Author: ЭНХТӨРИЙН МӨНХТҮВШИН

Нийгмийн шинжлэх ухааны магистр, олон улс судлаач И.Доржнамжилтай Х Богдын талаар ярилцлаа.

---

-Хэдэн жилийн өмнө дээрхийн гэгээнтэн Далай лам Монголоос Х Богдыг тодруулсан. Өнөө жил Богдыг дахин баталгаажуулан дэлхий дахинд зарлалаа. Энэхүү үйл явцын талаарх мэдээллийг юуны өмнө та өгөхгүй юу?

-Х дүрийн Богдыг ярихын тулд өмнөх Богдуудын түүхийг цухас дурдах шаардлагатай болов уу гэж бодож байна. Хиагт Боржигин овогт алтан ургийн сүүлчийн хаан Лигдэн Хутагт 1634 онд таалал төгссөнийг бид бүхэн мэдэж байгаа. Үүнээс хойш удалгүй 1636 онд манжууд хүчирхэгжиж эхэлсэн. Тухайн үед Монголын улс төрийн болоод нийгмийн байдал туйлын тархай бутархай, эв нэгдэлгүй байсан цаг шүү дээ. Харин энэ үед Халхын Түшээт хан Гомбодоржийн хоёрдугаар хөвгүүн болж, Ханджамц хатнаас одоогийн Өвөрхангай аймгийн Зүйл сумын Есөнзүйл гэдэг газарт Ишдорж нэртэй төрсөн Өндөр гэгээн Занабазарыг 1939-1940 онд анхдугаар Богдоор өргөмжилсөн байдаг. 1640 онд Далай лам, Банчин Богдоос Жавзундарнатын хувилгаанаар тодруулан Занабазарыг таван настай байхад нь анхдугаар Богд Жавзундамба хутагтын ширээнд залж Халх Монголын шарын шашны тэргүүнд өргөмжилсөн түүхтэй. Энэ хүнийг яагаад Богдод өргөмжилсөн нь маш энгийн. Хамгийн гол зорилго нь монголчуудыг шарын шашнаар дамжуулан нэгтгэх үзэл явагдаж байсан юм билээ.

-Хоёрдугаар Богдын тухайд товчхон дурдахгүй юу?

-Анхдугаар Богдтой адилхан л агуулгатай. Хоёрдугаар дүрийн Богд Жавзундамба хутагт Лувсандамбийдонмэ 1724 оны луу жил Түшээт хан аймгийн Дархан чин вангийн хошуу одоогийн Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутаг Туул голын сав Өгөөмөр хэмээх газарт эцэг Эфү чин ван Дондовдоржийн хүү болж мэндэлсэн байдаг. Түүнийг дөрвөн сүүдэртэйд нь Банчин Богд Лувсан-Иш Халхын хоёрдугаар Богдоор тодруулж зургаан сүүдэртэйд нь ширээнд залсан шүү дээ. Тэрээр 1739 онд их амгалан нууц тарнийн Жүд дацан, 1756 онд хоёрдугаар Гоман хэмээгдэх гүн ухааны Дашчойнпэл дацанг тус тус байгуулсан үйлстэй. Богд 32 сүүдэр зооглож, улаагчин үхэр жил буюу 1757 оны өвлийн сүүл сарын 27-ны өдөр Их хүрээнд жанч халсан байдаг. Хоёрдугаар дүрийн Богдын нас барсан түүх өөрөө их сонин. Манжийн хаан хоёрдугаар дүрийн Богдыг гэрийн хорионд оруулсны улмаас удалгүй учир битүүлгээр нас барсан байдаг. Тиймээс хоёрдугаар дүрийн Богдын дараагаас өдийг хүртэл дандаа Төвөдөөс тодруулж ирсэн түүхтэй.

-Наймдугаар дүрийн Богд Жавзундамба хутагт өөрөө Төвөдөөс тодорсон хүн. Гэвч манай улсын тусгаар тогтносон түүхтэй салшгүй холбоотой байдаг. Энэ талаар та судлаач хүний хувьд товчхон ярихгүй юу?

-Хэдий төвөд хүн ч наймдугаар дүрийн Богд Жавзундамба хутагт Монголын тусгаар тогтнолын төлөө ямар чухал үүрэг гүйцэтгэсэн бэ гэдгийг надаар хэлүүлэлтгүй мэднэ биз дээ, манай ард түмэн. Ер нь Богд тодорно гэдэг бол асар ач холбогдолтой зүйл юм аа.

-Асар ач холбогдолтой зүйл гэлээ. Тэгвэл аравдугаар дүрийн Богдын хувьд ямар ач холбогдол гарч ирж байна вэ. Үүнд та судлаач хүний хувьд геополитик, шашны талаас нь тодорхой тайлбарлахгүй юу?

-Хамгийн түрүүнд Х дүрийн Богд Монголоос тодорсон нь чухал үйл явдал болоод байна. Хоёрдугаар дүрийн Богдын дараа буюу 260 гаруй жилийн дараа дахиад Монголоос Богд тодорч байна шүү дээ. Тэр утгаараа түүхэн талаасаа маш өндөр ач холбогдолтой цаг үед бид амьдарч байгаа хэрэг. Геополитикийн хувьд ямар ач холбогдолтой вэ гэхээр маш тодорхой хэдэн зүйл харагдаж байгаа юм.

-Тухайлбал…?

-Аравдугаар дүрийн Богд Монголоос тодорсон нь геополитикийн хувьд гурван зүйлийг тодорхой хэлж болох юм. Буддын шашны гурван том суудал байдаг. Нэг нь Далай лам, хоёр дахь нь Ванчин богд, гурав дахь нь Богд гэсэн ийм том гурван суудал байдаг. Ванчин Богд геополитик талаасаа ч тэр, шашин номын талаасаа ч тэр бүрэн Хятадын талд орчихсон. Жинхэнэ Богд гэгдэх Ванчин Богд одоо амьд уу эсвэл жанч болсон уу, хэн ч мэдэхгүй. Хятадууд өөрсдөө Ванчин Богдыг амьд байгаа, харин олны өмнө ил гарах дургүй хэмээн тайлбарладаг. Гэхдээ үүнийг миний хувьд тэр талаас нь буюу амьд ахуй оршин байдаг гэдэгт итгэл муутай байдаг, судлаач хүнийхээ хувьд шүү дээ. Нөгөөтэйгүүр Далай ламын асуудал байна. Хүний хорвоогийн жам л учраас хэзээ нэгэн цагт Далай лам жанч хална. Харин Далай ламыг жанч халсны дараа яах вэ гэхээр нэг зүйл түүний санааг маш их чилээлгэж байгаа юм. Учир нь Далай ламыг жанч болсны дараа дараагийн Далай ламын асуудал сөхөгдөж эхэлнэ. Түүний гол эмээгээд байгаа зүйл бол дараагийн Далай ламыг хятадууд өөрсдөө дотроосоо тодруулчих вий дээ гэсэн асуудал юм. Тэр утгаараа амьд ахуйдаа Х Богдын асуудлыг тэрбээр нухацтай шийдэж байгаа нь энэ. Өөрөөр хэлбэл дараагийн Далай ламыг Х Богд тодруулна гэсэн үг шүү дээ. Тэр утгаараа Далай лам Х Богдод маш их ач холбогдол өгч байгаа.

-Далай ламыг Хятадаас тодруулах нь ямар сөрөг нөлөөтэй гэж…?

-Далай лам өөрөө төвөд хүн. Шарын шашны тэргүүн. Дан ганц шашны тэргүүн гэхээс илүү тухайн улсын ард түмний оюун санааны эв нэгдлийг зангиддаг хүн шүү дээ. Тэр утгаараа дэлхий дахинд үзэл, оюун санааны маш том тоглолт хийдэг хүн. Нөгөөтэйгүүр Төвөд улс Далай лам байгаа учраас л өнөөдрийг хүртэл тусгаар тогтнолоо алдчихгүйхэн шиг явж ирсэн. Харин дараагийн Далай ламыг Хятадаас тодруулчихвал асуудал маш эвгүй зүйл рүү явна гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл Төвөд тусгаар тогтнолоо бараг алдана гэж ойлгож болно. Хятадуудын хувьд Далай ламыг Бээжингээс тусгаарлагч, аюул заналт дайсан мэтээр үздэг. Тэр утгаараа Богд, Далай ламын хойд дүр хаанаас тодрох нь маш ач холбогдолтой зүйл шүү дээ. Далай ламын Х Богдыг Монголоос тодруулж байгаа нь ч хүртэл асар том геополитикийн тоглолтыг явуулж байна гэсэн үг. Үүнийг манай улс мөн ашиглах ёстой. Гэхдээ маш болгоомжтойгоор энэхүү тоглолтод оролцохгүй бол бас эвгүй шүү. Нөгөөтэйгүүр дараагийн Далай ламын асуудлыг Хятад улсаас тодруулбал үүнийг Америк бүрэн эсэргүүцнэ хэмээн АНУ-ын Конгресс мэдэгдэл хийчихсэн байгаа. Тэр утгаараа аливаа шашин номын тэргүүний хойд дүрийг тодруулах, сэнтийд нь суулгах процесс дэлхий дахинд асар ач холбогдолтой байдаг.

-Өөр ач холбогдол нь юу байна вэ. Та гурван ач холбогдол байна гэсэн шүү дээ…?

-Манай улсын хувьд шашин, сүмийн асуудал маш хурцадмал байдалд хүрсэн. Эв түнжин муутай, хагаралтай, нэгнийхээ бодлого, үзэл, оюун санаатай байнга тэрсэлдэж байдаг. Үүнээс нь болоод сүсэгтэн олон мөн эв түнжин муутай явж ирлээ. Нэг үгээр хэлбэл Монголд сүүлийн жилүүдэд лам, шашны нэр хүнд асар ихээр муудлаа шүү дээ. Тиймээс уг асуудлыг ном журамд нь оруулах, эргээд буддын шашныг дэлгэрүүлэх, сүсэгтэн олны итгэл үнэмшлийг дахин сэргээж чадах ганц хүн бол Х дүрийн Богд. Тэр утгаараа Х дүрийн Богд Монголоос тодорч байна гэдэг бол эдгээр асуудлыг зангидаж чадна гэсэн үг.

-Эдийн засаг талаасаа бидэнд ямар нэгэн ач холбогдол бий болов уу. Та нийгэм эдийн засгийг судалдаг хүний хувьд энэ асуудлыг ямар өнцгөөр харж байна вэ?

-Эдийн засаг талаасаа мэдээж томоохон ач холбогдлыг бид өөрсдөө сайн хийж чадвал олж авч чадна гэж харж байгаа. Өөрөөр хэлбэл Х Богд Монголоос тодорсон учраас манай улс руу чиглэх аялал жуулчлал тодорхой хувиар бодитой нэмэгдэнэ гэсэн үг. Үүнийг бид хэрсүү ашиглах ёстой. Тухайлбал, Х Богдоор дамжуулан Монгол Улс бурхны шашны томоохон төв юм гэдэг пиарыг гадаад руу байнга цацах ёстой. Ингэснээрээ манай улс руу чиглэх аялал жуулчлал маш эрчимтэй хөгжинө. Дэлхий дээр буддын шашинтай хүн хэдэн тэрбумаар тоологдоно. Түүнээс хэдэн сая нь бидэн рүү зорчин ирэх боломж үүд хаалгыг Х Богдоор дамжуулан нээх бүрэн зураглал эдийн засаг талаасаа маш тодорхой харагдаж байгаа юм аа. Гол нь манай улс төрийн болоод шашин, номын зүтгэлтнүүд үүнд маш анхааралтай ажиллах ёстой. Анхааралтай гэхээс илүү идэвхтэй ажиллах шаардлагатай шүү.

-Танаас дахиад асуухад Х Богд Монголоос тодорч байгаа нь бидэнд улс төрийн хувьд, гадаад бодлогын хувьд ямар ач холбогдолтой вэ. Үүнд та тодорхой хариулт хэлэхгүй юу?

-Монгол Улсын гадаад бодлого тодорхой байгаа. Олон тулгуурт, найрсаг хамтын ажиллагаатай гадаад бодлого явуулдаг. Нөгөөтэйгүүр бид урд болон хойд хөрштэйгөө ямар нэгэн хилийн маргаан байхгүй. Урд хөршийнхөө “Нэг Хятад” бодлогыг хүндэтгэн үзнэ хэмээн байр сууриа илэрхийлсэн байдаг. Тэр утгаараа улс төрийн болоод ямар нэгэн гуравдагч хөршийн бодлогоор геополитикийн тоглолт явагдахгүй болов уу. Зөвхөн шашин номын болоод эдийн засаг, аялал жуулчлал, Монгол Улсын байр суурь, нэр хүнд гэсэн зүйлүүдэд томоохон тоглолт явуулах бүрэн боломжтой. Түүнээс биш шууд улс төрийн тоглолт хийнэ гэсэн ойлголт байхгүй. АНУ-ын хувьд Далай лам гэдэг Хятадтай тоглох гол хөзрийн нэг шүү дээ. Тэр утгаараа барууны орнууд Х Богдын асуудалд анхаарлаа хандуулж л байгаа байх. Бүр Х Богд, Далай ламын оролцоотойгоор улс төрийн тоглолтууд ч хийгдэхийг үгүйсгэхгүй. Тиймээс манай гадаад бодлого зангиддаг хүмүүс дээр нь улстөрчид, шашин номын зүтгэлтнүүд энэхүү асуудалд маш болгоомжтой хандаж, ухаан зарахгүй бол болохгүй.

-Х дүрийн Богдоор дамжуулан бид Монгол үндэстнийг нэгтгэх тэр дундаа оюун санааны эв нэгдлийг бүрдүүлэх боломжтой юу?

-Боломжтойгоор зогсохгүй асуудал. Буддын шашинтай Өмнөд Монгол, Буриад, Халимаг, Тува гээд Монгол үндэстэн дэлхийд олон бий. Тиймээс шашин номоор дамжуулан монгол ахан дүүсээ уриалан дуудах, эв нэгдлийг хангах, хамгийн чухал нь оюун санааны хувьд нэгдмэл болгох боломжтой. Нөгөөтэйгүүр Х дүрийн Богд Монголоос тодорсноор эхлээд бид дотоодынхоо шашин сүмийн маргаанаа шийдвэрлэчихнэ. Дараа нь дэлхийгээр тархсан монголчууд, монгол үндэстнүүдийн оюун санааны нэгдлийг бүрдүүлэх бүрэн боломжтой шүү. Өөрөөр хэлбэл Монгол үндэстний оюун санааны эв нэгдлийг хангахад Х дүрийн Богдын нөлөөлөл асар чухал. Үндэстэн хүчирхэг байхын хамгийн амин сүнс болсон ойлголт бол тухайн үндэстний оюун санааны нэгдэл юм шүү дээ. Тэр утгаараа бид дэлхийд хөгжих, “Нэг Хятад” гэдэг шиг “Нэг Монгол” бодлого явуулах боломжтой. Хамаг Монгол хэмээх төсөл бий. Үүн шиг, үүнээс ч илүү хүчтэй нэгдэх боломжийг Х дүрийн Богд бидэнд олгох болно гэж харж байгаа. Магадгүй бид Чингисийн үеийн эв нэгдлийг энэ эрин цагт Х Богдоор дамжуулан олж авах боломжтой гэдэгт эргэлзэх хэрэггүй юм. Үндэстний оюун санааны эв нэгдэл гэдэг улс орны хөгжилд юу юунаас илүү хөшүүрэг, зөв хөрс суурь болдог зүйл. Тэр утгаараа улс төрийн тогтвортой байдал, эдийн засгийн томоохон төсөл хөтөлбөрүүд богино хугацаанд хэрэгжих үндсэн суурь боломж зөвөөр бүрдэнэ гэсэн үг.

-Х Богдыг монголоос тодруулахад Хятадууд дургүй байна гэдэг шүү дээ. Өөр ямар улс, үндэстэн дургүй байх шиг байна. Та судлаач хүний хувьд үүнийг тодорхой харж л байгаа байх?

-Дургүй улс орнууд байхыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ дургүйцлээ шууд илэрхийлдэг нэг ч орон байхгүй шүү. Хятад улс эсэргүүцлээ л гэдэг. Гэхдээ улс төрийн хэмжээнд бүр албан ёсны харилцаанд нөлөөлтлөө эсэргүүцсэн зүйл төдийгөөс өдийг хүртэл гарч байгаагүй. Энэ бол тухайн улсын иргэдийнх нь л хандлага болохоос биш бүтэн улсын байр суурь гэхэд хэцүү. Тухайлбал, манай хойд хөрш Орос энэхүү асуудалд тийм ч таатай хандаад байдаггүй. Оросууд ч бас Богд тодруулах асуудалд оролцох сонирхолтой байдаг. Дахиад хэлэхэд Богдыг тодруулах, Далай лам аливаа улс оронд айлчлах асуудалд ямар нэгэн улс орон албан ёсны эсэргүүцэл илэрхийлсэн төрийн бодлого, шийдвэр гаргаж байсан удаа байхгүй болов уу. Харин тухайн улсын ард түмэн болоод сүсэгтэн олны эсэргүүцэл явагдахыг үгүйсгэхгүй. Манайд ч Х Богдыг тодруулсныг эсэргүүцэх цөөнгүй иргэд байна. Гэхдээ энэ бол Монгол Улсын байр суурь огт биш гэдгийг бид ч тэр, бусад орнууд ч тэр ойлгоно. Тиймээс Хятад эсэргүүцээд хилээ хаах гэж байна, янз бүрийн эдийн засгийн хориг арга хэмжээ авах гэж байна гэдэг мэдээлэл ор үндэсгүй худлаа зүйл шүү. Тэр утгаараа Хятад эсэргүүцэх хандлагатай байна гэдгээс айж, эмээх зүйл байхгүй болов уу. Харин Х Богд Монголоос дахиад тодорсонд бид баярлаж, үүнийг улс төрийн болоод эдийн засгийн ач холбогдол, үндэстний оюун санааны нэгдлийг шашин номын аргаар нэгтгэх асуудалд санаа сэтгэлээ чилээх шаардлагатай.

Батлан хамгаалахын сайд Г.Сайханбаяртай Зэвсэгт хүчний түүхт 102 жилийн ой, “Монгол цэргийн өдөр”–ийн босгон дээр ярилцлаа.

---

-Таны хувьд Батлан хамгаалахын сайдаар томилогдоод гурван жил өнгөрчээ. Энэ бол багагүй хугацаа. Салбартаа олон жил ажилласан, салбараа сайн мэддэг, цэргийн хүний хувьд өнгөрсөн жилүүдэд салбарынхаа гүнд нь орж ажилласан байх. Өнөөдөр эргээд харахад дэвшүүлсэн зорилго, зорилтдоо хэр ойрхон түвшинд хүрсэн гэж үзэж байна?

-Би 2020 оны долдугаар сард Батлан хамгаалахын сайдаар томилогдож, хоёр жил долоон сар орчим болжээ. Бас ч багагүй хугацаа юм. Монгол Улсын урт, дунд хугацааны хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтийн баримт бичгүүд болох “Алсын хараа-2050”, “Монгол Улсыг 2021-2025 онд хөгжүүлэх таван жилийн үндсэн чиглэл”, “Улсын хөрөнгө оруулалтын хөтөлбөр”-тэй уялдан батлагдсан “Засгийн газрын 2020-2024 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөр, түүнийг хэрэгжүүлэх арга хэмжээний төлөвлөгөө” зэрэгт батлан хамгаалах чиглэлээрх зорилт, арга хэмжээнүүдээ нарийвчлан тодорхойлон тусгах, улмаар хэрэгжилтийг хангахад онцгойлон анхаарч ирсэн. Энэ ч үүднээс саяхан бидний гаргасан дээрх баримт бичгүүдийн хэрэгжилтэд хийсэн дүн шинжилгээний үр дүн өндөр хувьтай хэрэгжиж байна гэсэн тооцоо, судалгаа гарсан байна лээ.

-Танай намын дэвшүүлсэн “Шинэ сэргэлтийн бодлого”-ын хүрээнд Батлан хамгаалах салбар ямар байдлаар оролцож явна вэ?

-Засгийн газраас “Алсын хараа-2050” урт хугацааны хөгжлийн бодлогын баримт бичиг хэрэгжих суурь нөхцөлийг бүрдүүлэх, хөгжлийн хязгаарлагч хүчин зүйлийг цаг алдалгүй шийдвэрлэх зорилгоор “Шинэ сэргэлтийн бодлого”-ыг хэрэгжүүлж эхэлсэн. Батлан хамгаалах салбар тус бодлогыг хэрэгжүүлэх эхний үе шатны үйл ажиллагааны хөтөлбөртэй уялдуулан Боомтын сэргэлт, Аж үйлдвэржилтийн сэргэлт, Ногоон хөгжлийн сэргэлт, Төрийн бүтээмжийн сэргэлт, Хот, хөдөөгийн сэргэлт гэсэн таван багц асуудлын зургаан зорилт, үйл ажиллагааны хүрээнд 10 ажил, арга хэмжээг хэрэгжүүлэн ажиллаж байна.

-Ямар арга хэмжээг хэрэгжүүлж байгаагаа товчхон тодорхой тайлбарлахгүй юу?

-Тухайлбал, Боомтын сэргэлтийн хүрээнд үндэсний төмөр замын сүлжээг өргөтгөж, транзит улс болох суурь нөхцөлийг бүрдүүлэх, боомт хүртэлх зам, харилцааг сайжруулж, тээвэрлэлтийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлэхэд Зэвсэгт хүчний бие бүрэлдэхүүн манлайлан оролцож ирсэн. Зэвсэгт хүчний Барилга, инженерийн цэргийн ангиуд Тавантолгой-Зүүнбаян чиглэлийн 416,1 км төмөр замын доод, дээд бүтцийн ажил, Дорноговь аймгийн Алтанширээ суман дахь “Газрын тос боловсруулах үйлдвэр”-ийг Сайншанд хоттой холбох 17.5 км хүнд даацын авто зам зэрэг улс орныг хөгжүүлэх томоохон бүтээн байгуулалтын ажлуудад голлох үүрэг гүйцэтгэснийг та мэдэж байгаа байх. Улмаар хоёр дахь том төсөл болох “Зүүнбаян-Ханги” чиглэлийн 226 км төмөр замын бүтээн байгуулалтын ажлыг нэг жил хүрэхгүй богино хугацаанд чанартай хийж гүйцэтгэн ашиглалтад оруулаад байна. Энэхүү төмөр замууд ашиглалтад орсон нь Замын-Үүд-Эрээний төмөр замын боомт 1956 онд байгуулагдсанаас хойш 66 жилийн дараа шинэ төмөр замын бүтээн байгуулалтуудыг монголчууд бид хийж чадсан гэдэг агуулгаараа түүхэн ач холбогдолтой болсон. Мөн Зэвсэгт хүчний бие бүрэлдэхүүн “Тавантолгой-Зүүнбаян” чиглэлийн төмөр замын Цогтцэций дэх өртөөний барилга угсралтын ажил, “Улаанбаатар-Дархан” чиглэлийн авто замын 30 байрлалд хоолойн барилга угсралт, 25 км-т далан барих, суурийн материал тээвэрлэх ажлыг бүрэн гүйцэтгэсэн бол 144.9 км “Богдхан төмөр зам” төслийн доод бүтцийн барилга угсралтын трассыг хүлээн авч, материалын судалгаа хийх, төгсгөл хэсгийн 37.5 км-ийн далангийн ажлыг хийж байна.

