Author: ЭНХТӨРИЙН МӨНХТҮВШИН

Б.Баасандорж өөрийн шавь “Супер тархи” буюу Э.Энхмөнхтэй хамт

Монголын оюун ухааны академийн багш дасгалжуулагч, Олон улсын мастер Баттулгын Баасандоржтой ярилцлаа.

-Ой тогтоолтын улсын аварга шалгаруулах урьдчилсан шатны шалгаруулалт болоод УАШТ ямар журмаар хэрхэн явагдаж байна вэ?

-Урьдчилсан шатны шалгаруулалтад 110 гаруй хүүхэд оролцож, оюун ухаанаараа өрсөлдсөн. Энэ удаагийн тэмцээнд Эрдэнэт, Дархан, Хөвсгөл, Зүүнхараа, Сэлэнгэ зэрэг хөдөө орон нутгаас шинэ залуу тамирчид зорин ирж оролцож байгаа нь ой тогтоолтын тэмцээн жилээс жилд илүү өргөн хүрээтэй болж байгааг илэрхийлж байна. Эцсийн шатны шалгаруулалтад нийт 56 тамирчинг шигшиж авах учиртай. Зохион байгуулагчдын зүгээс ямар тамирчдыг шигшээд үлдээх вэ гэдгийг нийлбэр дүн, оноогоор нь тогтоож авдаг. Улмаар энэ сарын 18,19-нд болох ой тогтоолтын Улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцох эрхтэй болж байна гэсэн үг.

-Монголын оюун ухааны академид хэзээнээс багш, дасгалжуулагчаар ажиллах болов?

-Монголын оюуны академи анх 2009 онд Монголын оюуны хөгжил, оюуны спорт төрийн бус байгууллага нэртэй байх үед би долоо дахь төгсөлтөд нь хамрагдаж байсан. Түүнээс хойш энэ спортоор хичээллэж эхэлсэн. Одоогоос таван жилийн өмнөөс ой тогтоолтын багш дасгалжуулагчаар ажиллаж байгаа.

-Энэ спортоор хичээллэж, багшлах хугацаанд гаргасан амжилтууд гэвэл?

-Миний хувьд олон улсын тэмцээнд оролцож байгаагүй л дээ. Гэвч миний хувийн амжилт бол шавь нарын минь амжилтаар илэрхийлэгдэх байх гэж боддог. Гэр бүлийн байдлаас болж, ямар нэгэн олон улсын чанартай тэмцээн уралдаанд оролцох боломжгүй байсан. Тийм учраас Монголд оюуны спортыг хөгжүүлэх талаас нь түлхүү ажиллах болсон. Монголд анх өсвөр насны ангилал гарч ирээгүй байхад тамирчин бэлтгэж, тэмцээнд оролцуулж байлаа. Өдгөө манай өсвөрийн тамирчид дэлхийд чансаагаараа тэргүүлж байгаа нь миний бахархал юм.

-Багшийн эрдэм шавьд хэмээдэг. Таны гарын шавь нараас Олон улсын их мастер Э.Энхмөнхийг “Супер тархи” нэрээр нь олон түмэн мэднэ. Шавь нарынхаа тухайд яриач…

-Сүүлийн үед манай оюуны спортоор хичээллэдэг хүүхэд, залуучуудын амжилтыг зөвхөн Монголд биш дэлхийд гайхан бишрэх болсон. Энэхүү амжилтыг бүтээж буй тамирчдын төлөөлөл болох 2014 оны өсвөрийн дэлхийн аварга, 2016 оны “Super Brain” шоуны ялагч оюун ухааны академийн тамирчин, Олон улсын их мастер Эрдэнэбатхааны Энхмөнх миний хайртай шавь нарын нэг. Анх 2013 онд манай академид элсэн орж, миний шавь болсон түүхтэй. Эхлэн сурагч нар энэ спортоор анх хичээллэж эхлэхэд мэдэхгүй, чадахгүй зүйлс их гарч ирдэг л дээ. Энэ их тоог яаж цээжлэх вэ, боломжгүй юм байна гэх зэргээр шантрах тохиолдол бий. Энэ бүхнийг өөрийн хичээл зүтгэл, авьяас билгээрээ давж чадвал амжилт чиний гарт шүү гэж шавь нартаа үргэлж захидаг. Э.Энхмөнхийн хувьд цаашдаа бэлтгэл сургуулилтаа сайн хийж, энэ эрчээрээ зүтгэх юм бол олон сайхан амжилт гаргах бүрэн бололцоотой, манай улсын шилдэг тамирчдын нэг.

-Монголын оюуны спортын тамирчид дэлхийд толгой цохиж байна. Бусад орны тамирчидтай харьцуулбал ямар давуу тал ажиглагдаж байна вэ?

-Монголын оюуны спортын академийн тамирчид 2011 оноос хойш багаараа тэмцээн уралдаануудад оролцож ирсэн түүхтэй. Өдгөө 42 удаагийн олон улсын чанартай дэлхийн аварга, оюуны олимп гэсэн томоохон тэмцээнүүдэд оролцож байсан. Үүнээс нийт 677 медалийг эх орондоо бахархалтайгаар авчиржээ. Тэр дундаа Монголын өсвөрийн тамирчид 2013 оноос хойш дэлхийн аваргын тэмцээнд тасралтгүй түрүүлсээр байгаа нь монгол хүний оюун ухаан ямар гайхамшигтай болохыг харуулж байгаа хэрэг юм. Дэлхийд ой тогтоолтоороо тэргүүлдэг Герман, Швед, Англи, Япон улсын тамирчид энэхүү спортоор тасралтгүй 10-аас дээш жил хичээллэдэг. Бүр өөрийнхөө мэргэжил болгож чаддаг л даа. Мөн улсаас нь хангамж сайтай байдаг. Гэтэл манай улсын тамирчид чөлөөт цагаараа энэхүү спортоор хичээллэж байна. Тэглээ гээд гадаадын алдартай тамирчдын арав гаруй жил хичээллэж байж эзэмшсэн ур чадварыг нэгээс хоёр жилийн дотор л эзэмшдэг. Хамгийн ойрын жишээ гэвэл саяхан Солонгос улсад болсон ой тогтоолтын олон улсын тэмцээнд манай тамирчид багаараа тэргүүн байр эзэллээ. Мөн дунд насны ангиллаас насанд хүрэгчдийн ангилал руу шилжин орж байгаа Энхшүр, Мөнхшүр хэмээх ихэр тамирчид тив дэлхийн мундгуудтай эн тэнцүүхэн өрсөлдөж, хоёр, гуравдугаар байрт шалгарч, эх орныхоо нэрийг дэлхийд дуурсгасан.

-Ой тогтоолтын спортын онцлог, давуу тал мэдээж их байх. Энэхүү спортынхоо тухайд яривал?

-Оюуны спорт гэж ярихаар хүмүүс шатар, даам гэж боддог. Ингэж бодох нь ч зөв. Яах ч аргагүй энэ спортын хатан, хаан болсон төрөл шүү дээ. Гэвч оюуны спорт дотроо маш олон төрөл бий. Манай академи оюуны спортын арван төрлөөр хүүхдүүд, тамирчдаа бэлтгэдэг. Улмаар тэмцээнд арван төрлийнхөө нийлбэр оноогоор аваргаа шалгаруулдаг. Энэ арван төрөлд харааны ой тогтоолтыг шалгасан хүний нэр, царай зүс цээжлэх, багц хөзөр цээжлэх, тоо, түүхэн үйл явдал цээжлэх, сонсголын ой тогтоолтыг шалгасан дуут цифр цээжлэх зэрэг бий. Ер нь оюуны спорт нь дан ганц тамирчин, хүүхэд гэлтгүй хүн бүрийн өдөр тутмын амьдралд хэрэг болж байдаг. Бидний амьдралд наад зах нь хүний утасны дугаар цээжлэхэд бэрхшээл гарч ирдэг шүү дээ. Тэгвэл оюуны спортоор хичээллэсэн хүүхэд, тамирчид үүнийг төвөггүйхэн цээжилчдэг. Ер нь бидний амьдралд асар их цээжлэх зүйлс өдөр бүр л гарч ирдэг. Тэр бүрийг яг таг цээжилнэ гэдэг энгийн хүний хувьд их хэцүү. Харин оюуны спортоор хичээллэсэн хүний хувьд энэ бүх зүйл ямар ч асуудалгүй болдог. Гэхдээ заавал энэ спортоор хичээллэж тамирчин болох албагүй л дээ. Хамгийн чухал нь үүнийг ажил, амьдралдаа ашиглаад явах нь чухал.

