Author: ЭНХТӨРИЙН МӨНХТҮВШИН

УИХ-ын нэр бүхий гишүүдийг нүүрсний гэх хэрэгт холбогдуулан хууль, хяналтын байгууллагаас шалгаж буй. Улсын ерөнхий прокуророос УИХ-ын гишүүн Н.Наранбаатар, Д.Бат-Эрдэнэ, Т.Аюурсайхан нарын бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэх саналыг УИХ-ын даргад өргөн барьсан. Энэхүү саналыг маргаашийн чуулганы хуралдаанаар хэлэлцэх юм. Тиймээс прокуророос нэр нь орж ирсэн УИХ-ын гишүүн Н.Наранбаатартай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Нүүрсний хэрэгт холбоотой улстөрчдийн дунд таны ч нэр явж байх юм. Та үнэхээр энэ хэрэгт холбоотой юм уу. Яг яагаад нүүрсний гэх хэрэгтэй нэр холбогдчихсон юм бэ?

-Өнгөрсөн оны 12 дугаар сард нүүрсний хэрэгт холбогдолтой улстөрчдийг зарласан. Ингэж зарлахдаа надад ямар нэгэн мэдээлэл өгөөгүй. Өөрөөр хэлбэл таныг бид ийм хэрэгт холбогдуулан ингэж шалгаж байгаа шүү гээд нэг удаа дуудаж мэдүүлэг аваагүй. Байцаалт авъя гэж дуудаагүй. Гэнэт нэг өдөр л шууд нийгэмд миний нэрийг зарласан. Хууль хяналтын байгууллагын энэхүү үйлдлийг миний хувьд тодорхой хүний эрхийн чигтэй хуулиудыг зөрчиж байна гэж үзэж байгаа. Шалгаагүй, дуудаагүй, нэг ч мэдүүлэг, байцаалт аваагүй байж гэнэт нэг өдөр шууд нэрийг нь олон нийтэд зарлана гэдэг бол байж боломгүй том алдаа. Угтаа нэг удаа дуудаад гэрчээр мэдүүлэг авсан эсвэл яллагдагчаар татсан, бүр шүүхийн шийдвэрээр хэрэгт холбогдолтой гэж үзэж байгаа үйл явцын дунд ингэж нэр зарлаж болох л байх. Гэхдээ огт тийм зүйл болоогүй байхад шууд нэрийг нь зарлана гэдэг бол цаана нь том сонирхол байна уу гэж хардаж байгаа.

-Таны нэрийг шууд зарласныг та хууль бус үйлдэл гэж үзэж байгаа юм уу?

-Ингэснийх нь цаад зорилго бол тодорхой харагдаж байгаа юм.

Юу гэхээр эхлээд Н.Наранбаатар гэх нөхрийг нийгэмд нэрийг нь цоллоод олон нийтээр яллуулчихъя. Дараа нь хэрэгт холбогдуулаад шалгачихаж болох байлгүй гэсэн зохион байгуулалттай хууль бус ажиллагаа явагдсан гэж харж байгаа. Тэр дундаа олон нийтийн бухимдал дээд цэгтээ хүрсэн, нийгмийн томоохон жагсаал цуглааны үеэр зарлаж байгаа нь миний хардах үндэслэл болж байгаа юм. Тодорхой биз дээ. Тухайн үеийн нөхцөл байдал, уур амьсгалыг намжаахын тулд л бидний нэрийг зарласан шүү дээ. Энэ бол нэг талдаа хүний эрхэнд ноцтой халдаж байгаа үйлдэл.

Ингээд нийгмийн анхаарал энэ хэрэгт тэр дундаа ямар улстөрчид холбогдох бол гэсэн гал дунд намайг шууд шидсэн. Тэр утгаараа буруу ч зөв ч улстөрч гэдэг утгаараа олон нийт шууд л хулгайч гэж үзэх нь тодорхой. Цаг үеийг нь олж, улс төрийн зорилгоо биелүүлж чадсан. Өөрөөр хэлбэл эхлээд нийгмээр биднийг яллуулсан. Энэ зорилго нь амжилттай болсон. Одоо нийгэмд намайг нүүрсний хулгайч л гэж ойлгож байгаа. Энэ зорилгодоо хүрснийхээ дараа намайг шалгаж эхэлсэн байдаг.

-Одоогийн байдлаар танаас хэдэн удаа мэдүүлэг аваад байна вэ. Та дуудсан цагт нь очиж мэдүүлэг өгч байгаа юу?

-Мөрдөн байцаах ажиллагаанд миний хувьд УИХ-ын гишүүний бүрэн эрхтэй гэдэг утгаараа огт саад болоогүй. Дуудсан цагт нь очиж, холбогдох мэдээлэл, мэдүүлгийг өгч байгаа. Өнгөрсөн арванхоёрудугаар сард надаас хоёр удаа гэрчийн мэдүүлэг авсан. Харин Цагаан сарын дараа таныг яллагдагчаар татсан прокурорын тогтоолтой ирж танилц гэсэн. Улмаар тэрхүү яллагдагчаар татсан тогтоолыг нь харахад ямар ч үндэслэлгүй тодорхойлолтууд байсан.

-Үндэслэлгүй баримтуудаар яллагдагчаар татсан гэлээ. Яг ямар зүйлээр татаад байгааг та тодорхой хэлж өгч болох уу. Энэ нь эсвэл мөрдөн байцаалтын нууц уу?

-Яллагдагчаар татагдсан иргэн мөрдөн байцаалтын нууцыг задруулж болохгүй гэсэн үүргийг хүлээж гарын үсгээ зурдаг. Тиймээс тодорхой мэдээлэл хэлэх боломжгүй.

-Таны хувьд УИХ-ын гишүүн болохоосоо өмнө Өмнөговь аймгийн Засаг даргаар ажиллаж байсан шүү дээ. Тэр утгаараа таныг энэ хэрэгтэй холбоотой гэж үзээд байна уу?

-Миний хувьд 2016-2020 онд Өмнөговь аймгийн Засаг даргаар дөрвөн жил ажилласан. Өнөөдөр шуугиад буй нүүрсний хулгайн хэрэг яг тэр үетэй давхцаж яригддаг. Энэ нүүрсний хулгай гэдэг зүйл Таван толгойн орд, Гашуунсухайтын хилийн боомтод гарсан асуудал байх. Үүнтэй аймгийн Засаг дарга холбогдох ямар ч боломж байхгүй. Засаг даргын ажил гэдэг бол хуулиараа эрх үүрэг нь заагдчихсан албан тушаал. Засгийн газрын үйл ажиллагааг орон нутагт хэрэгжүүлдэг л хүн. Төрийн ямар нэгэн яам, агентлагийн хүнтэй шууд харилцаад явах боломжгүй. Төрийн өмчит компаниудын болоод хил, боомтууд дээр шууд үйл ажиллагаа, бодлого гаргаад яваад байх боломжгүй. Тэр утгаараа нүүрсний хулгай гарсан гэх Эрдэнэс таван толгой компани бол зуун хувь төрийн мэдлийнх. Дээр нь Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын харьяанд ТУЗ нь явдаг, гүйцэтгэх удирдлага нь байдаг зүйл. Оффис, ажлын байр гээд бүх зүйл нь Улаанбаатар хотод байдаг. Тиймээс үүнд хаа байсан Өмнөговь аймгийн Засаг дарга оролцоод явах ямар ч боломж байхгүй гэсэн үг. Нөгөөтэйгүүр хил дээр ажиллаж байгаа газрууд байна. Тэр нь Хилийн цэрэг, Мэргэжлийн хяналт, Гааль, Тагнуул, Цагдаа, Авто тээвэр гэсэн босоо удирдлагатай байгууллагууд өөр өөрсдийн чиг үүргийн үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Эдгээр байгууллагуудын удирдлагуудын нэгийг ч аймгийн Засаг дарга томилдоггүй. Тэр утгаараа хил гаалиар хулгайн нүүрс нэвтэрч байна уу, үгүй юу гэдгийг аймгийн Засаг дарга мэдэх боломжгүй гэсэн үг. Тиймээс Засаг даргын ажил хийж байсан гээд нүүрсний хэрэгт холбогдох ямар ч үндэслэл байхгүй шүү дээ.

-Таны хувьд Засаг даргаар ажиллаж байхдаа холбогдох байгууллагуудын удирдлагуудыг томилдоггүй байсан учраас энэхүү хэрэгт холбогдолгүй гэж байна. Нөгөөтэйгүүр оффтэйк гэрээгээр дамжуулан нүүрсний хулгай явагдсан гэж үзээд байгаа. Үүнд та ямар нэгэн байдлаар оролцоотой юу?

-Үүнд бас л миний оролцоо гэж юу байх билээ дээ. Оффтэйк гэрээ гэж маш өндөр дүнтэй гэрээнүүд байгуулагдсаныг мэдэж байгаа. Нийтдээ есөн гэрээ байгуулагдсан гэж ойлгож байгаа. Эдгээр гэрээ хэзээ яаж байгуулагдсан, ямар үнэ өртгөөр хийгдсэнийг аймгийн Засаг дарга мэдэх боломжгүй. Үүнийг нууцын зэрэгт авчихсан байсан. Нөгөөтэйгүүр төмөр замын бүтээн байгуулалтын ажлыг аймаг, орон нутаг өөрөө удирдаж зохион байгуулсан зүйл байхгүй. Энэхүү том бүтээн байгуулалт хийгдэж байхад орон нутгийн зүгээс иргэд, малчдынхаа амьдрах орчин нөхцөл ямар байна, тэр чигийн ажлуудаа л зохицуулаад явж байсан. Миний хувьд тэр нүүрсний гэрээ яаж хийгддэг, хэн нь зөвшөөрснөөр хийдэг юм гэдгийг огт мэдэхгүй ээ. Мэдэх ч сөхөөгүй, орон нутгийнхаа ажилд л анхаарсан. Нөгөөтэйгүүр манай аймагт олон аж ахуйн нэгж уул, уурхайн компаниуд үйл ажиллагаа явуулдаг. Үүнээс болж аймаг, орон нутгийн байгалийн сүйрэл явагдаж байгаа нь үнэн. Хөрш, шороо шимгүй болсон, ус татарсан, цөлжилт гамшгийн хэмжээнд хүрсэн гээд байгаль, экологийн асуудлууд үнэхээр санаа зовох асуудал болсон. Тэр утгаараа миний хувьд орон нутагт үйл ажиллагаа явуулж буй уул, уурхайн компаниудад Засаг даргын хувиар маш их шаардлага тавьж ажилладаг байсан.

-Засаг дарга байхдаа уул, уурхайн компаниудад өндөр шаардлага тавьж ажилладаг байсан гэж байна. Эдгээр компаниудын цаадах эзэд нь одоо тан дээр улс төрийн тоглолт хийгээд байгаа юм биш үү. Та асуудлыг энэ өнцгөөр нь харж байгаа юу?

-Миний хувьд энэ асуудлыг үгүйсгэхгүй. Ямар нэгэн байдлаар тэдгээр компаниудын эзэд намайг харлуулъя гээд зохион байгуулалттай үйл ажиллагааг явуулж байгааг худлаа гэж хэлэхгүй. Бусдаар бол ямар нэгэн намайг харлуулах сонирхолтой бүлэг байхгүй болов уу гэж бодож байна. Өөрөөр хэлбэл нам талаасаа гэдэг юм уу, улс талаасаа тийм зүйл байхгүй. Зарим хүмүүс асуудаг. Тан дээр улс төр хийгдээд байгаа нь тойргийн зодоон хүчтэй явагдаад байгаагийн илрэл биш юм уу гэж. Би бол тэгж бодохгүй байгаа. Учир нь 2020 онд УИХ-д нэр дэвшиж өрсөлдөхөд нам дотроо битгий хэл өрөөлийн намаас ч намайг дайрсан зүйл огт ажиглагдаагүй. Тиймээс улс төр талаасаа ямар нэгэн явуулга байхгүй болов уу гэж хараад байгаа. Манай аймгийн хувьд ч улс төрийн асуудал бусдаасаа харьцангуй тайван явагддаг газар шүү дээ. Манай аймагт үйл ажиллагаа явуулдаг зарим нэг хариуцлагагүй уул уурхайн компаниудын зүгээс намайг харлуулах, улс төрийн захиалгаар татаж унагаах үйлдлүүд хийж байж болзошгүй.

-Жагсаалын үеэр олон нийтэд нэрийг минь зарласан гэж байна. Тухайн үед танай намаас тантай хамт таван гишүүний нэрийг АТГ-аас зарласан байдаг. Гэтэл өнөөдөр прокуророос орж ирж байгаа нь таны нэр л байна. Нөгөө дөрвөн гишүүний нэр яагаад орж ирсэнгүй вэ. Үнэхээр тэд буруугүй та буруутай болж таарч байна уу?

-Би өөрийгөө энэ хэрэгт ямар ч холбогдолгүй гэдгээ маш сайн мэдэж байна. Бусад гишүүдийн асуудлыг би яаж мэдэх билээ. Хуулийн байгууллагууд нь шалгаад зарим гишүүдийг холбогдолгүй гэсэн байна лээ. Заримынх нь бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэх шаардлагагүй гэж үзсэн. Тухайн үед миний нэрийг яагаад зарласныг та асуусан. Магадгүй надад муу санасан, өмнө нь таарамжгүй харьцаатай байсан хүмүүсийн зүгээс мэдээлэл өгсөн байхыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ миний хувьд Засаг даргаар ажиллаж байхдаа дандаа аймгийнхаа төлөө, орон нутаг, иргэдийнхээ төлөө л ажилладаг байсан. Хувь хүн талаасаа тэднээс ямар нэгэн зүйл шаардаж, шахалт үзүүлсэн үйлдэл огт гаргаж байгаагүй.

-Таны хувьд асуудал маргааш, нөгөөдрийн чуулганаар яригдана. Тэр утгаараа гишүүдийн олонх таныг түдгэлзэх шаардлагатай гэж үзвэл яах вэ?

-Мэдээж олонхын шийдвэрээр л явах байх. Гэхдээ миний хувьд үнэхээр түдгэлзэх шаардлагатай байна уу гэдэг нь эргэлзээтэй. Би түдгэлзэхгүйгээр шалгуулчихъя л гэж байгаа. Ямар нэгэн байдлаар гишүүний дархан эрхийн дор нуугдаад бусдын үйл ажиллагаанд саад үзүүлээд байсан зүйл үгүй. Хууль хяналтын байгууллагуудын дуудсан цагт нь очоод мэдүүлэг юмнуудаа өгөөд явж л байна. Угаасаа миний хувьд ямар ч хууль бус үйлдэл гаргаагүй, буруу зүйл хийгээгүй учраас нууж хаах, шалгуулахгүй байх зүйл огт алга. Бүх зүйл нээлттэй. Бүгдийг нь шалгаж болно. Бусад гишүүдийн хувьд асуудлаа бүрэн эрхтэйгээ шалгуулаад л явж байна. Болохгүй ч юм алга. Тэр утгаараа гишүүнийхээ бүрэн эрхээс түдгэлзэхгүйгээр шалгуулахад миний зүгээс ямар ч саад гарч ирэхгүй гэдгийг хэлмээр байна.

-Яагаад та бүрэн эрхээсээ түдгэлзээд шалгуулчихаж болохгүй гэж…?

-Миний бүрэн эрхийг түдгэлзүүлчихвэл намайг сонгосон 72 мянган иргэний төлөөлөл УИХ-д алга болно. Өөрөөр хэлбэл Өмнөговийн 72 мянган иргэний төлөөлөл байхгүй болно гэсэн үг. Эдгээр иргэд Үндсэн хуулиар олгогдсон эрхээ эдлээд төлөөллөө явуулсан. Гэтэл ингээд түдгэлзүүлчихээр эдгээр иргэдийн эрх ашгийн төлөө хэн дуугарах вэ. Нөгөөтэйгүүр шуудхан хэлэхэд эдгээр 72 мянган иргэний сонгох эрхийг ямар нэгэн байдлаар няцаачихаж байна шүү дээ. Тэр дундаа Өмнөговиос сонгогдсон УИХ-ын хоёр гишүүнийг явуулах гэж байна. Дараагийн сонгууль болоход жил гаруйн хугацаа л үлдлээ. Миний хувьд гишүүн болсон цагаасаа эхлээд тойрогтоо хийж хэрэгжүүлсэн бодитой ажлууд цөөнгүй бий. Хийж хэрэгжүүлж эхэлчихсэн төслүүд ч их байна. Цаашид говийн бүсийн байгаль, экологийн асуудал, ус, цөлжилтийн асуудлаар чанга дуугарч ажиллахгүй бол болохгүй байна. Нөгөөтэйгүүр гишүүний бүрэн эрхээр дамжаад УИХ, парламентын бүрэн эрх, халдашгүй байдал яригддаг. Төрийн эрх барих дээд байгууллага гэдэг бол халдашгүй байх ёстой. Тэр утгаараа нэг гишүүнийг хамгаалаад байгаа асуудал огт биш гэдгийг анхаарах хэрэгтэй. Хэдхэн гишүүдээсээ хоёр гурваар нь мултлаад байвал цаашид энэ УИХ чадамжгүй болно. Тиймээс миний асуудлыг заавал гишүүний бүрэн эрхийг нь түдгэлзүүлэхгүйгээр шалгах боломжтой л гэж харж байгаа.

-Та хэдийн зүгээс жинхэнэ хулгайчдыг зарлаач гэдэг шаардлагыг удаа дараа хэлсэн. Тэр утгаараа жинхэнэ хулгайчид зарлагдахгүйгээр өмнөөсөө таныг болоод бусдыг түлхэж байна уу?

-Магадгүй. Жинхэнэ хулгайчдыг зарла гээд байгаа. Миний хувьд Өмнөговийн Засаг даргын ажил хийж байснаараа л зарлагдсан, энэ хэрэгт холбогдсон. Өмнөговьд би төрснөөрөө л зарлагдсан. Бусдаар бол өөр аймгийн Засаг дарга байсан бол намайг хэзээ ч зарлахгүй. Жинхэнэ хулгайчид гэж байна. Жинхэнэ хулгайн гэрээ Өмнөговь аймгийн нутаг дэвсгэр дээр хийгдэхгүй. Том, том хулгай, луйврын гэрээнүүд Улаанбаатарт л хийгддэг. Түүнээс биш Өмнөговьд үйл ажиллагаа явуулж буй Эрдэнэс таван толгой компанийн захирлын өрөөнд энэ гэрээнүүд чинь хийгдээгүй шүү дээ. Тэр гэрээг аймгийн Засаг дарга үүрэг өгөөд хийчихдэг ч зүйл биш. Аймгийн Засаг дарга зохицуулаад тэр олон босоо удирдлагатай хил гаалийн байгууллагуудын хяналтаас гадуур нүүрсний хулгай хийж явдаг гэж ер нь юу байсан юм бэ. Нэг ёсондоо нүүрсний хэрэгт миний нэр холбогдсон асуудал бол жинхэнэ хулгайчид нь үлдээд, мань мэтээр туг тахиж, золиосонд гаргаж байгаа л улс төрийн нэг үзэгдэл. Гэхдээ энэ асуудлын үнэн зөв нь ялгарна. Арай ч дээ, намайг ингээд хэлмэгдүүлчихгүй байлгүй дээ. Жинхэнэ хулгайчдыг олж чаддаггүй юм гэхэд надад холбогдсон үндэслэлгүй хэргийн буруу, зөв нь ялгарах байлгүй дээ. Асуудал бол тодорхой байгаа. Гэрээнд гарын үсэг зурсан нь хэн юм. Тэр байгуулсан улсууд нь одоо ч хараад байж л байна. Тэд бидний өмнөөс энэ нэг нөхөр золиос болоод явчихаасай гэж бодоод сууж л байгаа.

-Нам дотроо энэ асуудлаа та ярьсан уу. Намынхаа даргатай уулзсан уу. Таны асуудалд ямар хандлагатай байх шиг байна вэ?

-Нэр дуудуулснаасаа хойш нэг ч уулзаагүй байж байгаад сая чуулган эхлэхэд намынхаа даргатай уулзсан. Уулзаад намайг ийм, ийм байдлаар ингэж татаж байна гэдгээ хэлсэн. Намын удирдлагуудын хувьд асуудал нь хууль хяналтын байгууллагаар тодорхой болно биз дээ л гэдэг зүйлийг хэлсэн. Өөр ямар нэгэн зүйл яриагүй. Нөгөөтэйгүүр миний хувьд намынхаа удирдлагуудтай болоод намын нөхөдтэйгөө муудсан, сайндсан зүйл огт байхгүй. Нам дотор янз бүрийн тэрс үзэл гаргаад бүлэг фракц байгуулаад явсан зүйл байхгүй. Намын бодлого, Засгийн газрын бодлогыг дэмжээд л явдаг.

-Та бүрэн эрхээсээ түдгэлзэхгүйгээр шалгуулчих хүсэлтэй байгаа юм байна. Нөгөөтэйгүүр таны хэлснээр үнэхээр таныг ингэж гүтгэж өдгөө бүр яллагдагчаар татсан үйлдэл нь зохион байгуулалтай, хэн нэгний захиалгатай зүйл бол яах вэ. Гишүүнийхээ бүрэн эрхээс түдгэлзээд шалгуулчихвал зохиомол хэрэгт хэлмэгдүүлчихнэ гэсэн болгоомжлол танд байна уу?

-Яг энэ чигийн болгоомжлол надад байгаа учраас л би бүрэн эрхээсээ түдгэлзэхгүйгээр шалгуулъя л гээд байгаа юм. Нөгөө хүн нь олдвол хэрэг нь олдоно гэдэг шүү дээ. Өргөдлөө өгөөд бүрэн эрхээсээ түдгэлзээд шалгуулах сонголт надад байгаа. Гэтэл намайг хэлмэгдүүлбэл яах вэ. Энэ хулгайн хэрэг асар том мөнгөн дүнгээр зохион байгуулагдчихаад байна. Тэр утгаараа өмнөөсөө хүн явуулах, хэлмэгдүүлэх байдал байж болзошгүй гэдэг болгоомжлол төрж эхэлсэн. Анх миний нэрийг зарласнаас хойш л надад тийм бодол төрж эхэлсэн. Юм гэдэг үнэхээр шударгаар явдаг байсан бол намайг ингэж яллагдагчаар татахгүй л байсан шүү дээ. Тэгэхээр эхлээд надаас нэг ч мэдүүлэг, нэг ч тайлбар аваагүй гэнэт миний нэрийг олон нийтэд зарласан. Ингээд нийгмээр намайг яллуулсан. Дараа нь бас л гэнэт яллагдагчаар татсан. Тиймээс явж ирсэн энэ процессыг харахад намайг хэлмэгдүүлэх нөхцөл байдал бүрэлдчихсэн юм биш байгаа гэсэн болгоомжлол төрж эхэлсэн. Бусдаар бол хэрэг хийгээгүй нь үнэн юм чинь өргөдлөө өгөөд шалгуулчихад асуудал алга байна шүү дээ.

Э.МӨНХТҮВШИН

УИХ-ын гишүүн, Боловсрол, шинжлэх ухааны сайд Л.Энх-Амгалантай салбарын асуудлаар ярилцлаа.

---

-Энэ хаврын чуулганаар хэлэлцэгдэх чухал хуулиудын нэг нь Боловсролын багц хууль. Тэр утгаараа уг хуулиар яг ямар өөрчлөлтүүд хийх талаар тодруулахгүй юу?

-Юуны өмнө Боловсролын багц хуулийг хэлэлцэх болсон шалтгаан юу байв гэдэг нөхцөл байдлыг дүгнэж үзэх ёстой. Өнөөдөр манай улс ажилгүйдэл, ядуурал, нийгмийн тэгш бус байдал, гэмт хэрэг, хүний хөгжлийн индекс, эрүүл мэнд, боловсролын тусламж үйлчилгээ, чанар хүртээмжийн шалгуураар бид дандаа сүүл мушгиж байна. Улс орны өрсөлдөх чадвар ч мөн орно. Ямар учраас ингээд сүүл мушгиад байгаа вэ гэдгийг эргэцүүлээд харвал энэ бүгд боловсролоос хамааралтай болж байгаа юм. Тэр дундаа манай улсад боловсролын чанарын ялгаа өдөр ирэх тусам томорч байна.

Өөрөөр хэлбэл хот, хөдөөгийн сургуулийн чанарын ялгаа, хувийн болоод төрийн сургуулиудын чанарын ялгаа гэсэн үг шүү дээ. Бүр хотын төвийн болоод захын сургуулиудын чанарын ялгаа гаарч байна. Тэгэхээр үүнийг бид тогтолцоогоор нь өөрчлөхгүй бол том асуудал болсон байна. Тэр утгаараа үүнийг бид Боловсролын багц хуулиар өөрчлөх гэж байгаа юм.

Цар тахлаас хойш дэлхийн улс орнууд боловсролын асуудлаа шинэлэх үйл ажиллагааг явуулаад эхэлж. Тэр дундаа аж үйлдвэржилтийн дөрөвдүгээр хувьсгалд иргэдээ бэлтгэх зорилго тавин ажиллаж байна. Дэлхий нийтийн хандлага энэ чиглэл рүү явж байгаа учраас манай Монгол Улс ч гэсэн явахаас өөр сонголтгүй.

-Боловсролын багц хууль гэж яриад байгаа. Яагаад багцаар нь өөрчлөх гээд байгаа талаар та тайлбарлахгүй юу?

-Боловсролын тогтолцоо гэхээр сургуулийн өмнөх, ерөнхий боловсрол, мэргэжлийн боловсрол буюу техникийн боловсрол болоод насан туршийн боловсрол зэрэг тогтолцоог багцаар нь авч үзэж байгаа юм. Нөгөөтэйгүүр ингэж багцаар нь эрх зүйн өөрчлөлт, шинэчлэлт хийж байсан нэг ч тохиолдол байгаагүй. Тиймээс Монгол Улсын боловсролын тогтолцооны хоорондын уялдаа холбоо алдагдсан байна. Өөрөөр хэлбэл хүн ямар насандаа юуг сурах ёстой вэ гэдэг тогтолцоог бид хийж чадаагүй байна гэсэн үг. Тэгэхээр энэ тогтолцоог бид бүтнээр нь хийхийн тулд Монгол Улсын парламентын түүхэнд анх удаа боловсролын эрх зүйн шинэчлэлийг ярьж байгаа юм.

-Манай улсын боловсролын тогтолцоонд асуудал байна уу гэвэл үнэхээр тийм. Тэгэхээр та сайдын хувьд яг өнөөдөр энэ салбарт тулгамдсан ямар асуудал үүсчихээд байна вэ гэдгийг хэлж өгөхгүй юу?

-Ерөнхийдөө боловсролын бүх түвшинд ялгаа байхгүй нийтлэг зургаан асуудал үүсчихсэн байна. Тухайлбал, боловсролын чанарын ялгаа хот, хөдөөгүй гарсан байна. Хоёрдугаарт, боловсролд зарцуулах санхүүжилтийн асуудал байна. Нэг хүүхдийг сургах хувьсах зардал хүүхдээ дагаж явдаггүй, эсрэгээрээ байгууллагыг санхүүжүүлдэг тогтолцоотой болж. Өөрөөр хэлбэл тухайн сургууль, цэцэрлэг, сургалтын төвүүдийг санхүүжүүлдэг болсон байна гэсэн үг. Гэтэл нэг хүүхдийг сургах хувьсах зардал гэдэг бол яг тухайн хүүхдээ дагаад тухайн сургуульд сурах орчин, өндөр чадвартай багш нараар хичээл заалгах боломж, мэдээллийн технологи болон байгалийн ухааны лабораториор хэр хангагдсан бэ гэдгийг шийдэж байх ёстой зардал шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл санхүүжилт нь боловсролын чанартай огт холбогдолгүй болсон байна гэсэн үг. Тиймээс санхүүжилтийн энэхүү үр ашиггүй тогтолцоог хүүхэд бүрд нь чиглүүлэхийг зорьж байна.

-Боловсролын түвшин хоорондын уялдаа алдагдсан байна гэж та түрүү нь хэлсэн. Ерөнхий мэдлэг эзэмших гэж арав гаруй жил сурчихаад их дээд сургуульд төлбөрөө төлж орсныхоо дараа дахиад хоёр жил ерөнхий мэдлэг үздэг. Энэ нь таны хэлдэг боловсролын уялдаа алдагдсаны шинж үү?

-Нэгдүгээр ангид орох гэж буй хүүхдүүд бүгд л ижил тэгш гараанаас орох ёстой. Харамсалтай нь түвшин хоорондын бодлого алдагдсан учраас гарааны тэгш бус байдал үүсчихсэн байна. Тэр утгаараа анх суурь нь сайн тавигдахгүй учраас яваандаа хүүхдүүд хичээлдээ сонирхолгүй болох, ойлгохгүй байх асуудал үүсдэг. Улмаар хичээлийн хоцрогдолд орж, өөрийн сонирхсон, дуртай мэргэжлээрээ сурах боломжгүй болдог.

Боловсролын чанарын үнэлгээний судалгаагаар нэг хүүхэд дунджаар 2-3 ангийн хичээлийн хоцрогдолтой байна. Энэ бол ковидын үеийн хоцрогдол биш. Энэ бол манай боловсролын салбарын тогтолцооноос үүссэн хоцрогдол. Тэгэхээр бид цаашид боловсролын хоцрогдлыг яаж арилгах ёстой вэ гэхээр түвшин хоорондын уялдаа холбоог маш сайн хийж өгөх шаардлагатай. Өөрөөр хэлбэл цэцэрлэгийн хөтөлбөр нь бага ангийн хөтөлбөртэйгөө уялдаж явдаг байх ёстой. Бага анги нь дунд, дунд нь ахлах ангийн хөтөлбөртэйгөө уялдах шаардлагатай.

Төгсөх анги нь их, дээд сургуулийнхаа боловсролын хөтөлбөртэйгөө уялдах ёстой гэсэн үг. Тэгэхээр манайд энэхүү уялдаа алдагдчихаад байна. Үүнийг засахын тулд Боловсролын багц хуулийг оруулж ирж байгаа юм.

-Боловсролын үнэлгээний асуудалд та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Хүүхдэд бид дүн тавьж ирсэн. Энэ бол буруу тогтолцоо. Хүүхдэд яагаад дүн тавьдаг вэ гэхээр хүүхдүүдийг хооронд нь уралдуулах биш шүү дээ. Тэр утгаараа бид боловсролын үнэлгээний тогтолцоог хийж чадаагүй юм билээ. Хүүхдэд дүн тавих бус ахиц дэвшлийн үнэлгээг л хийх ёстой. Өөрөөр хэлбэл намар хичээл эхлэхэд хүүхэд ямар түвшнээс эхэлсэн байна, зургаан сарын дараа ямар түвшинд хүрсэн байна гэдэгт нь л бид дүн тавих ёстой юм билээ. Гэтэл манайх шиг нэг даалгавар хийгээд ирэхээр шууд дүн тавьдаг. Нэг шалгалт авахаараа л дүн тавьдаг. Тэгсэн атлаа дүнгээ багш нар нь өргөж тавьдаг, ийм зүйл байж боломгүй юм билээ. Энэ тогтолцоо хоцрогдсон. Эцэг, эхчүүд нь багш нарын тавьсан дүнгээр хүүхдээ үнэлдэг ийм хуурамч тогтолцоо байсан. Тиймээс ийм хуурамч дүнгийн тогтолцоог халж, цаашид хүүхэд бүрд ахиц дэвшлийн үнэлгээтэй болъё гэж байгаа юм.

-Багш, ажилчдын цалин хөлсний асуудлыг нэмэгдүүлэх чиглэлд та ямар бодлого барьж ажиллаж байна вэ?

-Өнгөрсөн жил бидний хувьд хийсэн нэг том ажил бол багшийн үнэлгээ. Багш яг ямар ур чадвартай байна вэ гэдэг үнэлгээг бид орон даяар хийсэн. Улмаар нийт 35 мянган багшийг зургаан ангилалд хуваачихсан. Энэхүү ангилалд 1-4-т жагссан багш нарт ур чадварын нэмэгдэл олгож байгаа. Сайн багш өндөр цалин авдаг байя гэсэн бодлогын хүрээнд хийгдсэн ажил болсон. Энэ тогтолцоогоо бид цаашид илүү чамбайруулаад аваад явах ёстой. Түүнээс биш нийтээр нь цалин, хөлсийг өсгөе гэдэг ийм популист лоозон цаашид явахгүй ээ. Хэн илүү их ажиллана, хэн нь илүү ур чадвартай, хүүхдийнхээ сурлагын хоцрогдлыг арилгаж байна, хэн олон хүүхэдтэй ажиллаж байна, тэр багш өндөр цалин авна гэсэн үг. Нөгөөтэйгүүр бид багш бэлтгэлийн асуудлыг анхаарч харах цаг нь болсон. Элсэлтийн ерөнхий шалгалт өгч хамгийн бага оноо авсан хүүхдүүд багшийн мэргэжил сонгож байна гэдэг. Энэ бол бодитой байдаг зүйл. Тиймээс цаашид бид өндөр оноо авсан хүүхэд багш болдог энэ зарчмыг төрийн бодлогоор дэмжээд явна. Мөн төгсөөд ажлын байр дээрээ тасралтгүй хөгждөг тогтолцоог бид бий болгохоор ажиллаж байна.

-Сургуулийн захирлыг тэр даргын эхнэр хийж байна, энэ даргын ах, дүү нар хийдэг гэсэн яриа их гардаг. Энэ асуудалд та сайдын хувьд ямар бодолтой явдаг вэ. Угтаа удирдлагын менежментийн шаардлага гэж байдаг биз дээ?

-Өнгөрсөн хугацаанд явуулж ирсэн бидний гол алдаа энэ. Өөрөөр хэлбэл цэцэрлэг, сургуулиудын захирлыг сум, дүүргийн засаг дарга нар улс төрийн томилгоо хийж тавьдаг байсан. Сонгуулийн үр дүнгээс хамаарч нийт сургууль, цэцэрлэгүүдийн удирдлагын 70 гаруй хувь нь солигдсон гэсэн судалгаа гарсан. Үүнээс үзвэл маш тогтворгүй ажиллаж ирсэн нь харагдаж байгаа юм. Нөгөөтэйгүүр улс төрийн томилгоогоор очиж байгаа хүнд шалгуур огт тавьдаггүй байж. Үүнээс болоод боловсролын бүтэлгүйтэл үүссэн байна. Тиймээс цаашид бид тодорхой шаардлагыг тавьж, шатлан дэвшдэг зарчмаар энэ асуудалд ханддаг болно.

-Та түрүү нь хэлсэн, дэлхий даяар боловсролын тогтолцоогоо аж үйлдвэрийн дөрөвдүгээр хувьсгал руу чиглүүлж байна гэж. Гэтэл манайд олон улс ч мэдэхгүй, биднээс өөр хүнд хэрэг болохгүй уйгуржин хэлийг заах юм. Угтаа бага ангиас нь эхлээд англи хэлийг түлхүү заавал таны яриад байгаа аж үйлдвэрийн хувьсгал руу чиглэх юм биш үү?

-Шинэ хөтөлбөрөөр англи хэлийг бид гуравдугаар ангиас нь эхэлж ордог болгоё гэж байгаа юм. Харин мэдээлэл технологийн хичээл буюу код бичдэг хичээлийг нэгдүгээр ангиас нь үздэг болно. Ингэж байж бид аж үйлдвэрийн хувьсгалд хүүхдүүдээ бэлтгэж, сургана. Таны хэлдгээр англи хэлийг тавдугаар ангиас нь үзэхээр хэтэрхий оройтож орж байгаа нь үнэн. Дэлхий нийт энэ чиглэл рүү явж байгаа учраас бид ч мөн өөрчлөгдөж, шинэчлэгдэх цаг нь болсон. Тэр утгаараа дээрх ажлуудыг хийгээд, хэрэгжүүлээд явж байна. Нөгөөтэйгүүр бид монгол хүнийг бэлтгэх ёстой. Монголоороо ярьдаг, түүх соёлоо мэддэг энэ хүмүүсийг бэлтгэх шаардлагатай. Тэр утгаараа бусдаас ондооших, монгол үндэстэн гэдгээ мэдэх үүргийг төр хүлээдэг учраас уйгуржин бичгийг заадаг. Гэхдээ хүүхэд бүрд уйгуржин бичгийг заагаад бай гэсэн ойлголт огт биш үү.

-Хүүхдийн хүмүүжлийн асуудал их яригддаг. Эцэг, эхчүүд нь үүнийгээ багш нарт нь хариуцуулж яваад байгаа нэг буруу хандлага байдаг шүү дээ. Хүүхдийн хүмүүжлийн асуудалд та Боловсролын сайдын хувьд ямар бодолтой байдаг вэ?

-Суралцахуй гэдэг нь өөрөө дөрвөн том зорилттой болчихсон. Суралцахуйн тулд суралцана, мэдэхийн тулд суралцана, бусадтай хамтарч амьдрахын тулд суралцана, юм хийж сурахын тулд суралцана гэсэн дөрвөн том баганатай. Тэр утгаараа бусадтай хамтарч амьдрахын тулд суралцах хөтөлбөрийг бид цэцэрлэгийн наснаас нь эхэлж заадаг болъё гэж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл нэгнийгээ ялгаварлан гадуурхдаггүй, хүн хүндэлдэг, зөв соёлтой бие хүн байхыг цэцэрлэгийн наснаас нь эхэлж заадаг болъё гэж байгаа юм. Тэр утгаараа мэдлэг, чадвар, төлөвшил дээр суурилсан цогц боловсролыг олгох Үндэсний хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх ёстой юм. Үүнд эцэг, эхчүүдийн оролцоо ямар байх юм бэ гэж. Бусад хууль дээр эцэг, эхчүүдийн үүрэг оролцоог тусгаагүй юм билээ. Тиймээс Боловсролын багц хууль дээр эцэг, эх асран хамгаалагчид ямар үүрэгтэй байх вэ гэдгийг тусгаж өгье гэж байгаа юм. Ер нь сургууль гэхээс илүү гэр бүлийн орчинд хүүхэд төлөвшиж, хүмүүждэг. Тиймээс гэр бүлийн орчныг эвтэйхэн, таатай байлгах, хүнтэй харилцаж сургах зэргийг эцэг, эхчүүдийн үүрэг болгох асуудал уг хуульд тусгагдсан гэж ойлгож болно. Хүүхэд бүр математикч болох албагүй. Харин ирээдүйд бүгд аав, ээжүүд болно гэдэг. Тиймээс эцэг, эхчүүд хүүхдээ ирээдүйн аав, ээж болгоход нь сургах ёстой. Түүнээс биш хүүхдээ сургууль, цэцэрлэгт аваачиж өгчихөөд миний хүүхдийг хүмүүжилтэй, зөв хүн болго гэж шахаж, шаардах ёсгүй. Ийм хандлагатай байвал багш, эцэг, эхчүүд бид үр хүүхдийнхээ ирээдүйг баллуурдана л гэсэн үг. Тиймээс аль аль талдаа хүүхдийнхээ хүмүүжил, боловсролд нь анхаарах шаардлагатай.

-Шинэ хөтөлбөр хэрэгтэй л гэнэ. Боловсролын чанар хот, хөдөөгүй ялгаатай болсон тухай ч ярилаа. Аж үйлдвэрийн дөрөвдүгээр хувьсгал ч гэж байна. Монгол Улсын зах хязгаар бүс нутгийн хүүхдийн сурах орчныг яаж хангах ёстой юм бэ. Тэр хүүхдүүд 21 дүгээр зуунд танхимдаа гал түлээд дулаацаад сууж байна. Энэ асуудлыг бид цаашид яаж шийдэх ёстой вэ?

-Түрүү нь хэлсэн, бидний нэг зорьж байгаа ажил бол хот, хөдөөгийн боловсролын чанарын ялгааг арилгая гэж байгаа нь ерөөсөө энэ. Хүүхэд хотод сурч байна уу, хөдөө юу гэдэг нь огт хамаагүй. Адилхан орчинд, тэгш боловсролыг авч байх ёстой. Хамгийн сайн сургууль бол хамгийн ойр байна гэдэг зарчим шүү дээ. Тиймээс бид энэ зарчмыг л хэрэгжүүлэх ёстой. Нөгөөтэйгүүр гал түлээд дулаацдаг анги танхим цөөн бий. Энэ нь хүүхэд бүрд чиглэсэн хувьсах зардалтай холбоотой асуудал. Гал түлээд сууж байгаа сургуулийн орчныг Улаанбаатар хоттой адилхан болгохын тулд санхүүжилтийн асуудлыг тодорхой болгох ёстой. Цаашлаад бид сум болгонд байдаг 12 жилийн тогтолцооноос салах цаг болсон. Сум бүрд 12 жилийн сургууль байна. Энэ нь шаардлагагүй. Харин сум бүрд цэцэрлэг, дунд сургууль л байя гэдэг зүйлийг ярьж байгаа. Монгол Улсын 365 сум болгон 12 жилийн сургуультай байхаар тэнд ажиллах багш боловсон хүчин гээд асуудлууд гарч ирээд байгаа юм. Үүнээс болоод хот, хөдөөгийн боловсролын чанарын асуудал сөхөгдөнө. Тиймээс энэ тогтолцоог халъя гэж байгаа юм.

-Их дээд сургуулиудыг нийслэлээс нүүлгэх тухай ярьдаг. Үнэхээр бүгдийг нь нийслэлээс гаргачихлаа гэж бодоход Улаанбаатар хотын эдийн засгийн байдал хүндрэх юм биш үү. Үнэндээ энэ хэдэн оюутнуудын орлогоор амьжиргаагаа залгуулдаг олон мянган бизнес эрхлэгчид байна шүү дээ…?

-Эдийн засаг сөнөнө гэсэн ойлголттой байж болохгүй. Улаанбаатар хот өөрөө 500 мянган хүн амьдрахад л төлөвлөгдсөн хот шүү дээ. Өнөөдөр нийслэлийн хүн ам 1.6 сая болчихсон байна. Нөгөө төлөвлөгдсөн хэмжээнээсээ гурав дахин хэтэрчихсэн явж байна. Нөгөөтэйгүүр нийслэл хотод нийт 150 мянган оюутан сурдаг. Тэр утгаараа эдгээр оюутнууд хотын эдийн засагт хувь нэмрээ оруулж яваа нь үнэн. Гэхдээ л бид цаашид хотын төвлөрөлтийг задлахын тулд Дархан, Эрдэнэт, Өмнөговь, Ховд, Дорнодод их дээд сургуулиудын хотхнуудыг шинээр бий болгох ёстой. Намайг сайд болоод ажлаа авч байх үед 100 гаруй их, дээд сургуультай байсан. Улмаар үүнийг цөөлж, 60 орчим сургуультай болсон. Одоо би дахиад ч цөөлнө гэж бодож байгаа.

-Багш нар авлига авдаг гэх асуудлыг нийгэмд шуугиан болгон ярьдаг. Гэтэл үнэндээ нэг шоколад, набор төдийхөн л байдаг. Ер нь багшийг хүндэтгэн талархсан сэтгэлээ илэрхийлж бэлэг өгөх явдал эртнээс л байсан зүйл. Үүнийг гэмт хэрэг болгох, авлигал авлаа гэж харлуулах шаардлагатай юу. Ганц шоколад авсан багш ажлаа өгдөг, ийм сонин жишиг байна шүү дээ?

-Миний мэдэхийн нэг, хоёр шоколад авлаа гээд багшид хариуцлага тооцлоо гэж сонсоогүй. Энэ бол нийгмийн соёл. Мэдээж багшдаа талархаж цэцэг, шоколад өгч болно. Япончууд гэдэг юм уу бусад улс орнууд багшдаа талархаж шоколад битгий хэл юм өгдөг юм билээ. Үүнийг би сайдын хувьд авлигал гэж харахгүй, хардаг ч үгүй. Энэ бол цэвэр соёлын асуудал.

1. 

Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайдад албан бусаар Уих-ын гишүүн М.Оюунчимэг, Б.Саранчимэг, Тулга нарын нэр яригдаж байгаа. Тулгын хувьд Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаярын шахаа, тохиролцоогоор сайдын суудалд санаархаж буй. харин Саранчимэг гишүүний хувьд өргөн фронтоор сайдын суудалд зүтгэж байгаа. түүнийг Уих-ын гишүүн асан, “мон-Уран”-ы наранхүүгийн эгч гэдгийг олон нийт мэднэ. Ждү-ийн шуугианы үеэр дүүдээ зээл олгуулсан гэх асуудал нь олны бухимдлыг төрүүлж байсан билээ. Б.Саранчимэгийн хувьд Уих-д хоёр дахь удаагаа сонгогдон, мөн байгаль орчин, хүнс, хөдөө аж ахуйн байнгын хорооны даргаар ажиллаж буй.

Түүний хувьд өмнө нь нитх-ын төлөөлөгчөөр ажиллаж байхдаа мөн орчин Экологийн хорооны даргаар ажиллаж байсан туршлагатай. утгаараа түүний хувьд хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын салбар гэхээс илүү байгаль орчин, аялал жуулчлалын салбарт манлайлал үзүүлэн ажиллаж чадна гэдгийг улс төрийн хүрээнийхэн ярьдаг. нөгөөтэйгүүр түүний хувьд Уих-ын чуулганы хуралдаанд суудаггүй гэх тааруу нэртэйгээр өмнөх парламентыг өндөрлүүлсэн. нь түүний маш том сул тал гэдгийг улстөрчид ярьдаг. тэрбээр 2020 онд Уих-ын гишүүнээр дахин сонгогдон ажиллаж байгаа ч энэхүү сул талаа засаж чадаагүйг өнгөрсөн хугацаанд чуулганд суусан цаг бүртгэлээс харж болохоор. хнх-ын сайдад яригдаж буй дараагийн эмэгтэй улстөрч бол Уих-ын гишүүн оюунчимэг. түүний хувьд Уих-ын гишүүнээр мөн адил хоёр дахь удаагаа сонгогдон ажиллаж буй.

Хөдөлмөр нийгмийн хамгааллын салбарыг Уих-ын түвшинд хэлэлцэх чиг үүрэг бүхий Өргөдлийн болоод нийгмийн бодлогын байнгын хороог даргалж явсан туршлагатай. олон нийт түүнийг мүонрт-ийн “мм” агентлагийн тоймч, сэтгүүлч байсан гэдгийг сайн мэднэ. утгаараа сэтгүүлчид нийгмийн асуудлыг бусдаас илүү мэдэж, мэдэрдэг. Учир нь сэтгүүлчид хаанаас нь эхлээд хаалгач хүртэлх хүмүүстэй харилцдаг. Ардын баатраас эхлүүлээд эрх нь зөрчигдсөн хэнийг ч өмөөрч дуугардаг. нийгэмд болохгүй бүтэхгүй, болж байгаа бүхий л үйл явдлын тэргүүн эгнээнд сэтгүүлчид алхдаг. Тэр утгаараа сэтгүүл зүйн салбарт м.оюунчимэг хар залуугаараа, нийгмийн гал, мөсөн дунд орж ажилласан сэтгүүлч хүн. Ерөөсөө сэтгүүлч мэргэжлийн онцлог энэ юм. л сэтгүүл зүйн салбараас улсын Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, Уих-ын гишүүн гээд төрийн эрх барих, хариуцлагатай өндөр албан тушаалд очдог учиртай. бор амьдрал мэддэг, бусдын төлөө гэх зорилготой сэтгүүлч хүний ёс зүй, зарчмаар яваандаа гарч ирцгээсэн хүмүүс. тэр утгаараа асуудал нь овоорсон хнх-ын яамыг босгож ирж чадах хүн нь м.оюунчимэг. Түүний хувьд өдийг хүртэл ямар нэгэн хэрэгт нэр холбогдож, цоллуулж яваагүй, цэвэр улстөрч.

Нөгөөтэйгүүр энэ хаврын улс төрийн халалт огцом нэмэгдэх, түүнийгээ дагаад иргэдийн бухимдал тэсрэх магадлал өндөр. Тиймээс иргэдийн бухимдлыг намжаахын тулд хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын салбар урьд өмнөхөөсөө ч илүү идэвхтэй ажиллах шаардлагатай. Ядуурал, ажилгүйдэл, тэтгэвэр тэтгэмж, цалин хөлс, нийгмийн хамгаалал, хөдөлмөрлөх боломж, ажлын байр гээд нийгмийн өмнө тулгамдсан олон асуудал энэхүү яам дээр зангиддаг. тиймээс хаврын улс төрийн уур амьсгалыг намжаахад ын сайдын оролцоо асар өндөр цаг үе ирээд байна.

Э.ТҮВШИН

Европын холбооноос Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд эрхэмсэг хатагтай Аксель Никэйзтэй цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Эрхэм Элчин сайд тантай ярилцаж байгаадаа таатай байна. Бидний урилгыг хүлээн авч, ярилцлага өгч байгаа явдалд юуны өмнө талархал илэрхийлье…?

-Баярлалаа. Танаар дамжуулан танай сонинд ярилцлага өгч байгаадаа баяртай байна…

-Европ бол хүн төрөлхтний соёлын цөм болсон газар аа. Ийм соёлын цөм болсон газарт дайны гал асаад ихэд сунжирчихлаа. Тодруулбал, Орос Украин хоёр дайтаж байгааг эрхэмсэг Элчин сайд болон Европын Холбооны улсууд юу гэж дүгнэж байна вэ?

-Түүхийг эргэн харвал Европ тивд дайны гал дүрэлзэж байсан цаг үе цөөнгүй байсан. Гэхдээ өнөөдрийн энэ дайнаас өмнө 70 гаруй жилийн хугацаанд бид амар тайван байсан төдийгүй Европ тивд дахин дайн гарахгүй хэмээн бодож байсан нь бидний алдаа байсан юм болов уу. Дайнд хэн ч бэлтгэлгүй байсан бөгөөд бэлтгэлтэй байх ч аргагүй биз. Өөрөөр хэлбэл Украин руу Оросын арми гэнэт довтолж Европ тивд дайны гал дахин ассан нь үнэхээр таамаглахын аргагүй байлаа. Нөгөөтэйгүүр түрэмгийлэгч тал буюу Путин ерөнхийлөгчийн хувьд ч Европын холбоог өргөн утгаараа нэгдмэл байсныг таамаглаагүй юм болов уу гэж үзэж байгаа. Ерөнхийлөгч Путины хувьд Европын холбооны нэгдмэл, тууштай байдлыг анзаараагүй, дутуу үнэлсэн. Энэ нь түүний том алдаа. Европын холбооны зүгээс нэг жилийн дотор нийт 10 багц хориг арга хэмжээг түрэмгийлэгчдийн эсрэг аваад байна. Энэ нь мэдээж маш богино хугацаанд олон хориг тавьж байгаа үйл явдал гэдгийг онцлон хэлэх хэрэгтэй.

-Арван хориг арга хэмжээ авлаа гэж байна. Тодруулбал ямар хориг арга хэмжээнүүдийг аваад байгаа вэ?

-Юуны өмнө бидний авсан эдгээр хориг арга хэмжээ нь Оросын нөлөө бүхий элит давхарга, хөрөнгө мөнгөтэй санхүүгийн байгууллага, компаниудын эсрэг авсан хоригууд Эдгээр хориг арга хэмжээнүүд Беларусийн зарим хөрөнгөтнүүдэд мөн адил хамаатай. Тухайлбал, Орос, Беларусийн хөрөнгөтнүүдийн эсрэг хориг арга хэмжээ авсан гэсэн. Гэхдээ бүгдэд нь биш, тодорхой бүлэг хүмүүст хориг арга хэмжээ авахаас өөр аргагүй байдалд хүрсэн гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл дайныг дэмжсэн хөрөнгөтөн, элитүүдийн эсрэг тавьсан хориг гэж ойлгож болно. Тодорхой хэлбэл эдгээр хүмүүс, аж ахуйн нэгжүүдийн санхүүжилтийг зогсоох, сааруулах арга хэмжээнүүдийг одоог хүртэл авч хэрэгжүүлж байна. Харин бидний зүгээс ямар нэгэн байдлаар хүнсний асуудалд, тэр дундаа хөдөө аж ахуй, хүнсний салбарт ямар нэгэн хориг арга хэмжээ авч ажиллахгүй гэсэн хатуу байр суурьтай бөгөөд үүнийгээ ч чанд мөрдөн ажиллаж байгаа. Тийм ч учир тусгайлан аюулгүйн коридор гарган хүнсний барааны эрэлт нийлүүлэлтийг хэвийн түвшинд явуулах чиглэлд анхаарч ажиллаж байна.

-Хориг арга хэмжээ авагдлаа гэхээр монголчууд нэг зүйлээс болгоомжилдог. Тэр нь манай улсад ирэх үр дагавар нь ямар байх бол гэсэн бодолтой байдаг. Тэр утгаараа танайхаас авсан хориг арга хэмжээнүүд бусад орнуудад хэрхэн нөлөөлж байна вэ?

-Мэдээж энэ асуудал бол монголчуудын анхаарлаа хандуулж, хөндөн ярьдаг сэдвүүдийн нэг. Ярихаас ч өөр аргагүй биз. Бидний хувьд нэг л зүйлийг тодорхой хэлж чадна. Аливаа хориг арга хэмжээ нь тухайн хоригт хамрагдсан улс орны нутаг дэвсгэрт л үйлчилнэ. Түүнээс биш бусад орнуудад тэр дундаа Монгол Улсад нөлөөлөх зүйл байхгүй. Нөгөөтэйгүүр монголчуудын хувьд оросуудтай санхүү, худалдааны асуудлаа хэвийн үргэлжлүүлээд явах нь угаасаа бүрэн нээлттэй. Үүнд бидний зүгээс нөлөөлөх зүйл огт байхгүй. Нөлөөлж оролцох ч эрх байхгүй гэдгийг хэлэх нь зөв болов уу.

-Европын холбооноос Украинд үзүүлсэн дэмжлэг тусламжийн тухайд та товчхон хэлэхгүй юу?

-Одоогийн байдлаар Европын холбоо Украинд нийт 50 тэрбум еврогийн цэрэг, санхүү, хүмүүнлэгийн тусламж үзүүлсэн. Үүнээс 12 тэрбум еврог цэргийн дэмжлэгт олгосон байна. Европын холбооны хувьд урьд өмнө нь хэзээ ч зэр зэвсэгт хамааралтай санхүүгийн тусламж үзүүлж байгаагүй. Энэ удаагийнх анхны ийм тохиолдол боллоо. Өөрөөр хэлбэл цэргийн санхүүжилт хийхгүй гэсэн хатуу байр суурь Орос, Украины дайнаас болоод өөрчлөгдсөн гэсэн үг. Энэ бол дайн төдийгүй Оросын эзлэн түрэмгийлэл гэж үзэж байгаа. Мөн Европын холбооны гишүүн улс орнууд хамтран Украины 15 мянган цэрэгт сургалт хийсэн төдийгүй хийгдсээр байна. Түүнээс гадна Украины сая, сая дүрвэгчдийг хүлээн авах, тэдний түр оршин суух асуудлыг шийдвэрлэж байна.

-Ардчилал хүний эрхийн асуудалд Европын холбооны байр суурь мэдээж тодорхой болов уу. Тэр утгаараа энэхүү дайнаас үүдэлтэй хүний эрхийн ноцтой зөрчлүүдийн талаарх бодит жишээ гэвэл юуг хэлэх вэ?

-Юуны өмнө Украинд үйлдэгдсэн дайны гэмт хэргийг мөрдөн шалгана. Гэхдээ яг мөргөлдөөн болж буй газарт уг ажиллагааг явуулахад маш их хүндрэлтэй байна. Дэлхий дахин харж байна. Энэ дайны улмаас олон улсын хэм хэмжээ зөрчигдөж, хүмүүнлэгийн болон хүний эрхийн зөрчлүүд гаарч, ардчиллын эсрэг зөрчлүүд үйлдэгдсээр байна. Тухай бүрийг бидний зүгээс баримтжуулж байгаа. Энгийн номхон иргэд рүү түрэмгийлэгчид дайрч, амь насанд нь хүрэх зэрэг ноцтой дайны гэмт хэрэг үйлдэгдсээр байна. Мөн нийтийн болон хувийн өмч эд хөрөнгө рүү дайрсан гээд хүний эрхийн ноцтой зөрчлүүд их байна. Миний хувьд энэ дотроос нэг зүйлийг онцгойлон эсэргүүцэж байна. Түрэмгийлэгчид украин хүүхдүүдийг Оросын нутаг дэвсгэр рүү нүүлгэн шилжүүлсэн байна. Өөрөөр хэлбэл Украинд байгаа хүүхдүүдийг орос гэр бүлд хууль бусаар үрчлүүлэх ажлыг хийж байгаа нь дайны гэмт хэрэг юм. Эцэст нь Украины эсрэг өдөөсөн энэ дайн хэзээ нэгэн цагт дуусна. Буцаад энх тайван цаг ирэх нь тодорхой. Тэр үед дайнтай холбоотой маш олон гэмт хэргийн баримтуудыг ил болгоно. Улмаар олон улсын шүүхээр холбогдох этгээдүүдийг дуудаж, хариуцлага тооцох ажил хийгдэнэ.

-Түрүүнд ярьсан тодорхой багц хориг арга хэмжээг авч ажиллаж байгаа гэж. Үүнтэй холбоотойгоор эсрэгээрээ Европын холбооны улс орнууд Оросоос эрчим хүчний хараат байдлаа бууруулж чадсан уу?

-Эрчим хүчний хараат байдлаас гарч чадсан гэж ойлгож болно. Өнгөрсөн хугацаанд манай бүс нутгийн цаг агаар өвөлдөө харьцангуй дулаахан байсан. Тиймээс эрчим хүчээ хэмнэх чиглэлд тодорхой ахиц гаргаж чадсан. Бидний хувьд хараат байдлаасаа гарахын тулд гурван арга хэмжээ авсан. Нэгдүгээрт, эрчим хүчний нийлүүлэгчдийн тоог нэмэгдүүлсэн буюу импортлогчдыг төрөлжүүлсэн. Хоёрдугаарт, байгалийн хийн агуулах, нөөцийн савны тоог нэмэгдүүлсэн. Мөн эрчим хүчийг аль болох байгальд ээлтэй ногоон эрчим хүчээр солих ажлуудыг хийлээ. Сэргээгдэх эрчим хүчний хэрэглээг нэмэгдүүлж чадсан юм. Гуравдугаарт, эрчим хүчний хэмнэлтийн дүрмийг нэвтрүүлж Оросоос хараат байдлаасаа бүрэн гарсан. Энэ хүрээнд албан газрууд өрөөний дулааны хэмийг 190С -д барих шаардлагыг тавьсан. Энэхүү шаардлагыг бүх нийтээрээ дагаж мөрдсөн. 190С хэм гэдэг бол өрөөндөө зузаавтар цамцтай суух орчин. Энэ мэт хэмнэлтийн өргөн хүрээний бодлого тэдгээрийн хэрэгжилтийн ачаар Европ эрчим хүчний хараат байдлаасаа гарсан гэж ойлгож болно.

-Саяхан Турк улсад маш аймшигтай, харамсалтай үйл явдал болсон. Байгалийн гамшгийн улмаас олон мянган хүн амь үрэгдлээ. Европын холбооны зүгээс тус улсад ямар дэмжлэг үзүүлсэн талаар товчхон хэлэхгүй юу?

-Бидний хувьд хамгийн түрүүнд санхүүгийн болоод хүн хүч, техникийн тусламж хүргүүлсэн. Тухайлбал, нийт 1200 орчим аврагч, 120 орчим үнэрч нохой, эмнэлгийн тусламж, хоргодох байр, дулаан хөнжил, хувцас гэх мэт анхан шатны тусламжийн эд бараа материалыг явуулсан. Европын холбооны гишүүн орон болох Грек улсын хувьд Турк руу хамгийн түрүүнд аврагчдаа явуулсан. Бидний зүгээс одоогийн байдлаар гамшигт нэрвэгдсэн улс орнуудад 20 гаруй сая еврогийн санхүүгийн тусламж үзүүлээд байна.

-Европын холбооны улс орнууд руу манай улс зарим бараа бүтээгдэхүүнийг татваргүй гаргах гэрээ бий. Энэхүү гэрээ одоо хүчинтэй хэвээрээ байгаа юу. Ер нь Монгол Улсаас ямар хэмжээний бараа бүтээгдэхүүн Европын холбооны улс орнууд руу нийлүүлэгдэж байна вэ?

-Европын холбооны хөнгөлөлтийн ерөнхий системийн талаар та асууж байна. Энэхүү ХЕС нь хэвийн үргэлжлээд явж байгаа. Монгол Улсын хувьд Европын холбооны гишүүн улс орнуудын зах зээлд олон төрлийн бараа бүтээгдэхүүнийг бага буюу татваргүй экспортлох боломжтой. Өнгөрсөн жилийн тоо мэдээллийн хувьд ирэх тавдугаар сард гарна. 2021 оны статистик мэдээллийн хувьд 71 сая еврогийн бараа бүтээгдэхүүнийг Монгол Европ руу экспортод гаргасан байна. Гэхдээ импорттой харьцуулаад үзвэл тэнцвэртэй бус гэдэг нь ойлгомжтой. Тэр утгаараа цаашид Монголын бараа бүтээгдэхүүний экспортыг дэмжих асуудал өндөр ач холбогдолтой гэдэг нь тодорхой харагдаж байгаа ХЕС-ийн хүрээнд Монгол Улс 6600 нэр төрлийн бүтээгдэхүүнийг татваргүй экспортлох боломжтой байгаа. Европын холбоо Монгол Улстай чөлөөт худалдааны гэрээ байгуулаагүй. Ийм төрлийн гэрээг байгуулсан орнуудтай худалдаа эдийн засгийн хувьд илүү өргөн цар хүрээтэй хамтран ажилладаг. Монголоос экспортлогддог бүтээгдэхүүний дийлэнх хувь буюу 90 гаруй хувь нь бөс бараа даавуун болон ноос, ноолууран бүтээгдэхүүн байдаг.

-Монгол Улстай Чөлөөт худалдааны гэрээ байгуулах боломж байгаа юу?

-Дэлхийн хөгжиж байгаа орнуудад худалдааны хөнгөлөлт буюу импортын тарифын хөнгөлөлтийг дангаараа олгох систем болох Хөнгөлөлтийн ерөнхий систем буюу GSP+ нь Европын холбооны зах зээлд экспортлогч хөгжиж буй улсуудыг дэмжихэд зориулагдсан. Энэ нь Европын холбооны зах зээлд нэвтрэх үед бараа бүтээгдэхүүнээс тарифыг хөнгөлөх журмаар хэрэгждэг. ХЕС-д хамрагдахын тулд тухайн олон улсын 27 хэлэлцээрт нэгдсэн байх шаардлагатай төдийгүй тэдгээрийн хэрэгжилтийг ханган хүний эрх, хөдөлмөрийн эрх, хууль дээдэлсэн, байгаль орчинд ээлтэй үйлдвэрлэл явуулах зэрэг төрлүүд багтдаг. Түүнчлэн Монгол Улсын Засгийн газартай Европын холбоо газар зүйн заалтын яриа хэлэлцээг эхлүүлээд байна. Энэ хүрээнд газар зүйн заалтаар хамгаалагдсан хамгийн анхны бүтээгдэхүүн бол Увсын чацаргана юм. Ийнхүү Европ руу Увсын чацарганыг газар зүйн заалтын хамгаалалттай экспортлох боломжтой болсон. Цаашид Монголын олон бараа бүтээгдэхүүн газар зүйн заалтын хамгаалалтад бүртгэгдээсэй гэж хүсэж байна.

-Бидний хувьд экспортоо нэмэгдүүлэхийн тулд чухам юу хийх ёстой гэж үзэж байна вэ?

-Монголын эдийн засаг уул уурхайн салбараас ихээхэн хамааралтай. Тэр утгаараа юуны түрүүнд нэг салбараас бус олон салбараас эдийн засгийн үр өгөөж хүртдэг байдал руу оруулах шаардлагатай. Өөрөөр хэлбэл бусад олон салбартаа адил түвшинд хөгжүүлэх ёстой. Миний баримталдаг нэг зарчим бий. Тухайлбал, тооноос илүү чанарт анхаарлаа хандуулах ёстой. Маш олон бүтээгдэхүүн гаргалаа гээд чанаргүй байвал эдийн засгийн үр өгөөж нь бага болно. Харин чанартай цөөн тооны бүтээгдэхүүн экспортолж чадвал эдийн засгийн үр өгөөж улам нэмэгдэх хандлагатай байдаг. Хамгийн чухал нь тухайн бүтээгдэхүүний чанар, стандартын асуудал шүү дээ. Тиймээс эхлээд чанарт анхаарч, энэ чиглэлд үйл ажиллагаагаа идэвхтэй явуулах нь зүйтэй болов уу. Европ Монголтой орон зайн хувьд тийм ч ойр биш үү дээ. Тиймээс бидний хувьд энэ байдал экспортод нөлөөлөх нэг сул тал юм болов уу гэж боддог. Европчуудын хувьд Монголын тухай ойлголт, нэг брэнд ой ухаан, үзэл бодолд нь үүсчихсэн байдаг.

Тэд Монголыг нүүдэлчин ард түмэн, хязгааргүй уужим газар нутаг зэргээр төсөөлөн боддог. Энэ төсөөлөл нь монголчуудыг эерэг сайнаар ойлгуулдаг онцлогтой. Тиймээс европчуудын монголчуудын тухай төсөөлөл, эерэг сэтгэгдлийг харгалзан үзэж, уг чиглэлээр брэнд бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэвэл илүү ашигтай болов уу гэж боддог. Нөгөөтэйгүүр бараа бүтээгдэхүүнийг түүхийгээр бус боловсруулах, нэмүү өртөг шингээж гаргах тал дээр илүү анхаарах цаг нь болсон. Чөлөөт худалдааны гэрээ байгуулах хэлэлцээр одоогоор яригдаагүй байгаа. Энэхүү гэрээг байгуулахын тулд маш өргөн цар хүрээгээр авч үздэг томоохон гэрээ. Аль аль талаасаа маш өндөр хэмжээний хүчин чармайлт шаардагддаг гэрээ гэж ойлгож болно. Цаашдаа энэхүү гэрээг байгуулах боломж гарч ирэх байх. Гэхдээ одоохондоо цаг хугацааны хувьд ч тэр хоорондын худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааны хувьд ч тэр арай болоогүй болов уу.

-Европын холбооноос Монголыг чиглэсэн хөрөнгө оруулалт ямар байна вэ. Биднийг сонирхсон хөрөнгө оруулагчид байна уу. Бид яаж хөрөнгө оруулагчдыг эх орондоо дуудах вэ?

-Европын хөрөнгө оруулагчид Монголыг ихэд сонирхдог. Гэхдээ гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татахын тулд хөрөнгө оруулалтын орчин нөхцөлийг сайжруулах шаардлагатай гэж бодож байна. Хөрөнгө оруулагчид үүнийг л хүсдэг. Тодорхой хэлбэл, эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох шаардлагатай. Мөн авлигалгүй, тогтвортой төрийн бодлогыг хэрэгжүүлэх нь чухал. Монгол Улсын Засгийн газраас “5 Ш” хөтөлбөр болон шүүх засаглалын шинэчлэлүүдийг идэвхтэй хэрэгжүүлж байна. Энэ нь мэдээж хөрөнгө оруулагчдад сайн мэдээ. Тиймээс энэ төрлийн төрийн бодлого, ажил үүргийг идэвхтэй явуулснаар хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх боломжтой юм.

-Энэ онд Европын Холбооноос Монголд хэрэгжүүлж буй томоохон төсөл хөтөлбөрүүдийн тухайд та ярихгүй юу?

-Одоогийн байдлаар Европын холбооны буцалтгүй санхүүжилтээр 31 төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлж байна. Нийт санхүүжилт гэвэл 152 сая евро. НҮБ-аар дамжуулан хэрэгжүүлдэг цөөнгүй төслүүд бий. Бидний явуулж буй төсөл, арга хэмжээнүүдийн хамгийн том гэвэл Монгол Улсын Засгийн газарт олгож байгаа төсвийн дэмжлэгийг онцолж байна. Өөрөөр хэлбэл 43 сая еврог санхүүгийн дэмжлэг болгон олгож байна. Мэдээж санхүүжилтээ юунд зарцуулагдаж байгааг хянах, тайлан авах, тодорхой чиглэлд зориулахыг санал болгодог. Бидний тавьсан нөхцөлийг хангаад яваад байвал санхүүжилтээ улам нэмэх чиглэл рүү явна. Цаашид бидний үйл ажиллагаа, санхүүжүүлэх төсөл, хөтөлбөрүүд улам цар хүрээгээ тэлсээр байна. Уур амьсгалын өөрчлөлт, залуучуудын боловсрол, эрүүл мэнд, орчны бохирдолт, санхүү, төсвийн ил тод зөв менежмент, эдийн засгийг төрөлжүүлэх гэх мэт олон төслийг хэрэгжүүлсээр байгаа гэдгийг хэлэхэд таатай байна. Хамгийн ойрын нэг төсөл бий. Сангийн яамтай удахгүй яриа хэлэлцээг эхлүүлнэ гэж бодож байна. Энэхүү төсөл нь Монгол Улсын экспортыг дэмжих чиглэлд тусгагдсан байгаа гэдгийг дахин онцлон хэлье ээ.

-Европын холбооноос энэ жил Монголд томоохон айлчлал хийх төлөвлөгөө байгаа юу?

-Цар тахлын улмаас ойрын жилүүдэд Монголд ирэх төрийн өндөр хэмжээний айлчлал багассан. Европын холбооны талаас сүүлд хийсэн томоохон айлчлал гэвэл АСЕМ-ын 20 жилийн ой Ази-Европын дээд түвшний уулзалт билээ. Энэхүү айлчлалын үр дүн, харилцаа, хамтын ажиллагааны хүрээнд хэрэгжүүлсэн ажил чамгүй их байсан гэдгийг онцлон хэлье. Энэхүү олон улсын дээд түвшний уулзалтын үеэр Европын холбооны төрийн гурван өндөрлөг буюу шийдвэр гаргагч дээд гурван төлөөлөл Монголд айлчилсан юм. Тэр үеэс Монгол Европын холбоотой илүү нягт, идэвхтэй хамтран ажиллах болсон гэхэд буруудахгүй болов уу. Харин энэ оны хувьд Европын холбооны гадаад харилцааны албаны Төрийн нарийн бичгийн даргын айлчлал төлөвлөгдөж байна. Айлчлалын хүрээнд ойн хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэх чиглэлээр хамтран ажиллана.

-Визний асуудлыг хөнгөвчлөх талаар Европын холбооны зүгээс ямар ажил хийгдэх вэ?

-Европын холбооноос Монгол Улсад суугаа Төлөөлөгчийн газар нь визийн асуудал эрхэлдэггүй. Визтэй холбоотой асуудал нь Европын холбооны гишүүн орон тус бүрийн эрхлэх асуудал юм. Тэгэхээр энэхүү асуудалд улс болгон өөрийн байр сууринаас хандана гэсэн үг. Харин бидний зүгээс ямар нэгэн байдлаар нөлөөлөх боломж байхгүй. Гэхдээ бидний хувьд визний хөнгөвчлөх хүсэлтийг уламжлах, хэлэлцээр хийх асуудлыг нь дэмжин, холбож өгөх боломжтой юм.

Э.МӨНХТҮВШИН

ХНХ-ын сайдыг өнгөрсөн хугацаанд цөөнгүй удаа сольсон нь энэ салбарыг сүйрлийн ирмэгт аваачлаа гэдгийг улс төр, нийгэм судлаачид хэлж байна. Угтаа Засгийн газрын тэргүүн тус яамны сайдаар намынхаа эмэгтэй улстөрчдөөс томилох хандлага ажиглагддаг. Тэр утгаараа өнгөрсөн хугацаанд Д.Сарангэрэл гишүүнийг томилсон удаатай. Гэвч яамныхан болоод зарим улстөрчид түүний хэлсэн үгэн дээр нь дөрөөлөөд явуулсан. Дараагийн сайдаар улс төрийнхний ярьдагчлан “шантааж” Т.Аюурсайханыг томилсон. Гэвч удалгүй тэрбээр нүүрсний болоод бусад авлига, албан тушаалын хэрэгт холбогдсон гэх үндэслэлээр сайдын суудлаасаа өөрийн хүсэлтээр татгалзсан. Харин одоо хэн болох вэ. Хэнийг Ерөнхий сайд энэ салбарт томилох вэ гэдэг асуудал нийгмийн анхаарлыг татаад буй. Засгийн газарт нэг суудал эзгүй болсонтой холбоотойгоор сайдад горилогчид борооны дараах мөөг шиг олширдог. Энэ удаад Ерөнхий сайд хүнээ зөв таньж, мэргэжлийн томилгоо хийхгүй бол дахиад ч сайдын асуудал яригдах магадлал өндөр юм. Дээрээ суудлаа олохгүй бол доороо гүйдлээ олохгүй гэдэг шиг сайдын асуудал байнга яригдвал дээрх хэлсэн нийгмийн асуудлууд Засгийн газрын бодлогод сөргөөр нөлөөлнө. Тиймээс Ерөнхий сайд уг асуудалд маш болгоомжтой хандаж байгаа хэмээн улс төрийн хүрээнийхэн ярьж байна.

Одоогийн байдлаар Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайдад УИХ-ын гишүүн М.Оюунчимэг, Б.Саранчимэг болон Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяр өөрийн фракцаас хүнээ томилуулахаар гүйж байгаа бололтой. Н.Энхбаярын хувьд өөрийн намаа МАН-тай нэгтгэсэн нь цаанаа хэд хэдэн тохироотой явагдсан ажил гэдгийг хэн хүнгүй гадарлаж байгаа. Тэр утгаараа нэг тохироо нь сайдын суудал аж. Тиймээс тохиролцооныхоо дагуу өөрийн фракцаасаа МАХН-ын нарийн бичгийн дарга асан, өөрийн туслах асан Б.Тулгыг оруулахаар Ерөнхий сайдтай уулзаад яваа талаар Төрийн ордноор жиг жуг хийж байна. Нөгөөтэйгүүр УИХ-ын гишүүн Б.Саранчимэг сайд болохоор идэвхтэй амбицалж эхэлсэн. Энэхүү амбицаа өргөн фронтоор хэрэгжүүлэх гэж зүтгэж байгаа нь нийгмийн өмнө ил тод болсон гэхэд хилсдэхгүй. Гэвч нийгэм болоод сайдгүй салбарынхан түүнийг хүлээж авах сонирхолгүй байна гэх мэдээлэл олон нийтэд түгээд эхэллээ.

Тэр утгаараа түүний сайдад томилогдох эсэх асуудал эргэлзээтэй ажээ.Гэсэн ч түүний фракц сайд болгохыг нь дэмжсээр байгаа юм. Гэхдээ эцсийн сонголтыг Ерөнхий сайд өөрөө хийх нь ойлгомжтой. Засгийн газрын тэргүүн юуны өмнө байр суурь нь дахин ганхахгүй хүнийг сайдаар томилох бодлого барьж байгаа гэв. Өөрөөр хэлбэл тохиролцоо, шантааж, фракцын нөлөөллөөс ангид хүнээр энэ салбарыг толгойлуулна гэдгээ намынхандаа хатуу сануулсан бололтой. Үүнээс үзвэл Ерөнхий сайдын зүгээс тохиролцоо гэх нэрийдлээр Н.Энхбаярын саналыг болоод салбарынхан нь эсэргүүцээд эхэлчихсэн гэх Б.Саранчимэгийг томилохгүй гэдэг санаагаа намынхандаа илэрхийлээд эхэлсэн бололтой. Нөгөөтэйгүүр УИХ-ын гишүүн М. Оюунчимэгийн тухайд сайд болох магадлал өндөр байгааг улс төрийн хүрээнийхэн ярьж байна. Тодруулбал, түүний хувьд УИХ-ын гишүүнээр хоёр дахь удаагаа сонгогдон ажиллаж байгаа. