Author: ЭНХТӨРИЙН МӨНХТҮВШИН

Төр, нийгмийн нэрт зүтгэлтэн С.Зориг агсны амь насыг хөнөөсөн хэрэгт холбогдон гурван шатны шүүхээр орж ял сонссон Б.Содномдаржаа, Т.Чимгээ нарын хэргийг Улсын дээд шүүх дахин хэлэлцэж, уг хэрэгт холбогдолгүй хэмээн хэргийг нь хэрэгсэхгүй болгосон шийдвэр гаргасан. Үүнтэй холбогдуулан иргэн Б.Содномдаржаатай ярилцлаа.

---

-Та ямар ажил эрхэлж байна вэ?

-Яг тодорхой эрхэлсэн ажилгүй байна. Гэхдээ зүгээр суухгүй, том хүүгийнхээ бизнест туслаад л явж байна.

-Ямар бизнес вэ?

-Эрдэнэтийн барааны зах дээр манай том хүү лангуутай. Гэр ахуйн болоод бусад төрлийн бараа зардаг ухаантай. Бараа бүтээгдэхүүнийг нь зөөх, зарах, лангуун дээр зогсох гэх мэт ойр зуур ажил хийж, хүүдээ тусалж байна. Мөн захын манаач хийж байгаа. Хэцүү газраас гарч ирээд ажилд орох санаатай их явсан. Миний насны хүнийг авдаг газар гэж байхгүй болжээ. Дээр нь нуруу татчихаад, ойрд бие тааруу байна. Гэхдээ эмчилгээ хийлгэж байгаа болохоор удахгүй гайгүй болох байх аа.

-Тантай биечилж уулзаад ярилцаж байна. Таныг харахад ер нь их том биетэй, том гартай хүн байна шүү…?

-Миний өндөр нэг метр 85 сантиметр. Ер нь биерхүү шүү.

-Та ер нь залуудаа, хүүхэд ахуй насандаа ноцолдож явсан уу?

-Хүүхэд байхдаа бөхийн бэлтгэл хийж явсан шүү. Бусдын адил үеийнхэнтэйгээ ноцолдож л явлаа. Сургуульд байхад найзуудтайгаа барилдахад ер нь бүгдийг нь давчихдаг байсан даа. Яах вэ бөхийн удам бас нөлөөлж л байгаа байх. Аав маань намайг бага байхад бөхийн секцэнд явуулж байсан. Даанч өөрөө сонирхолгүй болохоор тэгэсхийгээд больсон.

-Бөхийн удамтай гэж үү?

-Миний аав аймгийн арслан цолтой бөх хүн байсан. Аав маань өнгөрсөн жил өөд болсон, хөөрхий. Хүүгээ хүлээсээр байгаад бурхан болсон доо. Аав маань 1991 онд хар тарлан үхрийн ферм байгуулж явсан хүн. 1992 онд би төгсөөд мэргэжлээрээ ажиллалгүй шууд хөдөө гарч, аав, ээжийнхээ ажилд тусалсан даа. Тэр цагаас хойш хөдөө ажиллаж, амьдарч ирсэн. Улмаар 2000 оны эхээр наймаа хийж, зах зээл рүү ойртсон.

-Хэдэн онд гэр бүлтэй болж байсан бэ?

-1993 онд гэр бүлтэй болсон. Манай хоёр том хүүхдийн ээж Хөвсгөлийнх. Залуу ч байж, хоорондоо таарч, нийлэлгүй салцгаасан. Хожим одоогийн эхнэртэйгээ танилцаж, зургаан хүүхэдтэй болсон. Одоо өнөр өтгөн халуун ам бүлээрээ сайхан амьдарч байна.

-Мэдээж халуун ам бүлээрээ байх шиг сайхан зүйл юу байх вэ. Улсын дээд шүүхээс таны хэргийг хэрэгсэхгүй болгосон. Энэ мэдээг сонсоод гэр бүлийнхэн тань бүр их баярласан байлгүй. Яг хэзээ ийм шийдвэр гарчихав аа?

-Мэдээж их баярласан. Шүүхийн шийдвэр арваад хоногийн өмнө гарсан. Анх фэйсбүүкээс л харлаа. Б.Содномдаржаа, Т.Чимгээ нарын хэргийг хэрэгсэхгүй болголоо гээд явж байсан. Түүнийг хараад ёстой их баярласан. Өөрийн эрхгүй нулимс дусалж, уйлсан шүү. Шударга ёс ялдаг, шударга ёс байдаг гэдэгт итгэсэн. Бурхан тэнгэр гэж бас байна.

-Таны хувьд энэхүү хэрэгт холбогдож хоригдсон. Ял сонссон. Тэр цагаас эхлээд үнэхээр хэлмэгдчихлээ, гэхдээ шүүхээс миний хэргийг хэзээ нэгэн өдөр хэрэгсэхгүй болгоно доо гэж итгэж, хүлээж байсан байлгүй. Гэхдээ зургаан жил суусан шүү дээ. Энэ хугацаанд таны тэр итгэл алдарч байв уу?

-Хориход байхдаа өглөө болгон босоод, за өнөөдөр намайг дуудна даа. За өдөр тийшээ дуудах байх даа. Би хэрэг хийгээгүй, гэмгүй хүн. Арай ч Монголын хууль, шүүхийн байгууллага намайг насаар минь хилсээр суулгачихгүй байлгүй дээ гэж боддог. Өглөө болгон намайг дуудна, би гарна гэсэн итгэлтэйгээр сэрдэг байлаа. Хэдий зургаан жил болсон ч миний энэ итгэл нэг өдөр ч алдарч байгаагүй шүү. Учир нь үр хүүхдүүд минь нүдэнд харагдаад, аав нь өнөөдөр гараад очно доо л гэж их боддог байсан. Заримдаа Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх албаны хүмүүст хэлнэ. Намайг суллахгүй юм байх даа, би чинь хэрэг хийгээгүй хүн шүү дээ гэж хэлнэ. Хариуд нь таны шүүхийн тогтоол ингэж гарсан, тиймээс таны гэм буруугүйг бид мэдэхгүй гээд л өөр юм хэлдэггүй байлаа.

-Та яг хэзээ тэр хэцүү газраас гарсан юм бэ?

-2021 оны тавдугаар сарын 14-нд 411 дүгээр ангид байхад намайг дуудсан. Тэгээд таныг батлан даалтаар суллаж байна гэсэн. Би бодсон л доо. Гэмгүй, буруугүй хүнийг батлан даалтаар суллалаа гэж бас ямар юмаа яриад байна вэ гэж. Шууд гаргачихгүй, бас батлан даалт нь ч юу вэ дээ. Тэр өдөр гарч ирээд шууд л гэр рүүгээ тэмүүлсэн. Яг гарахад бас нэг бичигт гарын үсэг зуруулсан. Тэр нь элдэв хөдөлгөөн хийвэл буцаагаад хорьчихно шүү гэсэн бичиг бай луу даа.

-Гарч ирлээ, гэртээ ирлээ. Нийгмийн харилцаанд орлоо. Нийгэм таныг яаж хүлээн авсан бэ?

-Монголын ард түмэн Т.Чимгээ бид хоёрт их сайн гэж боддог. Дэлгүүр хоршоо, такси унаа гээд нийгмийн харилцаанд ороход уулзсан, учирсан хүн болгон та хоёр үнэхээр хэлмэгдсэн шүү л гэж хэлдэг. Миний хувьд одоо Эрдэнэтэд байна. Манай эрдэнэтчүүд надад их сайн. Гудмаар, захаар явахдаа харилцсан хүн болгон л өрөвдсөн харцаар хардаг. Зарим нь тус дэм болоод явж байна. Ер нь тусалъя л гэдэг шүү. Олон дунд сайнтай муутай л даа. Зарим нэг хүмүүс чи муу ялтан биз дээ, чи тэр хүнийг алаа биз дээ гээд айхавтар агсардаг. Гэхдээ ингэж агсардаг хүн цөөхөн л дөө.

-Шүүхээс таны хэргийг хэрэгсэхгүй болгосноос хойш дахиж таныг дуудсан уу, ер нь…?

-Төв аймгийн шүүх дээр шүүх хурлууд үргэлжилж байгаа. Нөгөө Б.Хурц, прокурор Г.Эрдэнэбат, Мөнхбаяр, Бархасбадь, Отгонбаяр нарын хэргийг шүүх хэлэлцэж байгаа. Бид хоёрыг эрүүдэн шүүсэн хүмүүс эд нар шүү дээ. Аюултай зүйл хийчихээд, өөрсдийгөө өмөөрөөд чичрээд л дайраад байгаа. Энэ хэрэгтэй холбоотойгоор миний хувьд гэрчийн хувиар Төв аймгийн шүүх рүү хэд хэдэн удаа очсон.

-Бид хоёрыг дахиад дуудаад суулгачих вий дээ гэсэн болгоомжлол байна уу?

