Author: ЭНХТӨРИЙН МӨНХТҮВШИН

УИХ-ын гишүүн асан, АН-ын дарга С.Эрдэнэтэй цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Танай намын ээлжит бус их хурал уржигдар болж өнгөрлөө. Энэхүү их хурлаар ямар асуудал хэлэлцэв?

-Хэлэлцэхээр оруулж ирсэн дөрөв, таван асуудлыг хэлэлцэж, шийдсэн. Тухайлбал, 2024 оны УИХ болон орон нутгийн бүх шатны сонгуульд оролцох Ардчилсан намын мөрийн хөтөлбөрийн төслийг боловсруулах ажлын хэсгийг байгуулах эрхийг Үндэсний бодлогын хороонд шилжүүллээ. Өмнөх их хурлаар баталсан зарим нэг тогтоолуудыг хүчингүй болгосон. Үндсэн дүрмийн хэд хэдэн өөрчлөлтүүдийг хэлэлцлээ. Ардчилсан үзэл санаатай намуудын нэгдэх асуудлыг ҮБХ хэлэлцэх эрхийг шийдлээ. Эрх баригч намд нийгэм, эдийн засагтай холбоотой албан шаардлага хүргүүлэх үүргийг ҮБХ-нд чиглэл болгож өглөө.

-Нийгмийн анхаарлын төвд байнга байдаг нэг асуудал байгаа шүү дээ, намын даргын. Энэ асуудлыг яагаад хэлэлцсэнгүй вэ?

-Намын даргын асуудлыг ярих нөхцөл, шалтгаан одоохондоо үүсээгүй. Хуучин намын даргыг сонгохдоо сунгаа зарлаж, явуулдаг дүрэмтэй байсан. Харин одоо тэрхүү дүрэмд өөрчлөлт орсон. Шууд төлөөллийн төв байгууллага буюу ҮБХ-ны хуралдаанд нэр дэвшилт явагдаад, улмаар уг хуралдаанаас хамгийн олон санал авсан нэр дэвшигчийг намын их хурлаараа ёсчлон батламжлаад Дээд шүүхэд өргөн барьдаг дүрэмтэй болсон. Уг дүрмийг Улсын дээд шүүх бүртгэчихсэн шүү дээ, өнгөрсөн гуравдугаар сард. Тиймээс даргын асуудал яригдвал эхлээд ҮБХ-гоор хэлэлцэгдэж, шийдэгдэх ёстой.

-Их хурлынхаа үеэр та “Манай намын зарим нөхдүүд намын дарга болно гэж сэрүүн зүүдлээд яваад байна” гэж хэлсэн. Энэ үг хэнд хандаж, хэн рүү чиглэв. Намын дарга болох гээд бодит үйлдэл хийгээд яваад байгаа хүн нь хэн юм?

-Гадуур их л зүйл яригдаж байна. Тодорхой нэр дурдагдаж яригдаж байгаа гурван хүн бий. Ерөнхийлөгч байсан хүн нь өөрөө ч явж байна. Өөрөө явахын хажуугаар өөрийн хүрээллийн хүмүүсээ АН-ыг төлөөлөх эрх бүхий этгээд гэж үзүүлэхээр Шүүхийн байгууллагаар явж л байна. Сүүлийн үед М.Тулгат их яригдаж байна. М.Тулгатын хувьд хэдий АН-ын хууль ёсны нэр дэвшигч байсан ч Улсын дээд шүүх бүртгэхээс хэд хэдэн удаа татгалзсан. Саяны болсон их хурлаараа М.Тулгатыг дэвшүүлсэн намын 11 дүгээр их хурлын тогтоолыг хүчингүй болголоо. Тиймээс хууль ёсоор бол М.Тулгат албан ёсны нэр дэвшигч биш гэсэн үг. Энэ утгаараа АН-ын дараагийн даргыг дэвшүүлэх эрх зүйн орчин бүрдчихсэн гэж ойлгож болно. Зарим хүмүүс намын даргаа хэзээ дэвшүүлэх юм, хэзээ сонгох вэ гэж их асуудаг. Энэ асуудлыг шийдчихсэн явж л байсан. Харамсалтай нь Улсын дээд шүүх удаа дараа буцаасан. Тиймээс намын ээлжит бус их хурал хуралдаж М.Тулгатыг албан ёсоор намын даргад нэр дэвшигч гэдгийг хүчингүй болголоо. Ингэснээрээ АН-ын дараагийн намын даргад нэр дэвшигч эрх зүйн хувьд нээлттэй болсон гэсэн үг.

-Саяхан танай намын байранд АН-ын гишүүн Д.Мөнх-Эрдэнэ лайв хийж, багагүй шуугиан үүсгэх шиг боллоо. Угтаа намаа эвлэрүүлчихье гэсэн сэтгэлтэй байсан юм биш үү?

-Би, бидний хувьд ямар нэгэн асуудал үүсгээгүй. Эсрэгээрээ тэр хүн өөрөө өөртөө асуудал үүсгэсэн. Өөрийнх нь гаргаж байгаа үйлдэл, үг, үзэл бодол нь үнэхээр хүний ёсонд нийцэхгүй, их бүдүүлэг байсан. Энэ хүнийг хүмүүс янз бүрээр өөгшүүлж, дэмжсээр байгаад бүр хүн биш болгочихсон юм билээ. Хүн болгоныг загнасан, хараасан, гуйлгачин, хулгайчаар нь дуудсан ийм ааш авиртай болгож. Угтаа өөрөө ч тийм сайхан түүхтэй, цэвэр ариун, шударга хүн биш үү дээ. Гэхдээ ааш, аяг нь арай ч ийм биш байсан. Гэтэл одоо бүр сэтгэцийн өөрчлөлттэй гэмээр болж. Энэ хүнд хууль үйлчилдэггүй. Өөр хүн ингэж танхайрсан бол хэдийнэ шоронд сууж байгаа. Хэн дуртай нь гар утас бариад аль нэг албан газар, айл гэрт ороод эзнийг нь загнаад, доромжлоод байвал энэ нийгэм чинь юу болох вэ. Яагаад ганцхан Д.Мөнх-Эрдэнэ гэдэг хүн ийм давуу эрхтэй байгаа юм. Хэн түүнд ийм тусгай эрх олгосон юм. Шударга ёс ярьсан хүн. Өөрөө тийм шударга хүн биш. Одоо болтол өмнөх хэргүүд нь бүрэн гүйцэд шалгагдаж дуусаагүй л юм билээ. Бид намынхаа байранд ээлжит хурлаа хийчихээд дуусч байтал гэнэт л дөрөв, таван бүдүүн залуутай утсаа бариад л ороод ирсэн. Намын асуудлыг ярья гэсэн, ярьсан. Гэтэл хүн доромжлоод л эхэлсэн. Би тэрэнд заавал байцаагдах ёстой ч биш. Тэгэхээр нь утсаа боль, эндээс гар гэсэн. Юу ч болоогүй байхад бөөн шуугиан болж, жүжиглэж, жүжиглэж гарсан. Тэр үймээнээр миний ширээн дээр байсан утас алга болчихсон. Цагдаад хэлээд байршлаар нь хөөсөн. Хөөж явсаар Тахилтын тэнд нэг нөхрийн гэрээс утас маань гарч ирсэн. Нөгөө нөхөр надад энэ утсыг нэг машинтай хүн өгөөд харьж бай л гэсэн гэж байна лээ. Утсаа барьж орж ирээд хүн доромжилно, улмаар хулгай хийнэ. Д.Мөнх-Эрдэнэд мөнгө дутагдсандаа миний утсыг хулгайлсан гэж бодохгүй байна. Одоо энэхүү хэргийг цагдаагийн байгууллага шалгаж байгаа. Ийм гаж, бусдыг доромжилдог, олж авсан мэдээллээрээ шантааж хийдэг нөхдүүдэд хууль ёсных нь хариуцлагыг тооцох л учиртай. Энэ нийгэмд бүх зүйл хуулийн хүрээнд л явагдах ёстой. Тэгж лайв хийж байхдаа намайг тамгаа гаргаж ирээд үзүүл гэсэн. Би хэн дуртайд нь үзүүлдэг, тэр дундаа Д.Мөнх-Эрдэнэ шиг нөхөрт үзүүлэх шаардлага байхгүй. С.Эрдэнэд байгаа тамгыг ямар ч хамаагүй аргаар ав гэсэн захиалга их байгаа юм билээ. Тэрний нэг үйлдэл болоод өнгөрлөө л гэж харж байна.