-Хэд хоногийн өмнө юу хийсэн, хэнтэй уулзаж, юу ярьсан гэдгээ мартах тохиолдол амьдрал дээр их л дээ. Тэгвэл энэ спортоор хичээллэснээр энэхүү мартах өвчнөөс салж чадах уу?

-Зарим шаардлагатай мэдээллийг мартах эсвэл гэнэт мартах зэрэг үзэгдлийг өөр өөрийнхөөрөө би “зөнөж” байна, “мартдаг өвчтэй” болсон байна гэх зэргээр ташаа ойлгодог. Ер нь марталт бол нийтлэг тохиолддог бөгөөд оюун ухааны хэвийн үзэгдэл юм. Сэтгэл судлаач, ой тогтоолт судлаач, алдарт “The Memory” номыг бичсэн Херман Эббингауз цээжилж, тогтоосон мэдээллийг дахин давтаж санахгүй бол цаг хугацааны багахан нарийвчлалд мэдээллийн тогтоомж огцом буурдгийг олж тогтоосон. Амьдрал дээрх энгийн нэгэн жишээг авч үзье. Оюутан, сурагчид шалгалтын өмнө хичээлээ давтах нь мэдээллийг хадгалах үйл явц болдог. Шалгалтын үеэр мэдээллийг эргэн санах үйл явц тохиодог. Харин дараа нь шалгалтын өмнө хадгалсан мэдээллийг давтахгүй бол 20 минутын дараа мэдээлэл бага багаар алдагдсаар 31 өдрийн дараа юу ч үгүй болдог. Үүнтэй холбоотойгоор Б.Ф.Скиннер “Ой тогтоолтоос үлдсэн хэсгийг боловсрол гэнэ” хэмээн хэлсэн удаа ч бий. “Decay” буюу гажуудлын онолоор мэдээлэл нь ой тогтоолтын ул мөр гэдэг ойлголттой холбоотой. Ямарваа шинэ зүйлийг цээжлэхээр бол ой тогтоолтын ул мөр шинээр үүсдэг. Тэрхүү ул мөр нь мэдээлэл өнгөрөн явсан гэдгийн баталгаа гэсэн үг юм. Энэхүү ул мөрөөр мэдээлэл нааш цааш явахгүй тохиолдолд ул мөр бага багаар бүдгэрч алга болдог. Иймд өнөөх марталт үүсдэг гэж үздэг л дээ. Манай академид ойр зуурын юм мартчихаад байдаг боллоо гэсэн хүмүүс их ирдэг. Тэгэхээр яаж мартахгүй болох вэ. Юуны өмнө өдөр бүр тодорхой оюуны дасгал хийдэг байх ёстой. Юмыг мартах гол шалтгаан нь стресс. Тэгэхээр өөрийгөө аль болох тайван байлгаж, аливаа юманд уурлаж, бухимдалгүй, зөвөөр ойлгож, ой тогтоолтын энгийн дасгал хийж, стресстэхгүй амьдарвал мартах өвчнөөс салж чадна.

-Ой тогтоолтын энгийн дасгал хийснээр аливаа юмыг мартахгүй болно гэхээр ямар дасгал хийх хэрэгтэй юм бэ?

-Та өөрийгөө аливаа зүйлийг мартаад байна гэж бодож байвал өдөр бүр гучин минут ямар нэгэн ном унших, үгийн сүлжээ бөглөх, судоку тоглох зэрэг ой тогтоолт сайжруулдаг энгийн дасгалыг хийх хэрэгтэй. Эдгээр дасгалуудыг өдөр тутмынхаа амьдралд хэвшил болгосноор аливаа юманд анхаарлаа бүрэн төвлөрүүлж чаддаг болно. Анхаарал төвлөрч байна гэдэг нь бид тэр зүйлд ач холбогдол өгч байна гэсэн үг. Ач холбогдол өгч байгаа нь тухайн юмсыг мартахгүй болж байгаа хэрэг л дээ. Ер нь мартсанаа шууд санана гэдэг боломжгүй. Тийм болохоор мартахгүйн тулд тухайн зүйлдээ хариуцлагатай хандаж, үйл явдал бүрийг ер бусын мэдээр төсөөлөн бодож, ач холбогдол өгч байх нь чухал юм.

