Энэ нь улсын эдийн засагт бодитой хувь нэмрийг оруулсан гэж үзэж байна.

-Манай нүүрсний гол худалдан авагч БНХАУ. Гэтэл ойрын үед худалдан авалт багаслаа гэж дуулдах боллоо. Энэ нь нүүрсний үнэд нөлөөлж байна уу?

-БНХАУ-ын зах зээлд гангийн үйлдвэрлэлийн идэвхжил буурсантай холбоотойгоор сүүлийн саруудад нүүрсний үнэ буурсан үзүүлэлттэй байна. Тухайлбал, Монгол Улстай хил залгаа БНХАУ-ын Ганцмод боомтод нэг тонн коксжих нүүрсний үнэ сүүлийн хоёр сарын хугацаанд 30 гаруй хувиар буурсан байна. . Нүүрсний үнэ буурч байгаагаас худалдан авагчид харзнах хандлагатай байгаа хэдий ч МХБ-ээр долоо хоног тутамд арилжаа тасралтгүй явагдаж байна.

-Монгол Улс коксжих нүүрсний зах зээлд тоглодог. Манай цорын ганц худалдан авагч урд хөрш нүүрсээ Канад, Австрали, Орос, Индонез гээд олон сувгаас авдаг. Тэгвэл бид энэ зах зээлийн гол тоглогч болохын тулд нүүрснийхээ өрсөлдөх чадварыг хэрхэн дээшлүүлэх ёстой вэ?

-Гол нь экспортын гарцаа нэмэх шаардлагатай. Ингэснээр худалдан авагчид тохирсон хугацаандаа, тохирсон чанарын нүүрсийг хүргэж өгөх үүргээ тухай бүрд нь тогтмол биелүүлвэл манай өрсөлдөх чадвар нэмэгдэнэ.

-Оффтэйк гэрээний төлбөрийг биржээр барагдуулж байгаа гэл үү?

-Үгүй ээ. Оффтэйк гэрээний төлбөр биржээр дамждаггүй. Өөрөөр хэлбэл бирж төлбөр тооцоо барагдуулах аливаа үүрэг хүлээдэггүй. Оффтэйк гэрээ гэдэг худалдагч, худалдан авагч тал хоорондоо бараа, үйлчилгээг урьдчилан борлуулах гэрээ хэлцэл хийсний үндсэн дээр баталгаажсан баримт бичгийг хэлдэг.

-Удахгүй Уул уурхайн бүтээгдэхүүний биржийн тухай хууль хэрэгжиж эхэлнэ. Тэгэхээр уул уурхайн бүтээгдэхүүнүүд танайхаас салж тусдаа биржээр арилжаалагдана гэсэн үг үү?

-Үгүй ээ. Монгол Улсын Засгийн газрын 2023 оны хоёрдугаар сарын 08-ны өдрийн 59 тоот тогтоолоор уул уурхайн бүтээгдэхүүний биржийн үйл ажиллагааг “Монголын хөрөнгийн бирж” ХК-иар гүйцэтгүүлэхээр шийдвэрлэсэн. 2023 оны зургадугаар сарын 30-ны өдрөөс эхлэн Уул уурхайн бүтээгдэхүүний биржийн тухай хууль хэрэгжиж эхэлнэ. Тус хуульд “Биржээр арилжаалах бүтээгдэхүүний нэр төрөл, ангиллыг геологи, уул уурхайн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагаас санал болгосны дагуу Засгийн газар батална”, “Төрийн болон орон нутгийн өмчит, төрийн болон орон нутгийн өмчийн оролцоотой хуулийн этгээдийн борлуулах энэ хуулийн 10.1-д заасан уул уурхайн бүтээгдэхүүнийг биржээр заавал арилжина” гэж тус тус заасан. Манай хамт олон холбогдох талуудтай хуулийн хэрэгжилтийг хангах хүрээнд тодорхой ажлуудыг хийж гүйцэтгэж байна. Санхүүгийн зохицуулах хорооны даргын 2023 оны 172 дугаар тушаалаар “Уул уурхайн бүтээгдэхүүний биржийн тухай хуулийн хэрэгжилтийг хангах ажлын хэсэг” гарсан. Мөн манайхаас ажлын хэсэг байгуулж, уул уурхайн бүтээгдэхүүн, түүнд суурилсан үүсмэл санхүүгийн хэрэгслийг бүртгэн арилжих, тээвэр, агуулах, лабораторийн итгэмжлэлийн тогтолцоог бий болгох, төлбөр тооцоог гүйцэтгэх зэрэг журмуудыг шинээр боловсруулж байна. Хэд хоногийн өмнө /2023.05.13-15/ хөрөнгийн биржийн холбогдох мэргэжилтнүүд Энержи ресурс, Эрдэнэс Таван толгой, Таван толгой компаниуд болон, Гашуун ухайт боомтод ажиллаж нөхцөл байдалтай нь танилцсан. Одоо арилжаа, клирингийн системийн бэлэн байдлыг хангах, чанарын хяналтын тогтолцоо, итгэмжлэлийн зохицуулалт бий болгох чиглэлээр ажиллаж байна.

-Манай эдийн засгийг авч явдаг уул уурхайн салбарын хувьд биржийн арилжаанд шилжсэний дараах ирээдүйг та хэрхэн төсөөлж байна вэ. Он гарснаас хойш нүүрсний борлуулалттай холбоотой эдийн засаг нэлээд өсөлттэй гарсан. Энэ өсөлтөө цаашид тогтвортой хадгалахад биржийн худалдаа том байр суурь эзэлж чадах уу?

-Тэгэлгүй яахав. Он гарснаас хойш төгрөгийн ханш чангарсан.Экспортод гаргах нүүрсний арилжааг хөрөнгийн биржээр арилжаалж эхэлсэн үйл явц үүнд тодорхой нөлөө үзүүлсэн. Цаашид зөвхөн нүүрс биш манай экспортын бусад бүтээгдэхүүн ч биржээр арилжигдсанаар тухайн бүтээгдэхүүний үнэ дэлхийн жишигт хүрч, тэр хэрээрээ манай улсын эдийн засгийн өсөлтөд эерэг нөлөө үзүүлээд явна гэж харж байна.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Гишүүдийн тоог 126 болгож байгаа реформын үр дүнг нь үзэх хэрэгтэй байна DNN.mn

Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн төслийг өчигдөр баталлаа. Ингэснээр парламентын 126 гишүүнтэй болно. Тэднийг сонгуулийн холимог тогтолцоогоор сонгоно. Өөрөөр хэлбэл, УИХ-ын 78 гишүүнийг олныг төлөөлөх, 48 гишүүнийг хувь тэнцүүлэн төлөөлөх аргаар сонгохоор Үндсэн хуульдаа өөрчлөлт орууллаа. Парламентын гишүүдийн тоо нэмэгдчихлээ гээд нийгмийн сэтгэл зүй зовж шаналаад байх ямар ч шаардлагагүй. Харин ч эсрэгээрээ алга таших ёстой. Яагаад гэвэл УИХ-ын гишүүд нэмэгдвэл, том зургаараа Монгол Улсын хөгжлийн гацааг арилгана гэж ойлгох хэрэгтэй. Худлаа гэвэл та бүхэн өнгөрсөн 30 жилийнхээ амьдралыг хар л даа. Ард түмний амьжиргаа өдрөөс өдөрт доройтож, төрийн толгойд гарсан цөөхөн хэдэн эрх мэдэлтнүүд та бидний төлсөн татварыг ханаж цадахаа мэдэхгүй цөлмөсөөр ирсэн. Л.Оюун-Эрдэнийн Засгийн газар гарч ирсэнээс хойш төрийн хулгайтай хэрэндээ л тэмцэж байна. “Эрдэнэт”-ийн 49 хувь, Хөгжлийн банкны асуудал, нүүрсний хулгай гээд том, том хэргүүдийг ил болголоо. Төрийн хулгай дээрх хэргүүдээр хязгаарлагдахгүй. Бүх салбарт үүрлэсэн нь гэж яригддаг. Авлига албан тушаалын гэмт хэргүүд, төрийн хулгайтай тэмцэхэд энэ удаагийн Үндсэн хуулийн өөрчлөлт гол хөшүүрэг болно гэдгийг ард түмэн маш сайн ухаж ойлгох ёстой. Ядаж л гишүүдийн тоо нэмэгдвэл эрх мэдлийн төвлөрөл задарна. Энэ 126-гаа дагаад төрд ард түмний төлөөлөл нэмэгдэнэ шүү дээ.

Ерөнхий сайдын хэлсэнчилэн Монгол Улс өнөөдрөөс эхлэн шинэ тоглоомын дүрмээр явна. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулснаар тогтолцооны суурь шинэчлэлийг хийж, шинэ 30 жилийн эхлэлийг тавилаа. Парламент гэдэг бол ард түмний төлөөлөл байдаг. Энэ утгаараа эрх мэдлийн төвлөрлийг ард түмний төлөөлөл дарангуйлж байх ёстой. Иймд одоогийн 76 эрх мэдэлтэн сонгогддог тогтолцоонд цэг тавьснаар УИХ-ын гишүүд өөртөө давуу байдал олгох асуудал эцэслэгдэнэ гэсэн үг. Үндсэн хуулийн шинэ өөрчлөлтөөр парламентад эмч, багш, инженер, жирийн иргэн, малчин, тариаланч, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүс гээд нийгмийн бүх давхарга, аль ч салбарынхан орж ирэх боломж бүрдлээ. Парламентын гадна байгаа жижиг намуудад хүртэл шударга өрсөлдөх зам нээгдэж байна.

Одоогийн 76 гишүүн давхар хэд хэдэн байнгын хороонд харьяалагддаг. Энэ нь хуулийн чанарт асар хортой. Тэгвэл 126 гишүүнтэй болбол нэг гишүүн нэг л байнгын хороонд харьяалагдана. Ингэснээр хуулийн лобби гарахаас сэргийлээд зогсохгүй чанар, агуулгад нь том дэвшил авчирна гэж байгаа. Ер нь 126 гишүүнтэй байхын бас нэг давуу тал бол төрийн хулгай арилна. Өнөөдөр сангуудыг шилэн болгосон шиг цаашид төрийн бүх үйл ажиллагаа ард түмний хяналтад очно. Гэтэл нийгэм ”76 хулгайч 126 болох нь” гэсэн бухимдалтай байгаа. Яг үнэндээ МАН-ын зүгээс “Ирэх 2024 оны сонгуульд жагсаалтаар нэг ч хулгайчийг оруулахгүй” гэсэн хатуу байр суурийг илэрхийлсэн. Улмаар олон намын тоголцоонд шилжиж, жендерийн асуудалд том дэвшил гарч, шинжлэх ухааныг чухалчилж, шударга өрсөлдөөний үүд хаалгыг энэ удаагийн ҮХӨ нээж өгч байгаа гэдгийг Ерөнхий сайд хэлнэ лээ. Удахгүй Улс төрийн намын тухай хууль, Сонгуулийн тухай хуулиуд орж ирнэ. Эдгээр хууль батлагдсанаар Монгол Улсын хувьд тогтолцооны том реформ болж чадах юм. Тэгэхээр одоо парламентын гишүүд 126 болчихлоо гэж уурлаж, бухимдаад байх шаардлагагүй. Нэгэнт бидний өнгөрсөн 30 жил явж ирсэн зам бүтэлтэй байсангүй. Одоо өөрчлөх цаг нь ч болсон. Шинэ тогтолцооныхоо эрч хүчийг сааруулахгүйгээр явуулаад үзэх хэрэгтэй байна.

мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

О.Амартүвшин: “ТОП-100”-д эрэмбэлэгдсэн компаниуд хөрөнгийн зах зээл дээр гарахад олон хөнгөлөлт, урамшууллыг санал болгоно DNN.mn

Монголын үндэсний худалдаа аж үйлдвэрийн танхимын Ерөнхийлөгч О.Амартүвшинтэй ярилцлаа.

-Нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд бодитой хувь нэмэр оруулж буй “ТОП-100” аж ахуйн нэгжийг жил бүр шалгаруулсаар ирлээ. Өнөө жилийн хувьд төрийн өмчит компаниудыг эрэмбээс хассан нь хувийн хэвшлийнхэнд том урам өглөө гэж байсан. Энэ удаагийн шалгаруулалтын онцлог юу байв?

-Өнгөрсөн долоо хоногт Монгол Улсын Засгийн газар, МҮХАҮТ хамтраад 2022 “ТОП-100” аж ахуйн нэгжийг шалгарууллаа. Зохион байгуулах хороо болоод Засгийн газрын түвшинд шалгаруулалтад өөрчлөлт оруулъя, аж ахуйн нэгжүүдэд бодлогын дэмжлэг үзүүлье гэдэг асуудал яригдсан. Иймд төрийн өмчит компаниуд хувийн хэвшилтэй өрсөлддөг байдлыг энэ жилээс зогсооё гэж шийдвэрлэсэн. Хоёрдугаарт, манай эдийн засгийн гол хөдөлгөгч хүч нь уул уурхайн салбар. Тэгэхээр уул уурхайн салбарыг бусад салбартай харьцуулж эрэмбэлэх нь учир дутагдалтай гэж үзсэн. Ер нь уул уурхайн салбар экспортын 93 хувийг эзэлдэг хэдий ч ажлын байрны дөнгөж 7-8 хувийг бүрдүүлдэг. Харин бусад салбар ажлын байрны ихэнхийг нь бий болгож байна. Энэ утгаараа уул уурхайгаас бусад салбарыг илүү таниулж, зөв эрэмбэлэх нь чухал юм гэж үзсэн.

Дараагийн нэг онцлог бол өнгөрсөн онд үйл ажиллагаа нь огцом сайжирсан, цоо шинэ салбар эсвэл экспортын илүү амжилттай байсан, инновацийг сайн нэвтрүүлсэн зэрэг үзүүлэлтийг илүү харгалзсан.

-Ингэхэд топуудыг хэрхэн яаж эрэмбэлдэг юм бэ?

-Маш тодорхой журам бий. Ерөнхийдөө шалгаруулж байгаа гол таван үзүүлэлт байдаг л даа. Тухайн компанийн борлуулалтын орлого, нийт ашиг, НДШ, татвар төлөлт, хөрөнгийн үнэлгээгээр нь эрэмбэлдэг. Зарим архи, тамхи худалдаалдаг компаниуд онцгой татвар төлдөг шүү дээ. Бид ийм компаниудын татвар төлөлтийг 50 хувиар дискаунталж авч үздэг. Аль болох субъектив зүйл байхгүй. Тоо бол өөрөө жинлээд гаргаад ирдэг.

Ихэнх улс орон ингэж өөрийнхөө томоохон аж ахуйн нэгжүүдийг эрэмбэлдэг. Хятад улс гэхэд жил бүр “ТОП-500” аж ахуйн нэгжээ эрэмбэлсээр ирсэн. Гадаад ертөнцөд хөрөнгийн зах зээл хөгжсөн болохоор нэгж хувьцааны үнэлгээ, өгөөж нь ямар байна гэх зэрэг гол үзүүлэлтүүдийг бариад эрэмбэлчихдэг. Харин Монгол Улсын хувьд хөрөнгийн зах зээл тийм хэмжээнд хүрч хөгжөөгүй байгаа. Тэгэхээр бид цаашдаа хөрөнгийн зах зээлийг илүү хөгжүүлэхийг байнга зорьж байна. Энэ утгаараа өнөө жилийн “ТОП-100”-гийн шалгаруулалтыг Санхүүгийн зохицуулах хороотой хамтраад Хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлэх хөтөлбөрт гарын үсэг зурсан. Ингэснээр “ТОП-100”-д эрэмбэлэгдсэн компани бонд босгох, хувьцаагаа олон нийтэд санал болгох юм бол маш олон хөнгөлөлт, урамшууллыг санал болгож байгаа. Жишээлбэл, хөрөнгө үнэлүүлэхийг шаардахгүй. Бичиг баримт бүрдүүлэх болоод цаг хугацааны хувьд асар сайн нөхцөлийг санал болгоно. Ингэж “ТОП-100”-д шалгарсан компани нээлттэй болсноор бусад аж ахуйн нэгжүүд суралцах, энэ зах зээлийг сонирхох боломж нээгдэнэ гэж харж байгаа.

-Сая “ТОП-100”-д шалгарсан аж ахуйн нэгжүүдээс нээлттэй хувьцаат компани хэр зэрэг орж ирэв?

-Ерөнхийдөө арав орчим хувь нь нээлттэй компани байна. Сүүлийн үед системийн банкууд хувьчлагдаж байгаа нь энэ тоо өсөхөд нөлөөлсөн. Дээрээс нь хүнсний сүлжээ дэлгүүр зэрэг зарим компани хөрөнгийн зах зээл дээр ажилласан нь маш том амжилт үзүүлсэн байна. Жишээлбэл, CU борлуулалтаа гурав дахин, нийт ажлын байраа хоёр дахин тэлсэн амжилттай ажилласан компаниар шалгарсан. Эндээс харахад компаниуд аль болох нээлттэй байх, хөрөнгийн зах зээлийг том боломж болгож харах нь чухал. Энэ нь буцаад компанийн засаглал сайжрах, гадны хөрөнгө оруулалт татах, үйл ажиллагаа нь илүү тэлэх боломж бүрддэг юм.

-ТОП-100” аж ахуйн нэгжийг шалгаруулдаг болоод 22 жил болсон. Гэтэл 20 жилд нь “Эрдэнэт” үйлдвэр нэгдүгээрт жагссаар ирсэн. Харин энэ жилээс төрийн өмчит томоохон үйлдвэрүүдийг хувийн хэвшлийнхэнтэй өрсөлдүүлэхээ больжээ. Хэрэв төрийн өмчит компаниуд олон нийтийн болбол эргээд “ТОП-100”-д орж ирэх боломжтой биз дээ?