-Үнэхээр таны хэлдэгээр хүнд хүчир ажлуудыг цэргүүд маань нугалж байгаа нь үнэн. Тэр утгаараа Ерөнхийлөгчийн дэвшүүлсэн “Тэрбум мод” хөдөлгөөнд зэвсэгт хүчин чамгүй хүчээр оролцож байгаа. Одоогийн байдлаар цэргүүд маань хичнээн хэмжээний мод тариад байна вэ?

-Ногоон хөгжлийн сэргэлтийн хүрээнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилсан “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөнд Батлан хамгаалах салбар хамгийн тэргүүн эгнээнд нэгдэн орж, цэргийн анги, байгууллагуудаа түшиглэн нийт долоон төсөл, арга хэмжээг хэрэгжүүлж эхэлсэн. Бид 2030 он гэхэд 27 сая гаруй модыг тарьж ургуулахаар тусгай төлөвлөгөө гарган ажиллаж байна. Энэ чиглэлээр хүн хүчний болоод мод, бутны суулгацын тодорхой нөөцийг бий болгож эхэлсэн. Өнгөрсөн онд л гэхэд Зэвсэгт хүчний нэгтгэл, анги салбаруудын ногоон байгууламжийн хэмжээг нэмэгдүүлэх, хэрэгцээт тарьц суулгацаар хангах, мэргэжлийн хүний нөөцийг бэлтгэж, сурган дадлагажуулах зорилгоор “Мод үржүүлэг-агро экологийн сургалтын төв”-ийг Зэвсэгт хүчний хоёр ангийн харьяанд 28 га мод үржүүлгийн талбай болон Мод үржүүлгийн газрыг Зэвсэгт хүчний дөрвөн ангийн харьяанд нийт 21 га талбайд тус тус байгуулж, 217 мянга гаруй мод, бут сөөг, сөөгөнцөрийг тарьж ургууллаа. Тэгвэл энэ онд Зэвсэгт хүчний гурван ангид есөн га талбайд мод үржүүлгийн талбай байгуулахаар төлөвлөн ажиллаж байна.

-Батлан хамгаалах салбарын эрх зүйн шинэчлэлийн талаар хийж хэрэгжүүлсэн ажил юу байна вэ?

-Өнгөрсөн хугацаанд Зэвсэгт хүчний тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлтийг хоёр ч удаа оруулснаар батлан хамгаалах тогтолцоо, үйл ажиллагааны эрх зүйн үндэс шинэчлэгдэж, Зэвсэгт хүчний бүтэц шинээр тодорхойлогдож, Монгол Улсын иргэн хуулийн дагуу цэргийн алба хаах эрх зүйн харилцаа боловсронгуй болж, баталгааг дээшлүүлсэн. Засгийн газрын тусгай сангийн төрөлд багтдаг “Зэвсэгт хүчний хөгжлийн сан”-гийн нийтлэг харилцааг Зэвсэгт хүчний тухай хуулиар зохицуулах эрх зүйн зохицуулалттай болгосон. Нөгөөтэйгүүр цэргийн алба хаагчийн эрх зүйн байдлын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслөөр алслагдсанд тооцогдсон цэргийн анги, салбарт тав ба түүнээс дээш жилийн хугацаагаар алба хааж байгаа офицер, ахлагч, цэргийн гэрээт алба хаагчид 30 сарын үндсэн цалинтай тэнцэх хэмжээний урамшууллыг таван жил тутам олгох, цэргийн дээд офицер цолтой цэргийн алба хаагч тэтгэвэр тогтоолгосон бол түүнд урьд эрхэлж байсан албан тушаалын цэргийн цолны цалинг харьяалсан үндсэн байгууллага сар бүр олгох гэсэн зохицуулалтуудыг нэмэлтээр тусгаж шийдвэрлүүлэхээр бэлтгэж байна.

-Монгол Улс өөрийгөө хамгаалах Зэвсэгт хүчинтэй байна гэж Үндсэн хуульдаа заасан байдаг. Өнөөдөр Зэвсэгт хүчний хөгжил ямар түвшинд байна вэ?

-1992 оны Үндсэн хуульд “Эх орныхоо тусгаар тогтнолыг батлан хамгаалж, үндэсний аюулгүй байдлыг хангах нь төрийн үүрэг мөн” болохыг тунхаглаж, таны хэлсэнчлэн “Монгол Улс өөрийгөө хамгаалах зэвсэгт хүчинтэй байна” хэмээн тодорхойлж, иргэн бүр эх орноо батлан хамгаалах, цэргийн алба хаах үүрэгтэйг хуульчлан баталгаажуулснаар Монгол Улсын батлан хамгаалах бодлого, Зэвсэгт хүчний шинэчлэлийн эрх зүйн үндсийг тавьсан. 1990-ээд оны эхээр тайван цагт улс орныхоо батлан хамгаалах хэрэгцээ, шаардлага, эдийн засгийн боломжид нийцсэн “Цомхон, чадварлаг Зэвсэгт хүчинтэй байна” гэж тодорхойлсны дагуу төр, засгийн өмнө нэн шинэ үеийн Зэвсэгт хүчнийг байгуулах, бэхжүүлэх томоохон зорилт тавигдаж, түүний хүрээнд бүтэц, зохион байгуулалтыг нь хураангуйлах, тайван цагт байлдааны, сургуулийн болон хураангуй бүрэлдэхүүн бүхий холимог зохион байгуулалтад шилжүүлэх үйл ажиллагааг эхлүүлсэн байдаг. Үндсэндээ мэргэжлийн чиг хандлагатай, цомхон, чадварлаг Зэвсэгт хүчин байгуулах зорилт 2000 он гэхэд үндсэндээ хангагдаж, цомхон гэдэг зорилт бол төрийн бодлогын хэмжээнд тавигдах асуудал биш байна гэж үзээд мэргэжлийн чиг хандлагатай чадварлаг зэвсэгт хүчинтэй болох нь зүйтэй юм байна гэсэн концепцийг 2000 оноос дэвшүүлж, 2015 оныг хүртэлх хугацаанд хэрэгжүүлсэн.

-2015 оноос “Монгол Улсын батлан хамгаалах бодлогын үндэс” баримт бичгээ УИХ-аар батлуулж, батлан хамгаалахын эрх зүйн хоёр дахь шинэчлэлийг эхлүүлж байсан гэдэг…?

-Тийм ээ. Тус баримт бичигт Монгол Улсын батлан хамгаалах тогтолцооны үндэс нь төр, захиргааны байгууллагууд, нийт иргэний оролцоонд тулгуурласан орон нутгийн хамгаалалт, мэргэжлийн цэрэгт суурилсан зэвсэгт хүчин, нэгдмэл удирдлага, төлөвлөлт бүхий дайчилгаа байхыг бодлогын баримт бичгээрээ тунхаглаж өгсөн. Үүнийг дагаад Монгол Улсын Зэвсэгт хүчний гүйцэтгэж байгаа үүрэгт нэлээд томоохон өөрчлөлтүүд орсон. Шинэчлэгдэн батлагдсан бодлогодоо тулгуурлан бид бүхэн Батлан хамгаалахын багц хуулиудаа боловсруулан УИХ-аар 2016 онд батлуулж чадсан. Энэ нь Зэвсэгт хүчний хөгжлийн шинэ үеийг эхлүүлсэн түүхэн арга хэмжээ болсон гэж үзэж болно. Энэхүү эрх зүйн шинэчлэлээр Зэвсэгт хүчнийг “Хуурай замын цэрэг” болон “Агаарын цэрэг”-ээс бүрдэхээр хуульчилж, “Мэргэжлийн цэрэгт суурилсан” байх зарчмыг тодорхойлсон. 2020 онд батлагдсан Зэвсэгт хүчний тухай хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр Зэвсэгт хүчин нь дээрх хоёр төрлийн цэргээс гадна “Тусгай хүчний цэрэг”, “Кибер аюулгүй байдлын цэрэг” болон “Барилга-инженерийн цэрэг”-ээс бүрдэхээр хуульчлагдсан. Ингэснээр Зэвсэгт хүчин улс орныхоо бүтээн байгуулалт, хөгжил, цэцэглэлтэд оруулах хувь нэмрээ өргөжүүлж, Барилга-инженерийн төрлийн цэрэгтэй болсны зэрэгцээ даяаршиж байгаа аюулгүй байдлын олон талт асуудалд сонор сэрэмжтэй байх Зэвсэгт хүчний оролцоог нэмэгдүүлэх зорилгоор Тусгай хүчний болон Кибер аюулгүй байдлын мэргэжлийн цэргийг бий болгож, өндөр хөгжилтэй улс орнуудын цэрэг армийн хөгжлийн түвшинтэй хөл нийлүүлэн алхах боломжийг бүрдүүлж, Зэвсэгт хүчний хөгжлийн түвшинг урьд байгаагүйгээр ахиулсан түүхэн үйл явдал болсон. Өнөөдөр Зэвсэгт хүчин төрдөө, ард түмэндээ байнга хэрэгтэй байж, байнга хүчин зүтгэж байх ёстой гэсэн философи, үзэл баримтлалтай ажиллаж байна. Хэзээ нэгэн цагт хэрэгтэй биш байнга хэрэгцээтэй Зэвсэгт хүчин байна гэсэн үг. Тэр утгаараа өнөөдрийн байдлаар манай Зэвсэгт хүчин дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгдсөн Зэвсэгт хүчин болон хөгжиж байгаа гэдгийг Батлан хамгаалахын сайдын хувьд нүүр бардам хэлье. Бид Монгол Улсын Зэвсэгт хүчнийг 2050 он гэхэд цэргийн мэргэжлийн өндөр түвшинд бэлтгэгдсэн бие бүрэлдэхүүн, шинжлэх ухаан, технологийн дэвшилд суурилсан орчин үеийн зэвсэглэл, цэргийн техник бүхий чадварлаг Зэвсэгт хүчин болсон байна гэж “Алсын хараа”-гаа тодорхойлоод байгаа. Өнөөдөр хууль ёсоор Зэвсэгт хүчний бүтэц дотор манай Хуурай замын цэргийн хүчин, Агаарын цэргийн хүчин, Кибер цэргийн хүчин, Тусгай хүчний цэргийн хүчин, Барилга-инженерийн цэргийн хүчин орохоос гадна дайны байдлын үед хилийн болон дотоодын цэрэг, онцгой байдлын байгууллагууд Зэвсэгт хүчний бүтцэд шууд ордог хууль эрх зүйн зохицуулалттай болсон. Энэ нь тайван цагт тусгай чиг үүргийг хэрэгжүүлдэг дээрх байгууллагууд улс оронд аюул, занал тулгарсан үед батлан хамгаалах нэгдмэл тогтолцоонд орж, улс орноо батлан хамгаалах үйл ажиллагааг жинхэнэ утгаар нь хамтдаа хэрэгжүүлнэ гэсэн үг юм.

-2018 онд Орон нутгийн хамгаалалтын тухай хууль батлагдсан. Тус хуульд Монгол Улсын иргэд, байгууллага бүр орон нутгаа хамгаалах үүрэгтэйг заасан байдаг. Өнөөдөр Орон нутгийн хамгаалалтын тухай хууль хэрхэн хэрэгжиж байгаа вэ?

-Ер нь улс орноо хамгаалах нь Зэвсэгт хүчний үүрэг хэдий ч өнөөгийн дэлхий дахинд өрнөж байгаа цэрэг-улс төрийн нөхцөл байдал, явагдаж байгаа дайн, зэвсэгт мөргөлдөөний шинж чанараас харахад нэг зүйл тодорхой ажиглагдаж байгаа юм. Тухайлбал, хамгийн сүүлийн ОХУ-ын Украинд явуулж байгаа цэргийн тусгай ажиллагааны өрнөлөөс дүгнэлт хийхэд аливаа улс өөрийн орны газар нутгаа хамгаалахдаа нутаг дэвсгэрийн хамгаалалтад тулгуурлаж байгаагийн зэрэгцээ үүнд иргэд нь сайн дураар оролцох тогтолцоо нь үр дүнд хүрэх болсон байна. Энэхүү тогтолцоог хуульчлах ажлыг цэргийн удирдлагууд, эрдэмтэн судлаачидтай хамтран боловсруулж, 2018 онд Орон нутгийн хамгаалалтын тухай анхдагч хуулийг УИХ-аар батлуулж байсан. Хуулийн гол үзэл санаа нь Орон нутгийн хамгаалалтын удирдлага, зохион байгуулалтын гол субъект нь бүх шатны Засаг дарга, хэрэгжүүлэх нөөц нь тухайн орон нутгийн нийгэм, эдийн засгийн хүч нөөц, хэрэгжүүлэх хүч хэрэгсэл нь бүх шатны байгууллага, нийт иргэдийн оролцоонд тулгуурласан хамтын ажиллагаа гэж тодорхойлсон.

Энэ нь Батлан хамгаалах тогтолцооны бүрэлдэхүүн хэсэг болж, тайван цагт иргэдийг орон нутгийн хамгаалалтын үйл ажиллагаанд сургах, учирч болзошгүй аюулаас урьдчилан сэргийлэх, орон нутгийн хамгаалалтын бэлтгэлийг бүхий л түвшинд хангах учиртай юм. Орон нутгийн хамгаалалтын тогтолцоог бүрдүүлэх, тайван цагт иргэдийг орон нутгийн хамгаалалтын үйл ажиллагаанд сургах чиглэлд яамны зүгээс нэлээд арга хэмжээг хэрэгжүүлж байна. Үүнд тухайн орон нутгийн удирдлага ч ихээхэн анхаарал хандуулж эхлээд байгааг хэлэх нь зүйтэй байх.

-Батлан хамгаалах салбар улс орны бүтээн байгуулалтын ажилд манлайлан оролцохын зэрэгцээ цэргийн шинжлэх ухаан, батлан хамгаалах аж үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх талаар чамгүй ажлыг хэрэгжүүлж эхэлсэн гэж сонссон. Энэ талаар та тодруулахгүй юу?

-Батлан хамгаалах салбар төр, засгаас хэрэгжүүлж буй урт болон дунд хугацааны хөгжлийн бодлогын баримт бичгүүдэд тусгагдсан зорилт, арга хэмжээний хүрээнд Цэргийн шинжлэх ухааныг хөгжүүлэх замаар батлан хамгаалах эрх ашигт нийцсэн цэргийн зориулалттай зарим төрлийн бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэх, үйлдвэр байгуулах ажлыг эхлүүлж, дараагийн шатны туршилт, судалгаа, сайжруулалтын ажлыг эрчимтэй хэрэгжүүлсээр байгааг дээр цухас дурдсан. Зэвсэглэл, цэргийн техникээ шинэчлэхдээ гадаадын орны цэргийн техникийг худалдан авах эсвэл тусламжид тулгуурлах бус өөрсдийнхөө нөөц бололцоо, хөгжингүй орнуудад суралцаж, орчин үеийн цэргийн техник, технологийн суурь мэдлэгийг эзэмшсэн офицеруудаа түшиглэн орчин үеийн технологийн ололт, шийдлийг тодорхой хэмжээнд нутагшуулан нэвтрүүлэх, дотооддоо цэргийн техник үйлдвэрлэх, удаан хугацааны хадгалалтад байгаа зэвсэглэл, цэргийн техникийг сэргээн сайжруулах арга хэмжээг хэрэгжүүлж байна. Тухайлбал, туршилт-судалгаа явуулж монгол хүн зэвсэглэл, техникээ өөрсдөө хийх боломжтой гэдгээ олон нийтэд харуулж, өмнө дурдсанчлан Зэвсэгт хүчний 100, 101 жилийн ойг угтан цэргийн зориулалттай хөнгөн хуягласан болон тусгай зориулалтын байлдааны машины эхний загваруудаа дотооддоо үйлдвэрлэсэн. 2023 онд сайжруулалтыг хийж дахин тодорхой тооны тусгай зориулалтын машиныг үйлдвэрлэхээр ажиллаж байна. Мөн агаарын довтолгооноос хамгаалах хяналтын системийнхээ техник хэрэгслийг сайжруулах замаар радиолокацийн станцын хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх, нисгэгчгүй нисэх төхөөрөмжийн болон холбооны бэлэн байдлыг нэмэгдүүлэх төслүүдийг амжилттай хэрэгжүүлж байна. Бидний өмнө туршилт судалгааны ажлуудаа улам эрчимжүүлж, дараагийн сайжруулалт, инноваци шингэсэн загвар бүтээлүүдийг гаргаж авах, патентжуулах, үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх, улмаар Зэвсэгт хүчинд ашиглах гэсэн олон үе шат бүхий ажлууд хүлээгдэж байна. Мөн дээрх төсөл, хөтөлбөрүүд дээр ажиллах инженер, техникийн мэргэжлийн алба хаагчдыг сургаж бэлтгэхэд онцгойлон анхаарч, хамтын ажиллагаатай улсуудтай тухайн чиглэлээр мэргэжилтэн бэлтгэх чиглэлээр ажиллах хэрэгцээ, шаардлага үүсэж байгаа. Цаашид Туршилт-судалгааны төвүүдээ бэхжүүлж, орчин үеийн технологийн ололт, шийдлийг нутагшуулан нэвтрүүлж, удаан хугацааны хадгалалтад байгаа зэвсэглэл, цэргийн техникийг сэргээн сайжруулах арга хэмжээг хэрэгжүүлэх болно.

-Тодорхой бодлогын асуудлыг та ярилаа. Танаас салбар толгойлж яваа сайдын хувьд нэг зүйлийг дахиад асууя. Бид сумаа хэзээнээс үйлдвэрлэж эхлэх вэ. Сумтай байж л Үндэсний аюулгүй байдал бүрэн хангагдана биз дээ?

-Бидний бас нэг төлөвлөж байгаа том ажлын нэг бол “Бага бууны сумны үйлдвэр”-тэй болох асуудал юм. Өнөөдрийн байдлаар тус үйлдвэрийн барилга бэлэн болсон, ирэх намар гэхэд үйлдвэрийн тоног төхөөрөмжийг суурилуулж, сумаа үйлдвэрлэнэ. Тус Сумны үйлдвэр ашиглалтад орсноор Зэвсэгт хүчний сумны хэрэгцээг хангаад зогсохгүй төрийн цэргийн болон үндэсний аюулгүй байдлыг хангах чиг үүрэг бүхий байгууллагуудын хэрэгцээт сумыг хангах боломжтой болох чухал ач холбогдолтой юм. Таны хэлдэг зөв. Бид сумтай байж аюулгүй байдлаа хангах боломжтой болно. Тиймээс энэ том ажлыг бид хэдийнэ эхлүүлсэн. Үйлдвэрлэх үе шат руугаа ирэх намраас орно.

-Батлан хамгаалах салбарын гадаад хамтын ажиллагаа ямар байдлаар өргөжин тэлж, хөгжиж байна вэ?

-Монгол Улсын Зэвсэгт хүчин нь 21 жилийн хугацаанд НҮБ-ын энхийг сахиулах болон олон улсын цэргийн ажиллагаанд давхардсан тоогоор Зэвсэгт хүчнээс нийт 21.000 гаруй цэргийн алба хаагч үүрэг гүйцэтгүүлж, өнөөдрийн байдлаар дэлхийн долоон улсын нутаг дэвсгэрт явагдаж байгаа НҮБ-ын мандаттай энхийг сахиулах ажиллагаанд 900 гаруй цэргийн алба хаагч үүргээ нэр төртэй биелүүлж байна. Энэ ч утгаараа манай улс НҮБ-ын цэрэг хандивлагч орнуудаас эхний 24-т, Зүүн Өмнөд Азийн орнуудаас нэгдүгээрт жагсдаг нь маш том амжилт юм. Цаашид энхийг сахиулах ажиллагааны оролцоог нэмэгдүүлэхэд Батлан хамгаалах яам, Зэвсэгт хүчний удирдлагаас анхаарч ажиллаж байгаа. Энэ хүрээнд өнгөрсөн хугацаанд НҮБ-ын Үнэлгээ, зөвлөмжийн багт “Түргэн байрлах хүчний рот”, “Цэргийн хээрийн II шатны эмнэлэг”, “Инженерийн рот”, хоёр дахь “Мотобуудлагын батальон”-ыг амжилттай шалгуулж, НҮБ-ын энхийг сахиулах ажиллагааны чадавхын бэлэн байдлын системд бүртгүүлж, эдгээрээс “Түргэн байрлах хүчний рот”, “Цэргийн хээрийн II шатны эмнэлэг”-ийг эхний ээлжинд ажиллагаанд шинээр оролцуулах бэлтгэлийг хангах тухай асуудлыг Засгийн газрын болон ҮАБЗ-ийн хуралдаанаар хэлэлцүүлж, холбогдох шийдвэрүүдийг гаргуулан бэлтгэл ажлыг хангаж байна.

-Өнгөрсөн оноос эхлэн цахим орчинд цэргийн албаны тухай тэр дундаа алба хаах хугацааны өөрчлөлттэй холбоотой мэдээлэл цацагдаж эхэлсэн. Үүнд та салбарын сайдын хувьд тайлбар хэлэхгүй юу?

-Дэлхийн ихэнх улс орнуудын Үндсэн хуульд “Эх орноо батлан хамгаалах нь иргэн бүрд ногдсон үүрэг мөн” гэж тодорхойлон иргэдийг түр хугацааны цугларалтаар бэлтгэж оногдуулан бүртгэх, хугацаат цэргийн албанд татаж дайчилгааны бэлтгэл нөөцийг бүрдүүлэх гэсэн үндсэн хоёр төрлөөр хэрэгжүүлж байна. Дайчилгааны нөөцөө хугацаат цэргийн албаар нөхөн хангах тогтолцоотой улсуудын хувьд заавал алба хаах хугацаа нь зургаан сараас гурван жил хүртэл байгаа. Дэлхийн улс орнуудад хугацаат цэргийн алба хаах хугацаа дунджаар 18-24 сар гэсэн судалгаа бий. Манай улсын хувьд хугацаат цэргийн алба хаах хугацаанд 1925 оноос 1987 оны хооронд таван удаа өөрчлөлт оруулж 2-5 жил хүртэл хугацаагаар алба хааж байсан бол зургаа дахь өөрчлөлтийг 1992 онд батлагдсан “Бүх нийтийн цэргийн үүргийн тухай” хуулиар оруулж 12 сар буюу нэг жил байхаар хуульчлан тогтоож одоо ч мөрдөгдөж байна. Таны хэлж байгаачлан цахим орчинд хугацаат цэргийн албаны алба хаах хугацаатай холбоотой мэдээлэл үе үе цацагдаж, зарим судалгааны байгууллагуудаас судалгаа явуулж буй асуудал байгаа.

-Тэгэхээр цэргийн алба хаах хугацаанд өөрчлөлт оруулахаар судалж байгаа хэрэг үү?

-Ер нь бол нийгэм эдийн засгийн нөхцөл байдал, цэргийн сургалтын хөтөлбөр, агуулгад гарсан өөрчлөлт, хугацаат цэргийн алба хаасан иргэнд давуу эрх, хөнгөлөлт, урамшуулал олгох чиглэлээр санал, дүгнэлт боловсруулах үүрэг бүхий Ажлын хэсгийг миний бие ахлан ажиллаж байна. Тус ажлын хүрээнд цэргийн эрдэмтэн, судлаачидтайгаа хамтран судалгаа, шинжилгээний ажлыг хийгээд явж байна. Энэ асуудал нь нийгэм, эдийн засагтай, цэргийн насны залуусын амьдрал ахуйтай холбоотой тул маш нарийн тооцоо, судалгаан дээр үндэслэж гаргах, онцлон хэлэхэд энэ ажлын үр дүн нь цор ганц хугацааны тухай асуудал биш гэдгийг ч ойлгох хэрэгтэй. Өнөөдөр Монгол Улсад жилд ойролцоогоор 25 мянга орчим иргэн цэргийн алба хаах насанд хүрч, нийт 200 мянга орчим цэргийн насны залуучууд байна гэсэн статистик судалгаа гардаг хэдий ч тэдний маш бага хувь нь цэргийн алба хааж байна. Ер нь бол Үндсэн хуулийн Арван долдугаар зүйл дэх Монгол Улсын иргэний үндсэн үүрэгт “эх орноо хамгаалах, хуулийн дагуу цэргийн алба хаах” гэж заасан байдаг ч энэ заалт хэрэгжихгүй байна. Цаашид цэргийн алба хаах хяналтын тоог үе шаттайгаар нэмэгдүүлэх, иргэн бүр цэргийн алба хаах тогтолцоонд шилжихгүй бол цэргийн бэлтгэл нөөцийн, тэр дундаа цэргийн нарийн мэргэжлийн бүрэлдэхүүний хомсдолд орох нөхцөл байдал үүсэж эхэлсэн. Энэ асуудалд төрөөс онцгойлон анхаарал хандуулж, дорвитой арга хэмжээг хэрэгжүүлэх шаардлагатай байгаа юм.

-Орчин үеийн залуусын хандлага, бие бялдрын хөгжил дорой болсны нэг шалтгаан нь цэргийн алба хаадаггүйгээс болдог гэж ойлгох уу?

-Өнөөгийн нийгэмд цэргийн насны залуучуудын эрүүл мэнд, бие бялдар, хүмүүжил, төлөвшил ихээхэн анхаарал татаж байгааг нийгмээрээ мэдэж байгаа. Иймд цэргийн албаар дамжуулж залуучуудын хандлагыг өөрчлөх, эх оронч үзэл, хүмүүжил төлөвшүүлэх, тэсвэр хатуужил суулгах, цэргийн болон энгийн мэргэжил, мэдлэгтэй болгох, өөрөөр хэлбэл хугацаат цэргийн албаны бодит үр өгөөжийг нэмэгдүүлэх нь чухал юм аа. Тиймээс тогтолцооны шинэчлэл хийж, цэргийн алба хаах хугацаа, сургалтын үечлэл, хөтөлбөр, агуулгад өөрчлөлт оруулах замаар хугацаат цэргийн албанд чанарын бодит өөрчлөлт хийх бодлогыг баримтална.

-Цэрэгт явах залуучууд цөөрсөн гэлээ. Нэг талаасаа нийгэм цаг, үеэсээ шалтгаалж байгаа боловч нөгөө талаасаа цэрэгт явбал зодуулна гэсэн ойлголт залуучуудын дунд бий болж. Цэргийн албанд гэмтэж бэртэх, эсвэл өөрийнхөө амийг хорлох хэмжээнд хүртлээ сэтгэл санааны дарамтанд орох асуудлууд гарч нийгэмд цэргийн албаны талаарх сөрөг мэдээллүүд их гарах болсон. Та мэргэжлийн хүний хувьд, нөгөөтэйгүүр цэрэг, армийн зовлон, жаргалыг сайн мэдэх хүний хувьд энэ чиглэлд ямар бодлого барьж ажиллаж байна вэ?

-Миний бие сайдын албанд томилогдоод эхний ээлжинд салбарын хэмжээнд сахилга, хариуцлага, дэг журмыг бэхжүүлэхэд өндөр ач холбогдол өгч, энэ талаар цөөнгүй ажил арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэхийг зорин ажиллаж ирсэн. Эдгээрээс дурдвал, Сайдын эрхлэх асуудлын хүрээнд хяналт шалгалтын тогтолцоог бэхжүүлэх бодлогыг баримталж, Монгол Улсын Засгийн газрын 2020 оны 58 дугаар тогтоолоор Батлан хамгаалахын Ерөнхий хянан шалгагчийн Ажлын албыг шинэчлэн байгуулж, үйл ажиллагаа нь жигдрээд байна. Мөн Дэд сайдаар ахлуулсан “Батлан хамгаалахын гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх, дэг журам, сахилга хариуцлагыг бэхжүүлэх салбар зөвлөл”-ийг ажиллуулж байгаа. Үүнээс гадна “Батлан хамгаалах – Иргэний хяналт 1800-1144” тусгай дугаар ажиллаж эхэлснийг та бүхэн мэдэж байгаа байх. Энэхүү тусгай дугаараар Батлан хамгаалах яам, Зэвсэгт хүчний Жанжин штаб, төрлийн цэргийн командлал, цэргийн нэгтгэл, анги, салбартай холбоотой аливаа мэдээллийг нээлттэй, 24 цагийн турш хүлээн авснаар бид бүхэнтэй холбоотой иргэдийн санал, хүсэлтийг шуурхай шийдвэрлэх боломжийг бүрдүүлсэн. Энэхүү утсанд маш олон санал, хүсэлт ирж тухай бүр надад танилцуулагдаж, холбогдох арга хэмжээг шуурхай авч ажиллаж, тодорхой үр дүн гарч байна. Зэвсэгт хүчний нэгтгэл, ангиудыг “Хяналтын камер”-тай болгох ажлыг хэрэгжүүлж, хугацаат цэргийн алба хаагчидтай ангиудыг бүрэн камержуулж, хяналтыг сайжруулах арга хэмжээг хэрэгжүүлсэн. Уг асуудал ч бас үр дүнгээ өгч байгаа. Дээрх болон бусад олон ажил, арга хэмжээнүүдийг хэрэгжүүлж ажилласны дүнд 2020 оны наймдугаар сарыг өнөөдрийн энэ үетэй харьцуулахад, сахилгын зөрчил 84.4 хувиар буурсан үзүүлэлт гарсан. Бидний хийсэн ажил багагүй бий, миний болоод шат дараалсан захирагч, дарга нараас ажил, үүргийн хувьд өгч байгаа сануулга, үүрэг, чиглэл, даалгавар ч багадаагүй. Харин бид алдаа, хэрэг, зөрчил гарахгүй байх хөрс суурийг нь бүрдүүлэхэд анхаарч байна. Нийгэмд болж бүтэхгүй олон асуудлууд байгаа нь ч дээрх асуудалд нөлөөлж байгаа тал бий. Дээрхээс гадна Сайдын ажлыг хүлээн авснаас хойш салбартаа “Хандлагаа өөрчилж, хариуцлагаа дээшлүүлье” гэсэн уриалгыг дэвшүүлж, шат шатандаа эерэг хандлагыг төлөвшүүлэхээр нэлээд өндөр шаардлагыг тавьж байгаа. Аливаа зүйлд хандах хандлага нь тухайн хүний мөн чанарыг тодорхойлж байдаг гэдгийг салбарын алба хаагчид, Зэвсэгт хүчний нийт бие бүрэлдэхүүн гүнээ ухамсарлаж, бие биендээ тусалдаг, дэмжиж ажилладаг, хамт олны дунд зөв уур амьсгалыг бий болгодог байх нь чухал юм. Энэ ажил ч өнгөрсөн хугацаанд үр дүнгээ өгч, манай алба хаагчдын албандаа хандах хандлага дээшилж, өөрчлөлт гарч байна.

-Батлан хамгаалах салбарын өөр нэг зорилго нь иргэдийнхээ эх оронч үзлийг түгээх, дэлгэрүүлэх тухай асуудал байх гэж би үздэг. Өнөө цагт манай улсын иргэдэд эх оронч үзэл, суртал дутагдаад байна уу гэж хараад байгаа. Энэ чиглэлд танай яам хэрхэн анхаарч ажиллаж байна вэ?

-Тийм ээ. Энэ асуудал манай салбарын гол үүргийн нэг юм. Манай яамнаас иргэд, олон нийтэд Батлан хамгаалах бодлого, Зэвсэгт хүчний үйл ажиллагааг сурталчлах, хууль тогтоомжоо таниулах, эх орны болоод монгол цэргийн түүх, уламжлалаа залуу үед таниулж ойлгуулах, цэргийн алба хааснаар ямар үр дүн гарах, эх орон, газар шороо маань ямар их үнээр бидэнд олдсон бэ гэдгээс эхлэн олон ажил арга хэмжээг аймаг, нийслэл, дүүргүүдэд явуулж ирсэн. Энэ чиглэлийн ажлууд маань өнгөрсөн жилүүдэд дэгдсэн “Ковид-19” цар тахалтай холбогдуулан тодорхой хугацаанд тасалдсан боловч 2022 оноос энэ чиглэлийн ажлуудаа эрчимтэй хэрэгжүүлэн ажиллаж байна. “Оюутан-цэрэг” сургалтыг 13 аймаг болон нийслэлд 2014 оноос хойш зохион байгуулж, нийт 6000 гаруй их, дээд сургуулийн оюутан, коллеж, МСҮТ-ийн суралцагчдыг хамруулсан. Өнгөрөгч 2022 онд 450 оюутныг сургалтад хамруулж цэргийн нэгдүгээр зэргийн бэлтгэл үүрэгтнээр бүртгэсэн. Энэ жилийн “Оюутан-цэрэг”-ийн бүртгэл гуравдугаар сарын 6-14-ний өдрүүдэд явагдаж, маш олон залуус бүртгэлд хамрагдсан байна лээ. Сүүлийн жилүүдэд цар тахал, эдийн засгийн нөхцөл байдлаас шалтгаалан “Оюутан цэрэг” сургалт завсардах, элсэгчдийн тоо мөнгө, санхүүгээс шалтгаалан буураад байсан юм. Тэгвэл саяхан Ерөнхий сайд шийдвэр гаргаж, энэ жилийн сургалтад 1000 оюутан залуусыг хамруулан суралцуулахаар болсон. Энэ бол маш чухал шийдвэр юм. Яагаад гэвэл нийгэмд, тэр дундаа оюутан залуусын дунд тус сургалтад хамрагдах хүсэл тэмүүлэл, хэрэгцээ маш их байна. Цаашид хамрагдагсдын тоог нэмэгдүүлэх бодлогыг баримталж ажиллах болно. Нөгөөтэйгүүр тус сургалтаар дамжуулан дээд боловсролтой нарийн мэргэжлийн цэргийн дайчилгааны бэлтгэл нөөцийг бүрдүүлэх нэн ач холбогдолтойгоос гадна залуус маань их, дээд сургуульд суралцах хугацаандаа цэргийн түргэвчилсэн онол, дадлагын сургалтад хамрагдаж, эрүүл чийрэг бие бялдартай, сэтгэл зүйн хаттай, эх орноо хайрлан хамгаалах үзэл, хүмүүжилтэй болж байгаа нь маш том үр дүн юм.

-Удахгүй Монгол цэргийн баяр болох гэж байна. Тэр утгаараа танд баярын мэнд хүргэе ээ. Энэхүү баярыг бид хэрхэн тэмдэглэн өнгөрүүлэх ёстой вэ?

-Баярлалаа. Юуны өмнө ард, иргэддээ, салбарынхаа хамт олон, ахмад дайчдадаа баярын мэнд дэвшүүлье. Нийгэмд гуравдугаар сарын 18-ны өдрийг “Цэргийн баяр”, бүр “Эрчүүдийн баяр” хэмээн тэмдэглэдэг. Энэ өдөр хуулиараа бол Монгол Улсад орчин цагийн Зэвсэгт хүчин үүсэн байгуулагдсаны ойн баярын өдөр буюу “Монгол цэргийн өдөр” юм. Энэхүү баярын гол ач холбогдол нь иргэдэд улс эх орныхоо тусгаар тогтнол, ард түмнийхээ эрх чөлөөг хамгаалан тэмцсэн түүх, үе үеийн эх орончид, цэрэг дайчдынхаа гавьяат үйлсээр бахархах, өсвөр, залуу үеийн эх оронч сэтгэлийг дэврээх, эх орноо гэсэн хүсэл эрмэлзэл, хайрлан хамгаалах үзэл бодлыг суулгах явдал гэж боддог. Энэ хүрээнд Батлан хамгаалах яам, төрийн цэргийн болон хууль сахиулах байгууллагууд олон ажил, арга хэмжээг төлөвлөн зохион байгуулдаг уламжлалтай.

“ Шилэн нам” эрдэм шинжилгээний хурал өчигдөр Төрийн ордонд боллоо. Тус хуралд МАН, АН, ХҮН болон улс төрийн бусад хүчнүүд болоод эрдэмтэд, судлаачид оролцлоо. Энэхүү хурлаар яригдсан гол асуудал нь улс төрийн намын тухай хууль, түүн доторх улс төрийн намуудын санхүүжилт болоод сонгуулийн тогтолцооны асуудлыг хөндсөн юм. Мөн улс төрийн намуудын авлигын асуудлыг ярилаа.

Л.ОЮУН-ЭРДЭНЭ: ҮХНӨ ХИЙЖ, СОНГУУЛИЙН ХОЛИМОГ ТОГТОЛЦООНД ШИЛЖИЖ, СОНГУУЛИЙГ ЗАЙЛШГҮЙ НАМАР ХИЙХ НЬ ЗҮЙТЭЙ ГЭВЭЛ БИД ТАТГАЛЗАХГҮЙ

Энэ үеэр Ерөнхий сайд, МАН-ын дарга Л.Оюун- Эрдэнэ: -Энэ оныг “Авлигын эсрэг жил” болгон зарлаж, системийн авлигатай тэмцэх “5 Ш” ажиллагааг хэрэгжүүлж эхлээд байна. Уул уурхай тэр дундаа нүүрс, зэс дагасан далд эдийн засгийг ил болгож, төрийн бүх шатанд үүрлэсэн авлигын гинжин хэлхээг тасалж, шимэгчдийг шүүрдэн цэвэрлэхэд хамгийн чухал нь улс төрийн намуудын санхүүжилт, нам дагасан цүнх баригчдын томилгооны асуудал, мөнгөнөөс хэт хамааралтай сонгуулийн тогтолцоог өөрчлөх зайлшгүй шаардлагатай . Авлигын гэмт хэргийн талаар шүгэл үлээгчийн тухай хуулийг Улсын Их Хурлын хаврын чуулганаар хэлэлцүүлэн батлуулна. УИХ, Засгийн газрын гишүүд болон улс төрд нөлөө бүхий этгээдүүд, тэдний гэр бүлийн гишүүдийг төрийн удирдах албан тушаалд томилох, төрөөс санхүүжих тендер, зээл, тэтгэлэгт хамрагдахыг хориглосон хуулийн төслийг мөн энэ хаврын чуулганаар өргөн барьж батлуулна

“Шувуу” ажиллагааны хүрээнд ирэх долоо хоногийн Засгийн газрын хуралдаанаар хууль хяналтын байгууллагад шалгагдаж байх явцдаа хилийн чанадад оргон зайлсан этгээдүүдийн нэрсийг зарлаж, иргэний гадаад паспортын үйлчлэх хугацааг цуцалж, хүчингүй болгох асуудлыг хэлэлцэж, шаардлагатай тохиолдолд УИХ-д оруулна. Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт хийж, сонгуулийн холимог тогтолцоонд шилжин, тойргийн эрх ашиг, нутгийн томилгоо, хатуу гишүүнчлэл, мөнгөний сүлжээний чөтгөрийн тойргоос гарч, тогтвортой хөгжлийн, олон намын дуу хоолой бүхий иргэдийн төлөөлөх эрхийг хангах парламентын чадавхийг бэхжүүлэх, нийгмийн сегмент бүрийн дуу хоолойг дэмжсэн тогтолцооны шинэчлэл хийхэд эрх баригч нам бэлэн байна. Нэг нам давамгайлсан үед сонгуулийн тогтолцоог өөрчлөх шаардлагагүй гэж үзвэл Улс төрийн намын тухай хуулийн хүрээнд энэ асуудлыг авч үзэхэд бидний зүгээс татгалзах зүйлгүй. Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт хийж, сонгуулийн холимог тогтолцоонд шилжиж, сонгуулийг зайлшгүй намар хийх нь зүйтэй гэвэл бид татгалзахгүй. Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт орохгүй бол хуулиараа энэхүү боломжгүй. Нөгөө талаар улс төрийн намуудад сонгуульд бэлтгэх хугацаа өгөх хэрэгтэй. Гэхдээ сонгууль товлосон цагтаа болж, цагтаа болсон сонгуульд хууль эрх зүйн хувьд хэрхэн эрх тэгш бэлдэх вэ гэдэг нь зөв байж магадгүй.

Мөн энэхүү арга хэмжээний үеэр АН–ын дарга Лу.Гантөмөрөөс зарим асуудлаар тодруулж, ярилцлаа.

-Сонгуулийн тогтолцоог өөрчлөх асуудлыг ярилаа. Танай намын хувьд аль системээр явах нь зөв гэж үзэж байна вэ?

-Төр, ард түмний дунд босгочихсон энэ бүлэглэлийн хана хэрмийг нураана гэдэг зүйлийг ярьж байна. Ингэхийн тулд сонгуулийн тогтолцооны асуудал хөндөгдөнө. Бид хувь тэнцүүлсэн системээр явж байж ард түмний төлөөллийг бүрэн зургаар нь оруулж ирэх боломжтой болно. Хувь тэнцүүлсэн тогтолцоо байгаа тохиолдолд бид нэр дэвшигч дээр тавигдаж байгаа болзлыг алга болгож чадна. Наанадаж бага хурлын гишүүн хүн УИХ-д нэр дэвшинэ гэдэг зүйл улс төрийн намын тухай хуулиар хаагдах ёстой. Нээлттэй нэр дэвшилт явагдана. Үнэхээр боловсролынхыг хамгаалж чадах тэрхүү багшийг бид УИХ-д оруулах нь парламентад суудалтай улс төрийн намуудын үүрэг болж хувирч байгаа юм. Бидний өмнө тулгамдаж буй хамгийн чухал асуудал бол улс төрийн намын тухай хуулиар улс төрийн намууд хэрхэн цэвэрших вэ гэдэг зүйл. Ядаж л УИХ-ын гишүүд дүүрэг, аймгийн намын дарга хийдэггүй байх хэрэгтэй. Өнөөдөр УИХ-ын гишүүн хүн таван давхар дээлтэй байна. Тиймээс энэхүү хурлаас бид гурван зүйлийг хэлэлцэн шийдэх ёстой. Нэгдүгээрт, Улс төрийн намын тухай хуулийг яаралтай шинэчлэх хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, сонгуулийн тогтолцоог гарцаа байхгүй өөрчлөх шаардлагатай.

-Танай намын хувьд хувь тэнцүүлсэн тогтолцоог яаралтай оруулж ир гэдэг шаардлагыг тавьж байна уу?

-Бид хувь тэнцүүлсэн тогтолцоог авахгүй бол, угаасаа явахгүй. Бид дэвшүүлсэн хөтөлбөрөөрөө санал авмаар байна. Гэтэл ганц асуудал байна. Жагсаалтад хулгайчуудыг битгий оруулаач гэдэг зүйлийг улс төрийн намуудын дарга нар хэллээ. Энэ зөв. Ардчилсан намын хувьд жирийн багшийг оруулъя. Оруулахын тулд УИХ-д нэр дэвшиж буй хүнээсээ дэнчин авдагаа болиулах ёстой. Тодорхой болзол тавиулдагийг нь болиулах шаардлагатай. Энэ асуудлыг бид намын дүрмэндээ ч тэр улс төрийн намын тухай хуульд ч тэр оруулах ёстой.

-Таны хувьд АН-ын даргаар сонгогдоод удаагүй байна. Намын удирдлагад ажиллах багаа бүрдүүлсэн үү. Танай нам одоо цэгцэндээ орсон гэж ойлгох уу?

-Цэгцэндээ орсон гэдгийг хариуцлагатай хэлье. Бидний хувьд одоо яаж шинэчлэгдэх вэ гэдэг зүйл хамгийн том асуудал болж байна. Улс төр, сонгуулийн хуулиараа бид зайлшгүй шинэчлэгдэх ёстой. Бид хуучин социалист, коммунист системийн улс төрийн намын араг ясыг авч явсаар байна. Ерөөсөө бидний байгаа бүтэц нь ийм байна. Наад зах нь 20, 30 хүн тэр хэмжээний аймагт хэрэг эрхлэхийн ажил хийхэд л тэрбум гаруй төгрөгийн зардал гарч байна. Өөрөөр хэлбэл хуучин нийгмийн бүтцэд таарсан намыг одоо болтол бид чирч яваа гэдэг маань үнэхээр хоцрогдсон байгаагийн илрэл. Бид намынхаа бүтцийг хэрхэн харж байгаа вэ гэхээр олон нийт рүү чиглэсэн бүтэцтэй болохыг л зорьж байна. Удахгүй бид бүтэц, зохион байгуулалтын асуудлаа ярих болно.

-Ээлжит бус сонгууль явуулах асуудлыг олонх дэмжвэл татгалзах зүйлгүй гэдгийг эрх баригч намын дарга мэдэгдлээ. Танай намын хувьд энэхүү асуудалд ямар байр суурьтай байна вэ?

-Бидний хувьд өнөөгийн УИХ-ыг аль болох богино хугацаанд үйл ажиллагаагаа дуусгаад дараагийн парламентыг бүрдүүлэх чиглэлдээ ажиллахыг шаардаж байгаа. Энэ УИХ үнэхээр ажил хийж чадахгүй байна. Энэ парламент угаасаа ажил хийхгүй юм байна. Өнөөдөр энэхүү парламентын олон гишүүн асуудалд орчихсон, хэрэгт холбогдчихсон явна. Тэр утгаараа ард түмний дунд энэхүү парламентын чадавхын асуудал хамгийн эмзэг сэдэв болчихлоо. УИХ-ын хувьд бүрэн эрхээ дуусгах нь угтаа маш сайн зүйл гэж боддог. Харамсалтай нь энэ хүмүүс удахгүй сонгуульд зориулсан төсөв батлачихвал яах вэ. Хөгжлийн бодлого биш дахиад нөгөө тал тал тийш тараадаг бодлогоо хэрэгжүүлбэл яах вэ. Тиймээс гарч болзошгүй төрийн буруу бодлого явуулахаас нь өмнө УИХ-ыг хугацаанаас нь өмнө тараах шаардлагатай.

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг таны хувьд ямар байдлаар харж, дүгнэж байна вэ?

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлт ярих гэж байгаа бол хэдхэн зүйлийг л шууд шийдэх хэрэгтэй. Нэгдүгээрт, улс төрийн намын гишүүдийн тоо 10 мянган байх уу, хоёрдугаарт, хувийн хэвшил буюу хувийн өмчийг бид Үндсэн хуулиараа хамгаалж чадах уу, үгүй юу гэдгээ эхлээд яръя. Гуравдугаарт, сонгуулийн тогтолцоо, парламент ямар байх вэ гэдгээ хэлэлцэж, шийдэх ёстой. Ямар байж гэмээнэ чадалтай парламент болох вэ. Үнэхээр иргэдийн төлөөлөл орж ажиллаж чадах уу гэдэг зүйлийг ярья. Нуулгүй хэлэхэд бидэнд иргэдтэйгээ, намын гишүүдтэйгээ энэ асуудлаар ярилцах хугацаа хэрэгтэй байна. Яг өнөөдрийн байдлаар бүх асуудал тодорхой байна, за гар бариад хэдүүлээ шийдчихье гэхээр үнэхээр эрт байна. Хүмүүст мэдээлэл алга байна. Бидний хувьд нэг л зүйлийг тодорхой хэлж чадна. Ардчилсан нам парламентын засаглалаас хэзээ ч ухрахгүй шүү.

“Зөвлөлдөж шийдье” зөвлөлдөх санал асуулгыг зохион байгуулсан Зөвлөлдөх зөвлөлийн гишүүн, МУИС-ийн Хууль зүйн сургуулийн профессор, доктор О.Мөнхсайхантай уг асуулгын дүнг үндэслэн гаргасан зөвлөмжийн талаар ярилцлаа.