-Ойрын хугацаанд болох олон улсын чанартай ямар тэмцээн уралдаанд шавь нараа бэлдэж байна вэ?

-Ирэх наймдугаар сард Хонгконгт болох Азийн аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцоно. Үүнд удахгүй болох улсын аваргын тэмцээний сүүлийн шатанд шалгарсан тамирчдыг шигшиж, сонгон авч явах болно. Тийм болохоор Азийн аваргад оролцох тамирчид манай улсын шилдэг тамирчид байна гэсэн үг.

-Ер нь энэхүү спортын арга техникийг ерөнхий боловсролын системд хамруулан зааж, хичээллэх боломж бий юү?

-Бага насны хүүхдэд, тэр дундаа бага ангийн сурагчдад ордог хичээлүүдийн 50-иас илүү хувийг нь тухайн хүүхдийг бие хүн болгон төлөвшүүлэх чиглэлийн хичээл байвал эерэг үр дүн гарах болов уу гэж багш, дасгалжуулагч хүний хувьд боддог. Манай улсын боловсролын системд бага сага дутагдал бий. Тухайлбал, хүүхдийг багаас нь эхлээд математик, хими, монгол хэл, нийгэм, физик, гадаад хэл зэрэг олон төрлийн хичээлээр тал талаас нь “нүдэж” өгдөг. Эдгээр хичээлүүдийг тухайн хүүхдэд сонирхолтой арга барилаар зааж сургах нь чухал. Манай улсын бага ангийн хүүхдүүдийн 70 гаруй хувь нь математикийнхаа хичээлд дургүй гэсэн судалгаа байдаг. Гэхдээ математик гэх хичээлийн учрыг нь олчих юм бол маш хялбар, амар хичээл шүү дээ. Тэгэхээр бага ангийн хичээлд тухайн хүүхдийн баруун тархийг хөгжлүүлэх чөлөөт сэтгэлгээний хичээлүүдийг оруулж өгөх юм бол маш сайн үр дүнгээ өгөх учиртай. Оюун ухааны академид хүүхдийн баруун, зүүн тархийг зэрэг хөгжүүлэх спорт тоглоомын төсөл хэрэгжиж эхэлсэн байгаа. Үүнийг одоогийн байдлаар цэцэрлэгийн хөтөлбөрт хамруулж байна. Мөн сургуулийн биеийн тамирын хөтөлбөрт оруулж өгснөөр дан ганц сагс, гар бөмбөг гэх биш оюун ухааны спорт төрлөөр дасгал хөдөлгөөн хийснээр оюун санааны өв тэгш хөгжилтэй болох юм. Ирэх намраас оюун ухааны академийн нэрэмжит бага сургууль байгуулагдана. Цаашдаа сургууль маань өргөжих юм бол хүссэн хүсээгүй ерөнхий боловсролын системд ой тогтоолтын тодорхой нэршилтэй хичээл орохыг үгүйсгэхгүй .

“Авьяаслаг монголчууд-2015” телевизийн шоуны ялагч “Эгшиглэнт чимээ” хамтлаг энэ сарын 22-нд тоглолтоо хийхээр болжээ. Энэ тухай тус хамтлагийг үүсгэн байгуулагч, Монгол Улсын гавьяат багш С.Жамъянхоролтой ярилцлаа.

---

-Танай хамтлаг удахгүй тоглолтоо хийх гэж байна. Тоглолтын бэлтгэл ажил хэрхэн хангагдаж байна?

-Бид 15 жилийнхээ ойн баярыг угтаж, бие даасан тоглолтоо хийх гэж байна. “Эгшиглэнт чимээ” хамтлагийн авьяаслаг хүүхдүүд маань мэргэжлийн уран бүтээлчид биш болохоор хичээл, сургууль гээд зав зай муутай хэдий ч хажуугаар нь амжуулахыг л бодож байна. Энэ сарын 22-ны 15 цагаас зөвхөн хүүхдүүдэд зориулан тоглоно. Харин орой 19 цагаас нийт ард түмэндээ зориулан уран бүтээлээ хүргэнэ. Үндсэндээ нэг өдөр хоёр тоглолт хийх гэж байна.