-Тийм зүйл байхгүй байлгүй дээ. Шүүх шударгаар шийдвэр гаргасан. Тиймээс дахиад дуудаад хорьчихно гэж огт бодохгүй байна. Бид хоёрын хувьд хангалттай шалгууллаа. Зургаан жил гэдэг чинь урт хугацаа. Анх надад 2016 онд шүүхээс 25 жилийн гяндан сонсгож байсан. Тухайн үед энэ шийдвэрийг нь хараад үнэхээр шок, солиоролд орсон. Арай ч үгүй байлгүй дээ, Монгол Улсын шүүх тоглож байгаа байлгүй дээ л гэж бодогдсон. Тэгээд л гаргахгүй байсаар байгаад бүр гяндан руу хийчихсэн шүү дээ. Үнэхээр гомдмоор… (уйлав).

-Тайвшир даа та, одоо бүх зүйл сайхан боллоо шүү дээ…?

-Өөрсдийг нь тэгвэл яах бол, энэ хүмүүс. Энэ хэрэг дээр ажилласан хүмүүсийг бүгдийг нь авч яваад хорьчихвол яах бол. Орилж чарлаад ёстой амь тэмцэнэ дээ…Тэгэхэд миний хувьд тэвчээртэйгээр зургаан жил үнэнийг харж өглөөг угтдаг байлаа.

-Гяндан гэдэг айхавтар газар байх л даа…

-Үгээр хэлшгүй муухай газар. Хааш хаашаагаа гурван алхам л өрөө. Тэр газарт “би гэмгүй хүн шүү дээ” гээд үзэл бодлоо илэрхийлэхэд л шууд л 72 цагийн баривчилгаанд гавлаж, дөнгөлөөд л хийчихдэг байсан. Тэгээд суухгүй шүү чи, босоогоороо байна шүү гэж дарамтална. Хүн чинь 72-т олон ороод ирэхээр сүүлдээ халшраад хэрэлдэхгүй, үзэл бодлоо илэрхийлэхгүй, таг дуугүй болдог юм билээ, дахиж орохгүйн тулд.

-Таныг хоригдож байх хугацаанд хүний эрхийн байгууллагаас болоод нэр бүхий улстөрчид эргэж тойрч явсан. Хамгийн их анхаарал тавьж, очиж уулздаг хүн хэн байсан бэ?

-Манай ээж, Т.Чимгээ эгчийн ах Хүрлээ маань бид хоёрыг байнга эргэж, тойрч явсан даа. Миний хувьд төрийн түшээдийг бүгдийг нь танихгүй, мэдэхгүй. Зарим нэг хүмүүс гэхдээ ирдэг байсан. За одоо, Ц.Нямдорж гуай, Лу.Болд гишүүн миний төлөө их явсан даа. Албан ёсоор нэг зүйл хэлье. Ц.Нямдорж, Лу.Болд, Ж.Батзандан, Л.Оюун-Эрдэнэ, Х.Нямбаатар, Т.Аюурсайхан, А.Сүхбат нарын гишүүд сайд нартаа үнэхээр их талархаж байгаагаа хэлье. Мөн хүний эрхийн “Нэхүүл” хөдөлгөөнийхөндөө баярлалаа. Эдгээр улстөрчид үнэхээр үнэний төлөө, шударга ёсны төлөө явдаг хүмүүс шүү.

-Таны хувьд шүүх, хуулийн байгууллагын буруу, зөв хоёр шийдвэрийг биеэрээ амслаа. Тэр утгаараа Монголын шүүх, хуулийн байгууллагуудын мөн чанар ямар санагдаж байна вэ?

-Хүн гэж сэтгэлийн амьтан юм байна лээ. Ялтан гэж хэлмэгдүүлэхэд төрдөө гомдож, ард гэж хэргийг минь цагаатгахад төрөө хүндэтгэсэн. Монголын хууль, шүүхийн байгууллагын албан хаагчдыг бүгдийг нь муу гэж би хэзээ ч хэлэхгүй, бодохгүй. Яг энэ хэрэг дээр ажилласан, хэрэг хянасан прокурорууд болох хэсэгхэн хүмүүс л Монголын төрийг гутааж байна. Дор бүрнээ мэргэжилдээ үнэхээр хариуцлагагүй ажилласан. Тангаргаасаа зөрсөн үйлдлүүд их гарсан шүү дээ. Цаашид ийм хүмүүс Монголын төрд бүү үзэгдээсэй л гэж залбирч байна. Угтаа тухайн хүнийг хэрэгт холбогдуулан шалгаж байгаа бол хэргийг дандаа нотлох баримтад тулгуурлан авч хэлэлцэх ёстой. Гэтэл надад холбогдуулсан хэргийг нотлох баримтад биш хоёр хүний хэрүүл, маргааныг үндэслээд ял тулгасан шүү дээ. Үүнд нь би их харамсдаг.

-Ямар хэрүүл гэж. Ер нь анх таныг энэ хэрэгт холбох болсон шалтгаан нь юу юм бэ?

-Ц.Амгаланбаатар намайг “Чи С.Зоригийг алсан биз дээ” гэж гүтгэсэн. Зөрүүлээд би “би алаагүй, чи алсан биз дээ” гэж хэрэлдсэн. Зүгээр энгийн л маргаан. Хүн шууд хүн алсан гээд дайрахад нь чи өөрөө алаа биз дээ гээд л хэлсэн төдий. Үүнийг нь прокурор Г.Эрдэнэбат шууд л нотлох баримт болгоод хэрэгт холбогдуулсан. Энэ хоёр хүн ингэж хэрэлдлээ. Нэгнийгээ чи алсан гэж хэрэлдэж байгаа нь нотлох баримт мөн гээд л үзчихсэн. Г.Эрдэнэбат гэдэг хүн багш, тангараг өргөсөн хуульч хүн. Гэтэл Б.Содномдаржаа хэргээ хүлээсэн гээд л нийгмийг шуугиулсан. Ерөөсөө энэ хэрүүлээс болоод намайг хэргээ хүлээсэн гээд л үзчихсэн гэсэн үг. Ер нь гэхдээ тухайн үед байсан гэрчүүд хэлсэн байдаг юм билээ. С.Зоригийг хөнөөсөн хүмүүс эрэгтэй нь нэг метр тавин сантиметр, эмэгтэй нь метр наятай байсан гэж ярьдаг. Өөрөөр хэлбэл эрэгтэй нь намхан, эмэгтэй нь өндөр гэж гэрчүүд нь хэлээд байхад л уг хэрэгт ямар ч холбогдолгүй бид хоёрыг шууд л хорьсон шүү дээ.

-Хэвлэлээр энэ хэргийг үйлдсэн этгээдүүдийн аман зураг ил болж гарч ирсэн. Уг зурагт байгаа эрэгтэй хүнтэй таны зургийг харьцуулан гаргасан байсан шүү дээ. Зарим хүмүүс өөр байна гэдэг ч зарим нь адилхан гэж үздэг…?

-Тэр зураг ийм учиртай. Миний дөчин настай байх үеийн зургийг харж байгаад л шууд зурчихсан юм билээ. Угтаа тухайн хэрэг гарах үед би дөнгөж л хорь гарч явсан залуу шүү дээ. Миний залуухан дөнгөж хорь гарч явсан үеийн зургууд байдаг. Тэр зургийг ард түмэнд харуулах ёстой. Яагаад дөчин настай үеийнх нь зургийг шууд харж зурчихаад аман зураг гэж явдаг юм. Угтаа С.Зоригийг хөнөөсөн хүн тухайн үед гучин тав, зургаан настай хүн байсан гэдгийг гэрчүүд нь хэлсэн юм байна лээ. Гэтэл энэ хэрэгт намайг холбогдуулахын тулд зорилготойгоор миний дөчин настай үеийн зургийг зурсан. Энэ мэт хэрэгт холбогдуулах гэж нотлох баримтуудыг санаатайгаар зохиож эхэлсэн дээ.

-Таны тэр хорин хэдтэй байх үеийн зураг байна уу, одоо…?

-Миний бүх зургийг тагнуулынхан авч яваад алга болгосон. Бүр манай гэрээс аваад зогсохгүй, хамаатан саднуудын гэрээс авсан. Одоо надад тэр үеийн маань зураг байхгүй.

-Дахиад асуухад энэ хэрэгт анх холбогдох шалтгаанаа та ер нь юу гэж харж байгаа вэ?

-Ерөөсөө тодорхой шүү дээ. Анх Ц.Амгаланбаатар гэх нөхрийн үгээр л бид хоёрыг энэ хэрэгт хэлмэгдүүлээд холбогдуулчихсан. Ц.Амгаланбаатар гэдэг нөхөр 2007 онд хүн амины хэргээр шоронд орсон хүн. Тэр цагаасаа эхлээд өөрт нь холбогдолгүй хэргүүдийг өөрөө хийсэн мэтээр хүлээдэг. Хүн амины долоо, найман хэрэгт өөрийгөө холбоотой гэж хүлээсэн байдаг шүү дээ. Ийм хүний үгээр бид хоёрыг хэлмэгдүүлчихсэн. 2012 онд Ц.Амгаланбаатар бид хоёртой нийлж С.Зоригийг алсан гээд л хэлчихсэн. Тэгээд л шууд бид хоёрыг хорьсон шүү дээ. Тэгээд шоронд хорьж байгаад энэ хэрэгт хүчээр холбогдуулсан. Огт гаргаагүй. Иймэрхүү гэмт хэргийг өөртөө нааж, худлаа ярьж хүлээн авдаг этгээдүүдийг таслан зогсоох ёстой. Мөн олдохгүй байгаа хэргийг бид хоёрт тохож, улс төрийн зорилгоо биелүүлсэн байх.

-Ямар хүмүүс нь улс төрийн зорилгоо биелүүлчихэв ээ. Танд хардаж байгаа хүн байна уу?

-Улс төрийн зорилготой хийгдсэн ажил гэдэг нь тэртээ тэргүй нийгэмд ил боллоо. Гэхдээ ямар хүн, ямар улстөрчид ийм бохир зүйлийг хийснийг би мэдэхгүй. Юутай ч Т.Чимгээ бид хоёрын амьдралыг там болгосон. Бүхэл бүтэн найман жилээр бид хоёр хохирсон.

-Та түрүү нь нэр бүхий хүмүүсийг хэлсэн. Эдгээр хүмүүс л бид хоёрын амьдралыг сүйрүүлсэн гэж. Одоо эрүүдэн шүүсэн хэргээр эдгээр хүмүүс шалгагдаж, зарим нь ял авсан. Эдгээр хүмүүст та дахиад гомдол гаргах уу?

-Мал хулгай хийсэн хүнд хоёр, гурван жилийн ял өгдөг. Гэтэл бүтэн хоёр хүний амьдралаар тоглосон хүмүүст дэндүү чамлахаар хариуцлага тооцсон доо. Хуулиараа хүн хэлмэгдүүлсэн этгээдүүдэд таван жилийн хорих ялтай гэж сонссон. Гэтэл эдгээр хүмүүст прокурор таван жил гэж байхад шүүх нь гурван жил, сүүлдээ нэг жил болгосон. Ингээд хоёр сар суугаад л гарчихсан. Миний амьдрал, ар гэр, үр хүүхдийн минь амьдралаар тоглож, амьдын тамд унагаасан хүмүүс хоёр сар суугаад л гарч ирсэнд нь гомдолтой байгаа. Гэхдээ одоо хичнээн гомдол гаргасан ч хүлээн авахгүй байлгүй дээ. Нэгэнт шүүхээр ялаа аваад гараад ирсэн хүмүүс шүү дээ. Намайг хэлмэгдүүлж, эрүүдэн шүүсэн нөхдөд хууль хариуцлагаа хүлээлгэсэн ч хамгийн том хариуцлагыг бурхан тооцно шүү. Үүнийг тэр хүмүүс санаж яваарай.

-Энэ хэргийг улс төрийн аллага гэж нийгэм ойлгодог. Гэхдээ одоо уг хэргийг илрүүлэх ажиллагаа нь өөрөө улс төрийн зорилготой болчихлоо. Таны хувьд уг хэрэг гарсан яг тэр үед хаана байсан бэ?

-Би аавынхаа үхрийн фермд л ажиллаж байсан. Эрдэнэтэд гэсэн үг. Тухайн үед телевизээр ийм хэрэг боллоо гэж мэдээлэхэд манай гэрийнхэн нөгөө мундаг хүнийг алчихсан байна шүү дээ гээд л ярьж суусан. Бусдын л адил энэ том улстөрчийн амиа алдсан хэрэгт харамсаж, яагаад ийм зүйл болчихсон юм бол доо л гэж бодож явсан. Улс төрийн зорилготой эсэхийг би үнэхээр мэдэх юм алга. Улс төр гэдгийг мэдэхгүй. Гэмгүй явсан хоёр хүнийг шууд барьж аваад л хорьчихсон шүү дээ. Энэ хэргийг хаахын тулд л бид хоёрыг хэлмэгдүүлсэн.

-С.Зоригийн амь насыг хөнөөсөн хэргийн хавтаст материалуудын ихэнх нь нууцаас гараагүй гэдэг. Үүнийг ил болгох ёстой гэж үзэж байна уу?

-Ерөөсөө ил болгох ёстой. Тэр нууцад байгаа хавтаст хэргүүд ил боллоо гээд бид хоёртой холбогдох нэг ширхэг ч баримт байхгүй. Ямар ч нотлох баримт нь таарахгүй. Намайг мансууруулаад тэр байранд Ц.Амгаланбаатартай очсон материалууд л байгаа биз. Өөр надад холбогдох юу ч байхгүй. Бид хоёрын гарын хээ, нус, шүлс, цус гээд бүх зүйлээс дээж аваад Америк руу шинжилгээнд явуулсан. Шинжилгээний хариугаар эл хэрэгтэй холбоотой баримтуудтай огт таарахгүй байна гэж гарсан. Угаасаа яаж таарах билээ.

-Та хоёрын хэргийг хэрэгсэхгүй болгосонтой холбоотойгоор С.Зориг агсны ар гэрийнхнээс холбоо барьсан уу. Угтаа та хоёроос уучлал гуйх нь хүн ёсны харилцаа байлгүй дээ…?

-Бидэнтэй холбогдоогүй. Саяхан С.Зориг агсны охин хэвлэлд ярилцлага өгч байхыг нь харсан. Маш зөв зүйл ярьж байна лээ. Би түүнд нь их баярласан. Үнэхээр шударга ярьж байна лээ.

-Таны хувьд эл хэргийн цор ганц гэрч гэгдэх Б.Булгантай удаа дараа уулзсан байх. Тэр хүн таныг харчихаад юу гэж байсан бэ?

-Төв аймгийн шүүх дээр хэд хэдэн удаа уулзсан, таарсан. Б.Булган гуай бид хоёрыг биеэ сайн бодоорой, энэ хэрэгт та хоёр бол холбогдолгүй. Үнэн ялдаг шүү л гэж хэлдэг байсан. Миний хувьд одоо нэг зүйлийг маш их боддог. Анх 2016 онд шүүх хурал болсон. Тэр шүүх хурал дээр Б.Булганыг оруулах ёстой байсан. Гэтэл тухайн үед прокурор, шүүхийнхэн оруулаагүй. Энэ хүн бол энэ хэргийн хамгийн гол гэрч нь. С.Зориг агсныг хөнөөсөн алуурчдыг харсан цор ганц хүн бол Б.Булган шүү дээ. Гэтэл яагаад тухайн шүүх хуралд Б.Булганыг оруулаагүй юм бэ гэж их гайхдаг. Алуурчдыг харсан цор ганц хүн болох Б.Булганыг 2016 оны шүүх хуралд оруулчихсан бол бид хоёрын амьдралын хувь заяа өөр байх байсан шүү. Тухайн шүүх хурлаар бид хоёрын амьдралыг шийдэх гэж байсан. Гэтэл энэхүү хуралд Б.Булганыг оруулаагүй. Үүнд л би одоо хүртэл их харамсдаг даа.

-Найман жилийн амьдралаараа хохирсон гэлээ. Одоо энэхүү хохирлоо нэхэмжлэх үү. Гэхдээ сэтгэл санааны хохирлыг юугаар ч хэмжишгүй байх л даа…?

-Гадуур буруу мэдээлэл яваад байна лээ. Б.Содномдаржаа 40 сая төгрөг нэхэмжилжээ, 32 сая төгрөг авна гэнэ гэх мэт. Ингэж нэхэмжилсэн зүйл би огт яриагүй шүү гэдгээ хэлье. Миний хувьд энэ асуудлыг өмгөөлөгчтэйгөө зөвшилцөж байгаа. Мэдээж сэтгэл санааны хохирол гэдэг юугаар ч хэмжигдэхгүй зүйл л дээ.

Ховд аймгийн Засаг дарга Э.Болормаатай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Өнгөрсөн долоо хоногт төрийн тэргүүн болоод Их хурал, Засгийн газрын гишүүд танай аймагт ажиллалаа. Энэхүү албан томилолтын хүрээнд ямар асуудал шийдэгдэв. Энэ талаар та товчхон ярихгүй юу?

-Таны хэлдгээр Монгол Улсын төрийн тэргүүн У.Хүрэлсүх Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсоноосоо хойш анх удаа Ховд аймагт ирлээ. Гурван хоногийн хугацаанд манай аймагт ажиллалаа.