-“Эрдэнэт” үйлдвэр яах аргагүй сүүлийн 20 гаруй жил “ТОП-100”-г манлайлж ирсэн. 100 хувь төрийн өмчит компани шүү дээ. Үндсэндээ улсын үйлдвэрийн бий болгож байгаа баялаг бүтээн байгуулалтыг бусад компанитай харьцуулах боломж ойрын үед тун хомс. Үйл ажиллагаа нь тогтмолжсон, зэсийн үнэ дэлхийн зах зээлд өсөлттэй явж ирсэн. Үүнийгээ дагаад борлуулалтын хэмжээ нь хамгийн том байдаг. Дээрээс нь тогтвортой 7000 орчим ажлын байрыг хадгалсаар ирсэн. Татвар төлөлт, нийгэм дэх оролцоо, хөрөнгийн үнэлгээ өндөр байдаг. Иймд жил бүр “ТОП-100”-д тэргүүлж ирсэн байдаг юм. Өнөө жилээс эхлэн 51 хувиас дээш төрийн өмчит компаниудыг энэ эрэмбэд оруулахгүй гэсэн шийдвэр гарснаар “Эрдэнэт” үйлдвэр “ТОП-100”-гаас хасагдсан. Ингээд “Оюу толгой” компани “ТОП-100”-г манлайлж байна.Энэ нь нөгөө талаараа зөв жишиг гэж харж байгаа. Нээлттэй хувьцаат компани, гадны хөрөнгө оруулалтыг татсан, дотоодын зах зээлд цоо шинэ соёл, мэдлэг, инновацийг нэвтрүүлж байгаа гээд олон зүйл бий. Бусад гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчдад зөв мессэж болж очих юм. Цаашид аль болох төрийн өмчит компанийг нээлттэй олон нийтийн болгож байж засаглал нь сайжирна. Яг үнэндээ нийгэмд төрийн өмчит компанитай холбоотой ашиг сонирхол гаарсан. Авлига, тендер, бүтээмжийн байдал гээд маш их асуудал байна. Иймд аль болох нээлттэй компани болгох ёстой. Ингэхгүй бол гадны хөрөнгө оруулалт ч орж ирэхгүй, дотоодын компаниуд ч томрохгүй. Нийт дүнгээрээ Монголын эдийн засаг байнгын эрсдэлтэй нүүр тулсаар байна. Гадаад зах зээлд уул уурхайн бүтээгдэхүүний түүхий эд яаж хөдөлнө, эдийн засаг дагаж савладаг хэвээр байна гэсэн үг. Гүржийн жишээ байдаг. Томоохон улсын үйлдвэрийн газруудаа хувьчилснаар 3-4-хөн жилийн дотор тэдгээр компаниудынх нь нийт борлуулалт арав дахин тэлсэн. Төрийн өмчийг хувьчилснаар ямар үр ашигтай вэ гэдгийг эндээс бэлээхэн харж болно.

Төрийн өмчит компани гэдэг бол хувийн хэвшлийн орон зайгаас булааж байгаа. Зах зээл, ажлын байр, санхүүгийн нөөц боломж гээд бүх талаараа өрсөлдөж байна. Хувийн хэвшил бол төртэй өрсөлдөх боломжгүй. Тэгэхээр Засгийн газрын зүгээс цаашид төрийн өмчит компаниудын тоог бууруулах, аль болох нээлттэй олон нийтийн болгохыг зорьж байгаа. Тэгэхээр эдгээр компаниуд Монголын хөрөнгийн биржээр дамжаад нээлттэй болсныхоо дараа “ТОП-100”-д эргээд эрэмбэлэгдэх боломжтой.

-Энэ удаагийн “ТОП-100”-д шинээр ямар салбарууд орж ирэв?

-Нээлттэй хувьцаат компани болсон аж ахуйн нэгжүүд ихэнх нь “ТОП-100” руу амжилттай орж ирж байгаа. Жишээлбэл, дээр хэлсэнчлэн банкуудаас гадна эм, эмнэлгийн салбарын дөрвөн компани “ТОП-100”-д багтсан байгаа. Энэ бол том амжилт. Гадагшаа урсдаг эмнэлгийн төлбөрийн үйлчилгээг дотооддоо санал болгосноороо бид зах зээлээ тэлэх ач холбогдолтой. Тэгэхээр эрүүл мэндийн салбарыг томоохон бизнесийн орон зай гэж харж, дэмжих нь зүйтэй гэдгийг харуулж байна. Мөн энэ жил “ТОП-100”-д хөнгөн худалдааны салбар орж ирлээ. “ТОП-100”-гийн 20 орчим хувь нь экспортлогч компани байна. Арав гаруй нь уул уурхайн бус компани байгаа. Жишээлбэл, “Ханбогд” кашмер байна. Эднийх нийт бүтээгдэхүүнийхээ 90 гаруй хувийг дэлхийн томоохон брэндүүдэд шууд нийлүүлж байгаа нь үнэхээр том амжилт. Эдгээр том брэндүүд Монголын ноолуурыг онцолж сурталчилгаа хийдэг. Давхар Монголыг дэлхийд сурталчилж байна гэсэн үг.

-2022 оны “ТОП-100” аж ахуйн нэгжийн борлуулалтын орлого, улсад төлсөн татварын хувь хэмжээ өмнөх оныхоос ямар байсан юм бол?

-Энэ онд эрэмбэлэгдсэн “ТОП-100” аж ахуйн нэгжийг өмнөх онд шалгарсан компаниудын борлуулалтын дүнтэй харьцуулахад 8.5 хувиар өсөлттэй гарсан байна. Үндсэндээ 38.4 их наяд хүрлээ. Өмнөх оны дүнгээс гурван их наядаар нэмэгдсэн байна. Энэ нь ДНБ-ий 73 хувьтай тэнцэж байгаа юм. Төлсөн татварын хэмжээ 4.3 их наяд хүрсэн нь манай нийт татварын орлогын 28 хувийг бүрдүүлж байна. Ажлын олгож буй байдлыг статистикаас харахад 71.2 мянга буюу нийт ажлын байрны 6.2 хувьтай тэнцэж байна. “ТОП-100” аж ахуйн нэгж эдийн засагт ямар их жин дардаг нь тоон үзүүлэлтээс харагдаж байна.

-Топоор шалгарсан аж ахуйн нэгжид ямар боломжууд бий болдог вэ?

-“ТОП-100”-д шалгарсан компаниудыг дагаж ямар нэгэн хөнгөлөлт, урамшууллын асуудал дэлхийн аль ч оронд төдийлөн яригдахгүй. Яагаад гэвэл “ТОП”-д эрэмбэлэгдэж байна гэдэг бол тухайн компанийн зах зээл дэх үнэлэмж, нэр хүндийн баталгаа болж өгдөг. Жишээлбэл, манай урд хөршийн “ТОП-500”-д багтдаг компанид дэлхийн аль ч түнш хөрөнгө оруулж, хамтарч ажиллахыг хүсдэг. Яагаад гэвэл энэ том гүрний ТОП аж ахуйн нэгжид багтана гэдэг бол дэлхийн хэмжээний компани болсон гэсэн үг. Үүнтэй ижил Монголын “ТОП-100”-д багтана гэдэг бол хөрөнгө оруулагчдын итгэлийн гол үзүүлэлт болж байгаа юм. Мөн Монгол Улсын Засгийн газар 2022 оны тавдугаар сард албан паспорт олгох журамд өөрчлөлт оруулсан. Ингэснээр “ТОП-100” аж ахуйн нэгжид эрэмбэлэгдэх юм бол тухайн компанийн ТУЗ-ийн дарга, гүйцэтгэх захирал удирдлагын түвшний хүмүүс албан паспорт авах боломжтой болж байгаа. Жишээлбэл, БНСУ руу бизнесийн уулзалтаар яаралтай явах боллоо гэхэд виз хүлээвэл удна шүү дээ. Харин албан паспорт ямар нэгэн визгүйгээр шууд зорчих боломжтой. Энэ бол дотоодын бизнес эрхлэгчдээ хөрөнгө оруулагч татах, үйл ажиллагаагаа томруулахад нь элч болгож байгаа том дэмжлэг юм. Ер нь “ТОП-100” аж ахуйн нэгжүүдийн хувьд эрэмбэд багтаж байна гэдэг бол ажилтнуудынх нь хамгийн том бахархал. Хөрөнгө оруулагч, гүйцэтгэх удирдлага нь ажлаа үнэлүүлэх гол шалгуур гэдгийг өнөөдөр ихэнх нь ойлгож байгаа. Тиймээс аж ахуйн нэгжүүд энэ эрэмбэд багтахыг зорьдог болсон.

мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

Г.Батзориг: Францын хөрөнгө оруулалт ураны салбарыг хөдөлгөснөөр монголчууд эрчим хүчний хараат байдлаас гарч чадна DNN.mn

Францын Ерөнхийлөгч Э.Макрон өнгөрсөн амралтын өдөр манай улсад төрийн дээд хэмжээний айлчлал хийгээд буцсан билээ. Түүний айлчлалын хүрээнд хоёр орны хамтын ажиллагааг хэд хэдэн чиглэлд хөгжүүлэхээр талууд тохиролцов. Э.Макроны айлчлал эдийн засгийн хувьд бидэнд ямар өгөөжтэй талаар судлаачийн байр суурийг хүргэж байна. Эдийн засагч Г.Батзоригтой ярилцлаа.

-Францын ерөнхийлөгч Э.Макроны манай улсад хийсэн айлчлалд та ямар дүгнэлттэй байна вэ?

-Бид ОХУ, Хятад гээд мөнхийн хоёр хөрштэй. НҮБ-д халдашгүй томоохон эрхтэй эдгээр улсаас гадна АНУ, Франц зэрэг орон зүй ёсоор багтдаг шүү дээ. Энэ удаагийн Э.Макроны айлчлал бол Ж.Бушаас хойш манай улсад ирж буй гуравдагч хөршийн дээд хэмжээний айлчлал байлаа. Мэдээж түүний айлчлалыг хэд хэдэн шалтгаантай гэж харж байна. Нэгдүгээрт, саяхан болсон Их долоогийн уулзалтаар ОХУ-ын хоригийг нэмэгдүүлэх тухай асуудал яригдсан. Үүнтэй холбоотой ОХУ-ыг тодорхой хэмжээгээр дэмжиж байгаа улсуудыг өөрийн талдаа татах, тэдгээр оронд хорио тавих зэрэг асуудал хөндөгдсөн. Их долоогийн уулзалттай зэрэг шахам БНХАУстаны хэдэн оронтой уулзалт хийлээ. Оросыг сульдаж байх хойгуур тус улсыг түшсэн орнуудыг их гүрнүүд өөртөө татах гэж оролдож байна. Тухайлбал, Оросыг хүчтэй байх үед нь стратегийн түвшинд гацаж байсан төслүүдийг нь одоо Хятад илүү дэмжиж байгаа. төмөр замаар нь дэмжээд явна гэдгээ илэрхийлж байх жишээний. Монгол Францын уулзалт бол үүнтэй төстэй. Их гүрэн өөрийнхөө сонирхлыг Монгол руу хандуулж байна шүү дээ.

Оросыг шахах гэсэн барууны бодлого Монголыг өөрийн талдаа оруулах зорилгоор геополитикийн түвшинд шатар нүүж байгаа юм шиг явагдаж байна. Эндээс бид зөв нүүдэл хийх хэрэгтэй. Юун түрүүнд хоёр хөршөө гомдоож болохгүй. Эхэнд хэлсэнчлэн бид мөнхийн хөрштэй. Хоёрдугаарт, Францтай ярьсан хэд хэдэн хамтын ажиллагаагаа улам сайжруулж ажил хэрэг болгох нь чухал. Яагаад гэвэл энэ их гүрэн бидэнд ингэж ач холбогдол өгч ирж уулзаж байгаа дээр нь сая яригдсан төслүүдийн араас маш сайн хөөцөлдөх хэрэгтэй.

-Э.Макроны айлчлалаар олон жил гацсан ураны салбар шийдлээ олж байна. Том зургаараа манай эдийн засагт яаж нөлөөлөх вэ?

-Монголд ураны салбар тодорхой шалтгаануудын улмаас гацсаар ирсэн. Мэдээж энэ салбарт том гүрэн орж ирж байна. Энэ асуудлыг том гүрэнтэй хамтарч шийдэж байна гэдэг утгаараа ураны салбарт ирээдүй ажиглагдлаа. Мэдээж ураны асуудалтай холбоотой сөрөг хар пиарууд гаарна. Жишээлбэл, мал, амьтан үйл олноор хөнөөнө, бэлчээр сүйтгэнэ гэх суртал ухуулга үүснэ. Иймд тухайн орон нутагт амьдарч байгаа ард иргэдэд асуудлыг зөв ойлгуулах ёстой. Дээрээс нь ураны салбарыг явуулахгүй гэсэн бусад улсуудын ашиг сонирхол ч өндөр байгаа. Хэрэв бид ураны эрчим хүчийг шийдчих юм бол энэ салбар дахь гадаад орны хамаарал харьцангуй буурна. Том зургаар нь харах юм бол манай стратегийн ач холбогдол бүхий бүтээгдэхүүн болох шатахуун, цахилгаан эрчим хүч гээд гол, гол суурь асуудлыг шийдэхэд маш чухал нөлөөтэй. Нэг талаар Монгол Улсын суурь бүтээмжийг өсгөнө. Нөгөө талд эрчим хүчний хувьд гадаад зах зээлээс хамаарах хамаарал багасна гэдэг утгаараа стратегийн түвшинд ач холбогдол өндөртэй. Энэ өнцгөөс нь нийгэмд зөв тайлбарлахгүй бол зогсоох гэсэн сөрөг хандлага гарч ирэх болов уу. Дээрээс нь сонгуультай холбоотойгоор ажлын хэсгийг тараадаг. Францын тал хэнтэй уулзахаа мэдэхээ байгаад төсөл гацахыг үгүйсгэхгүй. Мэдээж Э.Макрон энэ төслийг байнга санаад сууна гэж байхгүй. Цаад ажлын хэсэг нь хариуцаад явна. Энэ үүднээс бид өөрсдөө хичээх ёстой. Ингэж чадвал үндэсний эдийн засгийн аюулгүй байдалд эергээр даацтай нөлөөлнө. Францын хөрөнгө оруулалт ураны салбарыг хөдөлгөснөөр монголчууд эрчим хүчний хараат байдлаас гарч чадна гэдгийг санах хэрэгтэй.

-Эрчим хүчний хувьд хойд хөршөөс хамааралтай. Тэгэхээр энэ салбарт Францын хөрөнгө оруулалт орж ирэхэд Оросын талаас гацаах, нөлөөлөх асуудал үүсэх үү. Э.Макроны айлчлалаар шийдэгдсэн эрчим хүчний шинэ эх үүсвэрийн асуудал хэзээнээс бодит ажил хэрэг болох вэ?

-Францын хөрөнгө оруулалт Монголд орж ирж байгаа тохиолдолд Орос ураны цахилгаан станц зэргийг зогсоох магадлал бага. Дээрээс нь Францын хөрөнгө оруулалт манайд орж ирж байна гэдэг бол эргээд Хятад, Орос ч юм уу аль нэг улс манайд дураараа үйл ажиллагаа явуулахад хязгаарлалт болж чадна. Жишээлбэл, Оюу толгойн төсөл гэхэд Канадын хөрөнгө оруулалт байдаг шүү дээ. Энэ утгаараа манай үндэсний аюулгүй байдалд гуравдагч хөршийн хамгаалалт бий болсон байдаг. Үүнтэй адил Францын хөрөнгө оруулалт маш том хагаалалт болно гэж харж байна. Гэхдээ жижиг улсын хувьд бид хэн хэнийг нь гомдоочихгүйхэн шиг бүгдтэй нь нээлттэй, тэгш харилцах нь аль аль талдаа үр дүнтэй.

Сая Э.Макроны айлчлалын үеэр мэдэгдсэнээр ирэх намар хөрөнгө оруулалтын гэрээ хийгдэнэ гэлээ. Хөрөнгө оруулалтын дүнгийн хувьд тийм ч өндөр биш байж болох талтай. Гэхдээ Оюу толгойн дараа гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалт орж ирж байгаа гэдэг агуулгаараа ач холбогдол өндөртэй. Энэ бол манай улс олон улсад гуравдагч хөршийнхөө бодлогыг эдийн засгийн бодлогын түвшинд шийдээд явж багааг илэрхийлж буй гол үзүүлэлт юм. Ер нь бол энэ гэрээ контрактууд явах магадлалтай гэж харагдаж байна. Харин улс төрийн эрх ашиг орж ирээд байвал гацаах эрсдэл бий. Урантай холбоотой олборлолт хийх хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулах төсөл 2028 оноос хэрэгжиж эхэлнэ гэж байгаа. Тэгэхээр хоёр сонгуулийн нүүр үзэхээр байна. Эдийн засаг, стратегийн ач холбогдолтой энэ төслийг улс төржүүлэхгүйгээр, гадна дотны нөлөөнд автуулчихгүйхэн шиг явуулбал Монгол Улсад л хэрэгтэй.

-Хоёр орны хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх тал дээр талууд хэд хэдэн асуудалд тохиролцсон. Энэ тал дээр та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх тал дээр том гүрнүүд уулзалт хийлээ, тохиролцоонд хүрлээ гэх боловч цаанаа нөхцөлөө ихэнхдээ тулгадаг. Уулзалт бол хоёр талын санаа оноог сонсоод байна гэхээсээ илүү том гүрнүүдийн ашиг сонирхол юу байна, тэр нь жижиг улсуудад ямар давуу тал бий болгохоор байна вэ гэх зэргээр яриа хэлэлцээр явагддаг жишиг бий. Одоохондоо хамтарч ажиллах тал дээр яриа хэлэлцээр явагдаж байгаа болохоос биш гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт орж ирээд иймэрхүү юм яриад байна гэж байхгүй. Үүний цаана хоёр талын ажлын хэсэг байгуулагдана. Ажлын хэсгээрээ уран юм уу, цөмийн станцтай холбоотой төслүүдийн санхүүжилт, төсөл хэрэгжих хугацаа зэрэг бүх зүйлээ тодорхой болгоно. Хэд хэдэн уулзалтын дараа дахиад яаж эхлүүлэх вэ гэдэг нь ажил хэрэг болно. Гол нь манайх засаг солигдохоор энд байгуулагдсан ажлын хэсэг нь тарчихдаг. Францын тал хэнтэй харьцахаа мэдэхгүй байна. Иймэрхүү эрсдэлүүдээс хамгаалж хоёр талын яриа хэлэлцээг бодит болгох нь чухал байна. Гол нь геополитикийн ийм онцгой үед АНУ-ын дараа Франц Монголд айлчиллаа. Жижиг улсын хувьд энэ боломжийг бид зөв ашиглах ёстой.

-Монгол Францын эдийн засгийн харилцааг гүнзгийрүүлэн худалдааг хөнгөвчлөх ерөнхий системийг бүрэн хэрэгжүүлэхийг эрмэлзэнэ гэж байсан. Одоо хоёр орны худалдааны салбар ямар байгаа вэ. Энэ эрмэлзлээс ямар үр дүн хүлээж болох вэ?

-Статистикаас харвал манайх 150 сая орчим ам.долларын импортыг Францаас авч байна. Харин эргүүлээд зургаахан сая ам.долларын экспорт хийдэг. Энэ нь Орос, Хятад, станы улсуудтай харьцуулахад худалдааны хувьд маш бага тоо. Тэгэхээр хоёр улсын хооронд өндөр түвшний худалдаа хийгддэггүй нь харагдаж байгаа биз. Цаашдаа энэ хэсэгт эрмэлзэнэ гэдэг нь ураны станц дээр илүүтэй яриад байна л даа.

-Францын хөрөнгө оруулалтаар агаарын дүүжин тээврийг хэрэгжүүлнэ гэжээ. Бас хөдөө аж ахуйн чиглэлээр хамтарч ажиллахаар болсон байна. Эндээс ямар төсөөлөл харагдаж байна вэ?