-Тамга гэснээс саяхан УИХ-ын гишүүн Н.Алтанхуяг хэвлэлд өгсөн ярилцлагадаа танд байгаа тамга хоёр жилийн настай, шинэ тамга. Харин жинхэнэ тамга 22 жилийн түүхтэй. Хэнд байх нь чухал биш, гэхдээ 22 жил болж байгаа тамга бол жинхэнэ” гэж хэлсэн байна лээ. Танд тэр 22 жил болж байгаа тамга нь байгаа юм уу?

-Н.Алтанхуягийг би хууль жаахан гадарладаг, Ерөнхий сайд, АН-ын дарга байсан хашир туршлагатай, томоотой хүн гэж боддог. Ингэж ярьж байгаа бол энэ хүнд хуулийн мэдлэг үнэхээр байдаггүй юм байна. Н.Алтанхуяг гэх нөхөр хуулиа огт ойлгодоггүй юм байна. Энэ хүн нэг хэсэг АН-аас урваж, намынхаа гишүүнчлэлээс хасагдсан. Улмаар бие дааж, тухайн үеийн эрх баригчдын дэмжлэгээр Орхоноос сонгогдсон нөхөр шүү дээ. Ийм хүн өнөөдөр тамганы асуудлаар худлаа мэдээлэл өгөөд сууж байгаад нь харамсаж байна. Хоёр жилийн настай тамга гэж юу байхав. Тамга олгохдоо хугацаатай олгодоггүй. Улсын бүртгэлийн ерөнхий хуулиа тэр хүн сайн унших хэрэгтэй. Үнэхээр асуудал ярих гэж байгаа бол зүйл заалттай, хуулийн үндэслэлтэй ярьж бай. Тамга гэдэг бол тамга тэмдгийн үйлдвэрээс гарсан мод. Түүнд нь АН-ын регистр дугаар, сүлд, логотой, тийм л тамга байгаа. Миний мэдэхийн 2000 оноос хойш Ардчилсан намын тамга хэд хэдэн удаа өөрчлөгдөж, шинэчлэгдсэн. Манай намын түүхэнд хоёр ч удаа тамганы асуудлаас болоод маргаан өрнөж байсан. Тухайлбал, М.Энхсайхан, Р.Гончигдорж хоёрын хооронд тамганы маргаан болж байлаа. Тэр үед АН-ын тамга хоёр ч удаа шинэчлэгдсэн байдаг. Нөгөөтэйгүүр бүртгэлийн чиг үүргийг хэрэгжүүлдэг байгууллага бол Улсын дээд шүүх. Дээд шүүхийн баталсан бүрдүүлбэр хангах журам гэж бий. Энэхүү журмаар шинээр сонгогдсон нам, намын дарга бүрдүүлбэрээ бүрэн хангаж л байвал Улсын дээд шүүх шийдвэрээ гаргадаг. Өөрөөр хэлбэл бүрдүүлбэр хангаж, хуульд нийцэж байна гэж үзэх л юм бол тухайн намыг, намын даргыг ямар нэгэн тайлбаргүйгээр бүртгэх үүрэгтэй. Түүнээс биш улс төрийн намын дотоод асуудал руу орж, ийм маргаантай, тийм ч зөрчилтэй байна гэж тайлбар тавих эрхгүй. Хэрэв энэхүү бүрдүүлбэр, эсвэл намын үзэл баримтлал, дүрэм журам хуульд харшилж байгаа бол үүнийг Улсын дээд шүүх маш тодорхой тайлбарлаж хэлэх ёстой. Түүнээс биш ямар нэгэн хяналтын үйл ажиллагаа явуулах үүрэг байхгүй. Энэ утгаараа Улсын дээд шүүх 01 тогтоол гаргасан. Энэхүү тогтоолыг үндэслээд Улсын бүртгэлийн газар бүртгэл хийгээд хуулийн дагуу тамга тэмдэг хийлгэх эрхийг нь олгосон.

-Улсын дээд шүүхийн 01 тогтоол 2017 онд гарсан гэдэг. Улмаар 2020 онд та тэрхүү тамгаа Ц.Туваанд өгсөн биз дээ?

-2020 оны долдугаар сард Ц.Туваанд тамгаа түр шилжүүлсэн. Намын дүрэмд намын дэд дарга ганцхан эрх, үүрэгтэй. Тэр нь намын даргын өгсөн чиг үүргийг л биелүүлэх. Энэ утгаараа Ц.Туваанд тамгаа өгөхөөсөө өмнө намын даргын хувьд хоёр асуудлыг шийдчихсэн байсан. Нэгдүгээрт, намын даргын сунгааг зарлах, хоёрдугаарт, намын их хурлыг ирэх сард нь хуралдуулахаар шийдчихсэн байлаа. Их хурлаас өмнө намын даргын сунгааг явуулж дуусгаад улмаар хамгийн их санал авсан хүнийг хурлаараа ёсчлон батлаад Дээд шүүхэд бүртгүүлэх байсан. Гэтэл Ц.Туваан сунгааг шууд зогсоосон. Улмаар наймдугаар сард нь болох ёстой байсан намын их хурлыг ямар ч шалтгаангүйгээр хуралдуулаагүй. Ингээд асуудал нь явсан. Сүүлдээ бүр дүрмийн хулгай хийдэг болсон. Манай намын үндсэн дүрмийг Улсын дээд шүүхэд бүртгүүлэх зам зуур нь хэлэлцэгдэж, яригдаагүй заалтыг оруулсан. Тэрхүү заалт нь тухайн үеийн Ерөнхийлөгчийг дахин нэр дэвшүүлэх тухай заалт байсан. Ямар ч өрсөлдөгчгүйгээр. Ийм зүйл байж болохгүй гээд маргаан ид өрнөсөн. Ингээд Ц.Тувааныг чи наад тамга, тэмдэг өг, би өөрөө ажлаа эхлүүлснээрээ дуусгая гэхэд өгөөгүй, утсаа салгаад таг алга болсон. Ингээд аргагүй эрхэнд Бүртгэлийн байгууллага, хуулийн байгууллагад хандсан. Улмаар тамга тэмдгээ сэргээж, асуудлыг эхнээс нь цэгцэлж эхэлсэн. Хуулийн шат шатны байгууллага Ц.Туваанд байсан тамгыг хүчингүй болгож, шинэ тамга хэвлүүлэх эрх олгосон. Үүний дараа тамгын асуудлаар бүх шатны шүүх хурал болсон. Эцэст нь дахин давж заалдах эрхгүйгээр С.Эрдэнэд байгаа тамгыг хууль ёсных гэж шүүхээс шийдвэрлэснээр тамганы асуудал дууссан. Одоо нэг л асуудал үлдсэн байгаа.