-Тоглолтонд мэдээж хэрэг таны гараар бүтсэн хөгжмийн зэмсгийн содон сонин хөг аялгууг сонсох байх. Өөр ямар уран бүтээлчид хүрэлцэн ирж уран бүтээлээ хүргэх вэ?

-Миний ч гэлтгүй 40 гаруй шавь нарын минь бүтээсэн 500 гаруй төмөр, мод, яс, хуванцар, шил, шаазан гэх мэт эд зүйлсийг хөгжмийн зэмсэг болгон ашиглаж, хөг аялгууг нь сонсгоно. Манай тоглолтонд урилгаар Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Н.Чулуунхүү, Завханы С.Батсүх, У.Далантай болоод “Universe best songs”, “Авьяаслаг монголчууд” шоуны оролцогчид оролцоно. Уран бүтээлч хүний хувьд үзэгч, олон түмэнтэйгээ уран бүтээлээрээ уулзана гэдэг хамгийн аз жаргалтай агшин байдаг. Тэр ч утгаараа удахгүй болох тоглолтоо тэсэн ядан хүлээж байна даа.

-“Авьяаслаг монголчууд” шоунд оролцоноос хойш гурван жил өнгөрчээ. Анх энэ шоунд оролцох болсон түүхээсээ хуваалцаач. Мөн “Эгшиглэнт чимээ” хамтлагийг хэдэн онд байгуулж байв?

-Завхан аймгийн Тосонцэнгэл суманд анх “Аялгуу” гэж хамтлагтай байлаа. Улмаар зах зээлд шилжихтэй зэрэгцээд амьдрал ахуй, ажил төрөл өөрчлөгдөж, Эрдэнэт хот руу шилжин суурьшсан юм. Ингээд Эрдэнэтэд “Ардын аялгуу” хэмээх хүүхдийн хамтлагтай болж, орон нутагтаа гурван жил тоглосон. Анх 2001 онд Дархан-Уул аймагт шилжиж ирээд “Эгшиглэнт чимээ” хамтлагийг үүсгэн байгуулсан. Түүнээс хойш өдий хүртэл хүүхдүүдтэйгээ ажиллаж, түмэн олондоо уран бүтээлээ хүргэж байна. “Авьяаслаг монголчууд” шоунд оролцох болсон маань их сонин. 2015 онд би охиныхоо урилгаар Япон улсад очиж хонхны баярт нь оролцоод ирсэн чинь манай шавь нарын эцэг, эхийн төлөөллөөс “Авьяаслаг монголчууд” шоунд оролцохоор аль хэдийнэ бүртгүүлсэн байж. Би өөрөө оролцохгүй хүүхдүүдээ оруулъя гэж шийдээд бэлтгэж эхэлсэн. Тэгээд “Авьяаслаг монголчууд” шоуны баг манай бэлтгэл хийдэг танхимд ирж өөрсдөө бидний үзүүлбэрийг үзэж сонирхсон. Учир нь хөгжим, хүүхдүүд гээд бүх зүйлээ аваад очиход шалгаруулалт хийсэн газар бид багтахааргүй байсан л даа. Шоуны багийнхан ч бидэн дээр ирж бидний тоглолтыг үзээд, хэсэг ярилцаж суухдаа намайг хүүхдүүдтэйгээ хамт хөгжимдөж шоундаа оролц гэж зөвлөсөн. Ингээд хамгийн эхний шалгаруулалт буюу нээлттэй шалгаруулалтад орж байсан түүхтэй. Одоо бодоход их сайхан дурсамж шүү. Харин эхний шат буюу шүүгчийн шалгаруулалтад бид хотод ирж оролцох ёстой байсан. Нэгэнт шоундаа орно гээд сэтгэл шулуудсан учраас эцэг, эхтэйгээ ярилцаад том оврын автобус хөлсөлж хотод ирж байсан. Тухайн үед үнэхээр хүнд байсан ч анх тайзнаа гарч тоглолтоо үзүүлээд үзэгч, шүүгчдээс сайхан үнэлгээ авсандаа баяртай байдаг. Энэ шоунд оролцохоос өмнө зүүн Азийн хүүхдийн 10 дугаар наадам гэж Найрамдал зусланд болж байхад нь оролцож байв. Хоёр мянган оны үед “Туурайн төвөргөөн” гээд олон улсын шинэ хөгжмийн зэмсгийн наадам болж, түүнд бас оролцож байлаа. Улмаар “Авьяаслаг монголчууд”-д оролцож, түрүүлсэн дээ бахархаж явдаг.

-Энэ шоунд оролцоод ялагч болно гэдэгтээ хэр их итгэлтэй байсан бэ?

-Тухайн үед оролцохдоо түрүүлнэ, ялагч болно гэж ёстой бодоогүй. Зүгээр л оролцоод үзье л гэж зорьсон. Ингээд нэгдүгээр шатанд тэнцчихлээ, дараагийн шалгаруултад нь тэнцчихээд за болоо, хангалттай л гэж бодсон. Улмаар шат ахих тусам за шилдэг наймд үлдчихвэл яах бол, бүр цаашаа шилдэг гуравт, финалд үлдчих юмсан гэсэн бодол өөрийн эрхгүй төрдөг юм билээ. Тэр ч утгаараа их хичээх хэрэгтэй болсон. Олон хүний хөдөлмөрийн үр шим түмэн олонд хүрэх нь илүү байсан байх л даа.

-Тухайн үед үзэгчдээс хамгийн олон санал авлаа гэж хэлэх тэр мөчид хамгийн түрүүнд юу бодогдсон бэ?

-Маш сайхан санагдсан. Хүүхдийн цэвэр ариун сэтгэл, цагаан энерги, буян заяа их нөлөөлсөн. Монголчууд маань ч их дэмжиж саналаа өгсөн. Гадаад, дотоод гээд биднийг дэмжиж тусалсан хүмүүсийн ачийг уран бүтээлээрээ хариулах болно.

-Энэ шоуны ялагч “Эгшиглэнт чимээ” хамтлаг анхны 100 сая төгрөгийн эзэн болсон. Нууц биш бол энэхүү мөнгийг юунд зарцуулсан бэ?

-Тэрэнд нуугаад байх юу байхав. Нэг хүний тухайд гэвэл энэ мөнгө чинь их шүү дээ. Харин хамтлаг, тэр дундаа манайх шиг ийм өргөн бүрэлдэхүүнтэй хамтлагийн хувьд ямар хэмжээний мөнгө болох нь ойлгомжтой байх. Бид энэ хөрөнгөө ашиглаж, цаашдаа уран бүтээлээ тасралтгүй хийх боломжтой. Ерөнхийдөө шагналын 100 сая төгрөгөө нийт хүүхдүүд, уран бүтээлчдэд хувааж өгсөн. Мөн хөгжмийн зэмсэг, замын зардал гээд энгийн зүйлсэд л зарцуулсан. Зарим муухай бодолтой хүмүүс “Эгшиглэнт чимээ” хамтлагийн багш 100 сая төгрөгөө ганцаараа халаасаллаа гэж ярьж байна. Тийм байж болох уу.

-Мэдээж хэрэг хөрөнгө мөнгө чухал биш. Харин олон түмэндээ хайрлуулж, хүндлүүлнэ гэдэг асар их хөрөнгө гэлээ. Тэр ч үнэн байх. Шоунд оролцсоны дараа төр засгаас таны зүтгэлийг үнэлж гавьяат багш хэмээх эрхэм цолоор мялаасан шүү дээ?

-Тэгэлгүй яахав. Олон ч жил хүүхдүүдтэй гар нийлж ажилласны минь буян. Хүүхэд бүр ямар нэг авьяастай. Түүнийг нь нээж, хөгжүүлэх л чухал. 2012 оноос хойш “Зөв монгол хүүхэд”, “Авьяас” хөтөлбөрийн хүрээнд хүүхдүүдээ бэлдэж уралдаанд орсон. Мөн насаараа дунд сургуульд дуу хөгжмийн багшийн ажил хийж, нөгөө л цэвэр ариун сэтгэлтэй хүүхдүүдийн дунд явлаа. Ер нь миний амьдрал энэ бяцхан хүмүүстэй салшгүй холбоотой.

-Та ер нь аль нутгийн хүн бэ. Ажил, амьдралынхаа гарааг хэрхэн эхэлж байв?

-Би Завханых. Хөвсгөл нуурын дараа ордог Тэлмэн нуурын хөвөөнд мэндэлсэн хүн. Тэр нуураас цааш 60 киллометрийн зайд орших Монголын хамгийн хүйтэн цэг гэх Тосонцэнгэл суманд хүүхэд ахуй нас минь бусдын адил өнгөрсөн дөө. Сумын соёлын төвд сайн дурын уран сайханч явлаа. Циркийн урлагийг үүсгэн хөгжүүлэхэд хүч хөдөлмөр, авьяас билгээ зориулж першийн тэнцүүр, акробат, үг ярианы номер, илбэ, хөгжмийн эксцентрик зэрэг 70 шахам бүтээлийг чадварлаг тоглож, олон арван хөтөлбөр боловсруулан тавьж циркийн урын санд хувь нэмэр оруулсан ардын жүжигчин Ламжавын Нацаг гэдэг хүн улсын хоёр дахь циркийг Завханд байгуулж байсан юм. Тэр циркэд миний бие сайн дурын жүжигчин байлаа. Нацаг багш залуудаа хийж байсан хөгжмийн нэг үзүүлбэрийг хийж байлаа. Ерэн оноос хойш цирк маань хаалгаа барьсан даа. Түүнээс хойш дунд сургуульд нийгмийн ажилтан, дуу хөгжмийн багш зэрэг ажил хийж байгаад өөрийнхөө хүүхэд насныхаа сонирхлоор эд зүйлийг дуугаргаж, хөгжмийн зэмсэг болгох ажилдаа тууштай орсон. Өдгөө жаргаж суудаг жаран насыг зооглож байна даа (инээв).

-Ямар ч хамаагүй эд зүйлийг хөгжмийн зэмсэг болгон ашигладаг нь таны бас нэг авьяас байх. Анхны хөглөсөн хөгжмийн зэмсэг юу байв?

-Анх модоор хөгжим хийж эхэлсэн. Дараа нь Оросын эвхдэг 40 төгрөгний үнэтэй цагаан орны төмрөөр хөгжим хийсэн. Түүний дараа лонхонд ус хийж эзлэхүүнээр нь хөглөж хөгжим хийж байлаа. Ингээд шаазан, чулуу, яс, турба, төмөр, сангийн хоолой, машины эд анги, бууны сумны хонгио, насос, чийдэнгийн бүрхүүл гээд дуу гаргаж болох бүх зүйлсээр хөгжим хийж байна даа. Айлд орж цай уухдаа ч хүртэл аягыг нь цохиж, үүнээс ямар дуу гарах бол гэж туршиж явдаг. Нэг хэсэг үүгээр өвчилсөн гэх үү дээ. Шөнө нь янз бүрийн эд зүйлсийн дуу чимээ сонсогдож байна хэмээн зүүдэлж хонодог байлаа. Манай шавь нар ч гэсэн эд зүйлээр хийсэн өөрсдийн сонин содон хөг аялгуу гаргадаг хөгжмөө авчирч үзүүлдэг. Энэ чиглэл рүү их дурладаг шүү. Өдгөө миний хөглөсөн хөгжим нэг мянга руу дөхөж байна. Мөн олон ч сайхан шавь нартай болжээ.

-Таны удамд урлагийн хүмүүс бий юү. Гэр бүлээ танилцуулбал?

-Манай гэр бүлийн хүн математикийн багш. Боловсролын салбарт мөн 30 гаруй жил ажиллаж байгаа. Манай ууган хүү хотод цахилгаанчин мэргэжилтэй, урлаг уран сайханд сонсгол сайтай. Удаахь хоёр охин маань Соёл урлагийн их сургуульд багшилдаг. Бага хүүхэд маань мөн тэр сургуульд хөгжмийн зохиолч, найруулагчийн ангид суралцаж байгаа оюутан. Би чинь 50-иад оны хүн шүү дээ. Тухайн үед мэргэжлийн урлагийн байгууллага гэж байсангүй. Харин хөдөө айлын найран дээр ганц, хоёр дуу их сайхан дуулдаг ах дүүс байсан. Ер нь манай удам урлагтай их ойр хүмүүс л дээ.