-Дүүжин тээврийн хувьд богино хугацааны үр дүн харагдахгүй байна. Ураны төслийн гэрээ зэрэгтэй холбоод бодох юм бол тодорхой бус байдал нэлээд их. Хэн, хэзээ ямар хөрөнгө оруулалтаар хийх нь тодорхойгүй. Мэдээж Францын хөрөнгө оруулалтаар хийнэ. Дахиад л ажлын хэсэг байгуулагдаад л жилийн процесс болох байх. Тэгэхээр сонгууль дууссаны дараа 2025 оноос биеллээ олох болов уу гэж харж бана. Ер нь гадны хөрөнгө оруулалтын уулзалтууд хийгдээд үр дүн нь дараагийн хоёр, гурван жилдээ гардаг.

Хөдөө аж ахуйн чиглэлээр мэдээж хоёр улсын хооронд ноос, ноолууран бүтээгдэхүүн дээр яригдаж байгаа шүү дээ. Жишээлбэл, манай экспортын зургаан сая ам.долларын дөрөв орчим сая нь Герман руу экспортоор гардаг ноос, ноолууран төрлийн бүтээгдэхүүн байгаа. Хөдөө аж ахуйн түвшинд иймэрхүү байдлаар хамтарч ажиллах болов уу гэсэн төсөөлөл байна. Магадгүй хөдөө аж ахуйн тоног төхөөрөмж импортлоход дэмжлэг үзүүлэх ажлууд байж болно. Гэхдээ энэ бол ураны станцтай харьцуулахад маш бага дүнтэй. Ач холбогдлын хувьд бага л даа. Францын талаас ураны станц өөрсдийнх нь хувьд гол ач холбогдол өгч байгаа зүйл. Энэ төслөө дагалдуулаад манай талаас гуйж гувшсан ганц хоёр чиглэл дээр дэмжиж, хөрөнгө оруулалт хийж байх шиг байна. Жишээлбэл, хавдрын эмнэлэг, дүүжин тээвэр зэрэг төслүүд бонус маягаар шийдэгдэж байгаа дэмжлэг гэж харагдаж байгаа.

мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Монголчууд төрийн сонгуульдаа гадаадын хэвлэл мэдээлэлд төлбөр төлж сурталчилгаа хийлгэмээргүй байна DNN.mn

Сонгуулийн тухай хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг УИХ-аар хэлэлцэж байгаа. Төсөлд хэвлэл мэдээллээр сонгуулийн сурталчилгаа явуулахыг хумьсан заалтууд оруулж ирэв. Өөрөөр хэлбэл, нэр дэвшигчдийн сонин, хэвлэлд байршуулах сурталчилгааг 30 хувиар багасгажээ. Нарийндаа сонгуулийг хямд зардлаар явуулахын тулд л ингэж танахаас өөр аргагүй гэж тайлбарлаад байдаг. Хууль батлагдвал сонгуулийн сурталчилгаанд зарцуулах зардал нийт дүнгээрээ 48 хувь хэмнэгдэх юм гэсэн.

Сонгуулийн зардлыг бууруулж байгаа нэрийдлээр хамгийн түрүүнд сонин, сэтгүүлийг сурталчилгаанаас хасах гэж үзэж буй бололтой. Монголын хэвлэл мэдээллээр нэр дэвшигчдийн талаар юу ч гаргахгүй юм байх. Үүнийгээ мөнгөгүй, ядуу хүн нэр дэвшиж, парламентын гишүүн болох боломж гээд олон нийтийн тархийг угааж байна. Үнэндээ амьдрал дээрээ үүн шиг худлаа юм байхгүй. Тэгж л их зардлаа хэмнэх гэсэн юм бол нийтийн сүлжээгээр сонгуулийн сурталчилгаа явуулахыг хорих ёстой байсан юм. Харин ч эсрэгээрээ хуулийн төсөлд сошиалаар сонгуулийн сурталчилгаа явуулахыг зөвшөөрчихсөн байна билээ. Сонгуульд зарцуулах нийт зардлын 15 хүртэлх хувийг нь сошиалд зориулна гэсэн заалт оруулжээ. Тэрхүү сошиал болох фэйсбүүк, твиттер, инстаграм нь гадаадын олон нийтийн сүлжээ. Өөрөөр хэлбэл, мэдээллийн нэг төрлийн хэрэгсэл. Харамсалтай нь эдгээр гадны мэдээллийн сувгаар монгол төрийн сонгууль явдаг боллоо. Сонгуулийн сурталчилгаа явдаг болно гэдэг тэнд мөнгө төлдөг болж байна л гэсэн үг юм. УИХ, орон нутаг, дахин, нөхөн гээд бүх шатны сонгууль фэйсбүүк, твиттерээр явж байна. Нөгөө нэр дэвшсэн “баячуудын” мөнгө Монголдоо ч үлдэхээ байлаа гэсэн үг юм. Өөрөөр хэлбэл Монголын хэвлэл мэдээлэлд юу ч олдохоо байлаа.

Ардчилсан орны тод өнгө бол чөлөөт хэвлэл, мэдээллийн хэрэгсэл юм. Энэ салбар үндэсний тусгаар тогтнолын хамгийн том баталгаа байдаг. Тэр утгаараа өнгөрсөн хугацаанд Монголын төрийг эмхлэн байгуулахад хэвлэл мэдээллийн салбарын үүрэг, нөлөө асар их байсаар ирсэн. Парламентад хэдэнтээ улиран сонгогдсон төрийн түшээдийн улс төрийн замыг засч, чиглүүлж, дэвшиж, томроход нь өнөө л хэдэн муу хэлүүлдэг хэвлэлийн салбарынхан асаалттай танк шиг байсаар ирсэн дээ. Гэтэл өнөөдөр сонгуулийн зардлыг хасч, танахын тулд сонин, хэвлэлээр сурталчилгаа явуулахгүй гэж тайлбарлаж байгаа чинь шударга ёсонд нийцэхгүй байна. Энэ бол хэмнэлт биш. Харин ч сошиалд зориулах мөнгөө ахиу гаргаж авахын тулд ийм увайгүй санал оруулж иржээ гэж харагдаж байна. Учир нь гадаад, дотоодын улстөрчдийн сошиалд зориулсан их хэмжээний мөнгөн дүнтэй баримтууд өчнөөн л явах юм билээ. Тэр ч нийтийн сүлжээнд тэдэн зуун саяыг, энэ ч сошиалд төдөн тэрбумыг өгчээ гэсэн мөнгөний баримт бишгүй л цацагддаг. Өнөө сошиалууд нь ч аль оронд, хэзээ төрийн сонгууль болохыг анаж байгаад мөнгө аваад бүр сурчихсан. Угаасаа энэ нь ч тэдний үндсэн зорилго болохоор буруутгах аргагүй. Ямар сайндаа фэйсбүүк, инстаграм Монгол Улсад сурталчилгааныхаа гүйлгээг төгрөгөөр хийж болно гээд зөвшөөрчихсөн байх вэ. Монголын сонгуулийг угтаж байгаа нь энэ. Гэтэл манай төрийн сайд нь хөл алдаж, хөөрч баярлаад сүйд болж байсан нь саяхан.