-Тэр нь ямар асуудал вэ?

-Анх Ц.Тувааныг АН-ыг төлөөлөх эрх бүхий этгээд гэж үзээд Захиргааны хэрэг үүсгэчихсэн байгаа. Үүнийг одоо Ц.Туваан гэх нөхөр АН-ыг төлөөлөх эрхтэй эсэх асуудлыг тогтоох Захиргааны хэргийн шүүх хурал болж байгаа. Анхан шатны шүүхээр Ц.Тувааныг АН-ыг төлөөлөх эрхгүй гэж үзсэн. Гэтэл нөгөө талаас давж заалдсан. Энэхүү шүүх хурал өнөөдрийг болтол хуралдахгүй байсаар л байна. Хуралдах болгондоо янз бүрийн шалтгаан хэлээд хойшлуулчихдаг. Гэхдээ огт хуралдахгүй байна гэж байхгүй. Тиймээс удахгүй хуралдах байх. Энэхүү хурлын дараа нэг шийдвэр гарах байх. Энэ шийдвэр гарснаар төлөөлөх эрх, тамганы асуудал эцэслэгдэнэ. Тиймээс шүүхээр асуудал бүрэн гүйцэд шийдэгдээгүй учраас намын даргын асуудлыг хөндөхгүй байгаа юм. Шүүхийн шийдвэр гарахыг л хүлээж байна. Хэн нь зөв, хэн нь буруутай вэ гэдгээ харъя. Тэгж байж дараагийн асуудлыг ярина. Тиймээс л би өнөөдөр зарим нэг хүнд доромжлуулж, зарим нэг худлаа гүтгэлэг, хэл амны бай болоод л сууж байна. Би өнөөдөр хариуцлагаас зугтаж, тамга, тэмдгээ тэвэрчихээд суугаад байгаа зүйл байхгүй. Бүх зүйл хууль ёсны дагуу явах ёстой гэдэг зарчмаа л барьж ажиллаж байна.

-Шүүх нь ямар нэгэн шалтгаанаар байнга хойшлоод байна гэлээ. Танай намын асуудал шүүхийн байгууллагад очоод гацдаг, уддаг зүйл байна. Үнэхээр процесс нь ингэж удаан яваад байна уу, эсвэл шүүхийн байгууллагад хажуугаас нь нөлөөлөөд байгаа этгээд байна уу?

-Нөлөөлж байгаа хүн байгаа. Шүүхэд хэн нөлөөлж чаддаг юм, тэр нь тодорхой л байгаа. Миний хувьд заавал тэр нөлөөлж байгаа гэж нэрлэх шаардлагагүй. Шүүхэд нөлөөлөх бүхий эрх мэдэлтнүүд л нөлөөлж байгаа. Магадгүй 2024 оны сонгууль хүртэл АН-ыг маргаантай мэт байлгах сонирхол бий. Би энэ суудлаа, энэ тамгыг хэн нэгэнд май гээд өгчихмөөр л байна. Гэтэл өнөөдөр шүүхийн шийдвэр тодорхой болоогүй, асуудал эрх зүйн хувьд бүрэн шийдэгдээгүй л байна. Нөгөөтэйгүүр АН-ыг удирдаад, ардчилсан үзэл санаандаа баттай зогсоод энэ намыг аваад явчих, итгэл даах лидер манайд тодроогүй байна. Энэ намын даргад улангасан зүтгээд байгаа хүмүүс дотор Ардчилсан намын үзэл санааны тугийг босгоод явах хүн харагдахгүй байна.

-С.Баярцогтыг танай намынхан чинь их дэмжээд байгаа юм биш үү?

-С.Баярцогтыг гэж ярих болсон. Гэтэл С.Баярцогтын өөрийнх нь асуудал гэж байна. Одоо болтол шийдэгдээгүй Эрүүгийн шинжтэй зүйл ч байгаа. С.Баярцогт намын дарга болчихлоо гэж бодоход үйлдлүүд нь нотлогдвол яах юм. Тэр цагт Ардчилсан нам дахиад л тарах болно шүү дээ. Эсвэл АН-ын даргыг Женкод өгөх үү. Ёстой тийм зүйл байхгүй. Оросын тавиул, гадны гар хөл яагаад Ардчилсан намыг удирдах ёстой юм. Эсвэл Х.Баттулга гэх хүний эргэн тойронд байгаа тэр нэр дэвшүүлээд байгаа хүмүүсийг тавих уу. Ингэхээр ямар ч ялгаа байхгүй. Х.Баттулгыг л тавьж байна гэсэн үг. Монголд ардчиллын сүлд туг, баталгаа нь болсон ганц нам нь Ардчилсан нам. Тиймээс энэ том намын тамга тэмдэг, эрх мэдлийг хэн дуртайд нь май гээд өгөх нь өөрөө ардчилсан үзэл санаа руугаа нулимж байгаатай л агаар нэг. Би өнөөдөр гуч гаруй жил энэ намын төлөө явсан. Ардчилсан намын үүсгэн байгуулсан хүмүүсийн нэг. Тэгэхээр өөрийнхөө бий болгосон зүйлийг гучин жил зүтгэчихээд өөрийнхөө гараар нураана гэж байхгүй. Ийм хариуцлагагүй үйлдэл надаас гарахгүй.

-Нам, тамгатай холбоотой асуудлыг хоёулаа нэлээд их тодорхой ярилаа. Одоо танаас сөрөг хүчний намын даргын тань хувьд ганц нэг зүйл тодруулъя. Нийгэм өнөөдөр бухимдалтай байна. Залуучууд дөрөв, таван өдөр жагсаж, нүүрсний хулгайг ил болго гэж шаардаж байна. Энэ асуудлыг танай нам анхааралтай харж л байгаа байх. Үүнд та намын даргын хувьд, улстөрчийн хувьд ямар бодолтой явна вэ?

-Үүнийг маш болгоомжтой хандах асуудал гэж харж байгаа. Жагсаалыг муу зүйл рүү өдөөн турхирч байгаа, зохион байгуулалттай нэг хэсэг нөхдүүд байна. Би өөрөө гуч гаруй жил улс төрд явсан хүний хувьд өнөөдөр болж байгаа үйл явдлыг яг юу болоод байна вэ гэдэг нь зүгээр л уншигдаж байна. Нуулгүй л хэлье л дээ. Өнөөдөр төв талбайд жагсаж байгаа олон нийт дунд Ардчилсан намын оролцож байгаа оролцоо огт харагдахгүй байна. Жагсаалыг оройлоод, уриалаад байгаа хүмүүсийн төлөөллийг хараарай.

-Танд уншигдаж байгаагаар оройлоод байгаа нь ямар хүмүүс байна вэ?

-Зүгээр л сайн хараад үз. Оройлж байгаа нь нөгөө л нэг эерэг сөрөг дүр бүтээдэг, урлагийнхан, жүжигчид голдуу нөхдүүд байна. Хоёрдугаар энэ удаагийн жагсаалд асар их мөнгө орчихсон явж байна. Би тэр тэдэн төгрөг оруулсан, энэ хэдэн төгрөг авсан гэж хэн нэгнийг шууд гүтгэмээргүй байна. Зүгээр зохион байгуулалттай асар их мөнгө энэхүү жагсаал дотор явж байна. Надад бас хардах эрх байна. Нөгөөтэйгүүр улс төрд гучин жил явсан хүний нүдэнд бүх зүйл нь тодорхой уншигдаж байна. Нөгөөтэйгүүр удаа дараа янз бүрийн шалтгаанаар жагсаал цуглаан болж л байлаа. Тэр болгонд асуудал үүсгэсэн үүсгээгүй иргэдийг хууль, хүчнийхэн баривчилж хорьдог байсан. Гэтэл энэ болж байгаа жагсаалын үеэр нэг ч иргэнийг нэг ч хүнийг барьж, хориглосонгүй. Заавал барьж хорих ёстой биш л дээ. Гэхдээ хууль зөрчсөн үйл их хийгдсэн. Төрийн онцгой объект руу халдсан. Хашаа, үүд хаалга гээд бүгдийг эвдчихсэн. Ийм үйлдэл гаргаад байхад нэг ч иргэнийг баривчиллаа гэдэг зүйл явахгүй байгаа нь өөрөө хардлага төрүүлээд байгаа юм. Хүчирхийлэл, түрэмгийллийн шинжтэй маш олон үйлдэл болсон ч хэнд ч хариуцлага үүрүүлсэнгүй. Нөгөө нэг хүчирхэг цагдаа, тусгайгийнхан хаана байна. Эд нар тийм энэрэнгүй болчихсон гэж үү. Нүдэн дээр нь хууль зөрчөөд байхад яагаад баривчлахгүй байна вэ. Үүнийг би зохион байгуулалттай жагсаал гэж хэлээд байгаа юм. Зохион байгуулагчид нь харин тодорхой шүү дээ. Нөгөөтэйгүүр нүүрсний хулгайд уурссан иргэдийн эсэргүүцлийг өөр зүйлд ашиглах гэсэн зохион байгуулалттай үйл ажиллагаа маш идэвхтэй, хүчтэй явагдаж байна.

-Та гуч гаруй улс төрд явсан хүн. Таныхаар нүүрсний хулгайчид хэн бэ, тэд хаана байна вэ?

-Яг тэр гэж нэр цохож хэлэх нь өөрөө хууль бус зүйл. Ямар нэгэн хүнийг хэрэгт гүтгэж байгаа үйлдэл. Тиймээс хэн гэдгийг нь хууль, шүүхийн байгууллага тогтоож, зарлах биз. Гэхдээ нүүрсний хулгайг хийж байгаа хүн лав л ганзаганы наймаачин биш гэдэг нь тодорхой. Нүүрсний хулгайг хэн хийж чадах вэ, мэдээж эрх мэдэлтнүүд л хийнэ. Тэр дундаа онцгой эрх мэдэлтэй хүмүүс л хийнэ. Тэгэхээр нэр нэрлээд байх шаардлага байхгүй. Энэ ойлгомжтой асуудал. Тухайн цаг үед хэн гаалийн асуудлыг хариуцаж байсан, ямар хүн Төрийн толгойд байсан юм. Эдгээр этгээдүүд л мэдэж байгаа шүү дээ. Би тухайлбал, Л.Оюун-Эрдэнийн оронд байсан бол тухайн хил гаалиар гарсан этгээдүүдийг шууд зарлачих байсан. Гэхдээ хүн гүтгэх биш. Тухайн үед ийм албан тушаалтнууд байсан, тэр хүмүүс л мэдэж байгаа. Үүнийг хуулийн байгууллага шалгана биз гээд л хаячих байсан юм. Тэгэхгүй өөр дээрээ гал аваад л юм хум шийдүүлээд зогсож байгаа нь Л.Оюун-Эрдэнийн өөрийнх нь л буруу. Монголын баялгийг хулгайлж байгаа этгээдүүдэд юун ч хайртай юм. Шууд зарлах л ёстой.

-Сүүлд нь танаас нэг зүйл асууя. УИХ-ын чадамжийн тухай ярих боллоо. Уг нь манай улс чинь парламент засаглалтай улс биз дээ. Төрийн эрх барих дээд байгууллага нь УИХ. Гэтэл тэрхүү байгууллага өөрийнхөө онцгой эрхийг бусдад шилжүүлчихээд сууж байгааг та юу гэж ойлгож байна вэ?

-Би энэ асуудлаар УИХ-ын гишүүн байхдаа хатуу байр суурь хэлж байсан. Тухайн үед түүнийхээ шагналыг ч хүртэж байлаа. Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлд онц эрх олгодог, тэр дундаа УИХ-аас хууль, шүүхийн байгууллагуудын удирдлагыг томилдог, чөлөөлдөг, дүгнэлт гаргадаг эрхийг УИХ-ын тогтоолоор ҮАБЗ-д шилжүүлж байсныг зарим хүмүүс санаж байгаа байх. Тэрхүү тогтоолыг хэлэлцсэн чуулганы хуралд бий хатуу байр сууриа илэрхийлж байсан. Би “Энэ хуулийг батлах юм бол маргаашаас эхлээд та нар бүгдээрээ гөлөг болно. Бүгд бөлдөгдүүлнэ” гэж хэлж байсан шүү дээ. Нэг үгээр хэлбэл, УИХ-ын хэнтэй ч үл хуваалцах дархан эрхийг ҮАБЗ-д олгох нь туйлын буруу байсан. Тухайн үед энэ үйлдлийг нь дарангуйлал руу та нар хагас алхана шүү гэж хэлж байлаа. Би хэлээгүй биш хэлж байсан. Бүр парламентын гишүүн байхдаа үүнийг хэлж, анхааруулсан. Тэр цагаас эхлээд ҮАБЗ Дээд шүүх, прокурор том хууль хүчний албан тушаалтнуудыг томилдог, чөлөөлдөг эрхийг шууд эдлээд эхэлсэн. Тэгснээрээ өнөөдөр ямар үр дүн гарав. Парламент нь чадамжгүй, засаглалын бүрэн хямралд орчихсон л явж байна. Тухайн үед парламентын онцгой эрхээ ҮАБЗ-д алдсанаас болж одоо бүгд “гөлөг” болж байгаа биз. Төрийн эрх барих дээд байгууллага нь чадамжгүй улс орон цаашид хаашаа явах вэ гэдэг нь тодорхой. Үүнийг засах, залруулах ёстой.