Ингэхдээ Эрдэнэбүрэний усан цахилгаан станцын үйл явцтай танилцлаа. Ховд эко цементийн үйлдвэрийн нээлтэд оролцож, манай аймгийн бүсийн оношилгоо эмчилгээний төвийн албан хаагч, эмч, ажиллагсадтай уулзалт хийлээ. Мөн шаардлагатай дэмжлэг туслалцааг үзүүлсэн.

Үүнээс гадна Ховд аймгийн үйлдвэр технологийн шинэ парктай танилцсан гээд Ерөнхийлөгчийн орон нутагт хийсэн томилолт үр дүнтэй болсон гэж үзэж байгаа.

-“Ховд эко” цементийн үйлдвэр ашиглалтад орлоо. Энэхүү үйлдвэрийн ач холбогдол Ховдод төдийгүй баруун бүс цаашлаад улсын эдийн засаг, нийгмийн хөгжилд хэрхэн нөлөөлөх бол?

-Цементийг барилгын салбарын талх гэж ярьдаг. Хөдөөгийн сэргэлтийн хамгийн чухал зүйл бол барилгажилт. Тэр утгаараа орон нутгийн иргэдийн амьдралын чанарыг дээшлүүлэх, төвлөрсөн суурин хот, сумдын утааны асуудлыг шийдвэрлэхэд энэхүү “Ховд эко” цементийн үйлдвэр маш том нөлөө үзүүлнэ гэж харж байгаа.

Нөгөөтээгүүр энэхүү үйлдвэр ашиглалтад орсноороо баруун таван аймгийн цементийн хэрэглээг бүрэн хангахаас гадна үнэ ханшийн хувьд Улаанбаатар хотынхтой адилхан байна гэсэн үг. Магадгүй зарим цементээс өртөг бага ч байж мэднэ. Одоогийн байдлаар тус үйлдвэрийн зүгээс бидэнд ирүүлсэн мэдээллээр задгай цемент тонн нь 363 мянган төгрөгөөр борлуулагдана гэсэн.

Энэхүү үйлдвэр ашиглалтад орохоос өмнө буюу намайг өнгөрсөн жил Засаг даргаар томилогдон ирж байхад манай энд нэг тонн цемент 700 гаруй мянган төгрөгт хүрч байсан. Өөрөөр хэлбэл дээрх үнээс хоёр дахин илүү өндөр ханштай байсан гэсэн үг. Тиймээс энэ өртгийг хоёр дахин буулгаж ард иргэдэд борлуулах болсон нь бидний хувьд аль хэдийнээ тус үйлдвэрийн үр шимийг хүртэж эхэлсэн гэж ойлгож болно. Товчхондоо энэхүү үйлдвэр нь Ховд аймагт гэлтгүй баруун бүсийн хувьд томоохон бүтээн байгуулалт болсон.

-Эрдэнэбүрэний усан цахилгаан станцын бүтээн байгуулалт энэ зунаас эхлэх гэж байна. Маргаантай олон асуудал бий. Эдгээр асуудлыг Засаг даргын хувьд хэрхэн шийдэж, иргэд олон нийтэд зөв ойлголт өгч ажиллаж байна вэ?

-Эрдэнэбүрэний усан цахилгаан станцын хувьд баруун бүс гэлтгүй Монгол Улсын хэмжээнд яригдаж байгаа стратегийн чухал төсөл өө. Та энэхүү төсөл дээр маргаантай олон асуудал байгаа гэж хэллээ. Миний хувьд энэ асуудалд тантай санал зөрөлдөж байна. Яг бодит байдал дээрээ баруун бүс тэр дундаа Ховдын ард түмэн энэхүү төслийг маш их дэмжиж байгаа. Үүнийг би хариуцлагатай хэлье.

Бүгд хоёр гараа өргөөд, бүр биднийг наад ажлаа хурдан хийгээч гэж шаардан дэмжиж байна. Өөрөөр хэлбэл Эрдэнэбүрэний усан цахилгаан станцыг бүтээн байгуулах ажлыг баруун бүсийн иргэдийн 95 хувь нь дэмжиж байгаа гэдгийг миний хувьд ямар ч эргэлзээгүй хэлж чадна. Учир нь үүнийг олон удаагийн судалгаа, баримтууд нотлох юм.

Өөрөөр хэлбэл тус төслийн багийн надад ирүүлсэн тайлан мэдээллийг үндэслэж би ингэж тодорхой хэлж байна гэж ойлгож болно. Мэдээж зуун хувь бүгдэд таалагдах, бүгдийнх нь дэмжлэгийг авна гэж байхгүй. Энэ бол дэлхийд байдаг практик. Хаана ч ямар ч том төсөл эхлүүлэхэд бүгд зуун хувь дэмждэггүй. Яг л үүнтэй адил зарчмаар энэхүү төсөл явж байгаа. Мэдээж 90 мвт-ын усан цахилгаан станц гэхээр урьд өмнө нь Монгол Улсад баригдаж байгаагүй бүтээн байгуулалт.

Тэр дундаа орон нутагт баригдаж байгаа учраас ойр орчимдоо буюу байгальд, соёлын өвд, бэлчээр зэрэгт хэрхэн нөлөөлөх үү. Мөн нүүлгэлт, шилжилт хийгдэж байгаа иргэдэд яаж нөлөөлөх вэ гэх мэт асуудлууд бий. Үүнийг би Ховд аймгийн Засаг дарга болоод Баруун бүсийн зөвлөлийн даргын хувьд бүсийнхээ иргэдтэй уулзаж, энэ талаар ойлгуулах. холбогдох албаныхантай хамт иргэдтэй уулзаж, танилцуулах ажлуудыг идэвхтэй хийж байгаа. Үүний үр дүнд тодорхой дэвшил гарсан.

Товчхондоо сошиал, зарим хэвлэл дээр гарсан шиг эсэргүүцэл Ховд аймагг on байхгүй гэдгийг би баттай хэлж чадна. Сошиалд явагдаж байгаа харлуулалтад манай иргэд битгий автаарай, бодит байдлаа ойлгож. аль аль талдаа зөв хандлагаар хүлээн аваарай гэдгийг уриалж байна.

-Эрдэнэбүрэний УЦС ашиглалтад орсноороо баруун бүсийн эрчим хүчний хэрэглээ найдвартай, хараат бус болно гэж ярьж байна. Үнэндээ Дөргөний УЦС-ын төсөл анх яригдаж байхдаа яг ийм байдлаар олон нийтэд ойлгогдож байсан. Гэвч бага хүчин чадалтайгаар одоо ашиглагдаж байгаа. Энэ утгаараа Эрдэнэбүрэний УЦС энэ замаар орчих вий гэсэн болгоомжлол хаа хаанаа байна. Таны хувьд энэ асуудлыг яаж харж байна вэ?

-Энэхүү усан цахилгаан станц ашиглалтад орсноороо одоогоор эрчим хүчнийхээ 70 хувийг импортолдог баруун бүсийг зуун хувь дотоодод хангах боломжтой болно. Өөрөөр хэлбэл баруун бүс эрчим хүчээ зуун хувь дотооддоо хангадаг болно гэсэн үг. Таны асуусан шиг зүйл байхгүй. Энэ асуудалд бага зэргийн буруу ойлголт нийгэмд явж байх шиг байна.

Дөргөний усан цахилгаан станцын хувьд 12 Мвт-ын хүчин чадалтай. Уг станцыг байгуулж байх үеийн баруун бүсийн эрчим хүчний хэрэглээ маш бага байлаа шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл одоогоос бараг 10 гаруй жилийн өмнөх төслийг ярьж байна. Гэтэл өнөөдөр баруун бүсийн эрчим хүчний хэрэглээ хэрхэн өргөжсөн билээ дээ. Нөгөөтэйгүүр хорин жилийн өмнө манай улс ямар байлаа. Тухайн үед ухаалаг утас битгий хэл гар утастай хүн ховор байсан цаг.

Зам харгуй ямар байв, эрчим хүчний хэрэглээ ямар байлаа гэдгээ сайн бодох хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл 200 гаруй сум төвлөрсөн эрчим хүчний шугамд холбогдоогүй байсан үеийг өнөө үетэй харьцуулж байна гэсэн үг. Тэгэхээр Эрдэнэбүрэний усан цахилгаан станц 90 Мвт-ын хүчин чадалтай гэдэг нь Дөргөний станцаас найм, ес дахин илүү гэсэн үг.

Дээрээс нь баруун бүсийг тэр чигээр нь сэргээгдэх эрчим хүчээр хангана гэсэн тооцооллыг төслийн багийн зүгээс удаа дараа гаргаж ирсэн. Тэгэхээр баруун бүсийн хувьд жил болгон долоон хувиар эрчим хүчний хэрэглээ өсдөг. Энэ графикаар тооцвол арван жилийн дараа гэхэд эрчим хүчний өнөөгийн систем хоёр дахин нэмэгдэнэ гэсэн үг. Тэгэхээр Эрдэнэбүрэний усан цахилгаан станц нь энэхүү тооцооллыг бүрэн хангана. Магадгүй бидний тооцоолсноос хурдтай эрчим хүч өсвөл тэр үед дахиад хоёр дахь Эрдэнэбүрэний төслийг ярихаас өөр аргагүй байдалд орно.

-Үндсэндээ Ховд аймагт дээрх хоёр том бүтээн байгуулалт эхэлснээрээ албан ёсоор баруун бүсийн тулгуур төв гэдгээ батлах шиг боллоо. Цаашдаа ямар том бүтээн байгуулалтыг эхлүүлэх бодолтой байгаа вэ. Нөгөөтэйгүүр Ховд аймагт тулгамдсан асуудал юу байна вэ?

-Зөвхөн энэ хоёр том бүтээн байгуулалт гэлтгүй өөр олон зүйлээрээ Ховд аймаг баруун бүсийн тулгуур төв гэдгээ баталдаг болов уу гэж би бодож байна. Цаашид хийгдэх том бүтээн байгуулалтын хувьд гэвэл Үйлдвэр технологийн паркийг босгох асуудал яригдаж байна. Энэ паркийн хувьд нийтдээ 3,000 орчим ажлын байрыг бий болгоно.

Мөн мал аж ахуй, дайвар бүтээгдэхүүний үйлдвэрийг энэхүү парк дээр байгуулахаар Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам дээр төсөл нь хэрэгжээд явж байна. Улсын төсвөөр дэд бүтцийг нь байгуулаад хувийн аж ахуйн нэгжүүд үйлдвэрээ барих төр, хувийн хэвшлийн зарчим дээр хэрэгжих төсөл юм. Цаашдаа зөвхөн энэ төсөл гэлтгүй хувийн хэвшил орж ирээд томоохон бүтээн байгуулалт хийхийг бид үгүйсгэхгүй. Үүнд бид нээлттэй байгаа.

-Том бүтээн байгуулалтаа дагаад Ховдод амьдрах иргэдийн урсгал нэмэгдэнэ. Тэр утгаараа Ховд аймагт ажиллаж, амьдрах бололцоо бүрэн шийдэгдсэн гэж үзэж болох уу?

-Засгийн газрын зүгээс Хот, хөдөөгийн сэргэлтийн хүрээнд “Нээлттэй аймаг” хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх чиглэлийг орон нутгийн удирдлагуудад өгсөн. Үүний хүрээнд аймаг, орон нутаг хүн амынхаа тоог 10 хувиар өсгө гэсэн чиглэл ирсэн. Энэ утгаараа Ховд аймгийн хувьд 90 мянга гаруй хүн амтай. Үүнийг 100 мянга болгох шаардлагатай гэсэн үг.

Тэр утгаараа хүн амаа нэмэх, иргэдийн урсгалыг татах нь Ховд аймгийн нэн тэргүүний зорилт байгаа. Учир нь хүн байж хөгжил явагдана. Хүн байж ажил хийгдэнэ. Ажил хийгдэж байж бүтээн байгуулалт, хөгжил бий болно гэсэн үг.

Тэгэхээр бидний хувьд үүнийг гурван шат дараатай төлөвлөгөөгөөр харж байгаа.

Эхнийх нь аялал жуулчлал. Ховд аймагт ирж үзээгүй хүн хэзээ нэг өдөр бүх зүйлээ баглаад нүүгээд ирэхгүй шүү дээ.

Хоёрт, аж ахуйн нэгж болон хөрөнгө оруулагчдыг татах. Энэ хүрээнд өнгөрсөн нэгдүгээр сард Ховд аймагт хөрөнгө оруулагчид, аж ахуйн нэгжүүд оролцсон том чуулга уулзалтыг зохион байгуулсан. Үүний үр дүнд өнгөрсөн нэгдүгээр сараас эхлээд шинээр 100 гаруй аж ахуйн нэгж нэмэгдэж, мөн Улаанбаатар хотын томоохон аж ахуйн нэгжүүдийн долоон төрлийн салбар манай аймагт нээгдсэн байна. Ер нь бизнесийн ээлтэй орчин гэдэг бол цэвэр тогтвортой засаглалыг л хэлдэг.

Эдгээр зорилтуудыг хэрэгжүүлснээр гурав дахь төлөвлөгөөний дагуу иргэд Ховд аймгийг зорин ирэх болно гэж тооцоолж байгаа. Ховд аймагт ажиллаж, амьдрах нөхцөл бололцоо бүрэн байгаа гэдэгт би итгэдэг. Миний хувьд Ховд аймагт амьдарч байна. Манай аймагт амьдралын чанар баталгаа өдөр ирэх тусам нэмэгдэж байгаа.

-Таны хувьд Засаг даргын албанд томилогдсон цагаасаа эхлээд улс төрийн хувьд зарим нэг гүтгэлэг дайралтуудыг авч байгаа. Үүнд та эмэгтэй улстөрчийнхөө хувьд эмзэглэдэг үү. Ямар байдлаар хүлээн авдаг вэ?

-Ямар нэгэн өөрчлөлт шинэчлэлт тодорхой хэмжээний өвдөлттэй ирдэг. Мөс хагална гэдэг бол маш том үүрэг хариуцлага. Тэгэхээр миний хувьд үүнийг сөргөөр хүлээн авахаас илүүтэй хүмүүс шинэ зүйлтэй нүүр тулж байна гэж ойлгодог.

Хэвлэлээр гарч байгаагаар бол миний хувьд анхны эмэгтэй аймгийн Засаг дарга гэж ойлгосон. Тэр утгаараа би ч гэсэн энэ ажлыг анх удаа хийж байна. Иргэд маань ч гэсэн эмэгтэй аймгийн даргатай байх ойлголтыг анх удаа авч байгаа. Ардчилсан орон учраас шүүмжлэл мэдээж хэрэгтэй. Гэхдээ гүтгэлэг, дайралтуудын хэм хэмжээ гэж байх ёстой.

Хөнгөн гүтгэлэгт эмзэглэдэггүй. Улс төрийн зорилготой дайралтууд ирдэг ч үүнд нь эмзэглэдэг гэхээсээ илүү харамсдаг. Учир нь бид цөөхүүлээ. Ийм цөөхөн ард түмэн аль болох эв нэгдэлтэй, улс орныхоо хөгжлийн чигийг нэг сэтгэл зүрхээр хардаг байх ёстой. Аливаа зүйлд туйлширсан улс төржилт хэрэггүй. Гэхдээ аймаг, орон нутгийн хувьд улс төржилт улам ихэссэн байдаг. Энэ улс төрийн зорилготойгоор ирж байгаа гүтгэлэг, дайралтууд бодит байдал дээр хүмүүсийн эрх ашиг хөндөгдөж байгаагаас л үүсэлтэй. Тиймээс үүнийг би заримдаа эергээр нь хардаг.

-Таныг баруун аймагт тэр дундаа Ховдод гэр бүлтэй болох гэж байгаа гэх юм. Үнэхээр Ховдод гэр бүлтэй болохоор төлөвлөж байгаа юу?

-Энэ асуудлыг би танаас л анх удаа сонсож байна. Миний мэдэхээр одоогоор ийм асуудал надад байхгүй байгаа. Олон нийтийн сүлжээ, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр ташаа мэдээлэл гардгийн жишээ юм. (инээв)

-Ховд аймгийн хувьд хаваржилт ямар байна вэ. Өнгөрсөн долоо хоногт ширүүхэн салхи шуургатай байлаа…?

-Хүндхэн өвлийг харьцангуй хохирол багатай давж чадсан. Малчдын бэлтгэл сайн байлаа. Аймгийн хэмжээнд өвс тэжээлийн нөөц хангалттай бэлдсэн байсан. Тэр утгаараа ширүүн өвлийг харьцангуй хохирол багатай тууллаа. Ховдын хавар ямар байдаг вэ гэдгийг ховдчууд бүгд мэднэ. Ховд нутагт хавар цаг угаасаа салхи шуурга ихтэй байдаг. Хаврын хавсарга гэж ярьдаг, тэр утгаараа гайхах зүйл биш болов уу.

-Хөшөөтийн уурхай Ховдын Дарви, Цэцэг сумдын нутагт үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа. Энэ уурхай Ховдод болоод улсын эдийн засагт ямар ач холбогдолтой байна вэ?

-Ховд аймгийн эдийн засгийг бүрдүүлэгч томоохон төсөл бол Хөшөөтийн уурхай. Өнгөрсөн жил түүхэн дээд хэмжээнд хүрсэн нүүрсний экспортыг хийсэн. Үүний үр дүнд орон нутгийн хөгжлийн сангийн орлого төвлөрөлт нэлээд ихээр нэмэгддэг. Ер нь аймаг орон нутаг маань төсвөө яаж бүрдүүлдэг вэ гэдгийг товчхон хэлье. Орон нутагт үйл ажиллагаа явуулж буй бизнесүүдийн буюу аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын 40 хувийг нь аймагтаа авч үлддэг.