---

-“Зөвлөлдөж шийдье” зөвлөлдөх санал асуулга өндөрлөлөө. Үүнийг ямар болж өнгөрсөн талаар дүгнэвэл?

-Манайх ардчилсан улсын хувьд иргэдийн оролцоог хангах талаар орчин үеийн аргуудыг хэрэглэж байгаагийн нэг нь зөвлөлдөх санал асуулга юм. УИХ Зөвлөлдөх санал асуулгын тухай хуулийг 2017 онд баталсан. Өмнө нь, дүүргийн, нийслэлийн, улсын хэмжээнд тус бүр энэ асуулгыг хийсэн туршлага бий. Улсын хэмжээний хоёр дахь удаагийн буюу энэ санал асуулга нь УИХ-ын 2022 оны 80-р тогтоолын дагуу нийгэм, эдийн засгийн тулгамдсан асуудлыг иргэдийн туслалцаатайгаар тодорхойлох, эрэмбэлэх, шийдвэрлэх арга замыг зөвлөлдөх зорилгоор явагдсан. Зөвлөлдөх санал асуулгыг амжилттай болж энэ зорилгодоо хүрч чадсан гэж дүгнэж байна.

-Зөвлөлдөх санал асуулга ямар үе шатаар явагдсан вэ?

-Нийт иргэнийг бүгдийг нь мэдээлэлжүүлж санаа бодлыг нь мэдэхэд хэцүү учраас тэдгээрийн зохистой төлөөллийг санамсаргүй сонгож зөвлөлдөх санал асуулгад оролцуулж мэдээлэл өгдөг. Энэ төлөөллийн санал нь нийт иргэнийг тэнцвэртэй мэдээлэлжүүлбэл илэрхийлэх үзэл бодолд дөхөж очих боломжтой. Саяын зөвлөлдөх санал асуулга найман үе шаттай явагдсан. Зөвлөлдөх уулзалтын үеэр өндөр мэргэшсэн эрдэмтэд дөрвөн сэдэв тус бүрийг илтгэж танилцуулсан.

Оролцогч иргэд нь 15 гишүүн бүхий жижиг бүлгүүдэд хуваагдаж бүлэг бүр тухайн чиглэлийн асуултуудыг хэлэлцэж, хамгийн чухал нэг асуултыг гаргасан бөгөөд энэ хэлэлцүүлгийг тусгайлан бэлтгэсэн модераторууд чиглүүлсэн. Үүний дараа 795 хүн нэгдсэн хуралдаанд цуглаж, бүлэг тус бүрийн асуултад мэргэшсэн судлаачид хариулж, тэнцвэртэй мэдээлэл өгсөн. Ийм байдлаар хоёр өдөр зөвлөлдсөний дараа хоёр дахь шатанд оролцсон иргэд нэг дэх шатанд хариулсан санал асуулгад дахин хариулсан. Үндэсний статистикийн хороо нь нэг болон хоёр дахь шатны дүнг харьцуулж, зөвлөлдөх санал асуулгын үр дүнгийн тайланг танилцуулсан . Зөвлөлдөх зөвлөл нь 2023 оны хоёрдугаар сарын 17-ны өдрийн хуралдаанаараа энэ тайлан, санал асуулгын дүнг хэлэлцэж зөвлөмж гарган УИХ-д хүргүүлсэн.

-Зөвлөмж гарсан. Тус зөвлөмжид тухайлан юу гэсэн байна вэ. Үүнийг УИХ хэлэлцэх хуультай юу?

-Зөвлөлдөх санал асуулгын дүнд үндэслэсэн зөвлөмжийг УИХ харгалзан үзэх бөгөөд хэрхэн шийдвэрлэсэн талаарх мэдээллийг Зөвлөлдөх зөвлөл болон олон нийтэд өгөхөөр хуульчилсан.

Иргэний болон улс төрийн эрх, хариуцлага, Парламентын ардчилал, Эдийн засаг, баялгийн сан, төвлөрлийг сааруулах, Нийгмийн асуудлууд гэсэн дөрвөн чиглэлийн 22 асуултад иргэд хэрхэн хариулсан бэ гэдэгт үндэслэн зөвлөмж гарсан бөгөөд оролцогчийн олонхоор дэмжигдсэн асуудлыг Монгол Улсын Үндсэн хуульд нийцүүлэн шийдвэрлэх хэрэгтэй гэж Зөвлөлдөх зөвлөл үзсэн. Зөвлөмж тус бүр маш чухал асуудлыг хөндсөн, өргөн хүрээтэй тул энэ удаа бүгдийг ярих боломж алга. Зөвлөлдөх зөвлөлийн гишүүд мэргэшил, сонирхлынхоо дагуу дөрвөн дэд хэсэгт хуваагдан ажилласан бөгөөд эдгээрээс боловсруулсан асуултын төслийг хамтаараа хэлэлцэж эцэслэсэн. Миний хувьд “Парламентын ардчилал”-д хамаарах асуултуудыг боловсруулах дэд хэсгийг ахалсан ба иргэний болон улс төрийн эрх бол миний мэргэшсэн салбар. Иймээс, энэ хоёр чиглэлээр ярих боломжтой.

-Иргэдийн зүгээс Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахыг дэмжиж байна уу?

-Зөвлөлдөх санал асуулгыг улс орны нийгэм, эдийн засгийн тулгамдсан асуудлын хүрээнд явуулахаар гарсан. Үүнд Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн сэдэв огт дурдагдаагүй. Гэвч, өнгөрсөн нэгдүгээр сард зохион байгуулсан эрдэм шинжилгээний бага хурал, чуулга уулзалтад Үндсэн хуулийн асуудал яригдсан учраас үүнд шууд холбогдох цөөн асуулт асуусан.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлттэй холбоотой эхний асуулт юу вэ?

-Оролцогч иргэдийн олонх нь Үндсэн хуулийг шинэчлэн найруулж хэлэлцүүлэх шаардлагагүй гэж үзсэн. Ийм агуулгатай асуулт Зөвлөлдөх зөвлөлийн анх боловсруулсан асуултын төсөлд байгаагүй юм. Гэвч, Зөвлөлдөх санал асуулгын тухай хуулийн 10.2-т “Зөвлөлдөх санал асуулгын асуултыг батлахад шийдвэр гаргах эрх бүхий этгээдийн саналыг заавал авах” гэж заасан. Үүний дагуу 2023 оны нэгдүгээр сарын 18-ны өдөр УИХ-ын Төрийн байгуулалтын байнгын хорооноос асуултын төсөлд санал өгөхдөө “Үндсэн хуулийг бүхэлд нь хянан үзэж шинээр батлах” асуулт оруулах чиглэл өгсөн. Зөвлөлдөх зөвлөлийн хувьд ийм асуулт нь 1992 оны ардчилсан Үндсэн хуулийг халж, шинээр батлах гэсэн шууд агуулгатай тул ийм асуулт байх эсэхийг олон удаа нухацтай ярилцаж, 10 шахам томъёолол гарч, 5-6 удаа санал хураасан. Үүний эцэст Үндсэн хуулийг шинэчлэн найруулж хэлэлцүүлэхийг дэмжиж байна уу гэсэн асуулт батлагдсан. Энэ асуулт нь зарим хүний шүүмжилж байсан шиг шинэ Үндсэн хууль батлах эсэх биш гэдгийг Зөвлөлдөх зөвлөлийн гишүүд, УИХ-ын дарга, Зөвлөлдөх санал асуулга зохион байгуулахад туслалцаа үзүүлэх үүрэг бүхий ажлын хэсгээс тайлбарлаж нийтэд мэдэгдэл хийсэн. Одоогийн эрх зүйн орчинд Үндсэн хуулийг шинээр батлах эсхүл Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах гэсэн хоёр л хувилбар бий. Үндсэн хуулийг шинээр батлах нь Үндсэн хууль болон бусад аливаа хуулиар боломжгүй. Үндсэн хуульт дэг журмын гадуурх зүйл юм. Монгол Улс тусгаар тогтнолоо алдаагүй, ардчиллаас ухраагүй, парламентын засаглалыг солиогүйучир шинэ Үндсэн хууль батлах шаардлагагүй. Мөн, ердийн хуулийн хувьд шинэчилсэн найруулга гэдэг бол өмнөх хуулийг хүчингүй болгож шинэ хууль батлах гэсэн утгатайгаар хуульчлагдсан байдаг боловч “Үндсэн хуулийн шинэчилсэн найруулга” гэсэн хууль зүйн ойлголт, хуулийн зохицуулалт байхгүй. УИХ болон түүний байгуулсан Зөвлөлдөх зөвлөл нь Үндсэн хуульд захирагдаж, хууль дээдлэх ёстой. Ийм учраас, энэ асуултын утгыг одоогийн Үндсэн хуулийн хүрээнд зөвхөн Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах агуулгаар тодорхойлж, Асуултын лавлагаа, танилцуулгад бичиж, зөвлөлдөх уулзалтын үеэр судлаачид амаар тайлбарласан юм. Тэгэхээр, Үндсэн хуулийг шинэчлэн найруулж хэлэлцүүлэхийг дэмжээгүй гэдэг бол Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт дахин оруулахыг дэмжээгүй гэж ойлгож байна.

-Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахтай холбоотой нөгөө асуулт нь юу байсан бэ?

-2019 онд Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтийн дагуу батлан гаргах хуулиудыг хойшлуулахгүйгээр баталж, Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн үр дүнг үзэх шаардлагатай гэдгийг санал асуулгаар дэмжсэн. Энэ нэмэлт, өөрчлөлт нь гурван парламентын бүрэн эрхийн хугацаанд яригдсан асуудлыг гурван жилийн турш уламжлалт болон орчин үеийн аргаар иргэдийн саналыг авч, оролцоо, судалгаа, зөвшилцлийг хангаж шийдвэрлэсэн. Энэ шинэчлэл нь агуулгын хувьд 1992 оны Үндсэн хуулийн үндсэн бүтэц, суурь үзэл баримтлалд нийцэж парламентын засаглалыг бэхжүүлсэн. 2019 оны энэ нэмэлт, өөрчлөлтөд нийцүүлэн 30 гаруй хуулийг батлахаар УИХ-ын 2020 оны хоёрдугаар тогтоолд заасан. Энэ дагуу Шүүхийн тухай, УИХ-ын хяналт шалгалтын тухай зэрэг чухал хууль батлагдсан ч 15 орчим хууль одоог хүртэл батлагдаагүй. Иймээс, Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт бүрэн хэрэгжиж чадахгүй, бас эрх мэдлийн хяналт тэнцэл алдагдахад хүрч байна. Өмнөх нэмэлт, өөрчлөлтийн дагуу Ерөнхийлөгчийн тухай, Засгийн газрын тухай, Намын тухай, Намын санхүүжилтийн тухай, Хотын тухай зэрэг гол хуулийг батлахгүйгээр Үндсэн хуульд дахин нэмэлт, өөрчлөлт оруулах нь үр нөлөө муутайгэж яригдсан.

-2019 оны Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн дагуу улс төрийн санхүүжилтийн эрх зүйн орчин яаж өөрчлөгдөх ёстой вэ?

-Нийгэм, эдийн засгийн тулгамдсан асуудлууд шийдэгдэхгүй байгаа гол шалтгааны нэг нь мөнгөний болон улс төрийн эрх мэдэл бараг нэгдсэнтэй холбоотой. 2019 оны Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт нь намуудыг мөнгөний хэт хамаарлаас салгаж, явцуу бус нийтийн ашиг сонирхолд үйлчилдэг болгохыг шаардсан ч үүнийг амилуулах хуулиудыг батлаагүйгээс хэрэгжээгүй. Тухайлбал, 2016 оны УИХ-ын сонгуульд оролцсон нам, эвсэл, нэр дэвшигчдийн нийт зардал 34.4 тэрбум байсан бол 2020 оны УИХ-ын сонгуулийн нийт зардал бараг 75 тэрбум болж, хоёр дахин өссөн. Энэ бол зөвхөн албан ёсны дансаар тайлагнасан тоо тул үүнээс илүү их мөнгө хяналтгүй эргэлдэж, авилгын эх үүсвэр болж байна. Яагаад гэвэл, нам, эвсэл, нэр дэвшигч бүр зардлын тайлангаа ирүүлдэггүй. Зардлын тайлангаа ирүүлээгүй тохиолдолд хүлээлгэх хариуцлага сул. Жишээлбэл, хэдэн зуун сая төгрөгийн зардлаа хуулийн хугацаанд тайлагнаагүй нэр дэвшигч 10 сая төгрөгөөр, хэдэн тэрбум төгрөгийн зардлаа тайлагнаагүй нам 100 сая төгрөгөөр торгуулаад л өнгөрөх хууль үйлчилж байна. Мөн, зардлын тайлангаа ирүүлсэн ч хэт ерөнхий мэдээлдэг тул хаанаас санхүүжилт авсан, юунд зарцуулсныг бүрэн мэдэх боломжгүй. Түүнчлэн, сонгуулийн үеийн санхүүжилтийг хуулиар зохицуулдаг ч сонгуулийн бус үед ийм зохицуулалт бараг үгүйгээс улс төрийн санхүүжилт хяналтгүй, далд байна. Иймд, намын хөрөнгө, орлогын эх үүсвэр, зарцуулалтыг ил тод, олон нийтийн хяналттай болгох эрх зүйн шинэчлэлийг 2019 оны Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн дагуу яаралтай хийх шаардлагатай гэж асуулгад оролцогчид үзсэн.

-Иргэдийг төлөөлөх парламентын чадавхыг нэмэгдүүлэхийг иргэд дэмжсэн гэсэн. Энэ нь Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах шаардлагатай гэсэн үг үү?

-Энэ ямар утгатай вэ гэдгийг уул асуулт батлагдсан түүх болон бусад холбогдох асуултад өгсөн хариулттай холбож тайлбарлах хэрэгтэй. Зөвлөлдөх зөвлөлөөс боловсруулсан асуултын төсөлд “УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэх, иргэдийг төлөөлөх чадавхыг нэмэгдүүлэх хэрэгтэй гэдэгтэй санал нэг байна уу” гэсэн асуулт байсан. Төрийн байгуулалтын байнгын хороо энэ асуултын “УИХ-ын гишүүдийг тоог нэмэх” гэсэн хэсгийг хасах санал өгснийг Зөвлөлдөх зөвлөл хүлээн авсан. Тэгвэл “Иргэдийг төлөөлөх парламентын чадавхыг нэмэгдүүлж, төлөөллийн ардчиллыг бэхжүүлэх” гэдэг бол өргөн ойлголт юм. Үүний цаана УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэх асуудал бий. Энэ санаа зөвлөлдөх уулзалт дээр ч яригдсан, лавлагаа, танилцуулгад ч бичигдсэн. Тоо нэмнэ гэдэг бол Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулна гэсэн үг. Гэтэл, зөвлөлдөх санал асуулга дахь өөр хоёр асуултад оролцогч иргэд хариулахдаа 2019 оны Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн дагуу гарах хуулиудыг хойшлуулшгүйгээр баталж, үр дүнг үз, мөн Үндсэн хуулийг шинэчлэн найруулах буюу нэмэлт өөрчлөлт оруулах шаардлагагүй гэж үзсэнийг харгалзвал зохино. УИХ-ын гишүүдийн тоог хоёр дахин нэмэх хэрэгтэй гэсэн судалгааг манай баг 2015 онд анх хийж байсан. Учир нь, УИХ 76 гэсэн хэт цөөн гишүүнтэй байгаа нь иргэдийг бүрэн төлөөлөхөд саад болж, зүй бусаар нөлөөлөх эрсдэлийг нэмэгдүүлж, хууль тогтоомжийн чанар, хуулийн биелэлтэд тавих хяналтыг сулруулдаг. Гэвч, 2019 оны Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн төсөл хэлэлцэж байхад тоог нэмэх саналыг судлаачид дэмжсэн ч УИХ дахь олонх дэмжээгүй юм. Тоо нэмэх хэрэгтэй ч үүнийг хийх цаг нь яг одоо мөн үү гэдэгт эргэлзээ бий. Учир нь, Үндсэн хуулийг ойр ойрхон өөрчлөх нь түүний легитим шинжийг алдагдуулж, улмаар Үндсэн хууль нь төрийн эрх мэдлийг хязгаарлаж чадахгүйд хүрэх, тогтворгүй байдал үүсэх эрсдэлтэй. Гэхдээ, Үндсэн хууль судлаачид шийдвэр гаргадаггүй. Улс төрчид ойрын хугацаанд УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэх асуудлыг хөндвөл нэмж судлах, сайн хэлэлцүүлэх, Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журмын хуулийг ягштал баримтлах хэрэгтэй.

-Гишүүдийн тоо, парламентын чадавхын талаар та тодруулахгүй юу?

-УИХ-ын гишүүдийн тоог хөндсөн эсэхээс үл хамааран иргэдийг төлөөлөх парламентын чадавхыг нэмэгдүүлж төлөөллийн ардчиллыг бэхжүүлэх хэрэгтэй. Жишээлбэл, эмэгтэйчүүд хүн амын 50 орчим хувийг эзэлдэг ч УИХ-ын гишүүдийн 17-хон хувь нь эмэгтэй. Хүн амын дийлэнх нь залуучууд боловч 35-аас доош насны нэг ч УИХ-ын гишүүн одоо алга. Мөн, УИХ-ын сонгуульд мажоритар тогтолцоо ашигладгаас болж иргэдийн санал ихээр гээгддэг. Жишээлбэл, сонгогчдын 50 хүрэхгүй хувийн санал авсан нам УИХ-ын нийт суудлын 80 гаруй хувийг авчихдаг, бусад сонгогчийн санал парламентад тусдаггүй. Түүнчлэн, сонгуулийн зардал хэт өссөн учраас зөвхөн маш их мөнгө төлж чадах хүн л УИХ-д сонгогдож, харин жирийн иргэд сонгогдох бараг боломжгүй болсон. Гадаадад буй 200 орчим мянган иргэн сонгуульд санал өгөх боломжгүй. Энэ мэт олон асуудлыг ердийн хуулиар шийдвэрлэх бүрэн боломжтой.

-Сонгуулийн тогтолцоог холимог болгохыг иргэд дэмжсэн гэдэг нь энэ талаар Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах гэсэн утгатай юу?

-Оролцогч иргэдийн олонх дэмжсэн учраас УИХ-ын сонгуулийг олонхын болон хувь тэнцүүлсэн тогтолцоог хослуулан явуулбал зохино гэж зөвлөсөн. 1992 оноос хойш УИХ-ын найман удаагийн сонгууль явуулсны долоод нь мажоритар буюу олонхын тогтолцоог хэрэглэсэн нь иргэдийн санал парламентад бүрэн тусаж чадахгүйд хүргэж, намын төлөвшил, сонгогчдын сэтгэл зүйд сөргөөр нөлөөлж, хамгийн их мөнгө зарцуулсан нам, нэр дэвшигч ялдаг болсон гэж судлаачид дүгнэдэг. Үүнийг засаж УИХ-ын сонгуулийг олонхын болон хувь тэнцүүлсэн тогтолцоог хослуулан явуулах нь парламентын чадавх сайжрах, нам төлөвших, гадаадад байгаа сонгогч санал өгөх, эмэгтэйчүүд, залуучуудын оролцоо, төлөөлөл болон сонгогчдын боловсрол нэмэгдэх ач холбогдолтой. Үндсэн хуулийн цэцийн 2022 оны нэгдүгээр тогтоолоор УИХ-ын сонгуулийн тогтолцоог сонгон тодорхойлж хуульчлах бүрэн эрхийг хууль тогтоогчид олгосон гэж шийдсэн. Иймээс, сонгуулийн холимог тогтолцоог ердийн хуулиар сонгож болно. Энэ асуудлаар Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах эсэхийг зөвлөлдөх санал асуулгаар асуугаагүй. Хэрэв шийдвэр гаргагчид сонгуулийн холимог тогтолцоог Үндсэн хуульд тодорхой заах асуудлыг сөхвөл үүнийг нэмж судлах, дахин хэлэлцүүлэх хэрэгтэй. Жишээлбэл, УИХ-ын суудлын яг хэдэн хувь нь мажоритар болон хувь тэнцүүлсэн байх вэ, мажоритар нь томсгосон эсхүл жижигсгэсэн байх вэ, хувь тэнцүүлсэн нь нээлттэй эсхүл хаалттай жагсаалт байх вэ гэх мэтийг нарийн судалж зөвшилцөж шийдвэрлэх хэрэгтэй. Үндсэн хуульд сонгуулийн холимог тогтолцоог зөв тусгаж чадвал эрх баригчид сонгуулийн тогтолцоог дөрвөн жил тутам өөрт ашигтайгаар өөрчилдөг бурангуй явдлыг хазаарлана. Харин, сонгуулийн тогтолцоог алдаатай тусгавал Үндсэн хуулийн түвшинд явцуу сонирхлыг цементелж, хожим засаж чадахгүй болох эсхүл Үндсэн хуулийн тогтворгүй байдал үүсгэх эрсдэлтэй.

Улсын хэмжээнд шинээр хөрөнгө оруулалт, бүтээн байгуулалат, төрөл бүрийн төсөл хөтөлбөрүүд хэрэгжих ганц аймаг нь Өмнөговь. Нөгөөтэйгүүр тус аймаг нь жил бүр улсын төсөвт хөрөнгө бүрдүүлэн өгдөгөөрөө онцлогтой. Энэ жилийн хувьд Өмнөговь аймаг улсын төсөвт 300 гаруй тэрбум төгрөгийг бүрдүүлэн өгчээ. Энэ талаар болон бусад цаг үеийн асуудлаар тус аймгийн Засаг дарга Р.Сэддоржтой ярилцсанаа хүргэе.

---

-Аймгийн төсөв бүрдэлтийг хэн хүнгүй мэдэх байх аа. Жил ирэх тусам өсч, тэр хэрээрээ улсын төсөвт орлого төвлөрүүлдэг аймаг. Тэр утгаараа яриагаа Өмнөговь аймгийн энэ оны төсвийн талаас нь эхэлье ээ…?

-Юуны өмнө төсөв батлах хуультай. Уг хуулийнхаа хүрээнд энэ оны төсөв батлагдсан. Өөрөөр хэлбэл манай аймгийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн ээлжит хуралдаан өнгөрсөн оны 12 дугаар сарын 1-нд хуралдаж, энэ оны төсөв, хийж хэрэгжүүлэх төсөл арга хэмжээг хэлэлцэн баталсан гэсэн үг. Тэгэхээр энэ оны төсөв өмнөх жилүүдийнхээс нэлээд өндөр буюу 650 орчим тэрбум төгрөгөөр батлагдсан. Шинэ хуулийн зохицуулалтаар 2022 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хүн амын орлогын татвар 100 хувь, аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар 40 хувь нь тухайн аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагаа явуулж буй засаг захиргааны нэгжийн төсөвт ордог болсонтой холбогдуулан аймгийн төсөв өндөр дүнтэй харагдаж байгаа байх. Өмнөговь аймаг өөрөө өөрийгөө бүрэн санхүүжүүлэхээс гадна улсын төсөвт тодорхой хэмжээний төсөв бүрдүүлэх үүрэг хүлээдэг. 2023 оны хувьд манай аймаг улсын төсөвт 300 гаруй тэрбум төгрөг төвлөрүүлэхээр төсвөө баталсан. Сая болж өнгөрсөн ИТХ-аас гарсан нэг онцлох шийдвэр нь орон нутгийн төсвөөрөө төрийн албан хаагчдын цалин урамшууллыг нэмэх тухай байлаа.