УИХ-ын дэд дарга С.Одонтуяатай цаг үеийн асуудлаар болон эдийн засгийн бодлого, шийдлийн талаар ярилцлаа.

---

-Өнгөрсөн долоо хоногт та олонхын бүлгийн гишүүд хуралдаа суухгүй байгаагаас ирц хүрэхгүй, чухал асуудлуудыг хэлэлцэх боломж бүрдэхгүй байгаа талаар хурц шүүмжлэл хэлж байсан. МАН-ын бүлэг шүүмжлэлийг хүлээж авсан уу?

-Хүлээж авахаас өөр сонголт байхгүй шүү дээ. Сонгогчид, иргэд тэднийг хууль боловсруул, хэлэлц, батал гэж л сонгосон болохоос хурал таслаад, хувийн ажил амжуулаад бай гээгүй биз дээ. Энэ талаар яримааргүй байна. Өөр чухал асуудлууд их байхад…

-Эдийн засагч хүний хувьд Засгийн газраас явуулж байгаа хэмнэлтийн бодлого, Шинэ сэргэлтийн бодлого зэрэг нь улс орны эдийн засаг, санхүүгийн байдлыг өөд татаж чадах эсэх дээр байр сууриа илэрхийлбэл?

-Мэргэжлийн үүднээс тэргүүлэх эдийн засагтай орнуудын сайн туршлагыг тогтмол судалж, ажиглаж байдаг л даа. Өнөөгийн хөгжлийн бодлогууд зарчмын хэдэн тулгуур асуудлыг гүнзгий авч үзэж байж, үр дүн гаргадаг юм байна. Тухайлбал, Тэлэлтийн бодлого, холболтын бодлого, хөрөнгө оруулалтын бодлого, үйлдвэр, худалдааны бодлого, хууль, эрх зүйн бодлого гэх мэт. Орчин цагт эдгээр таван үндсэн чиглэлийг хөгжлийн бодлогод онцолж авч үздэг. Эдгээр нь улс орны төсөв санхүү, үйлдвэржилт, хөдөө аж ахуй, эрүүл мэнд, боловсрол, шинжлэх ухаан, соёл, урлаг гэх мэт бүхий л салбарыг хөгжүүлэх суурь нь болдог. Салбар бүрээр асуудлыг салгаж ярих, авч үзэхээ больсон. Амьдрал, бүх зүйл уялдаа холбоотой, нэгдмэл эд шүү дээ. Тийм болохоор Бодлого тодорхойлогчид дээрх таван бодлогыг цогц байдлаар, уялдаа холбоотой нь авч үздэг болох шаардлагатай болж. Байнга л хагас дутуу, цаг үеийн шаардлагад хөтлөгдсөн, автсан байдлаар шийдэх гэж оролдож ирсэн нь хуримтлагдсаар шийдвэрлэх аргагүй том хүндрэл хуримтлуулаад байна шүү дээ.

-Тэлэлтийн бодлого гэхээр жишээлбэл юуг авч үзэх вэ?

-Дэлхий дээрх амьдрал нь тэлэлт, өсөлт хөгжилгүй бол мухардах, мөхөх зүй тогтолтой. Үүнийг маш энгийнээр тайлбарлавал хүн ам тогтмол өсөж байдаг. Хүмүүсийн бий болгож байгаа өсөлтийн дагуу хоол хүнс, эдлэл хэрэгсэл, сурах, хөгжих орчин нөхцөлийг нь бүрдүүлж өгөх нь төрийн үндсэн үүрэг юм. Эдийн засаг хүн амын өсөлт, өсөн нэмэгдэж байгаа эрэлт хэрэгцээтэй нь уялдаад өсөж байхгүй бол хомсдол, хямрал нүүрлэдэг нь түүхийн туршид тогтоогдсон жам ёс. Гэтэл манай эдийн засаг жам ёсны өсөлтөө үзүүлж чадахгүй лав гурван жил боллоо. Ирэх жил ч өсөлт үзүүлэх найдлага тун бага байна. Ийм байхад эрх баригчид төсвийн орлогыг хэт өндрөөр тогтоож, зардлыг урьд хожид байхгүйгээр өсгөсөн. Дампуу төсөв гэж би хэлнэ. Ийм дампуу төсвийнхөө араас улсаа дампууруулчих вий гэж сэтгэл түгшиж байгаа. Цар тахлын дараах хямралыг давж гарахын тулд Хэмнэлтийн бодлого барих талаар их ярьж байна. Юуг хэмнэх вэ гэдгээ эрэмбэлж, тодорхойлж чадаагүй. Үр өгөөж нь даруй гарахгүй, ажлын байрыг олноор бий болгохгүй, иргэдийн амьжиргааг дээшлүүлэх жинтэй нөлөө байхгүй төсөл, хөтөлбөрөөс татгалзах хэмнэлт бол зөв зүйтэй гээд дэмжих байна. Гэвч тийм биш байгаа. Жижиг сажиг урсгал зардал танах, илүүдэл орон тоог цуцлах төдийгөөр хэмнэлтийн бодлогыг тунхаглаж байгаа нь хэсэг газрын “гал унтраах” төдий л нөлөө үзүүлнэ.

-Тэгэхээр таныхаар эдийн засаг хийгээд ирэх оны батлагдсан төсөв тун тааруу төсөв болжээ дээ?