Монгол Улсын хэмжээнд зургаан аймаг л төсвөө өөрсдөө бүрдүүлж чадаж байгаа. Харин үлдсэн аймгуудын хувьд дандаа улсаас татаас авдаг. Тэр дагуу манай аймаг ч гэсэн улсаас татаас авч байгаа. Бидний хувьд 2024 он гэхэд зуун хувь орлогоо өөрсдөө бүрдүүлдэг аймаг болох зорилтыг тавиад аж ахуйн нэгжүүдээ уриалаад ажиллаж байна. Үүний том нөлөөлөл бол таны асуусан Хөшөөтийн уурхай юм.

Эдийн засгийн хувьд ач холбогдолтой ч гэсэн тус уурхайг нийгэм, эдийн засгийн орон зайны хувьд илүү сайжруулах шаардлагатай байгаа. Төр, иргэн, хувийн хэвшил гэх гурван талд гэрээний хүрээнд ажлын хэсэг байгуулагдсан. Энэхүү ажлын хэсэг дээр тус уурхайн үйл ажиллагааг сайжруулах тэр дундаа хариуцлагатай уул уурхай болгох чиглэлд түлхүү анхаарч ажиллаж байгаа. Төр бол мэдээж бодлогоо тодорхойлоод явна. Мөн бодлогын хэрэгжилтийг хангах үүрэгтэй.

-Ховдын боомтуудын сэргэлтэд таны хувьд ямар бодлого барьж ажиллаж байна. Хил гааль, нүүрсний асуудал нийгэмд хурцаар яригдаж байна шүү дээ?

-Манай аймгийн хэмжээнд гурван боомт бий. Баруун таван аймгийн есөн боомт байдгаас манайд гурав нь байдаг. Үүний хоёр нь хуурай газрын боомт. Гурав дахь боомт бол манай аймагт байрлах олон улсын нисэх буудал буюу агаарын боомт. Хил гааль, нүүрсний асуудлын хүрээнд яривал манай хуурай газрын боомт буюу Булганы боомтоор нүүрсний экспорт явагддаг. Улс орны хэмжээнд нүүрсний асуудал яригдаж байгаатай холбоотойгоор аймаг. орон нутагт ажлын хэсэг гаргаж, шалгалт оруулсан байгаа. Мөн УИХ- аас томилогдсон боомт болон нүүрсний асуудлыг шалгах түр хорооны ажлын хэсэг манай аймагт ирж Булган боомт дээр очиж ажилласан. Цаашид боомтын сэргэлтийн хүрээнд аймаг орон нутгийн хувьд Булганы боомт дээр түлхүү анхаарч ажиллаж байна. Булган боомтын хувьд нэг гарц, нэг орцтой. Тэр утгаараа хязгаарлагдмал боомт гэж хэлж болно.

Үүнийг өргөжүүлэх, шинэ гарцыг нээхээр Хятад улсын талтай аймаг, орон нутгийн хэмжээнд яриа хэлэлцээр хийж, тохиролцоонд хүрч байгаа. Одоогийн байдлаар энэхүү асуудлаа Засгийн газрын түвшинд уламжлах ажлыг хийгээд явж байна.

Байтаг боомтын хувьд улирлын чанартай. Өөрөөр хэлбэл тус боомт жилийн 45 хоногт л ажилладаг. Тус боомтын хувьд дэд бүтэцгүй. Тэр утгаараа нэлээд хоцрогдсон боомтуудын нэг гэсэн үг. Тиймээс бидний хувьд эхлээд Булганы боомтын өргөжилтийн ажлыг хийчхээд дараагийн ээлжид Байтагийн боомтын асуудлыг тавина гэсэн зорилготойгоор ажиллаж байна.

Социологич, улс төр судлаач М.Энхбадралтай мэдээллийн ил тод байдлыг хангах асуудал болон одоо ид яригдаж буй зарим хуулийн талаар ярилцлаа.

– УИХ-ын гишүүд аль хууль журам дээр ямар санал өгсөн нь нийтэд тодорхой байх ёстой гэдэгт олон нийт санал нэгддэг. Таны хувьд үүнийг тодорхой болгохыг шаардсан ажлуудыг хийж эхлээд байна. Ард түмнийг төлөөлж ажиллаж байгаа тэр хүмүүсийн санал яагаад нээлттэй байдаггүй юм бол?

– УИХ төлөөллийн байгууллага. Тэр утгаараа өөрсдийнхөө өмнөөс төлөөлж сонгосон УИХ-ын гишүүдийг ажлаа хэрхэн хийж байгааг иргэд харах, хяналт тавих ёстой. Харамсалтай нь, хууль, тогтоолууд батлахад УИХ-ын гишүүн тус бүр ямар санал өгсөн талаарх мэдээлэл хаалттай байна. Иргэдийг төлөөлж, УИХ-д сонгогдсон гишүүд хууль, тогтоол батлахад дэмжиж, эсвэл татгалзаж санал өгсөн талаарх мэдээлэл нээлттэй байх ёстой. Үндсэн хуульд зааснаар Монгол Улсын иргэн нь төр, түүний байгууллагаас хууль ёсоор тусгайлан хамгаалбал зохих нууцад хамаарахгүй асуудлаар мэдээлэл хайх, хүлээн авах эрхтэй. Мөн УИХ- ын тухай хуульд “УИХ-ын гишүүд саналаа илээр гаргаж, асуудлыг шийдвэрлэнэ” гэж заасан байдаг.

Түүнчлэн Үндсэн хуульд “Монгол Улсад засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байна. Монголын ард түмэн төрийн үйл хэрэгт шууд оролцож, мөн сонгож байгуулсан төрийн эрх барих төлөөлөгчдийн байгууллагаараа уламжлан энэхүү эрхээ эдэлнэ” гэж заасан. Нийтийн мэдээллийн ил тод байдлын тухай хуулийн зохицуулалтаар ч нээлттэй хуралдаанд гишүүдийн өгсөн санал хураалтын дүн нь нээлттэй байх ёстой мэдээлэл юм. Гэвч хууль тогтоомж батлахад УИХ-ын гишүүдийн хэн нь дэмжсэн, эсвэл хэн нь татгалзсан, яг ямар санал өгснийг иргэд мэдэх боломжгүй байна.

-Танай “Цогц хөгжлийн үндэсний төв” “uih.mn” гэсэн платформд гишүүдтэй холбоотой мэдээллүүдийг нэгтгэдэг байх аа. Энэ чиглэлээрээ ч дээрх мэдээллийг авъя гэхэд олдохгүй байна гэж үү?

-Бидний сонгосон төлөөлөл ажлаа хэрхэн хийж байгааг иргэд харах, хяналт тавих боломж бүрдүүлэх зорилготойгоор гишүүдийн намтар, ирц, хууль батлахад өгсөн санал, санаачилж ажилласан хууль, хөрөнгө, орлогын мэдүүлэг, сонгуулийн түүх зэрэг мэдээллийг нэг талбараас авдаг болгохоор бид ажилладаг. Гэтэл бид 2020 оноос хойш УИХ-ын Тамгын газарт гишүүд хууль батлахад ямар санал өгч байгаа тухай мэдээллийг авахаар нийт дөрвөн удаагийн хүсэлт, хоёр удаагийн гомдол гаргасан ч мэдээллийг авч чадаагүй. Тиймээс иргэдийн мэдэх эрхийн зөрчилтэй холбоотойгоор Хүний эрхийн үндэсний комисст гомдол гаргаад байна. Мөн бидний зүгээс “Мэдэх эрхтэй” аяныг эхлүүлж байгаа юм. Иргэний нийгмийн байгууллагын мэдээлэл авахыг хүссэн удаа дараагийн хүсэлтэд татгалзсан хариу өгч, нээлттэй байх ёстой мэдээллийг нууцалж байгаа нь хууль тогтоох, төрийн эрх барих дээд байгууллага өөрөө хууль зөрчиж байгаа үйлдэл болж байна. Уг эс үйлдэхүй нь ил тод байдлын эсрэг, УИХ нь ил тод байдлыг хангах сонирхолгүй байна гэж бид үзэж байгаа тул энэхүү аяныг эхлүүлсэн.

-Аян өрнүүлэх ажлыг хэн ч, хэзээ ч зарлаад явуулчихдаг. Гол нь үр дүн шүү дээ. Та бүхний энэ арга хэмжээ хэр үр дүнтэй болж чадах бол?

-Сонгогчид бид мэдэх эрхтэй. Биднийг төлөөл гээд төрд илгээсэн тэр хүмүүс нь өөрсдийнх нь асуудлыг шийдэх аливаа нэгэн хуулийг батлахад яг ямар санал өгч байгааг мэддэг болно. Дэмжсэн, татгалзсан, аль эсвэл оролцоогүй аль нь болохыг бид мэдэх боломжгүй байж ирлээ. Иргэний нийгмийн байгууллагууд нь нэхээд хөдөлдөггүй юм бол бүх нийтээрээ шаардаад үзэх хэрэгтэй. Үр дүнд хүрнэ гэдэгт итгэлтэй байна. Аяны хүрээнд иргэд, иргэний нийгмийн байгууллагуудаас хэдэн зуун өргөдлийг УИХ-ын дарга Г.Занданшатар болон УИХ-ын ерөнхий нарийн бичгийн дарга Л.Өлзийсайханд хаяглан хүргүүлнэ. Тодруулбал, 2020 оны сонгуулиар байгуулагдсан одоогийн парламентын баталсан бүх хууль, тогтоолын төслийг эцэслэн батлахад УИХ-ын гишүүд ямар санал өгсөн мэдээллийг нээлттэй болгож, УИХ-ын гишүүдийн хууль батлах санал хураалтад өгсөн санал тус бүрийн мэдээллийг ирүүлэх тухай өргөдлийн загвар гаргасан. Иргэд, иргэний нийгмийн байгууллагууд аянд нэгдэж, өргөдлийн нэгдсэн загварыг бөглөн УИХ-д хүргүүлэх юм. Ингэснээр нэгдүгээрт, мэдээллийг нээлттэй болгоход нөлөө үзүүлэх, хоёрдугаарт, иргэд төрийн байгууллагуудад тодорхой асуудлаар хандах, өргөдөл гаргаж, хариуг нь авдаг зөв хэвшилд суралцах ач холбогдолтой. Өргөдөлд нэгдэхийг хүсвэл “info@uih.mn” цахим шуудан болон “uih.mn” фэйсбүүк хуудсаар бидэнтэй холбогдоорой.

-Өчнөөн амлалт өгөөд иргэдээс илгээлт аваад явчихдаг. Яг юу хийв гэхээр хэлэх юмгүй, иргэд ч мэддэггүй. Ер нь ил тод байдлыг хангаагүйгээс бид юуг алдсан гэж та хэлэх вэ?

-УИХ-ын чуулганы хуралдааны шууд дамжуулалтын дүрс бичлэгээс харахад хуулийг эцэслэн батлах үеийн санал хураалтын дүнгийн зөвхөн эхний хэсгийг дэлгэцэд харуулаад өнгөрдөг буюу саналын мэдээлэл бүрэн нээлттэй харагддаггүй. УИХ-ын чуулганы нэгдсэн тэмдэглэлд нээлттэй хуралдаанд гишүүн тус бүрийн санал хураалтад өгсөн саналын мэдээлэл ордоггүй нь хууль зөрчсөн, иргэдийн мэдэх эрхийг боогдуулж байгаа хэрэг. УИХ өөрийн баталсан хуулиа хэрэгжүүлэхгүй байна гэдэг нь байж болшгүй зүйл. Хуулийн биелэлтийг хангаж үлгэр жишээ болох институт нь УИХ, түүний Тамгын газар байх ёстой.

Уг мэдээллүүд ил тод болсноор УИХ-ын гишүүдийн хариуцлага дээшилж, сонгосон гишүүндээ тавих иргэдийн хяналт сайжирна. Нууц зүйлийн цаана заавал асуудал нуугдаж байдаг. Ил тод байдал нь ардчиллын тулгуур зарчим, баталгаа болохоос гадна ил тод байдлыг хангасан нийгэмд төрд итгэх иргэдийн итгэл нэмэгдэж, иргэд сонгогчдын боловсрол дээшилж, сайн засаглалын суурь болдог. Ардчилсан засаглалыг ил тод байдалгүйгээр хэрэгжүүлэх боломжгүй.

-УИХ-аар Сонгуулийн тухай хууль болон Улс төрийн намын тухай хуулийг хэлэлцэж байна. Таны хувьд эдгээр хуулиад олон нийтэд нээлттэй, ил тод байдлаа хангаж чадаж байгаа гэж үзэж байна уу?

-УИХ-ын Сонгуулийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг УИХ-аар хэлэлцэж эхэллээ. Мөн Улс төрийн намын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл удахгүй өргөн баригдана. Ийм чухал ач холбогдолтой хуулиудыг хэлэлцэн батлахад иргэний оролцоог хангах, хэлэлцэх процессыг нь нээлттэй байлгах ёстой. Улс төрийн намын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл гэхэд иргэдэд нээлттэй бус байна. Уг нь ажлын хэсгийн гишүүдийнх нь мэдээллийг танилцуулж, төслийг нь ил тод болгож, иргэдээс ирүүлсэн аль саналыг төсөлд тусгасан талаарх товъёг нээлттэй байлгах ёстой.

-УИХ-ын сонгуулийн тухай хуулийн төсөлд жагсаалтын хэсэгт хүйсийн тэнцвэртэй байдлыг хангахад анхаарч, тавь тавин хувийн харьцаатай байхаар оруулж ирсэн нь дэвшилтэт зүйл боллоо гэж үзэх хүмүүс байна. Бас квот дээр янз бүрийн санал сонсогдох юм?

-Шийдвэр гаргах түвшинд жендэрийн тэгш байдлыг хангах нь гайхаж, цочирдож хүлээж авах зүйл биш. Төлөөллийн зарчмын дагуу олон талын төлөөлөл шийдвэр гаргах түвшинд ажллах ёстой. Төлөөлөл тэнцвэртэй бус байгаа хэсэгт зохицуулалт хийх буюу квотыг ашиглах нь боломжит аргуудын нэг л хувилбар. Хүйсийн квотыг Сонгуулийн тухай хууль, Улс төрийн намын тухай хуульд тусгаж байгаа нь сайшаалтай. Харин үүнийг хэрэгжүүлэх механизм, хариуцлагын тогтолцоог хэрхэн тусгахаас хэрэгжилт үр дүн нь шууд хамаарна. Тухайлбал, улс төрийн намыг төрөөс санхүүжүүлэхдээ үүрэг хариуцлагыг санхүүжилттэй нь уях замаар хэрэгжилтийг хангах нь хамгийн үр дүнтэй нь батлагдсан. Түүнчлэн сонгуулийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөлд хүйсийн төлөөллийг тэнцвэржүүлэх зорилгоор намын нэрсийн жагсаалтын хүйсийн харьцааг тавь, тавь байхаар тусгасан байна. Гэвч намаас гаргасан нэр дэвшичгдийн лист нь хөдөлгөөнгүй байсан тохиолдолд хүйсийн тэнцвэр хангагдана. Эс бөгөөс энэ нь урьдын л адил бэлгэ тэмдгийн шинжтэй зохицуулалт болох эрсдэлтэй тул олон нийт, сэтгүүлч, судлаачид үүнийг анхаарч, шаардлагаа тавих нь зөв.

Э.МӨНХТҮВШИН

Нийгмийн ухааны доктор, эдийн засагч Б.Сайнбаяртай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Эдийн засаг эрчимжих үе ирж байна. Та эдийн засагч хүний хувьд энэ жилийн эдийн засгийн өсөлтийг яаж төсөөлж байна вэ?

-Таны хэлдгээр эдийн засаг энэ оноос урьд өмнөхөөсөө илүү эрчимжих хандлага ажиглагдаж байна. Тойргуудын төсөл, хөрөнгө оруулалтыг царцааж, томоохон төсөл хөтөлбөртөө анхаарсан Засгийн газрын бодлого үүнд том нөлөөтэй гэж үзэж байгаа. Тиймээс энэ жилийн эдийн засаг эрчимтэй агаад эрүүлээр өсөх бололцоотой. Нөгөөтэйгүүр эрх баригчид энэ онд улсын эдийн засгийн өсөлтийн тухайд “Оюутолгой”-н гүний уурхайн олборлолтод гол найдлага тавьж байна. Уг уурхайн гүний олборлолт эхэлсэн. Тэр утгаараа “Оюу толгой” дэлхийн хэмжээнд зэсийн гурав дахь том төсөл болж, хөрөнгө оруулагчид, Монгол Улсын Засгийн газарт ирж буй татварын болон бусад орлого нэмэгдэнэ гэсэн үг. Тус компанийн гүний уурхайн олборлолт ийнхүү эхэлснээр Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлт дунд хугацаанд буюу 2023-2024 онуудад хурдасч зургаа орчим хувьд хүрэх төлөвтэй байгаа. Монгол Улсын гадаад валют гаргагчийн урт хугацааны зээлжих зэрэглэлийн үнэлгээг “B” буюу тогтвортой хэвээр үлдээсэн. Худалдааны тасалдал, Украины дайны улмаас үүссэн нөлөө багасч, Монгол Улсын экспортын гол түүхий эд Хятадад эрэлттэй хэвээр байгаа тул дотоодын нийт бүтээгдэхүүн 2023 онд 6.3, 2024 онд 6.8 хувь хүртэл нэмэгдэнэ гэж төсөөлж байна. Энэ дан ганц миний төсөөлөл биш. Олон улсын эдийн засгийн томоохон судалгааны байгууллагуудын төсөөлөл.