Монгол төрөө ядахдаа Монголынхоо хэвлэл мэдээллээр байгуулах юм сан. Аргаа барахдаа ингэж л бодож сууна. Гадаадын хэвлэл мэдээлэл бол биднээс мөнгийг нь л салгаж авах л зорилготой. Монголчууд мандах уу, унах уу гээд яах ийх нь тэдэнд огтхон ч падгүй. Харин Монголынхоо хэвлэл мэдээллээр төрийнхөө сонгуулийн сурталчилгааг явуулбал адаглаад л буух эзэнтэй. Ямар нэг асуудал үүсвэл хариуцах хүн нь тодорхой. Ядаж энэ өнцгөөс нь харвал монгол төрөө монгол хэвлэлээрээ байгуулах юм сан даа. Сошиал бол сонин шиг өнө мөнхөд түүх болж үлдэж чадахгүй. Хакеруудын ганц халдлагад өртөхөд л ийм хүн ингэж сонгуульд нэр дэвшиж, ялалт байгуулжээ гэх таны талаарх бүх мэдээлэл оргүй замхарна шүү дээ.

Ер нь твиттер, фэйсбүүкээр сонгууль явуулдаг байдлыг бүр мөсөн хуулиараа хоригломоор байна. Хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд энэ үзэл санаан дээр нэгдмээр байна. Яагаад гэвэл Монголын хэвлэл мэдээлэл түүхэндээ байхгүй доод хэмжээнд уналаа. Нэр хүнд нь ч унагаж байна.

Нэр хүндээ дагаад эдийн засгаараа ч сөхөрч гүйцлээ. Энэ бол жамаараа явж байгаа асуудал биш. Зориудаар хэвлэлийн салбарыг сул дорой болгож буй хэрэг. Манайхан өөрсдийнхөө өчүүхэн эрх ашгийн үүднээс сошиалыг бий

болоход маш их ашиглуулсан. Эрх баргчид өөрсдөө сошиал хаягтай, веб сайттай болоод тэрийгээ давуу тал болгосон. Үүнийгээ бага, багаар ахиулж явсаар Монголд хэвлэл мэдээллийн салбар оршин тогтнох боломжийг боомилж байна. Дээр хэлсэнчлэн тусгаар улс гэж байдаг бол өөрийн гэсэн үндэсний хараат бус хэвлэл мэдээлэлтэй байх ёстой. Чөлөөт хэвлэл мэдээлэл устаж үгүй болбол ард түмэн, улс орны эрх чөлөө үгүй болно. Тэгэхээр шийдвэр гаргагчид үндэсний хэвлэл мэдээллээ төрийн бодлогоор дэмжмээр байна.

Өнөөдөр хэвлэл мэдээллийн салбар хүчгүй байгаад хамгийн их баярладаг улс бол эрх баригчид. Тэд ядуу сэтгүүлчдийг хараад инээдээ нууж ядан баярлаж байгаа нь илт мэдэгддэг. Яагаад гэвэл өөрсдийг нь шүүмжилж чадахгүй болохоор хэвлэл мэдээллийнхнийг хараад жинхэнэ бах таваа хангаж байх шиг. Хэрэв тэднийг шүүмжилбэл гэрээгээ шууд зогсоочихно, гэрээ зогсвол нөгөө хэдэн сэтгүүлч нөгөө хэвлэлийн газар хаалгаа барих нь дэндүү тодорхой учраас тэд ийнхүү бардамнаж байна. Одоо хэвлэлүүдэд олдож байгаа ганц гэрээ нь Засгийн газрынх л байна. Л.Оюун-Эрдэнийн танхим сайн, муу хэлүүлээд л хийсэн ажил, мөрийн хөтөлбөрөө хэвлэл мэдээллээр дамжуулж олон нийтэд хүргэж байгаа нь үнэн. Сэтгүүлчдийн ядуу хоосныг нь гайхан баярлаж байгаа эрх баригчдад хэлэхэд цаг эргэдэг юм шүү. Та нар дараагийн сонгуульд ялалт байгуулж чадахгүй унавал олон дайсантай болно. Тэр цагт энэ олон хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг ядуу болгосон та нарыг сэтгүүлчид нэг нүдээрээ ч тоож харахгүй. Одоо энэ сөрөг хүчин болсон АН-ыг гөлөг ч гэж тоож хардаггүйтэй яг адилхан хувь тавилан та нарыг хүлээж байх вий. Тэд мэдээж мөнгө өгсөн хүний л захиалгыг биелүүлнэ. Хэвлэл мэдээллийн салбар бол бүгд хувийн хэвшил. Тэр утгаараа хүчтэй байх хамгийн том үзүүлэлт нь эдийн засгийн чадамж байдаг. Бусад нь бол хоёрдугаар асуудал. Эдийн засгаар ядуу дорой бол шууд л мөнгөтөй хүний эрхшээлд ордог. Юун нөгөө шударга, үнэний дуу хоолой. Хэвлэл мэдээллийнхэн эдийн засгийн чадамжгүй, ядуу байгаа цагт ийм шалгуур хамгийн сүүлд л тавигдана. Хэдэн сэтгүүлчдээ тогтоон барихын тулд цалингаа таслахгүй тавих нь энэ хүнд үед хамгийн түрүүний асуудал. Ингээд яриад байвал өнөөдөр Монголын хэвлэлийн салбарын зовлон ердөө л мөнгө байхгүйн л зовлон байна. Тиймээс ядахдаа монголчууд төрөө байгуулахдаа гадаадын хэвлэл мэдээлэлд төлбөр төлж сурталчилгааг нь тавихаа больё оо. Дотоодын хэвлэл мэдээллээр сурталчилгаагаа хийдэг болъё. Бүүр хуулиараа сонгуулийн сурталчилгааг гадаадын хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр явуулахыг хориглох заалт тусгаж өгье.Хууль тогтоогчид энэ асуудлыг анхаарч, бодлого гаргаж чөлөөт хэвлэлийг дэмжих хэрэгтэй байна.

Recent Posts

Recent Comments

Archives

Categories