-Эдийн засгийн өнөөгийн нөхцөлийг хямралын, бүр сүйрлийн гэж хэлж болно. Ийм үед эдийн засгийг хумих, “хэмнэх” биш харин тэлэх бодлогоор л аварч, хэвийн өсөлт рүү аваачина. Хямралаас үсрэнгүй хөгжилд хүргэсэн хоёр жишээг дурдах хэрэгтэй. 1929 оны аравдугаар сарын 29-ний “Хар мягмар гариг”. АНУ-ын хөрөнгийн зах дээр том компаниудын хувьцааны үнэ гуравхан цагийн дотор 1000 дахин унаж “Их хямрал” гэх хүнд үе эхэлсэн. АНУ-ын ерөнхийлөгч Франклин Делано Рузвельт их хямралыг зогсоож, улмаар Америкийн эдийн засгийг үсрэнгүй хөгжилд гаргасан бодлогыг боловсруулж хэрэгжүүлсэн байдаг. Хямралыг давахын тулд хэмнэх “агшаах” бус, эсрэгээр “тэлэх” бодлогыг явуулсан. Засгийн газрын хөрөнгө оруулалтын зардлыг ихээр өсгөж, хөгжлийн том төслүүдийг Засгийн газрын бонд, зээл, хөрөнгө оруулалтаар санхүүжүүлж хямралын жилүүдэд хэдэн мянган км авто зам, төмөр зам, нефтийн хоолой, далан, орон сууц зэрэг дэд бүтцийн төсөл, төлөвлөгөөг хэрэгжүүлсэн. Ажилгүйдлийг алга болгосон. Ингэснээр хямралт нөхцөлд иргэдийнхээ орлогыг хамгаалж, ахуй амьдралыг нь дордуулахгүй авч гарсан бодит түүх бий. Америкийг орон сууцжуулах төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхийн тулд 1938 онд Фэнимэй гэгдэх Үндэсний Мооргежийн Нийгэмлэгийг байгуулж ажиллуулж 1938-1968 оны хооронд хүн амынхаа орон сууцны асуудлыг бүрэн шийдсэн байна. Рузвельт “Хямралын үед мөнгө байхгүй байсан ч хамаагүй Засгийн газар том төслүүдийг санхүүжүүлж ажлын байрыг үлэмж нэмэгдүүлж байж л эдийн засгаа аварна” гэсэн Кэйнзийн онолыг хатуу баримталсан. Ийм үзэл баримтлалыг 2007-2008 оны санхүүгийн хямралын үед ерөнхийлөгч Барак Обама, Британийн ерөнхий сайд Гордон Браун нар эдийн засгийн бодлогодоо давтан ашиглаж, амжилт үзүүлсэн. Манай нөхцөл үүнээс онцын ялгаагүй байгаа.

-Та хоёр жишээ хэлье гэсэн. Хоёр дахь нь юу вэ?

-Тэр нь Хятадын туршлага. Мао Зедуны тушаалаар “Либерал хөрөнгөтнүүдийг Хятад орноос цэвэрлэх” уриатай “Соёлын хувьсгалын” уршгаар ган гачиг тохиогоогүй байхад иргэд нь өлсгөлөнд нэрвэгдэж, улс орных нь нийгэм, эдийн засаг, соёл, боловсрол бүхэлдээ уналтад орж, дампуурч байхад Дэн Сяопин Хятадын удирдагч болсноор түүхэн үсрэлт гаргасан. Дэн капитализмыг социализмтай хослуулах реформ буюу Нээлттэй хаалганы бодлогоо тунхаглаж, гадаадын хөрөнгө оруулалтад үүд хаалгаа нээж, “эдийн засгийн тусгай бүсүүд” байгуулснаар өнөөгийн эрчимтэй өсөлт бүхий Хятад орныг байгуулсан. Гол бахархал нь 800 сая хүнийг ядуурлаас гаргасан явдал юм. Гэтэл манайд ядуурлын хувь өсөөд, одоо бараг гурван хүний нэг ядууралд өртсөн гэх статистик гарсан. Хятадын ДНБ-ий өсөлт 80 дахин өсөж, 1980-2020 онд 191 тэрбумаас 15.6 их наяд доллар болж өссөн. Энэ бол дэлхийн түүхэнд урьд өмнө огт гараагүй өсөлт. БНХАУ-ын дарга Си Жиньпин эдийн засгийн нээлттэй бодлогыг үргэлжлүүлнэ гэсэн. Ингэхдээ нэгдүгээрт, зах зээлээ улам нээж, юуны өмнө үйлчилгээ, түүний дотор санхүүгийн үйлчилгээг чөлөөтэй болгоно. Банк болон даатгалын байгууллагуудын гадаадын эзэмшлийг нэмэгдүүлнэ. Хоёрдугаарт, гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах нөхцөлийг улам таатай болгож, гадаадын хөрөнгө оруулалтыг хорьсон жагсаалтаа эргэн харна. Гуравдугаарт, оюуны өмчийн хамгаалалтыг сайжруулна. Дөрөвдүгээрт, дотоодын хэрэглээний өсөлтөд суурилсан импортоо улам нэмэгдүүлнэ. Тавдугаарт, “Бүс ба зам” төслийн хүрээнд 80 оронтой хамтран ажиллах гэрээ байгуулсан бөгөөд хөрш орнуудтайгаа хамтран ажиллаж болох хамгийн өргөн талбар гэж үзэж байна” гэсэн байдаг. Гэтэл бид хүн төрөлхтний сайн туршлагаас зөрөөд хумих, хэмнэх бодлого барьж байгаа нь буруу.

-Олон улсын эдийн засгийн онол, арга зүй их. Бодит туршлага, туулсан замнал ч арвин бий. Үүнийг манай эрх баригчид, бодлого гаргадаг хүмүүс нь харж байдаг болов уу. Бид цаашид ямар бодлого барьж, эдийн засгаа бодитой тэлэх ёстой юм бэ?

-Орчин үед холболтын эдийн засаг, холбогдох чадамж гэх ойлголтууд хүчээ авсан. Холболт гэхээр дэд бүтэц, тээврийн асуудал дангаараа биш. Бүхий л холболт, тэр дундаа эрх зүйн, худалдааны холболт чухал. Өндөр хөгжилд хүрсэн орнуудыг харахад холболтын бодлогыг эрчтэй хэрэгжүүлсэн байдаг. 1989 онд АНУ, Канадын чөлөөт худалдааны гэрээ байгуулагдсан. Үүнд Мексик нэгдэж ороод 1994 онд Умард Америкийн чөлөөт худалдааны гэрээг байгуулсан. Ийм далайцтай холболтын дүнд хэдхэн тэрбумын эдийн засагтай байсан Мексик одоо 1.3 их наяд, Канад 1.8 их наяд, АНУ 22.2 их наяд ам.долларын эдийн засагтай болжээ. Дэлхийн ДНБ 91.98 их наяд ам.доллар. АНУ дангаар дэлхийн эдийн засгийн 25 хувийг эзэлж байна. Холболтын бодлого бүгдэд ашигтай тусдаг. Жижиг эдийн засагтай тусмаа холболтоос илүү их хождог. Украины дайн, тээвэрлэлтэд үүссэн гацаа, дэлхийн шинэ хуваагдал Монгол Улсад холболтын өргөн боломжийг нээж байгаа. Даанч холбох бодлого байхгүйгээс асар их боломжийг алдсаар байна. Ганц жишээ, нефть бүтээгдэхүүний хомсдол. Холболтын бодлоготой байсан бол бид хожоод, ашиг олох нөхцөл бүрэн байлаа. Чех, Унгар, Энэтхэг улсууд холболтын бодлого хэрэгжүүлсэндээ үүссэн нөхцөл байдлаас асар их хожлоо шүү дээ, сүүлийн нэг жилд. Гео стратегич Параг Ханна холболтын бодлогын 2016 онд “Холболтын газар зүй-Дэлхийн соёл иргэншлийн ирээдүйг зураглахуй” гэж номоо гаргасан. Манай эрх баригчид олоод харчих боломж бий. 2018 онд монгол хэл дээр орчуулагдсан байна лээ. Холболт гэхээр төмөр зам, авто замаа бодох нь хэдий буруу биш ч гол холболт буюу эрх зүйн зохицуулалт, худалдааны өргөн боломж нээх тал дээр огт ажиллахгүй байна. Тийм ч учраас одоо болтол барьсан төмөр замаа хил дамнуулан холбож чадахгүй суугаа. Оросын нөхцөл бүх талаар хүндэрч байгаа нь тодорхой үед бид дипломат болон худалдааны оновчтой холболтын бодлого явуулж чадахгүй, хий хоосон суусаар байна. Эртнээс найрсаг харилцаатай хөрш улсад үүссэн нөхцөл байдлыг зөв шинжлээд, айж хургах биш өөрийн бодлогоор холболтоо хийгээд л явах ёстой байсан юм. Маш их боломж алдагдлаа.

Ардчилсан нам хэд хуваагдсан нь хамаагүй. Албан ёсны буюу хууль, эрх зүйн чадамжтай тамга хэнд байна гэдэг нь чухал. Үнэт зүйл үзэл санаандаа нэгдье гэдэг бол хууль ёсны тамгатай талдаа нэгдье л гэсэн үг. Тэрхүү тамга нь одоогоор С.Эрдэнэ гэх хүнд бий. Энэхүү тамгыг ямар нэгэн байдлаар хүчингүй гэж үзэх асуудал эрх зүйн хувьд боломжгүй зүйл юм. Хэрэв С.Эрдэнийн гарт байгаа тамгыг хүчингүй гэж үзвэл өнгөрсөн орон нутаг, УИХ-ын сонгуулиас эхлээд Ерөнхийлөгчийн сонгууль хүчингүй гэж үзэхээс өөр аргагүй байдалд хүрнэ. Энэ бүх сонгууль хууль, дүрмийнхээ хүрээнд болоод өнгөрсөн. Бүх шатны сонгуульд Ардчилсан нам С.Эрдэнэ гэдэг хүний гарт байгаа тамгаар оролцсон байж таарна. Тухайн үед нь хүчингүй тамга гэж үзээгүй учраас л өнөөгийн УИХбүрэлдэж хууль тогтоох эрх мэдлээ хэрэгжүүлж байна. Ерөнхийлөгчийн ч гэсэн бүрэн эрхийн хугацаа эхлээд жил гаруй боллоо. Тиймээс Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийн хугацаанд буюу үлдэж байгаа таван жилд Монгол Улсын шүүх, хуулийн болоод бүртгэлийн ямар ч байгууллага С.Эрдэнэд байгаа тамгыг хүчингүй болгож чадахгүй. Тийм эрх зүйн боломж ч байхгүй гэсэн үг. Ямартаа ч уг тамгыг ойрын таван жилдээ хүчингүй болгочих зүрхтэй хүн Монголд гарч ирэхгүй л болов уу. Нэгэнт С.Эрдэнэд байгаа тамгыг хүчингүй болгож болохгүй учраас түүнтэй нийлэхээс өөр сонголт АН-ын нөгөө талынханд байхгүй. Х.Баттулга, Ц.Элбэгдорж, С.Баярцогт, О.Цогтгэрэл, Ц.Туваан, М.Тулгат гээд хэн ч байсан С.Эрдэнийн гарт байгаа тамга дор нэгдэхээс өөр сонголт ойрын таван жилд лав гарч ирэхгүй байх. Нөгөөтэйгүүр С.Эрдэнийн гарт байгаа тамгыг хүчингүй болгоод өөр тамгатай болчихно гэж муйхарлаж суухаар түүнтэй учраа ололцоод тамгыг нь эвтэйхэн салгах нь илүү амар. Ардчилсан намын гишүүдээ тал тал тийш нь тарааж байхаар С.Эрдэнэтэйгээ нэгдээд улмаар намын бүтэц, удирдлагуудаа их хурлаараа солих боломж АН-д бүрэн бий. Нэгэнт л тамгыг нь хүчингүй болгож болохгүй учраас С.Эрдэнийн талд зүтгэх, бодлого үйл ажиллагааг нь дэмжих АН-ын гишүүд цөөнгүй байна. Тэдгээр жирийн гишүүд бусад хуваагдчихсан АН-ын лидерүүдээ үнэнтэйгээ нүүр тулаад С.Эрдэнэтэйгээ нэгдээч ээ гэдгийг уриалж байгаа юм. Буруу зүгт яваа нөхдөө араас нь дуудаж байна гэсэн үг. Тиймээс С.Эрдэнийгээ үсдэж чирж, зодохоос илүү учир зүйгээ олсон нь АН-ын өнөө, маргаашийн улс төрийн замналд чухал. Хэнийг нь дагахаа мэдэхгүй байгаа төөрчихсөн гишүүд, дэмжигчид С.Эрдэнийхээ талд нэгдэх нь хамгийн зөв. Учир нь түүнд Монгол Улсын хуулийн өмнө гаргаад ирэх хүчинтэй тамга байна. Эрх зүйт нийгэмд бүх зүйл хуулийн хүрээнд явагддаг. Тиймээс л хуулиа мэддэг, нөхцөл байдлаа хэрсүүгээр хардаг, намынхаа эв нэгдлийн төлөө л гэж санаагаа зовоож байгаа хүн бүр С.Эрдэнийнхээ талд орох ёстой. Эхлээд хүчин төгөлдөр тамганыхаа дор нэгдчих. Дараа нь тэрхүү тамгаа хэндээ бариулах вэ гэдгээ шийдчихэж болохоор.

Э.МӨНХ

Өвлийн тэргүүн сар гарахтай зэрэгцэн улс төр халж эхэлж байна. Энэ халалт эрх баригч намын бага хурлын дараа тэсэрч улс төрд доргио үүсгэх үү гэдэг асуудал нийгмийн анхаарлын төвд байна. Ардын нам бага хурлаа ирэх сарын 6-нд товлосон. Уг хурлаараа Тэргүүн шадар сайд, Боомт хариуцсан сайд, УИХ-ын дэд дарга болоод зарим дэд сайд, аймгийн Засаг дарга нарыг томилох асуудлыг хэлэлцэнэ. Сайд, дарга нарын томилгоо МАН доторх эв, найрын тохиролцоо дээр явагдчих учраас хоорондоо зөрчилдөх нь бага. Харин нам болоод улс төр дэх эрх мэдлийн төлөөх гол тулаан болох томилгоо нь генсек. Зуун жилийн түүхтэй, эрх баригч намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга гэдэг сайд, дарга болохоос ч илүү том албан тушаал. Найдвартай, хүчирхэг ар тал. Энэхүү албан тушаалд фракцаасаа хүнээ томилуулах нь намын лидерүүдийн хувьд улс төрийн эрх мэдэл, хүчирхэг байдлаа бүрдүүлэх том боломж. Товчхондоо улс төрд эрх мэдэлтэй, нөлөөтэй байх гол тулгуур “цайз” гэдэг нь тодорхой. Гэтэл МАН дотор өөрийн хүнээ генсек болгох сонирхолтой хоёр том институци байгаа нь улс төрийн огцом халалтыг үүсгээд буй. Тэр нь намын батлахаа өгсөн Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх болоод намын дарга, Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ нар юм. Нэг, хоёрдугаар хүний хоорондох улс төрийн дайн далд хэлбэрт хүчтэй явагдаж байна. У.Хүрэлсүхийн хувьд өнөөдөртөө улс төрд “Акул ах” хэвээрээ байгаа. Гэвч 80-аад оны төлөөлөл болох Л.Оюун-Эрдэнэ, Д.Амарбаясгалан нар улс төрийн нөлөөлөл, эрх мэдлээ улам бэхжүүлсээр байх нь “Акул ах”-д мэдээж таалагдахгүй. Тэрээр хэзээ нэгэн цагт бусад Ерөнхийлөгчдийн адил “шүдгүй арслан” болж хувирна. Гэхдээ тэр цагаа хүлээж суух улстөрч биш гэдгээ генсект Я.Содбаатарыг томилохоор шулуудчихаад байгаа үйлдлээс нь харж болно. Я.Содбаатар МАН-ын генсек болчихвол У.Хүрэлсүхийн хувьд улс төр дэх унаж байгаа эрх мэдлээ өсгөхөөс гадна нөлөөллөө улам бэхжүүлэх боломж бүрдэнэ. Ерөнхийлөгчийн нөлөөлөл нам дотор хүчтэй байгаа цагт Л.Оюун-Эрдэнэ санаснаараа хөдөлж, улс төрийн томоохон нүүдэл хийх боломжгүй болно. Ерөнхий сайдын улс төрийн томоохон зорилтуудын нэг бол нүүрсний хулгайг ил болгох. Нэг жилийн өмнө тэрээр Ерөнхий сайд болмогцоо нүүрсний хулгайтай хатуу тэмцэнэ, нэр холбогдсон улстөрчдийг хөдөлшгүй баримтаар илрүүлж, олон нийтэд зарлаж, хариуцлага тооцно гэж мэдэгдсэн. Нүүрсний хулгайг ил болгосноор Монголын эдийн засаг хоёр дахин өсөх боломжтой гэдгээ ч хэлсэн. Түүний дэвшүүлсэн эдийн засгаа сэргээх Шинэ сэргэлтийн бодлогод энэхүү нүүрсний хулгайг ил болгох асуудал чухал ач холбогдолтой. Тиймээс энэхүү боломжийг алдахгүйн тулд улс төрийн хүчирхэг ар талтай байх, нөлөөллөө улам бэхжүүлэх шаардлагатай. Ингэхийн тулд эхлээд өөрийн хүнээ намынхаа генсект томилуулах нь зайлшгүй юм. Гэтэл тэрээр улс төрд арай л залуудаж байна. Одоохондоо халаагаа өгсөн ахынхаа улс төрийн нөлөөллөөс дээгүүр гарч чадахгүй байгааг улс төрийн хүрээнийхэн хэлж байгаа юм. Тиймээс Л.Оюун-Эрдэнийн хувьд кабинетаа өөрийнхөө хүмүүсээр дүүргэх боловч намынхаа генсекийг Ерөнхийлөгчийн институтэд алдахаас аргаггүй байдалд оров уу. Я.Содбаатар генсек болсноор Ерөнхий сайдын нүүрсний хулгайтай тэмцэх ажил царцаж эхэлнэ гэдгийг улс төрийн хүрээнийхэн ил далд хэлж байдаг. Үүнээс болоод У.Хүрэлсүх, Л.Оюун-Эрдэнэ хоёрын хооронд зөрчил үүсэх нь тодорхой юм. Улмаар нүүрсний хулгайд нэр холбогдсон гишүүд, улстөрчид Ерөнхийлөгчийг дэмжиж энгэрт нь наалдана. Харин намын даргаа ил, далдуур ад үзэж, улс төрийн томоохон тэмцлийг нь зогсоох ажлыг өмнөхөөсөө илүү идэвхтэй хэрэгжүүлэх нь тодорхой. Угтаа нүүрсний хулгайг ил тод болгож, холбогдох улс төрчдөд хариуцлага тооцож чадвал Монгол Улсад ашигтай гэдгийг хэн хүнгүй л мэдэж байгаа. Гэвч өнөөдөр улстөрчдийн эрх ашиг нэн тэргүүнд гэдэг зарчим хэвээрээ байсаар л. Эрх баригч нам дотор нүүрсний хулгайчид цөөнгүй байгаа учраас л Ерөнхийлөгчийн фракцыг дэмжиж, Я.Содбаатарыг генсек болгохоор тохиролцоонд хүрсэн талаар зарим эх сурвалжууд хэлж байна. Энэ үнэн эсэх нь удахгүй болох бага хурлаар тодорхой болно биз. Нөгөөтэйгүүр нүүрсний хулгай гэдэг эдийн засаг болоод үндэсний аюулгүй байдалтай холбоотой томоохон хэрэг. Үүнд Монгол Улсын төрийн тэргүүн ямар ч байр суурь илэрхийлэхгүй байгаад байна вэ. Л.Оюун-Эрдэнэ энэхүү асуудлыг ил тод хэлж, хатуухан үг хэвлэлээр дамжуулан намынхандаа анхааруулж байхад Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн тэргүүн, Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх нүүрсний хулгайн асуудлаар өдийг хүртэл чимээгүй байгаа нь ямар учиртай вэ. МАН-ын генсекийг томилоход ашиглагдах ёстой түүний нууц хөзөр байсан уу гэдэг эргэлзээг төрүүлж буй. Угтаа Ерөнхий сайдын нүүрсний хулгайг илрүүлэх ажлыг намынхан нь улс төрийн хүрээнд хүчтэйхэн дэмжээд өгвөл Монголд хууль хэрэгжүүлэх систем зөв хандлагаар ажиллаж эхлэх байлаа гэж хуульчид, улс төр судлаачид ярьж байна. Энэ ч үнэн. Гэвч Монголд асуудал бүрийг зөв хандлага руу оруулах гэж хичээж яваа нэгнээ унагаж байдаг улс төрийн ужгирсан араншин одоог хүртэл арилаагүйг дээрх үйлдлээс тодорхой харж болохоор. Монгол ядуу, буурай орон биш, зүгээр л хулгай ч ихтэй улс гэж нэгэн алдартай сэхээтэн хэлсэн удаатай. Энэ үг үнэн гэдгийг эрх баригч намын дотоод үйлдэл болоод өнөөгийн Монголын улс төрд өрнөж буй үйл явц тодхон харуулж буй. Юутай ч хоёр том интитуцийн хоорондох эрх ашгийн зөрчил, халалт МАН-ын бага хурлаар улс төрд хүчтэй доргилт үүсч болохыг улс төрийн хүрээнийхэн хэлж байна.