Энэ бол түүхэн шийдвэр гэж харж байгаа. Энэ шийдвэрийн хүрээнд орон нутгийн төсвөөр цалинждаг төрийн захиргааны болон төрийн үйлчилгээний албан хаагчдын цалинг шатлалаар нь 100 хүртэл хувь, “Нутгийн хишиг” хөтөлбөрийн хүрээнд хэрэгжиж байгаа “Нутгийн дэм” хөтөлбөрийн хүрээнд төрийн албан хаагчдад сар бүр олгодог 30 мянган төгрөгийн урамшууллыг долоо дахин буюу 210 мянган төгрөг болголоо. Мөн улсын төсвийн байгууллагын албан хаагчдад “Нутгийн дэм” хөтөлбөрөөс олгодог урамшууллыг 400 мянган төгрөг болгож тус тус нэмэгдүүллээ.

-Тухайлбал, танай аймгийн нэг залуу багшийн цалин хоёр сая төгрөгөөс дээш болсон гэж ойлгох уу?

-Тэгж ойлгож болно. Энэ бол Засгийн газрын Шинэ сэргэлтийн бодлого, хот хөдөөгийн сэргэлт буюу төвлөрөлийг сааруулах бодлогын хүрээнд хөдөө орон нутагт иргэдийн амьдрах таатай нөхцөл бүрдүүлэх, төрийн албанд залуус тогтвор суурьшилтай ажиллах, хотоос хөдөөд шилжилт хөдөлгөөнийг нэмэгдүүлж төвлөрөлийг сааруулах бодлогыг дэмжсэн чухал шийдвэр.

-Өмнөговь аймаг улсын төсөв бүрдүүлэхэд онцгой үүрэг гүйцэтгэж байгаа. Тэр хэмжээгээрээ бас эрсдэл үүрдэг байх. Нөгөөтэйгүүр хилийн нөхцөл байдал, экспортын талаар та ямар бодолтой байна вэ?

-Улс, орон нутгийн төсөв хэлэлцэхээс өмнө уул уурхайн бүтээгдэхүүний дэлхийн зах зээлийн үнийн өсөлт, бууралт, хил боомтын нөхцөл байдал, өмнөх жилүүдийн байдал, ирэх жилийн төлөв байдал гээд олон талын судалгаа тооцоолол гаргаж байж төсвийн орлогыг төлөвлөж, эрсдэлүүдээ тооцоолдог. Хуулиараа аж ахуйн нэгжийн татварын 40 хувь орон нутгийн төсөвт ордог. Гэхдээ аймгийн төсвийн ихэнхийг орон нутгийн өмчит Тавантолгой хувьцаат компанийн 51 хувийн ногдол ашгаар бүрдүүлдэг хэвээрээ. Тэр утгаараа эрсдэл бий. Өмнөговь аймгийн төсөв гэлтгүй Монгол Улсын төсөв уул уурхайн экспортоос хамааралтай шүү дээ. Төсөөлж байгаагаар уул уурхайн бүтээгдэхүүний дэлхийн зах зээлийн үнийн өсөлт, ЗГ-ын гаргаж буй уул уурхайн бүтээгдэхүүнийг борлуулах шинэ зохицуулалт, гол худалдан авагч Хятадын нүүрсний хэрэгцээ, худалдан авах төлөвлөлт гээд олон хүчин зүйлээс харахад уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспорт одоогоос дээрдэнэ гэдэг эерэг төсөөлөлтэй байгаа. Гэхдээ урд хөрш цар тахлын дэглэмээ сулруулж, хилээ нээх шийдвэр гаргаж байгаа зэрэг эерэгээр нөлөөлөх хүчин зүйлүүд байгаа учир орон нутгийн төсвийг бүрдүүлэхэд хүндрэлтэй биш байх гэж тооцоолж байгаа.

-Та түрүү нь хэллээ. 2023 оны аймгийн төсвөөр төрийн албан хаагчдын цалин урамшууллыг нэмэгдүүлэх чухал шийдвэр гаргасан тухай. Тэр утгаараа иргэдэд үр өгөөжтэй ямар ажлууд хийхээр төлөвлөж төсөвтөө тусгав?

-Орон нутгийн хөгжлийн нэг чухал асуудал нь дэд бүтцийн хөгжил. Бидний хувьд аймгийн төв, сумын төвийн дэд бүтцийн хөгжил, тэр дундаа иргэдийн амьдрах орчныг сайжруулахад онцгой анхаарч, энэ чиглэлийн ажилд орон нутгийн төсвийн тодорхой хэсгийг зарцуулж байна. Өмнөговь аймаг 2008 оноос иргэдээ орон сууцжуулах хөтөлбөрийг үе шаттайгаар хэрэгжүүлж, энэ хүрээндээ аймгийн төв болон сумдад төрийн албан хаагчид, багш эмч нар, орлогод багатай иргэдэд зориулсан түрээсийн орон сууц барих, мөн орон сууцны үнийг бууруулах хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж байгаа. Мөн гэр хорооллын айл өрхийг цэвэр, бохирын төвлөрсөн шугам сүлжээнд холбох ажлуудыг үе шаттайгаар хийж ирсэн. “Нутгийн хишиг” хөтөлбөрийн хүрээнд энэ бодлого хөтөлбөрийг үргэлжлүүлж байгаа төдийгүй “Хашаандаа сайхан амьдаръя” гээд гэр хорооллын хөгжлийг дэмжих дэд хөтөлбөрийг санаачлан хэрэгжүүлнэ. Заавал нийтийн орон сууц гэлгүйгээр иргэдийг өөрийн эзэмшлийн газар, хашаандаа нийтийн орон сууцнаас дутахааргүй ая тухтай амьдрах боломжийг бүрдүүлэхээр айл өрхийг төвлөрсөн шугам сүлжээнд хөнгөлөлттэй үнээр холбох, дулаан алдагдалгүй пассив хаус, гэрийн дулаалга, орчин үеийн халаалтын шийдлийг орон нутагт нэвтрүүлэхэд онцгой анхаарч, тодорхой ажлууд хийж хэрэгжүүлж байна. Аймгийн төв, сумын төвийн бүх айл өрхийг нийтийн орон сууцтай болгож, гэр хороололгүй болгоно гэдэг биелшгүй зүйл амлах бус гэр хорооллоо хөгжүүлэх ажлыг үе шаттайгаар хийж хэрэгжүүлэх нь чухал байгаа юм. Хамгийн чухал нь гэр хорооллын гудамж бүрд цэвэр, бохирын шугамыг хүргэх. Өнгөрсөн жил гэхэд орон нутгийн төсвийн 280 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар Даланзадгад сумын гэр хорооллын 132 айлыг 60 хувийн хөнгөлөлттэй үнээр холбосон. Ихэнх сумдад энэ чиглэлийн бүтээн байгуулалтын ажлыг хийж хэрэгжүүлсэн.

-Үнэхээр гэр хороололгүй болгоно гэхээс илүү таны яриад байгаа гэр хорооллын хөгжлийг анхаарах ажлаас нийслэл хот ч санаа авмаар санагдаж байна шүү…?

-Иргэд нь өөрийн эзэмшлийн хашаандаа дулаан алдагдалгүй, цэвэр, бохирын системд холбогдсон амины орон сууцтай, хашаандаа мод тарих, хүнсний ногоо, хүлэмжийн аж ахуй эрхлэх боломжтой, гэр хорооллын гудамж нь хатуу хучилттай замтай, гэрэлтүүлэгтэй, сургууль, цэцэрлэг, үйлчилгээний төвтэй болчихвол энэ чинь гэр хорооллын хөгжил шүү дээ. Нөгөөтэйгүүр төв суурин газрын хамгийн чухал асуудал нь иргэдийн аюулгүй зорчих нөхцлийг бүрдүүлэх, орчны тохижилт юм. Өнгөрсөн жил Даланзадгад, Цогтцэций, Гурвантэс зэрэг томоохон сумын төвд хатуу хучилттай зам шинээр барьж, Даланзадгад сумын төвийн төв замыг иж бүрэн засварласан. Дэд бүтцийн бүтээн байгуулалт өртөг өндөртэй тул гурав, дөрвөн жилд бүгдийг шийдчих боломжгүй учир зөв төлөвлөөд үе шаттайгаар хэрэгжүүлэх нь л чухал.

-Зам гэснээс Даланзадгадаас Гурвантэс чиглэлийн хатуу хучилттай замын бүтээн байгуулалтын талаар мэдээлэл өгөхгүй юу?

-Манай аймаг нийслэлээс 600 гаруй км зайтай, өргөн уудам нутагтай, сум, суурин газруудын хооронд зай их хол, зам харгуй нь бартаа ихтэй. 2013 онд Н.Алтанхуягийн тэргүүлсэн Шинэчлэлийн Засгийн газрын хэрэгжүүлсэн бодлогын хүрээнд өмнөговьчууд бид хоёрхон жилийн дотор нийслэлтэй хатуу хучилттай замаар холбогдсон. Мөн Д.Бат-Эрдэнэ гишүүний санаачлан 2016 онд эхлүүлсэн Цогтцэций сумыг нийслэл, аймгийн төвтэй хатуу хучилттай замаар холбох бүтээн байгуулалт 2020 он хүртэл буюу дөрвөн жил гацсан. Д.Бат-Эрдэнэ гишүүн 2020 оноос энэхүү замын бүтээн байгуулалтын ажлыг УИХ, ЗГ-ын түвшинд хөөцөлдөж, хөрөнгө оруулалтын дэмжлэг үзүүлж ажилласны хүчинд 59.6 км авто зам 2021 онд бүрэн ашиглалтанд орсон. Энэ зам манай улсын хойд хилээс урд хил хүртэлх босоо тэнхлэгийн стратегийн зам төдийгүй манай аймгийн зүүн бүсийн хамгийн гол замын нэг. Дараагийн асуудал нь баруун чиглэлийн зам. Орон нутагт АН засаглаж байх үед буюу 2012 оноос Даланзадгад-Гурвантэс сумыг хатуу хучилттай замаар холбох санаачлага гаргаж, орон нутгийн төсвийн хөрөнгөөр 2013 онд энэ чиглэлийн замыг эхлүүлж байсан. 2020 оноос бид “Нутгийн зам” дэд хөтөлбөр хэрэгжүүлэн сүүлийн хоёр жилийн хугацаанд 44 км хатуу хучилттай замыг барьж ашиглалтанд орууллаа. Энэ бүтээн байгуулалт 2022 оны Монгол Улсын онцлох бүтээн байгуулалтаар шалгарсан. Өнөөдрийн байдлаар Даланзадгад-Баяндалай-Гурвантэс чиглэлийн нийт 302 км автозамын 144 километрийг нь Өмнөговь аймаг өөрийнхөө хөрөнгөөр хатуу хучилттай больчихоод байна гэсэн үг. Өнгөрсөн оны тавдугаар сард Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ, танхимын сайд нартай Өмнөговь аймагт ажиллах үеэрээ Даланзадгад-Гурвантэс чиглэлийн үлдсэн 160 км замын 80 км замын төсвийг 2023 оны улсын төсөвт тусгахаар амласан. Гэвч 2023 оны улсын төсөвт шинэ бүтээн байгуулалтыг эхлүүлэхгүй, дутуу байгаа бүтээн байгуулалтыг дуусгах бодлого баримталж тусгагдсангүй гэж ойлгож байгаа. Харин бид 2023 онд орон нутгийн төсвөөр Даланзадгад-Гурвантэс чиглэлийн хатуу хучилттай замыг тодорхой хэмжээнд нэмэгдүүлэхээр төсөвтөө тусгасан. Баруун чиглэлд хатуу хучилттай замтай болсноор аялал жуулчлал илүү хөгжих, ард иргэдийн амьдрал ахуй, орлого ашиг өсөн нэмэгдэх үр өгөөжтэй нутгийн зам юм.

-Төсөв хөрөнгө, бүтээн байгуулалтын ажлыг дахиад ярина. Тэрний өмнө Өмнөговь аймгийн хувьд тулгамдсан асуудал юу байна. Хүн амын өвчлөл, ялангуяа хорт хавдрын өвчлөл өндөр байх шиг харагдсан. Энэ чиглэлд та хэрхэн анхаарч байна вэ?

-Манай аймгийн хувьд суурин хүн амаас гадна хөдөлгөөнт хүн ам ихтэй. Тиймээс эрүүл мэндийн салбарын ачаалал өндөр, эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний чанар, хүртээмжид тодорхой хүндрэл бэрхшээл үүсдэг нь үнэн. Товчхондоо Өмнөговь аймгийн Бүсийн оношилгооны төв, Цогтцэций, Ханбогд, Гурвантэс сумдын эрүүл мэндийн байгууллагууд өөрийн аймгийн иргэдээс гадна 21 аймаг, 9 дүүргийн харьяалалтай иргэдэд эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээ үзүүлж байгаа гэж хэлж болно. Бүртгэлтэй 70 гаруй мянган хүн амаас гадна энэ тооны хөдөлгөөнт хүн амтай гээд тооцохоор Өмнөговь аймаг 160 гаруй мянган хүн амтай гэсэн үг. Эрүүл мэндийн асуудлаас гадна нийгмийн болон төрийн үйлчилгээний хүртээмж, гэмт хэрэг зөрчил гээд асуудал яривал их ч гэлээ хүний өөрийн гэлгүй хүн бүрд төрийн үйлчилгээг хүргэж ажиллаж байна. Өмнөговь аймаг сүүлийн 10 гаруй жилд орон нутгийн төсвийн тодорхой хэсгийг эрүүл мэндийн салбарт зарцуулж ирсэн. Одоо ч мөн адил. Олон уул уурхайн чиглэлийн аж ахуйн нэгжтэй, төсвөө өөрөө бүрдүүлдэг, нэг үгээр хэлбэл боломжтой гэдэг байдлаар улсын төсвөөс эрүүл мэндийн салбарын хөрөнгө оруулалт бага хийгддэг нь үнэн. Харин сүүлийн хоёр жилд Д.Бат-Эрдэнэ гишүүний санаачлагаар алслагдсан сумд туулах чадвартай, бүрэн тоноглогдсон рентген аппарат бүхий автомашинтай боллоо. Хамгийн сүүлд гэхэд хэдхэн хоногийн өмнө Гурвантэс, Цогтцэций, Ханбогд, Ноён сумдын Эрүүл мэндийн төв, аймгийн Бүсийн оношилгоо эмчилгээний төв гээд таван эмнэлэгт туулах чадвартай, эмнэлгийн зориулалтаар бүрэн тоноглогдсон авто машин хүлээлгэж өглөө.

-Өмнөговь аймагт уул уурхай түлхүү хөгжсөн, нэг ёсондоо уул уурхайгаас хамааралтай эдийн засагтай аймаг. Өмнөговь аймгийн Засаг даргын хувьд аймгийнхаа хөгжлийн чиг хандлагыг хэрхэн тодорхойлж байна вэ?

-Өмнөговь аймгийн хөгжлийг зөвхөн уул уурхайгаар төсөөлөх, төлөвлөж учир дутагдалтай. Магадгүй сүүлийн арав гаруй жилийн уул уурхайн салбарын хөгжлөөсөө харахад тэгж ойлгож болно. Өнгөрсөн 10 гаруй жил, яг одоо уул уурхайгаас хамааралтай байж болно. Харин бид цаашдаа ухаад дуусдаг баялгаар хөгжлөө төлөвлөх үү гэдэг асуулт бий. Өмнөговь аймаг уул уурхайн ч бүс, мөн аялал жуулчлалын ч бүс нутаг. Энд Монгол Улсын уул уурхайн стратегийн орд газрууд үйл ажиллагаа явуулж байна. Монголд ирж буй гадаадын жуулчдын 80 гаруй хувь нь Өмнөговь аймгийг зорин ирдэг. Тэгэхээр бид хүн амын төлөвлөрөл, уул уурхайн ханган нийлүүлэлтийг түшиглэсэн мал аж ахуй, газар тариалан, хүнсний болон хөнгөн үйлдвэрлэлийн чиглэлийн жижиг дунд үйлдвэрийг бий болгох, аялал жуучлалын салбарыг бодлогоор дэмжих, аялал жуулчлалын салбарт орон нутгийн боловсон хүчнийг бэлтгэх, нутгийн брэнд бүтээгдэхүүн бий болгох, үйлдвэрлэлийг дэмжих чиглэлд түлхүү анхаарч байгаа. Нөгөө нэг чухал салбар нь хөдөө аж ахуйн салбар. Говийн бэлчээрийн ургамал хамгийн шим тэжээлтэй байдаг учир говийн мах амт чанар сайтай байдгийг хүн бүр мэдэх байх. Тиймээс бэлчээрийнхээ даацыг тодорхойлж, малаа тооноос чанарт шилжүүлэх, мал аж ахуйгаа зөв хөгжүүлж, мал, малын махыг эдийн засгийн эргэлтэнд оруулах, уламжлалт мал аж ахуйгаа авч явах залуу малчдын тоог нэмэгдүүлэх чиглэлээр онцгой анхаарч “Чинээлэг малчин” хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж байна. Нөгөөтэйгүүр говийн бүс нутгийн хөгжлийг ус, усан хангамжийн асуудлыг тооцоолохгүйгээр төлөвлөх боломжгүй. Бид “Нутгийн хишиг” хөтөлбөрийн хүрээнд говь нутаг руу ус татах асуудлыг тусгасан. Засгийн газраас бас говь руу ус татах асуудлыг ярьж байгаа. Энэ бол орон нутаг, Засгийн газар дангаараа хэрэгжүүлэх боломжгүй өндөр өртөгтэй ажил. Гэхдээ орон нутаг, Засгийн газар аль аль нь энэ асуудал дээр нэг санаачлага гаргаж, нэг санаа, нэг байр суурьтай байгаа нь хамгийн чухал. Орон нутгийн хувьд “Нутгийн хишиг” хөтөлбөрийн хүрээнд бэлчээр усжуулалтын хоёрдугаар аяныг зарлаж, усны хайгуул хийх, худаг шинээр гаргах, нарны үүсгүүр суурилуулах гээд цогц хөтөлбөр хэрэгжүүлж байна. Энэ хүрээнд жилдээ 100 гаруй худаг ус шинээр гаргах зэрэг ажлуудыг эхлүүлээд байгаа.

-Говь нутагт алтнаас илүү үнэтэй зүйл бол ус гэдэг нь ойлгомжтой. Та түрүү нь аймаг орон нутгийнхаа тулгамдсан асуудалд усны асуудлыг болгоомжлон ярьсан. Мөн сая ус татах төслийг хэрэгжүүлнэ гэж байна. Энэ талаараа тодорхой тайлбар өгөхгүй юу?

-Ус бол манай аймгийн хувьд эмзэг асуудал хэвээрээ байгаа. Ер нь хатуухан хэлэхэд бусад аймгуудаас хамгийн түрүүнд усгүй болох магадлалтай нь Өмнөговь. Манайхаас бусад аймгуудын газар нутгийн ихэнх нь хангайн сумд байгаа. Харин Өмнөговийн нутаг дэвсгэрийн дийлэнх нь говийн бүсэд ордог. Ийм онцлогтой. Тэр утгаараа томоохон гол, мөрөн, нуурууд байдаггүй. Ганцхан байдаг нь Хангайн нуруунаас эх аван урсан орж ирдэг Онги гол байна. Гэхдээ зарим цаг үед Онгийн гол маань тасардаг. Заримдаа хэдэн долоо хоногоор ч ирдэггүй. Ийм онцлог бүс нутагт оршдог аймаг. Нөгөөтэйгүүр уул уурхай олонтой аймаг. Тиймээс эдгээр уурхайнууд гүний усыг ашиглаж баяжуулах үйлдвэрлэлээ ажиллуулж байгаа. Тэр утгаараа эмзэг байгаа усаа хэмнэх тал дээр тодорхой бодлого барьж ажиллаж байна. Энэ хүрээнд газар тариалан, төмс, хүнсний ногоо, мал аж ахуй эрхлэгчдэд ус, худаг гаргах ажлыг 2020 оноос хойш идэвхтэй хэрэгжүүллээ. Одоо ч хэрэгжүүлсээр байна. Өөрөөр хэлбэл жил тутам гурван тэрбум төгрөгөөр тодорхой тооны худаг, ус гаргаж, малчдадаа, иргэддээ хүлээлгэн өгч байна. Оройлцоогоор жилд 100 гаруй худгийг хүлээлгэн өгч. Нөгөөтэйгүүр дарагдсан, эвдэрсэн худгуудыг сэргээх, засварлах ажлуудыг идэвхтэй хийж байна.

-Сонирхож асуухад танай аймагт нэг литр усны үнэ, өртөг ямар байдаг юм бэ?

-Ер нь бусад аймагтай харьцуулшгүй өндөр шүү. Тухайлбал, ахуйн хэрэглээний ус гэхэд Цагаан хаданд нэг литр ус 50 төгрөг байдаг. Гэхдээ заримдаа энэ нь бүр 100 төгрөг болж, өсдөг. Гэхдээ бид хөдөө аж ахуй эрхлэгчдэд болон мод, ургамал тариалах гэж буй иргэдэд худаг, ус гаргаж өгөх ажлыг онцгойлон анхаарч, хэрэгжүүлнэ. Нөгөөтэйгүүр Хэрлэн говь, Орхон говь гэдэг нэрээ өөрчлөөд Хэрлэн Тоонот, Орхон Онги болсон. Эдгээр төслийг манай өмнөговьчууд хүлээсээр байгаа. Хэзээ орж ирэхийг нь хэн ч мэдэхгүй, ийм төслүүд байгаа. Гэхдээ бид зүгээр хүлээж суухгүй. Засгийн газрын ажлыг угтуулж, орон нутгаас хамтарч, дэмжиж эдгээр төслийг хийе гэж байгаа. Энэ хүрээнд хамгийн хурдан хийгдэх боломжтой төсөл бол Орхон Онги төсөл. Тухайлбал, Орхон, Онги голын хооронд байгаа 50 км гүвээг давуулж, Орхон голын үерийн усыг хуримтлуулсан нуурнаас нааш нь татах асуудал бий. Улмаар Онги голд нийлүүлснээр Улаан нуурын усны түвшин эрс нэмэгдэнэ. Ингээд Улаан нуурнаас наашаа буюу Тавантолгойн орд газраас Даланзадгад руу цэвэр усны хоолой татах ажил хийх, ийм төсөл байгаа юм. Энэ ус Тавантолгойд ирэх нь тодорхой гэж ойлгож байгаа. Тиймээс бид Даланзадгад, Тавантолгойг холбосон цэвэр усны шугам барих зураг төслийн ажилдаа орчихсон явж байна. Эцсийн дүндээ бид усаа хэмнэх технологийг илүү дэмжих шаардлагатай.

-Ус, худаг гаргах ажлыг эрчимтэй хийж байна гэсэн. Ер нь хэдий хэр хэмжээний гүнээс ус гарган авч байна вэ?

-Усны гаралтын хувьд зарим газраас 100 метрээс ус гардаггүй байсан бол одоо бүр 200 метрийн гүнээс ус гаргах хэцүү болчихоод байна. Энэ нь дэлхийн дулаарал, уур амьсгалын өөрчлөлт, хүний хэрэглээнээс болж байгаа эсэхийг манай улсын эрдэмтэд, олон улсын судлаачтай хамтраад олж тогтоох шаардлагатай гэж үздэг.

-Иргэдийн хувьд усаа бараадан нүүдэллэдэг. Ер нь танай аймгийн хувьд энэ жилийн өвөлжилтийн нөхцөл байдал ямар байна вэ. Хавар гэж бас хүндхэн цаг үе тулж байх шиг байна шүү дээ?

-Өвөлжилтийн нөхцөл байдал үнэхээр хүнд болж өнгөрч байна. Өнгөрсөн жилийн зун бороо, хур төдийлөн сайн ороогүй, хур тунадас тун бага байсан. Газар нутгийн тавхан хувьд нь бороо орсон гэсэн судалгаа гарсан. Тэр утгаараа аймгийн хэмжээнд таван хувийн газар нутагт өвөлжилт харьцангуй гайгүй боловч бусад нутгаар үнэхээр хүндхэн байна. Мэдээж говь газарт хаврын улирал хэцүүхэн болж өнгөрдөг. Салхитай, шуургатай хаврын урт өдрүүдэд малчид, иргэдэд илүү хүнд явагдахаар байгаа. Мөн аймгийн хэмжээнд 400-500 орчим мал отрын байдалтай буюу хөрш аймгуудын нутагт бэлчээрлэж байна. 1000 гаруй малчин өрхийн мал оторлож байна гэсэн үг. Бидний хувьд өвс, тэжээлийг хангайн аймгуудаас хямдралтай үнээр авч, нөөцөлсөн. Одоо тэрхүү өвс, тэжээлийг малчдад эхнээс нь тараах ажлыг хэрэгжүүлж байна. Монгол даяар хүндхэн өвөл болж байгаа учраас өвс, тэжээлийн олдоц муудаж, үнэ нь өдөр ирэх тусам өсч байна. Тэр утгаараа малчдаа дэмжих үүднээс орон нутагт үйл ажиллагаа явуулдаг уул, уурхайн компаниуд боломж бололцоогоороо дэм болж хамтран ажиллаж байгаа. Цаашдаа урин цаг ирж, өвс, ногоо цухуйх хүртэл цаг яагаа ч үгүй байна. Тиймээс тэр болтол эдгээр компаниудыг малчдаа туслах тусламжийн аянаа үргэлжлүүлээрэй гэж уриалъя.

-Таны хувьд аймгийн Засаг даргад сөрөг хүчнээс сонгогдон ажиллаж байгаа. Тэр утгаараа эрх баригч намын бодлого, тэдний үйл ажиллагаа, үзэл бодолтой зөрөлдөх ч гэх үү, бүр таныг сөрөг хүчнийх гэдэг хандлагаар ямар нэгэн байдлаар шахалт ирдэг үү. Ер нь эрх баригч намтайгаа, Засгийн газартайгаа хэр уялдаа холбоотой ажиллаж чадаж байгаа гэж боддог вэ?

-Аймгийн Засаг дарга гэдэг бол тухайн орон нутагтаа Монгол Улсын Засгийн газрыг төлөөлөх эрх бүхий албан тушаалтанд тооцогддог. Тэр утгаараа бид бүгдээрээ л нэг Монгол Улсын төлөө зүтгэж яваа хүмүүс. Нөгөөтэйгүүр эдийн засагчдын судалгаагаар Монгол Улсын эдийн засгийн 55 хувийг Өмнөговь аймгийн нутагт дэвсгэрт байрлах уул уурхайн төслүүд, компаниуд бүрдүүлдэг. Тэр утгаараа Гашуунсухайт боомт 48 хувийн экспорт, Шивээхүрэн боомт 28 хувийг, нийлээд экспортын бүтээгдэхүүний 76 хувийг эзэлдэг гэж үздэг. Өнгөрсөн жилүүдэд цар тахлаас шалтгаалж, эдийн засаг болоод нийгмийн амьдрал хүндхэн байсан. Энэ хугацаанд Засгийн газартайгаа нягт хамтран ажиллаж ирсэн. Бидний хувьд хуулийн дагуу ажил үүргээ гүйцэтгэн явж байгаа. Нөгөөтэйгүүр Засгийн газрын зүгээс биднийг дарамтлах ч гэдэг юм уу, шахсан зүйл нэг ч байхгүй ээ. Харин бид улсад төвлөрүүлэх орлогоо сайн биелүүлээд саяхан 200 сая төгрөгөөр шагнуулсан.

-Удахгүй Монгол түмний уламжлалт Цагаан сарын баяр болох гэж байна. Тэр утгаараа нутгийн зон олондоо мэндчилгээ дэвшүүлэхгүй юу?

-Мэдээж бид бүхний уламжлалт баяр удахгүй болох гэж байна. Энэ жилийн тухайд манай аймгийн таван сумын түүхт 100 жилийн ой тохиож байгаа. Өнгөрч байгаа бар жилд манай аймгийн хувьд амжилт бүтээл арвин байж өнгөрлөө. Улс орны эдийн засгийн болоод орон нутгийн хөгжилд бодитой өөрчлөлт орсон жил боллоо. Тухайлбал, орон нутагт ажиллаж байгаа иргэдийнхээ цалин хөлсийг хамгийн багадаа 100 хүртэлх хувиар нэмэгдүүллээ. Энэ мэт олон сайхан амжилт, өөрчлөлтүүд, бүтээн байгуулалттайгаар туулай жилээ угтаж байгаадаа баяртай байна. Монгол түмэндээ тэр дундаа өмнөговьчууддаа ирж буй туулай жилдээ элгээрээ энх амгалан, төрлөөрөө төвшин сайхан байхын өлзийтэй ерөөлийг өргөн дэвшүүлье. Ийм боломж олгосон танд болон танай сонины хамт олонд ч мөн адил сар шинийн мэнд хүргэж байна

УИХ-ын гишүүн, Зам, тээврийн хөгжлийн сайд С.Бямбацогттой цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-УИХ-ын намрын чуулган өндөрлөчихсөн энэ үед гишүүд тойрогтоо ажиллаж байна. Өнгөрсөн намрын чуулганаар таны хувьд ямар хуулийн төслүүдэд голлож анхаарч ажилласан бэ?

-Чуулганы завсарлагаар Зам тээврийн хөгжлийн салбарт энэ онд хийгдэх ажлынхаа төлөвлөгөөг чамбайруулах, оны эхнээс хэрэгжилт гүйцэтгэлд нь хяналт тавих гээд ажил чамгүй их байна. Өнгөрсөн намрын чуулганы хугацаанд Төмөр замын тээврийн тухай хуулийн төслийг УИХ-д өргөн барьж энэ хаврын чуулганаар хэлэлцүүлэхийг дэмжүүлсэн. Энэ хуулийг батлах нь цаг үеийн шаардлага. Зөвхөн өнгөрөгч онд л гэхэд манай улсын үндэсний төмөр замын сүлжээний урт 2.964 км болж 40 хувиар нэмэгдсэн. Урьд нь УБТЗ гэсэн ганц гол төмөр замтай байсан бол өнөөдөр Зүүнбаян-Ханги, Тавантолгой-Гашуунсухайт, Таван толгой-Зүүнбаян чиглэлийн 876.4 км төмөр зам ашиглалтад ороод байна. Монгол Улс маань төмөр замаар тээвэр хийх экспортын гурван ч гарцтай болчихлоо. Ийм нөхцөлд Төмөр замын тухай хуулийг шинэчлэн баталж төмөр замын тээвэр, хөдөлгөөн зохион байгуулалт, аюулгүй ажиллагааг нэг гарт төвлөрүүлэн, нэгдсэн удирдлагаар хангах нь маш чухал. Тэгэхээр энэ хуулийг төмөр замын салбарын хөгжлийн эцэг хууль гэж ойлгож болно.

-Төмөр замын асуудлыг хойшоо ярина аа. Энэ цаг үед Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн асуудлыг хөндөж байна. Бүр шинэ Үндсэн хууль батлах боловсруулах тухай маргалдаад амжлаа. Энэ асуудалд та УИХ-ын гишүүнийхээ хувьд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Би 2019 онд Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт хийгдэхэд Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны даргын хувьд Ажлын хэсгийн нарийн бичгийн даргаар ажилласан.

Гүйцэтгэх засаглал тогтвортой байх, Ерөнхий сайд бодлогоо хэрэгжүүлэх, шүүх эрх мэдлийн хараат бус шударга ажиллах нөхцлийг бүрдүүлэх, хуулийн хийгээд ёс зүйн зөрчил гаргасан шүүгчид хариуцлага тооцдог байх гээд зарчмын гол өөрчлөлтүүдийг энэ үед хийж чадсан. Батлагдаад 31 жил болж буй Монгол Улсын шинэ Үндсэн хуульд дахиад ч засаж сайжруулах зүйл байхыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ асуудалд хөнгөн хандаж хэрхэвч болохгүй. Үндсэн хуулийн өөрчлөлт хийж байна гээд өмнөхөө дордуулж болохгүй гэдгийг ч Үндсэн хууль тогтоогчид маань байнга хэлж сануулдаг. Тийм болохоор асуудалд долоо хэмжиж, нэг огтол гэсэн зарчмаар хандах ёстой. Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт өнөөдөр үнэхээр зайлшгүй юу, ийм өөрчлөлт хийснээр засаглал, сонгуулийн тогтолцоонд ямар дэвшил авчрах вэ гэдгийг сайтар тунгаах ёстой болов уу. Парламентын ардчилал, УИХ-ын нэр хүнд, иргэдийн төрдөө итгэх итгэлийг нэмэгдүүлэх, хариуцлагыг дээрээс эхлүүлэх, сонгууль хийхдээ иргэдийн саналыг гээхгүй байж төлөөллийг бүрэн хангах гээд асуудлууд бий юу гэвэл бий. Гэхдээ энэ бүхнийг хийх ёстой гэж хэт хөөсөрч, асуудалд хөнгөн хуумгай хандаж болохгүй. Суурь хуулиараа хамаагүй оролдох нь улс төрийн орчинд ”газар хөдлөлт” үүсгэх эрсдэл дагуулахаас сэргийлж, тун хянамгай няхуур хандах ёстой.

-Ирэх хаврын чуулганаар ямар хуулийн төслүүд өргөн барихаар төлөвлөж байна вэ?

-Зам тээврийн сайдын хувьд Иргэний нисэхийн хуулийг хаврын чуулганаар хэлэлцүүлэх бодолтой байна. Мөн Авто тээврийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг ч УИХ-аар хэлэлцүүлэн батлуулна гэсэн төлөвлөгөө байна. Эрх зүйн орчин нь цаг үеийнхээ шаардлагад бүрэн нийцсэн, хийдэлгүй зөв байж гэмээнэ салбарын хөгжилд хэрэгтэй. Зам тээврийн салбар бол яах аргагүй эдийн засгийн цусны эргэлтийг хэвийн байлгах “судас”-ны үүрэг гүйцэтгэж буй. Тиймээс энэ “судас” эрүүл, бөглөрөл нарийсалгүй, бас олон байж улс орны хөгжилд ач холбогдолтой. Мөн эдгээр хуулиас гадна 2019 оны Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөд нийцүүлж Ард түмний санал асуулгын тухай хуулийг өөрчлөх ёстой. Тодруулж хэлбэл Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдал, нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдалтай холбоотой, түүнд халдсан ямар ч санал асуулга байж болохгүй. Өвөг дээдсийнхээ цусаараа дархалсан тусгаар тогтнолыг Үндсэн хуулиараа улам бататгаж, түүнийг дагасан Ард нийтийн санал асуулган хуулиараа аргамжааг нь бөхлөх нь хууль тогтоогчдын үүрэг гэж би үзэж байгаа.

-УИХ-аас Казиногийн тухай хуулийн төслийг хэлэлцэх эсэхийг шийдэж, хэлэлцүүлэгт бэлтгүүлэхээр холбогдох байнгын хороодод өгсөн. Энэхүү хуулийн төсөлд та ямар байр суурьтай байна вэ. Үнэхээр манай улсад эдийн засгийн бодит үр өгөөж авчрах төсөл үү. Нөгөөтэйгүүр энэхүү хуулийн төслөөр бол Монголдоо казино байгуулсан ч монголчууд өөрсдөө орж болохгүй байхаар зохицуулагдаж байгаа юм билээ. Яагаад бид орж болохгүй юм бэ. Үүнд та гишүүнийхээ хувиар ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Тун сонирхолтой асуулт байна. Казиногийн хуультай болохыг бол дэмжиж байгаа. Өнөөдөр хуулийн зохицуулалт байхгүйгээс цахим тоглоомд донтогсод, казино гэх нэргүй л болохоос нууц мөрийтэй тоглоомын газрууд газар авсаар л байна. Харин Монголд казино байгуулагдлаа гэхэд тэрэнд монгол хүн орохыг би л хувьдаа дэмжихгүй. Мөрийтэй тоглоомд донтсон хүмүүс хамаг амьдралаа үрэн таран хийж, өр зээлд баригдсан гашуун түүх олон бий шүү дээ. Монгол хүний эрхийг хязгаарлах гэлээ, боомилох гэлээ гээд асуудалд шүүмжлэлтэй хандагсад бий л байх. Гэхдээ амьдралаа та үрэн таран хийх эрхтэй, та хөлөөрөө толгой хийх эрхтэй гээд бүхнийг дур зоргоор нь тавиад байвал юу болох бол. Мөрийтэй тоглоомд донтсон ухвар мөчид нэг нөхрөөс болж ар гэр, эхнэр хүүхдийнх нь амьдрал сүйрч, эрх нь зөрчигдөхийг хуулиар зөвшөөрч болно гэж үү. Тийм болохоор миний байр суурь тодорхой. Казино Монголд эдийн засгийн ашиг орлого нэмэгдүүлэх, зорилтот аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх талаасаа хэрэгтэй байж магад. Гэхдээ зөвхөн ашиг орлого гэдэг талаас нь хараад дунд нь монгол хүнийхээ амьдрал, үнэт зүйлийг хавханд хийж таарахгүй. Ер нь сураг сонсоод байхад гадны казинод тоглосон гэх нөхдүүд авсанаасаа алдсан нь хавь их байдаг юм биш үү дээ.

-Та сайдаар томилогдоод багагүй хугацаа өнгөрлөө. Энэ хугацаанд ямар ажил хэрэгжүүлж ажилласан бэ. Бодлогын болоод эдийн засгийн ач холбогдолтой голлох хийж хэрэгжүүлсэн ажлуудаасаа товчхон дурдахгүй юу?

-Зам тээвэр бол Монгол Улсын нийгэм эдийн засгийн хөгжлийн “лугших судас” нь болсон чухал салбар гэж би түрүүн хэлсэн. Тэр ч утгаараа “Алсын хараа-2050” урт хугацааны хөгжлийн бодлого, Засгийн газраас дэвшүүлсэн Шинэ сэргэлтийн бодлогын цөм нь манай салбарт хамаардаг. Өнгөрсөн онд 483 км автозам, 500 метр гүүр ашиглалтад оруулсан. Ингэснээр Монгол Улсын хэмжээнд хатуу хучилттай авто замын нийт урт 7.833 км болоод байна. Монгол Улсыг урд хойд хөрш, Ази Европтой холбосон авто замын хоёр дахь коридор нээгдлээ. Баруун босоо тэнхлэгийн АН-4 745 км авто зам ийнхүү бүрэн ашиглалтад орсноор манай улс Азийн авто замын сүлжээнд холбогдсон хоёр коридортой болж транзит тээвэр эхлээд байна. Одоогоор өдөрт 10 гаруй машин транзит тээвэр хийж байгаа ч цаашид энэ тоо хэдэн зуугаар нэмэгдэх нь гарцаагүй. Арвайхээр Хүйтний хөндийн 57 км авто замын их засварын ажлыг хийснээр өнөөдөр Өвөрхангай, Баянхонгор, Говь-Алтай, Ховд, Баян-Өлгий гэсэн таван аймгийн иргэд маань тав тухтай, аюулгүй зорчих нөхцөл бүрдээд байгаа. “Slur­ry sealer”, “Chipseal” гэсэн шинэ технологийн техникээр авто замын гадаргуун боловсруулалтын ажлыг анх удаа туршиж, авто замын засварт хучилтын эвдрэлийг зогсоох, сааруулах боломжтой шинэ технологи нэвтрүүллээ. Автотээврээр 2022 онд 31 сая тонн ачаа тээвэрлэлээ. Жолооч тээвэрчдийнхээ эрх ашгийг эн тэргүүнд тавьж, экспортын нүүрс тээврийн жишиг тарифыг нэмэгдүүллээ. Мэргэшсэн жолоочийн үнэмлэх сунгалтын шалгалтыг цахимаар авдаг болгож, экспортын тээврийн хэрэгслийн оношилгоог газар дээр нь зохион байгуулдаг болгон хэвшүүллээ. Монгол Улс 2022 онд шинээр 13 агаарын хөлөг хүлээн авч нийт 51 агаарын хөлөгтэй боллоо. Үндэсний агаарын тээвэрлэгчид маань 23 улс орны 49 байршилд давхацсан байдлаар 100 чиглэлд нислэг үйлдэх боломжтой боллоо. Монгол болон Туркийн агаарын тээвэрлэгч нар Улаанбаатар-Истанбул чиглэлд нийт долоо хоногт 34 удаа нисэх, МИАТ компани Туркиш эйрлайнс компанитай “code-share” буюу аяллын дугаар хамтран эзэмших гэрээ байгуулснаар Европ, хойд Америк, ойрхи дорнодын 16 чиглэлд хямд тарифаар хурдан шуурхай шууд нисэх боломж бүрдлээ. Монгол Улс БНСУ-ын хооронд долоо хоногт 70 хүртэл нислэг үйлдэх, Монгол Японы хооронд долоо хоногт 62 удаагийн нислэг үйлдэх боломжтой болсон. Энэ жил бид агаарын тээврээр 1.5 сая зорчигч тээвэрлэнэ гэсэн урьдчилсан тооцоо хийсэн. Энэ нь өнгөрөгч жилийнхээс зорчигчийн тоо бараг хоёр дахин нэмэгдэнэ гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл бид Монголд зочлох жилийн бэлтгэлийг үндсэндээ бүрэн хангаад байна.

-Мэдээж Төмөр замын асуудал нийгмийн анхаарлын төвд байна. Тэр утгаараа энэ салбарын авлигын асуудлыг хэрхэн хазаарлахаар байна вэ. Нөгөөтэйгүүр үүрэг, хариуцлагын талаасаа та сайдын хувьд ямар чиглэл барьж ажиллаж байна?

-Төмөр зам дагасан авлигын асуудал ерөөсөө үйл ажиллагаа нь нууц, далд, ойлгомжгүй байдлаас л үүдэлтэй. Тиймээс сайдын ажлаа авсан өдрөөсөө л эхлэн ачаа тээврийн үйлчилгээгээ ил тод, цахим, нээлттэй болго гэсэн шаардлага тавьж ирсэн. Ачаа тээврийн үйлчилгээний цахим системтэй болгосон. Одоо энэ системийг илүү төгөлдөржүүлэх, хэний ямар ачаатай галт тэрэг хаана яваа вэ гэдгийг “RFID” системээр хэн ч олж мэдэж болох тэр нөхцлийг бүрдүүлнэ. Олны нүдэн дээр ил байгаа зүйл дээр хулгай нүүрлэж чадахгүй. Луйвар орогнох, авлига үүрлэх орон зай байхгүй шүү дээ. Түгжрэлгүй төрийн үйлчилгээг нэвтрүүлэх нь эн тэргүүний зорилт. Энэ хүрээнд салбарын нэгдсэн флатформтой болж төрийн бусад байгууллагуудтай мэдээлэл солилцох ажиллагааг бүрэн цахимжуулна. Үнэмлэх, гэрчилгээ, зөвшөөрөл олгох үйл ажиллагааг ил тод нээлттэйгээр бүрэн цахимжуулж хүнд суртал, авлигаас ангид байлгана. Салбарын хэмжээнд нийт 91 үйлчилгээг бүрэн цахимжуулж салбарын үйл ажиллагааг иргэдэд нээлттэй болгоно. Энэ бол бидний тавьсан зорилт. Үүнд хүрэхэд саад болсон хэнбугайд ч хатуу хариуцлага тооцно, салбараас шахан зайлуулна. Энэ бол миний, манай салбарын баримтлах зарчим.

-Төмөр замын цаашдын хөгжлийг бид хэрхэн харах ёстой юм бэ. Манай улс экспортоо нэмэгдүүлж байж эдийн засгаа сэргээж, улам бэхжүүлнэ гэдэг. Тэр утгаараа төмөр замын салбарын хөгжлийг ярихгүйгээр тээврийн асуудлыг зохицуулахгүйгээр экспортын асуудлыг ярих боломжгүй шүү дээ…?

-Яг үнэн. Төмөр зам бол “Хөгжлийн судас”. Тийм болох нь ч цар тахлын үед, хил боомт гацаа түгжээтэй байхад улам ч тод мэдрэгдсэн. Бүх юм хаалттай байхад төмөр замын тээвэр л зогсолгүй улс орноо гал алдахаас хамгаалж байлаа шүү дээ. Бид энэ онд төмөр замаар 35 сая.тн-оос доошгүй ачаа, 2,4 сая зорчигч тээвэрлэнэ. Хөдлөх бүрэлдэхүүнийг нэмэгдүүлнэ. Замын-Үүд-Эрээний хооронд хоногт дунджаар 16 галт тэрэг, болж өгвөл 17 галт тэрэг хүлээлгэн өгнө. Зүүнбаян-Сайншанд чиглэлийн төмөр замын 47 км хэсэглэлд их засвар хийж, Зүүнбаян-Сайншанд өртөөг өргөтгөнө. “Богдхан төмөр зам” төслийн ажлыг үргэлжлүүлнэ. Мэдээж энэ маш том зорилт. Гэхдээ зориглоод зүтгэхэд давна гэсэн итгэл бүрэн байна.

-Хил холболтын төмөр замын асуудал ямар түвшинд явагдаж байна вэ. Нөгөөтэйгүүр боомтууд дээр дамжуулан ачих терминалыг хэзээ барих вэ?

-Гашуунсухайт-Ганц мод боомтын хил холболтын төмөр замын асуудлаар дөнгөж сая Хятадын талтай санамж бичиг байгууллаа. Хоёр талаас хамтарсан Ажлын хэсэг байгуулж хийх ажлын төлөвлөгөөг батлан хурдан ажил эхлүүлэхээр тохирлоо. Ойрын үед гүйцэтгэгчийн сонгон шалгаруулалтыг зарлана. Аль болох богино хугацаанд энэ чиглэлийн хил холболтын төмөр замыг барьж дуусгана. Нийтдээ хил холболтын төмөр замууд ороод шинээр дөрвөн чиглэлийн нийт 1,399 км төмөр замын барилгын ажлыг эхлүүлж, Ханги, Гашуунсухайт боомтод ачаа шилжүүлэн ачих терминал байгуулна. Шивээхүрэн-Сэхээ боомтын хил холболтын төмөр замын төсөл, Чойбалсан-Хөөт-Бичигт чиглэлийн 426,7 км төмөр замын төслийг эхлүүлнэ гээд зорьсон, төлөвлөсөн, заавал хийж хэрэгжүүлэх ажлууд олон байгаа. Хил холболтын төмөр замуудаа хамгийн богино хугацаанд, хамгийн хямд зардлаар, хамгийн зөв шийдлээр барьж байгуулах тал дээр ажлаа шуурхайлна даа.

–Тяньжины төслийн талаар та тодорхой тайлбарлахгүй юу. Ямар учраас өдийг хүртэл ярих төдий л ажил нь явагдаж байгаа юм бэ?

-Тяньжин төсөл арав гаруй жил яригдаж байгаа ч өнөө хэр ажил болоогүй нь харамсалтай. Гол нь асуудал айлын талаас биш биднээс манай талын санаачилга дутуугаас болж удааширсан юм билээ. Монгол Улсын импортын ачааны 88 хувь нь Тяньжин боомтоор тээвэрлэгддэг. Тиймээс одоогоос 19 жилийн өмнө анх яригдаж, 2009 онд санамж бичиг байгуулагдан, улмаар 2013 болон 2019 онд Засгийн газрын тогтоолоор баталгаажсан Тяньжин төслийг гацаанаас гаргаж ажил хэрэг болгохыг нэн түрүүнд чухалчилж байна. БНХАУ-ын Засгийн газар Монгол Улсад Тяньжин хотын Дунзяны гаалийн баталгаат боомт бүсэд 10 га газрыг хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр олгосон ч бид үр дүнтэй ашиглаж чадаагүй өдийг хүрсэн. “Тяньжин Порт Групп” ХК-ийн төлөөллийг хүлээн авч уулзахдаа энэ асуудлыг хөндаж маш сайн ярилцсан. Монгол-Тяньжины худалдаа хамтын ажиллагааны хүрээнд “Монгол-Тяньжины Дунзян тээвэр логистикийн төв” төслийн ажлыг энэ онд эхлүүлнэ. Энэ хүрээнд “Монголиан порт групп” ХХК-ийн дүрэм, Төлөөлөн удирдах зөвлөлийн бүрэлдэхүүнийг шинэчилж, тус төсөлд хөрөнгө оруулж хамтран ажиллах гадаад дотоод компанийг сонгон шалгаруулах ажлыг 2023 оны эхний хагастаа багтаан шийдвэрлэхийг зорьж байна. Уг нь энэ төсөл хэрэгжчихвэл улс хоорондын тээвэр логистикийн сүлжээ талаасаа ч, манай улсын экспорт, импортын ачааны тээвэрлэлтийн хугацаа болон зардал багасах талаасаа ч үнэхээр онцгой ач холбогдолтой төсөл байхгүй юу.

-Агаарын тээврийн салбарт ямар бодлого барьж ажиллаж байна. Тийзийн үнэ өндөр байгаа нь энэ салбарын тулгамдсан асуудал болоод байх шиг байна шүү дээ. Үнийг нь бууруулах, үйлчилгээг нь сайжруулах тал дээр таны бодлого, төлөвлөгөө юу байна вэ?

-Ая тухтай агаарын тээвэр, хямд тийз, хүртээмжтэй нислэг. Энэ бол бидний иргэний нисэхийн салбарт баримталж буй бодлогын товчлол. Агаарын тээврээр энэ онд 20 мянган тонн ачаа тээж, 1.5 сая зорчигч тээвэрлэнэ. Бид аль болох орон нутгийн нислэгийн үнийг бууруулах боломжийг эрэлхийлж байна. Түүний тулд орон нутгийн агаарын тээврийн үйлчилгээ, нисэх буудлын үйлчилгээг НӨАТ-аас чөлөөлөх, навигацийн орлогоос татаас олгох, онгоцны түлшийг Сингапурын биржийн ханшаар авах замаар алслагдсан есөн аймгийн нислэгийг сэргээж, тухайн орон нутгийн иргэд хямд үнээр зорчих, Монголд ирэх гадны жуулчдын тоог нэмэгдүүлэх, дотоодын агаарын тээвэрлэгч нар олон нислэг үйлдэх боломж бүрдэнэ гэж харж байгаа. Бид орон нутгийн нислэгээр орон нутгийн иргэд нь хямд зорчдог нөхцөлийг бүрдүүлнэ. Мөн Австрали, Катар, Грек зэрэг 10 улстай агаарын харилцааны хэлэлцээр байгуулна. Орон нутгийн нисэх буудлын хүчин чадал, ашиглалтыг сайжруулах төслийг эхлүүлнэ. Орон нутгийн нислэгийг сэргээж, есөн чиглэлд тогтмол нислэгтэй болно. Дотоодын нислэгийн тарифыг 40 хувиар хямдруулна гэсэн том зорилт тавьсан. Түүнчлэн агаарын хөлгийн парк шинэчлэлтийг үргэлжлүүлж, энэ ондоо шинээр том оврын зургаан онгоц оруулж ирнэ. Эхнийх нь ирэх тавдугаар сард МИАТ компани өргөн биетэй том оврын онгоц оруулж ирэх гэрээ хэлцэл нь хийгдэж бэлтгэл ажил нь бүрэн хангагдаад байна.

-Шууд нислэг хийх боломжтой болсон гэлээ. Тэгвэл Америк руу ч гэдэг юм уу алсын зайны шууд нислэг хийх боломж бидэнд бий юу. Энэ чиглэлд ямар ажил хэрэгжүүлж байна вэ?

-Байлгүй яахав. Монгол Улсаас АНУ руу шууд нислэгтэй болох боломж ойртсоор л байна. “Агаарын тээврийн тухай Монгол Улсын Засгийн газар, Америкийн Нэгдсэн Улсын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр”-ийн төслийг эцэслэн тохиролцож үзэглэснээр АНУ уруу анх удаа шууд нислэгтэй болох боломж бүрдсэн. Энэ оны тавдугаар сард гэрээнд гарын үсэг зурснаар бүрэн хүчин төгөлдөр болно. Ингэснээр Монгол Улсын 50 мянга орчим иргэн оршин суудаг АНУ-ын олон хот руу 2024 оноос өмнө шууд нислэг хийх, нислэгийн тийз дунджаар 500 орчим ам доллараар хямдрах, манай үндэсний агаарын тээвэрлэгч нар өсөн дэвжиж 15 сая орчим ам долларын гадаад валют Монголдоо үлдэх таатай боломж нээгдэх юм. Энэ хэрээр үндэсний авиа компаниуд маань ч өсөн дэвжинэ гэж үзэж байгаа.

-Дарханы зам бүрэн гүйцэд ашиглалтад ороогүй байгаа шүү дээ. Анхны ТЭЗҮ-ээрээ хэдийд ашиглалтад орохоор байна вэ. Замын ажил энэ хавраас дахиад үргэлжлэхээр байгаа юу. Үргэлжлэхээр бол дахиад зам хаах уу?

-Өнгөрөгч онд бид олон жил удааширч иргэдийг бухимдуулсан Улаанбаатар-Дархан чиглэлийн 204.1 км авто замын нэг урсгал хоёр эгнээ замын хөдөлгөөнийг бүрэн нээсэн. Энэ 2023 онд үлдэх нэг урсгал хоёр эгнээ замын барилгын ажлыг дуусгаснаар Улаанбаатар-Дархан чиглэлийн хоёр урсгал дөрвөн эгнээ нэгдүгээр зэрэглэлийн зам бүрэн ашиглалтад орно. Ингэхдээ дахиад зам хааж, иргэдийг бухимдуулахгүй байхаар ажлаа зохион байгуулна гэсэн тооцоотой байгаа.

-Сүүлд нэг зүйл асуухад Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станцын төсөл ямар түвшинд хэрэгжиж байна вэ. Тухайн газар нутгийн иргэдтэй хэл амаа ололцож чадсан уу. Баруун таван аймгийг эрчим хүчээр хангах энэ том төслийн үйл ажиллагаа хэр идэвхтэй явагдаж байна. Тулгамдаж буй асуудал бий юу?

-Сая би тойрогтоо ажиллаж иргэдтэй уулзаж явахад Булган суманд тог тасарлаа. Учрыг лавлавал Хятадын тал эрчим хүчээ тасласан гэнэ. Бусдаас хараат байхын зовлон энэ шүү дээ. Тог цахилгаангүй энэ үед хүн төрвөл яана, хэн нэгэн яаралтай мэс засалд орох бол яах билээ. Ид өвлөөр сургууль цэцэрлэг, айл өрхийн орон сууц хөлдвөл яана. Наад зах нь төрийн үйлчилгээ доголдож түмний амьдрал хэцүүднэ. Өнөөдөр Ховд аймгийн баруун гурван сум БНХАУ-аас импортын эрчим хүч авч хэрэглэж байна. Ингэхдээ дотоодын эрчим хүчний тарифаар долоо дахин өндөр үнээр цахилгаан авдаг. Хятадаас тогоо авдаг. Улс татаас өгдөг учраас иргэд ААН түүнийг нь сайн мэдэхгүй мэдрэхгүй байх шиг байна л даа. ОХУ-аас баруун бүс эрчим хүчний хэрэглээнийхээ 70 гаруй хувийг авч байгаа. Байгалийн гамшиг, салхи шуурга, элдэв шалтаг шалтгаанаар хойд айл цахилгаан хязгаарлахад өвлийн цагт бол баруун гурван аймаг хөлдөх хэмжээний эрсдэлтэй нөхцөлд тулаад байна. Тийм л учраас хагас зуун жил яригдсан Эрдэнэбүрэнгийн УЦС-ын төсөл хэрэгжих ёстой. Энэ байр суурин дээр би хатуу зогсдог. Олон ч жил энэ төслийг хөдөлгөх гэж зүтгэлээ. Засгийн газар ч бүх хүчээрээ дэмжиж байна. Эрчим хүчний сэргэлт Эрдэнэбүрэнгээс эхэлнэ. Эхлэх эхлэхдээ энэ хавар эхэлнэ. Нутгийн иргэдтэй ойлголцож тохирсон гэж ойлгож байгаа. Цөөнхийн эрх ашгийг хамгаалах нь зөв. Гэхдээ олонхийн, тэр дундаа улс орны нийтлэг эрх ашгаас дээгүүр эрх ашиг гэж байх ёсгүй.

УИХ-аас санаачлан зохион байгуулж буй “Зөвлөлдөж шийдье” улсын хэмжээний зөвлөлдөх санал асуулгын хоёр дахь шатны уулзалт өчигдөр Төрийн ордонд эхэллээ. Энэхүү санал асуулгын хүрээнд нийт иргэдийг төлөөлөх 1500 гаруй хүнийг санамсаргүй түүврийн аргаар сонгон авч, тодорхой сэдвийн хүрээнд 20 гаруй асуултуудыг асуусан. Харин өчигдрийн уулзалтад Монгол Улсын өнцөг булан бүрээс ирсэн 800 гаруй иргэд Төрийн ордонд хуран чуулж, улс орны өмнө тулгамдсан асуудлуудыг сэдэв тус бүрээр нь багцалсан 20 гаруй асуултын хүрээнд хэлэлцэж, өөрсдийнхөө санал бодлыг УИХ-д албан ёсоор илэрхийллээ. Өнөөдөр энэхүү уулзалт өндөрлөнө. Тэгвэл манай сонин эдгээр хорь гаруй асуултаас дөрвийг нь онцлон авч спик аутын зарчмаар иргэдээс санал бодлыг нь сонслоо. Ингэхдээ бид төрийн ордон дотроос болон гаднаас тав таван иргэн сонгон авч, дараах дөрвөн асуултыг асуулаа.

Тухайлбал, нэгдүгээрт, ард иргэдийг төлөөлөн ажилладаг төрийн хянан шалгах бие даасан тогтолцоог бий болгохыг та дэмжиж байна уу?

Хоёрдугаарт, Монгол Улсын Үндсэн хуулийг шинэчлэн найруулж хэлэлцүүлэхийг та дэмжиж байна уу?

Гуравдугаарт, иргэдийг төлөөлөх парламентын чадавхыг нэмэгдүүлж, төлөөллийн ардчиллыг бэхжүүлэх хэрэгтэй гэдэг саналыг та дэмжиж байна уу?

Дөрөвдүгээрт, төвлөрлийг сааруулж бүсчлэн хөгжүүлэхтэй холбоотойгоор захиргааны шинэчлэл хийхийг та дэмжих үү? гэсэн асуултыг иргэдээс асууж, тодруулснаа хүргэе.

---

Төрийн ордон дотроос:

Увс аймгаас оролцогч Б.Тулгаа: -Асуултуудыг чинь эхнээс нь хариулаад явчих уу. Төрийн хянан шалгах бие даасан тогтолцоог дэмжих үү гэж байна. Би хэлье ээ, үүнийг дэмжихгүй байна. Энэ тогтолцоогоор дахиад нэг сонгуулийн ажил өрнөх юм билээ. Сонгууль гэдэг бол маш том зардал. Сонгуулиар хэсэг хүмүүс гарч ирээд төрийн үйл ажиллагааг хянаад явна гэж байхгүй. Одоогийнхоо хяналт, эрх мэдлийн тэнцвэртэй байдлаа засах л хэрэгтэй. Үндсэн хуулийг өөрчлөхийг дэмжиж байгаа. Бүр мөсөн өөрчлөх, шинээр Үндсэн хууль батлах, хэлэлцэх асуудлыг дэмжихгүй. Тийм цаг зав бидэнд байхгүй байлгүй дээ. Одоо мөрдөгдөж байгаа Үндсэн хуулийн зарим заалтуудыг өөрчилж, нэмж, хасаж явсан нь зүгээр болов уу. УИХ-ыг сайжруулахын тулд олон намын төлөөлөл орж ирэх ёстой. Үүний тулд Сонгуулийн тухай хуулийг шинэчилж, түүнийгээ Үндсэн хуульд оруулж өгөх ёстой. Тэгэхгүй бол сонгууль болохоос өмнө байнга энэ хуулийг сольж, завааруулдаг нь үнэн шүү дээ. Сүүлийн асуултыг нь би хувьдаа дэмжиж байгаа. Би өөрөө Увс аймгийн Зүүнговь сумын хүн. Манай сум, манайхтай ойролцоо сумдын хүмүүс, залуучууд бүгд хот руу явдаг. Буцаад нэг нь ч ирдэггүй. Зарим малаа барсан айлууд үлдсэн хэдийгээ зараад л хотыг барааддаг. Нэг талдаа малчдын амьдрал хэцүү байгаа учраас л хот руу явж байгаа. Нөгөө талдаа хотод очоод түгжрэл, утаанд нь тодорхой нэмэр болж л байгаа байх. Миний хувьд орон нутгийн хөгжлийг одоо жаахан явуулах ёстой гэж боддог. Тиймээс энэ саналыг би дэмжиж байгаа.

Сонгинохайрхан дүүргийн IX хорооны иргэн Д.Оюундэлгэр: -Зарим асуултуудыг нь үнэндээ ойлгохгүй юм. Надаас нэг хүн ирээд гуч гаруй асуулт асуусан. Нүүрсний хулгайгаа яаралтай шалгаад, нэр холбогдогчдыг нь олон нийтэд ил болгооч л гэж хэлье. Үндсэн хууль битгий хэл энгийн дүрэм, журмаа мөрддөггүй, хэлсэн амнаасаа буцдаг улстөрчид мянга сайхан хууль гаргаад яах юм. Жирийн иргэдийг та нар хууль мөрд гэж ялладаг атлаа өөрсдөө дүрэм, дэгээ ч мөрдөж байгаа зүйл алга байна. Тиймээс Үндсэн хуулийг үнэхээр өөрчлөх шаардлагатай бол улстөрчдөөр биш эрдэмтэд, хуульчид, эдийн засагчид, иргэдийн төлөөллийг хангасан хүмүүсээр өөрчлүүлэх ёстой. Энэ 76-гаар өөрчлүүлбэл өөрсдөдөө тохирсон, өөрсдийнхөө хулгайг далдлах гэсэн хуулийг л оруулж ирнэ.

Хэнтий аймгийн Хэрлэн сумын иргэн О.Гантөмөр: -Манай аймгаас 20 хүн ирсэн. Энэ хэсэгт бид 10-уулаа байна. Миний харж байгаагаар манай аймгаас нийгмийн давхаргын янз бүрийн хүмүүс ирсэн харагдаж байна. Ард түмний хүсэж, мөрөөдөж байгаа тэрхүү санал, шаардлагууд яг түүгээрээ хуульд суугдаж өгөөсэй гэж хүсэж байна. Таны тавьсан асуултад хариулахад гурвыг нь хувьдаа дэмжиж байна. Харин Үндсэн хуулиа шинээр хэлэлцье гэдгийг дэмжихгүй.

Сонгинохайрхан дүүргийн VI хорооны иргэн А.Амархүү: -Ард нийтийн төлөөллийг хангасан хянан шалгах хороо байгуулахыг дэмжиж байна. Одоогийн УИХ-ын 76 гишүүнийг хянадаг, шалгадаг байгууллага гэж алга. Шалгах ёстой байгууллагуудын дарга нарыг УИХ-аас томилж байна. Тэгэхээр өөрсдийг нь томилсон хүмүүсийг юу гэж шалгах юм бэ. Үүнийг болиулмаар байгаа юм. Тиймээс хэнээс ч хараат бус байдаг ард түмнээс сонгогдон гарч ирсэн хүмүүсээс бүрдсэн хянан шалгах хороог байгуулах нь зөв. Шинэ Үндсэн хуулийг хэлэлцэх ач холбогдол одоохондоо байхгүй болов уу. Тиймээс дэмжихгүй байна. Парламентын чадавхыг нэмэгдүүлэхийн тулд нэмж гишүүд УИХ-д оруулах хэрэгтэй. Энэ 76 чинь хоорондоо хүзүү сээрээрээ холбогдчихсон учраас ямар нэгэн хэрэг огт илрэхгүй байна. Тиймээс энэ тоог нэмэгдүүлж, олон намын төлөөллийг оруулах нь зөв. Улаанбаатар хотдоо бүгд бөөгнөрч байгаа нь үнэн л дээ. Шинээр хот байгуулах тухай ч ярьж байсан. Шинэ хот байгуулаад түүнийгээ хэзээ хөгжүүлээд явах вэ. Тэр болтол Улаанбаатар хотдоо угаартаад л байж байх ёстой юу. Алсын бодлогоороо шинэ хотоо босгох нь зөв байх. Гэхдээ өнөө маргаашдаа хотод амьдарч байгаа хүмүүст чинь үнэхээр хүнд байна шүү дээ. Тиймээс хэдийнэ байгуулагдчихсан хот, аймаг, сумдынхаа хөгжлийг илүү ярьж, тийшээ чиглэх залуучуудын тоог нэмэгдүүлэхийн тулд эдийн засгийн хөшүүрэг хийж өгөх нь зөв. Түүнээс бол бид эхлээд хот бариадахъя, тэр болтол та нар түр хүлээж байгаарай гэдэг зүйл байх ёсгүй.

Төрийн ордны гаднаас:

Чингэлтэй дүүргийн иргэн С.Саруул: -Хянан шалгах бие даасан тогтолцоог ямар байдлаар хэрэгжүүлэх нь сонин байна. Энэ бүтэц нь ард иргэдээсээ шууд сонгогддог, дараа нь УИХ албажуулдаг байвал иргэдийн төлөөлөл болно. Тэгэхгүйгээр УИХ, Засгийн газар, Ерөнхийлөгчөөс нэр дэвшдэг, сонгогддог бол муу жишиг болно. Үндсэн хуулиа шинэчилж батлах нь зөв. Ингэхдээ өнгөрсөн хугацааны алдаагаа засах, ололтоо баталгаажуулахыг хууль тогтоох дээд байгууллага л тодорхой болгох байх. Үндсэн хуулиа шинэчлэх, өөрчлөх хоёрт ямар ч ялгаа байхгүй. Хамгийн гол нь сайн бодлого буюу хуультай л болох нь чухал. Хоёр танхимтай болж болно. Ерөнхийлөгчийг парламентаасаа сонгодог болох, Ерөнхий сайд парламентаа тараадаг хяналт тэнцлийн механизмыг бий болгох ёстой. Хууль хэрэгжүүлэгч, прокурор нарыг Ерөнхий сайд томилдог, харин øүүгч нарыг иргэдээсээ бүх насаар нь сонгодог болох, сонгуулийн хугацааг таван жил болгох зэрэг өөрчлөлтүүдийг хийх шаардлагатай. Парламентаа бэхжүүлэх, тогтолцоогоо сайжруулах, ардчиллыг улам төгөлдөршүүлэхийг хэн хүнгүй хүсэж байгаа байх. Би ч дэмжиж явдаг хүн. Сүүлийн асуулт болох нийслэлийг нүүлгэх, Үндсэн хуулиараа Монгол Улсын нийслэлийг солих асуудлыг дэмжихгүй байна. Харин яриад байгаа шигээ төвлөрлийг сааруулах, тараах, задлах асуудлыг бол дэмжиж байна. Аймагтаа, сумандаа, багтаа сайхан амьдрах боломжийг л бүрдүүлээд өгчих хэрэгтэй. Тэгвэл хэн ч Улаанбаатар луу явахгүй. Харин Улаанбаатараас очих хүн олон байх шүү.

Сүхбаатар дүүргийн иргэн Т.Галхүү: -Манай төр, засаглалын тогтолцоонд засаж сайжруулах зүйл зөндөө бий. Гэхдээ сонгууль дөхөөд ирэхээр л Үндсэн хуульдаа халддаг муухай хандлага бий болсныг сайшаадаггүй. Тэр бүрд эрх мэдлээ хэрхэн хадгалж үлдэж, улс төрд давуу байдал олж авах вэ гэсэн атгаг санаа байдаг. Эхний ээлжинд давхар дээлээ тайлж, салбарын мэргэжлийн хүмүүсийг тавь.

Баянгол дүүргийн иргэн У.Мягмаржав: -Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг дэмжиж байна. Өөрийнхөө саналыг хороондоо хүргүүлсэн. 1992 оноос өдийг хүртэл томоохон өөрчлөлт ороогүй. Өөрчлөхдөө дандаа сандал суудлын байршлыг солих, нэмэгдүүлэх л өөрчлөлт орсон байх. Түүнээс биш тогтолцоотой холбоотой өөрчлөлтүүд нэг ч ороогүй. Улс төрийн намын үйл ажиллагааг олон нийтэд ил тод болгох асуудлыг Үндсэн хуульд оруулж өгөх ёстой. Санхүүжилтийг нь хүртэл тодорхой заагаад өгчих хэрэгтэй. Сонгуулийн тогтолцоо, сонгууль явуулах журмыг Үндсэн хуульд оруулах шаардлагатай. Гишүүдийн тоог нэмэгдүүлж болох ч одоогийн зардлыг нь өсгөхгүйгээр нэмэгдүүлэх боломжоо судлах хэрэгтэй. Хэрэв гишүүдийн тоог нэмэхээр бол Засгийн газрын сайд нарын тоог багасгах гэх мэт зарчмаар явбал зүгээр санагдана. Нийслэлийг нүүлгэх шаардлагатай. УИХ-аас бусдыг нь бусад аймаг, хотуудад аваачих ёстой. Засгийн газар, УИХ хоёрыг салгах хэрэгтэй. Дээд шүүх, Ерөнхийлөгч хоёрыг хол байлгах хэрэгтэй. Томилгоонуудыг өөрчлөх шаардлагатай. Тэгэхгүй бол бүгд нэг дор нэг газарт төвлөрчихөөр хулгай, авлига, түгжрэл, утаа гэх мэт улс төр, эдийн засаг, нийгмийн өмнө тулгамдчихсан асуудлууд шийдэгдэхгүй ээ.

Сүхбаатар дүүргийн иргэн Ч.Чинбат: -Улс төрийн болоод төрийн эрх барих, тогтолцоог өөрчлөх асуудал өнөөдөртөө ард түмэнд тулгамдчихсан зүйл биш. 40,50 их наядаар улсаа хорлодог хулгайчдадаа эхлээд ялыг нь өгөөд явуулчих. Байгалийн баялаг ард түмнийх. Тиймээс өнгөрсөн 20 жилийн байгалийн баялгаас олсон хөрөнгө, ашиг, орлогоо гурван сая хүндээ тарааж өг. Үгүй бол УИХ, Засгийн газар огцрох ёстой. Юмны үнэ үнэтэй байна. Цагаан сараа өнгөрсөн хоёр жил ковидоос болоод тэмдэглэж чадаагүй. Энэ жил үнийн өсөлтөөс болж тэмдэглэж чадахгүй байна. Цагаан сар гэхээс илүү үр хүүхдээ эрүүл саруул байлгаж, өдрийн хоолыг нь таслахгүй гэж л ажиллаж байна. Над шиг иргэд олон байгааг би харж байна. Ийм иргэдээс Үндсэн хуулиа өөрчлөх үү, бид ажлаа муу хийж байна уу, эрх мэдлээ яаж зохицуулах вэ гээд асууж байгаадаа эрх мэдэлтнүүд, төр, засаг өөрсдөө ичих хэрэгтэй. Ирэх жилийн сонгуулиар хэнд ч санал өгөхгүй. Ямар ч хулгайч гарч ирсэн адилхан. Би 30 гаруй жил багшиллаа. Одоо тэтгэвэртээ суусан хүн. Авч байгаа тэтгэвэр маань шуудай гурил аваад л дуусаж байна. Хүн сайхан амьдрахын төлөө ажилладаг бол бид хулгайчдыг тэжээхийн төлөө ажиллаж ирж.

Улс орны эдийн засаг, нийгмийн тулгамдсан асуудлыг иргэдтэйгээ хамтран тодорхойлж, шийдвэрлэх “Зөвлөлдөж шийдье” зөвлөлдөх санал асуулгын хоёрдугаар үе шатны санал асуулга өнөөдөр Төрийн ордонд эхлэх гэж байна. Зөвлөлдөх санал асуулгад ашиглаж буй санамсаргүй түүврийн аргачлал, нэгдүгээр үе шатны санал асуулгад 1570 хүнийг санамсаргүй түүврийн аргаар сонгон оролцуулсан. Өнөөдөр эхлэх хоёрдугаар шатны Зөвлөлдөх уулзалтад оролцох сонирхлоо 862 хүн илэрхийлснээс 812 нь баталгаажуулаад байгаа аж. Эдгээр иргэдээс дээрх санал асуулгын хүрээнд ямар асуултууд асуух нь нууц байсан. Тэгвэл өнөөдөр эдгээр асуултуудыг олон нийтэд ил болгож мэдээллэх юм.

Энэхүү асуулгаар иргэдээс ямар асуултууд асууж байгаа талаар товчхон хүргэе.

---

Иргэдээс асуух асуултуудыг ерөнхийд нь дөрвөн бүлэгт багцалсан байна. Нэгдүгээрт, иргэний болон улс төрийн эрх, хариуцлага, хоёрдугаарт, парламентын ардчилал, гуравдугаарт, эдийн засаг, баялгийн сан, төвлөрлийг сааруулах, дөрөвдүгээрт, нийгмийн тулгамдсан асуудал зэрэг дөрвөн бүлэг сэдвийн хүрээнд нийт 19-22 асуултыг асууж байгаа ажээ. Тиймээс эдгээр дөрвөн бүлэг сэдвийн хүрээнд иргэдээс ямар асуултууд асууж байгааг хүргэе.

1. Иргэд, байгууллага тайван жагсаал, цуглаан хийхэд зөвшөөрөл авдаг байдлыг халж, урьдчилан мэдэгдэх журамд шилжихийг та дэмжиж байна уу?

2. нийтлэх эрх чөлөөгөө хязгаарлалтгүй эдлэх эрх зүйн орчныг бүрдүүлэхийг та дэмжиж байна уу?

3. Гадаад улсад оршин суугаа Монгол Улсын иргэнд УИХ-ын сонгуульд санал өгөх боломж олгохыг та дэмжиж байна уу?

4. Гадаадад төрж өссөн Монгол Улсын иргэний харьяаллын асуудлыг судалж, үзэхийг та дэмжиж байна уу?

5. Ард иргэдийг төлөөлөн ажилладаг төрийн хянан шалгах бие даасан тогтолцоог бий болгохыг та дэмжиж байна уу?

6. Төрийн албан хаагч, хөрөнгө орлогоос гадна зарлагаа мэдүүлэхийг хуульчлах шаардлагатай гэдэг саналыг та дэмжиж байна уу?

7. 2019 онд Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтийн дагуу батлан гаргах хуулиудыг баталж, Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн үр дүнг нь үзэх шаардлагатай гэдэг саналыг та дэмжиж байна уу?

8. Монгол Улсын Үндсэн хуулийг шинэчлэн найруулж хэлэлцүүлэхийг та дэмжиж байна уу?

9. Иргэдийг төлөөлөх парламентын чадавхыг нэмэгдүүлж, төлөөллийн ардчиллыг бэхжүүлэх хэрэгтэй гэдэг саналыг та дэмжиж байна уу?

10. Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийг явуулахдаа олонхын болон хувь тэнцүүлсэн тогтолцоог хослуулах нь зөв гэдэгтэй та санал нийлэх үү?

11. Улс төрийн намын хөрөнгө, орлогын эх үүсвэр, зарцуулалтыг ил тод, олон нийтийн хяналттай болгох эрх зүйн шинэчлэлийг яаралтай хийх шаардлагатай гэдэг саналыг та дэмжиж байна уу?

12. Улс төрийн намын хатуу гишүүнчлэлээс татгалзаж, бодлогын нам болгохыг та дэмжиж байна уу?

13.Үндэсний баялгийн сангийн хуваарилалтыг орлогын тэгш бус байдлыг багасгах, ядуурлыг бууруулах, ажлын байр нэмэгдүүлэх, нийгмийн хамгааллыг сайжруулахад чиглүүлэх нь чухал гэдэгтэй та санал нийлэх үү?

14. Үндэсний баялгийн сангийн удирдлагын баг нь улс төрөөс хараат бус бөгөөд мэргэжлийн байж, олон нийтийн хяналтад ажиллахыг та дэмжиж байна уу?

15. Орон нутаг дахь жижиг дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих зорилгоор уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспортын орлогоос сан бүрдүүлж ажиллахыг та дэмжиж байна уу?

16. Төв банк /Монгол банк/ үндсэн чиг үүргээ хараат бусаар хэрэгжүүлэх баталгааг сайжруулах шаардлагатай гэсэн саналыг та дэмжих үү?

17. Томоохон бүтээн байгуулалтын төслийг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай дэмжлэг үзүүлэхтэй та санал нийлэх үү?

18. Төвлөрлийг сааруулж бүсчлэн хөгжүүлэхтэй холбоотойгоор захиргааны шинэчлэл хийхийг та дэмжих үү?

19. Манай улсад ажил хөдөлмөр эрхэлж байгаа Монгол хүний хөдөлмөрийг бодитоор үнэлж чадаж байгаа гэдэгтэй та санал нийлэх үү?

20. Эрүүл мэнд, нийгмийн даатгалын сангийн төсөв, хөрөнгийн удирдлага ил тод, хараат бус, олон нийтийн хяналттай байх эрх зүйн зохицуулалт хэрэгтэй гэдэгтэй та санал нийлэх үү?

21. Монгол Улсад улс төр, эдийн засаг, нийгэм, соёлын амьдралд эрэгтэй эмэгтэй тэгш байх эрх хэрэгжиж байгаа гэдэгтэй та санал нэг байна уу?

Дээрх тодорхой асуултуудыг иргэдээс асууж, санал бодлыг нь сонсож, дүгнэх зорилготой “Зөвлөлдөж шийдье” санал асуулгын асуултыг ийнхүү өнөөдрөөс олон нийтэд ил болгож буй юм.

УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь МАН-ын бүлгийн дарга Д.Тогтохсүрэнтэй цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Өнгөрсөн намрын чуулганаар голлох ямар хуулиудыг өргөн барьж, батлуулав. Бүлгийн даргын хувьд өнгөрсөн чуулганаар батлагдсан голлох хуулиудын тухай товчхон ярихгүй юу?

-Намрын чуулганаар чамгүй олон хуулийн төслийг эцэслэн баталлаа. Хамгийн чухал асуудал нь 2023 оны Улсын төсвийг хэлэлцэж баталсан. Мөн түүнийг дагасан 130 орчим хуулийг баталлаа. Хоёрдугаарт, өнгөрсөн намрын чуулгаанаар Уул уурхайн биржийн тухай хуулийг баталлаа. Энэ хууль бол эдийн засаг нийгэм гээд бүх талаараа өндөр ач холбогдолтой хууль болсон гэж үзэж байгаа. Уул уурхайн бүтээгдэхүүнийг зөвхөн биржээр дамжуулж, өрсөлдөөнтэйгээр үнэтэй худалдах энэ эрх зүйн орчныг бүрдүүлж чадлаа. Өнөөдөр нүүрсний хулгай гэж шуугьж байна. Тэгвэл тэрхүү нүүрсний хулгай гараад байгаа гол үндэс болсон нүүрсний худалдааг зохицуулдаг эрх зүйн орчинтой болсон гэсэн үг. Өмнө бол ийм эрх зүйн орчин байгаагүйгээс болоод хулгай гарсан гэж ойлгож болно. Өөрөөр хэлбэл дурын нэг компани өөрийнхөө хүссэн үнээр гэрээ байгуулж, худалдаалдаг байсан гэсэн үг. Энэхүү хууль батлагдсанаар гэрээ гэдэг зүйл байхгүй болж, зөвхөн биржээр дамжиж борлуулагдах эрх зүйн орчинтой болсон. Саяхан Засгийн газраас анхны дуудлага худалдааг зохион байгуулсан нь их амжилттай болсон байна лээ. 20, 30-хан ам.доллараар өгдөг байсныг энэхүү дуудлага худалдаагаар 120-170 орчим ам.доллараар өгсөн байсан. Тиймээс энэхүү хуулийн анхны үр дүн энэ мэт гарч эхэлж байгаа юм болов уу гэж харж байгаа. Нөгөөтэйгүүр УИХ-аас Төр хувийн хэвшлийн түншлэлийн тухай хуулийг хэлэлцэж баталсан. Энэ бол хувийн хэвшлийг дэмжих, томоохон төсөл хөтөлбөрүүдэд хувийн хэвшлийн оролцоог хангах тал дээр их чухал хууль болсон гэж үзэж байна. Уг хуулийн хэрэгжилт ирэх долдугаар сараас эхэлнэ. Дээр нь Төрийн болон орон нутгийн өмчийн тухай хуулийн хэлэлцэх эсэхийг нь шийдчихсэн, ирэх хаврын чуулганаар батлах төлөвтэй явж байна. Өнөөдөр төрийн менежмэнт их сул байна. Үүнээс болоод ард түмэн их бухимдаж, хэл ам цөөнгүй гарах болсон. Тиймээс энэ асуудлыг эрх зүйн хувьд цоо шинээр харах ёстой гэсэн хандлагатай байгаа. Тэр утгаараа уг асуудлын хуулийн төсөл өргөн баригдаж, хаврын чуулганаар батлагдах гэж байна.

-Хэлэлцэх эсэх нь шийдэгдчихсэн олны анхаарлыг татаж байгаа нэг хууль гарч ирсэн. Тухайлбал, Казиногийн тухай хууль, Бооцоот морин уралдааны тухай хууль гэх мэт байгаа. Эдгээр хуулийн төсөлтэй холбоотойгоор иргэдийн зүгээс шүүмжлэлтэй хандаж буй нэг заалт бий. Тэр нь Монголдоо казино байгуулчихаад яагаад монголчууд нь өөрсдөө орж тоглож болдоггүй юм бэ гэдэг асуудлыг тавьж байгаа шүү дээ. Үүнийг танай намын бүлэг ямар байдлаар харж, энэхүү хуулийн төсөлд багтаасан юм бэ?

-Засгийн газраас эдийн засгийн хөгжлийг болон аялал жуучлалыг дэмжих зорилгоор дөрвөн хуулийн төслийг оруулж ирсэн. Энэ хүрээнд яригдаж байгаа хуулийн төсөл. Уг хуулийн төслийг өнгөрсөн намрын чуулганаар хэлэлцэх эсэхийг нь дэмжээд шийдчихсэн. Одоо ажлын хэсгүүд гараад ажиллаж байгаа. Улмаар хаврын чуулганаар эцэслэгдэн хэлэлцэгдэх байх. Ер нь бол бусад улс орнууд Казиногийн тухай хууль ч гэдэг юм уу энэ чигийн асуудалд их болгоомжтой ханддаж ирсэн юм билээ. Нэг талдаа орлого олж байгаа нь эдийн засагт маш сайн хэдий ч зарим асуудалд болгоомжтой хандах хэрэгтэй юм билээ. Тухайлбал, өөрсдийнхөө иргэдийг оруулах асуудалд бол анхаарах зайлшгүй шаардлагатай гэж үзэж байгаа. Солонгос улс казиног хүлээн зөвшөөрдөг. Эдийн засгийн асар ашигтай ажиллаж байгаа. Гэхдээ өөрсдийнхөө иргэдийг оруулдаггүй юм билээ. Тэр утгаараа миний хувьд эхний үед буюу нэг хэсэгтээ монголчуудаа оруулах хэрэггүй юм уу гэж үзэж байгаа. Явцын дунд тодорхой үе шаттайгаар оруулах асуудлыг ярьж болно. Ямар ч байсан эхний үед энэ асуудлыг зохицуулсан эрх зүйн орчныг бүрдүүлж өгөх нь л чухал байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл казино хөгжүүлэх нөхцөл, сууриа эхлээд тавья гэдэг саналыг манай бүлгийн гишүүд санал нэгтэй дэмжиж байгаа.

-Олон нийтийн сүлжээнд хүний эрхийг хамгаалах хуулийг УИХ өнгөрсөн намрын чуулганы төгсгөлд баталсан. Уг хуулийн төсөл нь нийгмийн эсэргүүцэлтэй тулгарч улмаар Ерөнхийлөгч хориг тавьчихаад байгаа. Уг асуудлыг Ардын намын бүлэг ямар байдлаар хүлээн авч байна вэ?

-Энэ хуулийг харахад ерөнхийдөө хоёр талтай гэж үзээд байгаа. Нэг талдаа хүний эрхийг хамгаалах гэсэн эрх зүйн орчин харагдаж байна. Өнөөгийн энэ цахим сүлжээ, олон нийтийн сүлжээг далимдуулан хүний эрхийг зөрчих, гэмт хэрэгт уруу татах, гэмт хэргийн хохирогч болох тохиолдол их байна. Тэр утгаараа цахим орчинд хяналт тавих, гэмт хэрэг, хүний эрхийн зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх үүднээс уг хуулийн төслийг дэмжсэн. Нөгөө талдаа энэхүү хуулийг манай хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд болон имплүүсэрууд эсэргүүцэж байгаа юм билээ. Өөрөөр хэлбэл хүний үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх Үндсэн хуулийн эрхэнд халдаж боломгүй юм. Юутай ч хаврын чуулганы эхэнд энэ хуульд бүхэлд нь хориг тавьсан Ерөнхийлөгчийн саналыг хэлэлцэнэ. Тухайн үед МАН-ын бүлэг хуралдаж байр сууриа нэгтгэж гаргана. Миний хувьд Ерөнхийлөгчийн хоригийг хүлээн авч таарах болов уу гэж бодож байгаа.

-Танай бүлгийн нэр бүхий гишүүд бүрэн эрхээсээ татгалзах саналаа УИХ-ын даргад өргөн барьчихлаа. Үүнийг бүлгийн даргын хувьд хэрхэн хүлээн авч байна вэ?

-Нүүрсний гэж нэрлэгддэг хэрэгтэй холбоотойгоор зарим УИХ-ын гишүүдэд хэрэг үүсгэж шалгаж байгаа асуудал бий. Тиймээс зарим гишүүд нь УИХ-ын гишүүний халдашгүй байдлаасаа татгалзаж буюу бүрэн эрхээсээ чөлөөлөгдөж байгаад шалгуулъя гэдэг зүйлийг ярьж байна. Тодорхой хэлбэл манай Ж.Мөнхбат, Т.Аюурсайхан гишүүд өөрийнхөө хүсэлтээр чөлөөлөгдөх өргөдлөө өгсөн. Хуулийн дагуу энэ асуудлыг ирэх хаврын чуулган эхлэхээр хэлэлцэнэ. Заавал ээлжит бус чуулган хуралдуулж хэлэлцэнэ гэсэн зүйл байхгүй. Нөгөөтэйгүүр дээрх хоёр гишүүний гаргаж байгаа хүсэлтийг би хувьдаа маш зөв жишиг тогтож байна гэж харж байгаа. Манай их хурлын зарим гишүүдэд гишүүний халдашгүй байдал гэх нэрийн дор юу ч хийж болно гэсэн хандлага байдаг. Тиймээс би хувь хүнийхээ үүднээс хоёр гишүүний гаргасан тэр саналыг нь дэмжиж байгаа. Зөв жишиг тогтоож байна гэж харж байгаа. Цаашдаа бид энэ жишгээр явах ёстой.

-Та зөв жишиг үзүүлж байна гэж хэллээ. Гэтэл нөгөө талдаа УИХ-ын гишүүд прокуророос нэрээ оруулж ирүүлэхгүй гэсэндээ өмнө нь өөрийн хүсэлтээр чөлөөлөгдөх өргөдлөө ийнхүү өгөөд байна уу гэсэн хардлага байна. Энэ талаар та ямар бодолтой байгаа вэ?

-Эцсийн үр дүндээ тухайн хүнийг шалгах бололцоог л бид тал талаас нь олгох ёстой л юм байгаа. Тэр утгаараа хүсэлтээ өгсөн гишүүд бүрэн эрхээсээ түр түтгэлзээгүй шүү дээ. Бүр мөсөн чөлөөлөгдөх хүсэлтээ гаргасан. Тэр утгаараа албан тушаалтан бус жирийн иргэн л болж байна гэсэн үг. Тиймээс хууль хяналтын байгууллагууд шалгах нь чөлөөтэй болсон. Түтгэлзэх чөлөөлөгдөх гэдэг зүйл чинь хоёр өөр асуудал шүү. Түдгэлзээд шалгавал гэм буруугүй бол буцаад ороод ирнэ гэсэн үг. Чөлөөлөгдөнө гэдэг бол бүр мөсөн албан тушаалаа өгч байна гэсэн үг. Тиймээс өөрийн хүсэлтээр чөлөөлөгдөж байгаа гишүүдийг би сайн зөв жишиг тогтоосон гээд байгаа юм. Харин таны хэлснээр прокуророос нэр нь орж ирнэ гэж айсандаа өөрийн хүсэлтээр татгалзаж байна гэдэг бол өрөөсгөл ойлголт. Би тэр талаас нь харахгүй байгаа.

-АТГ-аас танай бүлгийн таван гишүүнийг нүүрсний хэрэгт холбогдуулан нэрийг нь зарласан. Эдгээр таван гишүүнийг бүрэн эрхээсээ түдгэлзээд ч юм уу, татгалзаад шалгуулчих гэдэг зүйлийг бүлгийн даргын хувьд ярьж байгаа юу?

-Авлигатай тэмцэх газраас анх зарласан тэр хүмүүсээ одоо болтол шалгаж л байгаа юм билээ. Гишүүдийн хувьд зарим нь нэр холбогдолгүй байна гээд хэрэг нь хэрэгсэхгүй болсон гэж ойлгосон. Тухайлбал, Б.Баттөмөр гишүүнийг нүүрсний хэрэгт ямар ч холбогдолгүй гэдэг шийдвэр гарчихсан.

-Сүүлийн үед Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг их ярих болж. Ярихдаа олон талаас нь ярьж байна. Шинэ Үндсэн хууль ч гэнэ, эсвэл Үндсэн хуулиа нэмэлт, өөрчлөлтийн хүрээнд шийдэх хэрэгтэй ч гэж байна. Танай намын бүлэг энэхүү асуудалд санал нэгдсэн үү. Таны хувьд ямар байр суурьтай байна вэ?

-УИХ-ын гишүүд тойрогтоо, зарим нь хөдөө орон нутагт ажиллаж байх шиг байна. Миний хувьд ч гэсэн удахгүй тойрог руугаа явахаар бэлтгэлээ хангаад ажиллаж байна. Үндсэн хуулийн асуудал тодорхой байгаа. Шинэ Үндсэн хуулийн асуудал байхгүй болов уу гэж бодож байна. Харин Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн асуудал яривал үүнийг нь үгүйсгэхгүй байх. Нэг зүйл бий. Бид хуультай улс. Тиймээс хуулиа л дээдэлнэ. Өнөөдрийн эрх зүйн орчноор бол ирэх зургдугаар сараас өмнө Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг хийж болох, тийм л хугацаа үлдсэн. Шинэ Үндсэн хуулийг гаргах нь өөрөө эрх зүйн хувьд их бүрхэг асуудал. Нэмэлт өөрчлөлт оруулах эрх зүйн орчин тодорхой. Тиймээс нэмэлт өөрчлөлт оруулах асуудлыг УИХ хэлэлцэхийг үгүйсгэхгүй. Харин шинэ Үндсэн хуулийн асуудал огт байхгүй.

-Орхоны хөндийд хот байгуулах тогтоолыг УИХ баталчихсан. Энэ асуудлыг Ерөнхийлөгч ч дэмжсэн. Тэр утгаараа хэд хэдэн зүйлийг зарим иргэд онцлон ярьж байна. Тухайлбал, Өвөрхангай, Архангайгаас сонгогдсон гишүүд лоббидож, нутагтаа хот босгох төсөл оруулж ирлээ. Улмаар энэ төслөөсөө хувьдаа ашиг харж байна гэх хардлага явж байна. Нөгөөтэйгүүр нийслэлийг тийшээ нүүлгэх гэж байна гэж шүүмжлээд байгаа. Та тус аймгаас сонгогдсон гишүүний хувьд үүнд ямар тайлбар хэлэх вэ?

-Орхоны хөндийд шинэ Хархорум хот босгох тухай УИХ-ын тогтоол гарсан. Энэ утгаараа хамгийн түрүүнд гурван гол ажлыг эхлүүлэх хэрэгтэй. Нэгдүгээрт, хотын эдэлбэр газар ямар байх вэ гэдгийг тогтоох. Хоёрдугаарт, тогтоосон газар нутгаа тусгай хэрэгцээнд яаралтай авах шаардлагатай. Гуравдугаарт, ерөнхий болон эрчимжсэн төлөвлөгөөг маш хурдан хийх ёстой. Ийм гурван ажлыг эхлүүлэхээр Засгийн газрын холбогдох яамдаас ажлын хэсэг гараад ажиллаж байгаа юм билээ. Шинээр батлагдах гэж буй Газрын тухай хуулиар бол өргөдлөөр бус дуудлага худалдаа эсвэл төсөл, шалгаруулалтаар газар олгогдож явагдахаар байгаа. Энэ зарчимаараа газар олголт нь явагдах байх. Нийслэлийг устгаж байгаа хэлбэр биш юм уу гэж байна. Тийм зүйл огт биш. Учир нь Монгол Улсын Үндсэн хуульд Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хот байна гээд заачихсан байдаг. Хэрэв нийслэлийг өөрчлөхөөр бол эхлээд Үндсэн хуулиа өөрчлөх шаардлага тулгарна шүү дээ. Шинэ Хархорум хот бол цаашдаа аялал жуучлал, соёл, бизнесийн чиглэлд хөгжих зорилттой ийм хот болох юм. Энэ газар нутагт хот байгуулах асуудал анх яаж орж ирсэн бэ гэж байна. Орхоны хөндийд долоон төрт улсын нийслэл байсан гэж түүх үздэг. Манай эрдэмтэд, судлаачид энэхүү эртний түүхээ дагаж Орхоны хөндийд хот байгуулах ёстой гэж үздэг. Тэр утгаараа хот байгуулах санал эдгээр асуудлаас эхтэй. Үүнд Архангай, Өвөрхангайн гишүүд гээд лоббидоод байсан зүйл зүйл огт байхгүй шүү гэдгийг хариуцлагатай хэлье ээ.