-Тэгэхээр юутай ч энэ онд эдийн засгийн сэргэлт бодитой харагдана гэсэн үг үү?

-Ямар ч байсан эдийн засгийн агшилт явагдах боломжгүй. Төр, засгаас хэрэгжүүлж буй авлигатай тэмцэх болон хулгайтайгаа тэмцэх бодлогын нөлөөллөөр эдийн засаг улам бодитой өсөх нөхцөл бүрдэж байна. Нөгөөтэйгүүр сая хэллээ, “Оюу толгой”-н далд уурхайн бүтээн байгуулалт үргэлжилж, хил дамнасан дэд бүтэц сайжирснаар улс орны эдийн засагт илүү их үр өгөөж авчрах тул манай улс байгалийн баялгаа үр дүнтэй ашиглах боломжтой, ийм цаг үе ирээд байна. Мөн Боомтын сэргэлтийн бодлогын хүрээнд БНХАУ-ын хилийн хязгаарлалтын үед түүхий эдээс хамааралтай Монголын эдийн засаг 2023 онд хилийн гарц хэвийн болж, экспорт сэргэснээр зургаан хувь хүрч өсөх боломжтой гэж мэдэгдээд байгаа шүү дээ. Энэ бол маш том боломж гарч ирж байна гэсэн үг. Үүнийг бид тууштай, зөв ашиглах шаардлагатай. Нэг үгээр хэлбэл, энэ 2023 онд Монголын эдийн засгийн өсөлт туулай шиг хурдтай байна гэж таамаглаж болох юм.

-Инфляцийн түвшин яг одоогийн байдлаар хэд байна вэ. Цаашид буурах боломж бий юу. Таны хэлснээр эдийн засгийн өсөлт ажиглагдаж байгаа бол энэ түвшин буурна гэж ойлгож болох уу?

-Яг өнөөгийн байдлаар инфляцийн түвшин улсын хэмжээнд 12.3 хувьтай байна уу даа. Харин эдийн засгийн голлох төв болсон Улаанбаатар хотод 12 хувьтай л байх шиг байна. Энэ үзүүлэлт өмнөх оноос 1-2 хувиар буурсан гэсэн үг. Цаашид буурсаар л байх дүр зураг ажигллагдаж байгаа. Юутай ч оны сүүл гэхэд нэг оронтой тоонд хүрэх нь тодорхой болоод байна. Өөрөөр хэлбэл, энэ онд манай улсад инфляцийн түвшин алгуур буурах хандлагатай гэсэн үг. Муу мэдээ дуулгахад дэлхийн эдийн засгийн хямралын шалтгаан инфляцийн өндөр өсөлт хэвээр байхаар байна. Харин дотоодын хувьд энэ онд ам.доллараар төлөх зээл, бондын төлбөр өндөр байгаа нь эдийн засгийн ашиггүй нөхцөл байдлыг бүрдүүлэх хүчин зүйлс болоод байгаа юм.

-Инфляци буурлаа л гэнэ, эдийн засаг өсөлттэй гарлаа л гэх юм. Яг ард түмний амьдралд мэдрэгдэж байгаа зүйл юу байна вэ. Үнийн өсөлтөд одоо юу нөлөөлөөд байна вэ?

-Эрчим хүч, ялангуяа нефтийн бүтээгдэхүүний үнэ, хүнсний бараа, бүтээгдэхүүний үнэ, мөн олон улсын тээвэр ложистикийн хүндрэлээс улбаатай үнийн өсөлт нь хэрэглээний үнийн өсөлтөд нөлөөлж байгаа гол эрсдэлүүд юм. Засгийн газар, төв банкнаас макро эдийн засгийн тогтвортой байдлыг хангах төсөв, мөнгөний хатуу бодлого хэрэгжүүлснээр 2023 онд инфляци дунд хугацааны зорилтот түвшин болох найман хувь орчимд хүрэх төсөөлөлтэй. Гэвч бидний дүгнэж байгаагаар инфляцийн түвшинд огцом буурах хандлага алга байна. Товчхондоо, гадаадаас буюу импортын бараа, бүтээгдэхүүнээр дамжих нөлөө 54-55 хувь байх тул инфляцийг бууруулахад тийм ч амар байхгүй нь ойлгомжтой.

-Өнгөрсөн оны сүүлээр Монголбанк бодлогын хүүгээ нэмсэн. Цаашид нэмэх үү, эсвэл буурах уу?

-Юутай ч миний харж байгаагаар энэ онд одоогийн түвшин буюу 13 хувьд хэвээр хадгалагдах төсөөлөлтэй байна. Гэхдээ ирэх сараас 1-2 нэгж хувиар буурч магадгүй гэсэн тооцооллыг зарим эдийн засагчид хэлж байна лээ. Гэхдээ түвшин бол хэвээрээ байна гэсэн хувь эдийн засагчийн тооцоолол байна. Ер нь бол зах зээлд эргэлдэх мөнгөний хэмжээ бага байхад хүү өсгөх нь хадгаламж бонд, зээл гэх мэт санхүүгийн хэрэгслүүдийн өртгийг нэмэгдүүлдэг. Өнгөрсөн жил Монголбанк инфляцийг хязгаарлахын тулд бодлогын хүүгээ таван удаа нэмэгдүүлж, 13 хувьд хүргэсэн. Гэсэн ч бодит хүү сөрөг хэвээр байгаа учир бодлогын хүүг нэмэх төлөвтэй байна. Бараа, бүтээгдэхүүний нийлүүлэлт болон импортын шалтгаанаар өссөн инфляцитай мөнгөний бодлогын хүүг өсгөж тэмцэх нь эдийн засгийн өсөлтийг бууруулах сөрөг нөлөөтэй. Тиймээс тогтвортой байлгах нь өнөөгийн эдийн засгийн өсөлтөд сайнаар нөлөөлнө.

-Ам.долларын ханш анх огцом өссөн шалтгаан юу вэ?

-Хамгийн товчхондоо гэвэл өнгөрсөн 2022 онд алтны үнэ ерөнхийдөө харьцангуй доогуур байсан нь ам.долларын ханш чангарч, төв банкууд мөнгө, зээлийн хатуу бодлого явуулсантай холбоотой гэж хэлье. Монгол Улсын валютын нөөц өнгөрсөн оны арванхоёрдугаар сард 2013 оноос хойш хамгийн доод түвшинд буюу 1.5 тэрбум ам.долларын алдагдалтай байсан. Засгийн газраас экспортод гарч буй нүүрсийг ил тод болгох, төлбөр нь орж ирэхгүй байгаа нүүрсний тээврийг хязгаарласнаар валютын нөөц 2.8 тэрбум ам.доллар болон багахан хувиар нэмэгдэж, төгрөгийн ханш өнгөрсөн оны эхнээс 18 хувиар суларсан. Цаашид сулрах хандлагатай. Тиймээс зөв менежмент хийх нь чухал.

-Тэгвэл бид яаж ам.долларын ханшийг тогтвортой барих вэ. Мэдээж экспортоо сайжруулах байх л даа…?

-Энэ оны төсвийн төсөлд экспорт 11.4 тэрбум, импорт есөн тэрбум ам.долларт хүрч, гадаад худалдаа 2.4 тэрбум ам.долларын ашигтай гарах төсөөлөлтэй байгааг тусгасан. Монгол Улсын экспортын гол түүхий эд зэс, нүүрс, алтны үнэ сайн байхаар байна. Улсын экспортын гол бүтээгдэхүүн болох зэсийн үнэ өсч буй нь таатай мэдээ юм. Зэсийн үнийг 2023 оны улсын төсөвт 8400 ам.доллараар төлөвлөсөн бол өнөөдрийн байдлаар дэлхийн зах зээл дээр 9000 гаруй ам.долларт хүрч, цаашдаа 11 мянга орчим ам.долларт хүрэх таамаг бий. Хэрэв энэ таамаглал биеллээ олбол экспортын орлого 700 орчим сая ам.долларт хүрэх боломжтой. Юутай ч энэ онд Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлтөд нөлөөлдөг гол борлуулалт болох нүүрс, алтны үнэ нэн таатай байх нь. Мөн манай улс нүүрсээ төмөр замаар тээвэрлэж эхэлсэн нь экспорт нэмэгдэх шалтгаан болсон. Өнгөрсөн онд 31.7 сая тонн нүүрс экспортолсон. Дөрөвдүгээр сард төсөвт тодотгол хийх үед 18 сая тонныг экспортлоно гэж төлөвлөж байсан ч ийнхүү нэмэгдсэн нь төмөр зам ашиглалтад орсонтой шууд холбоотой.

Э.МӨНХТҮВ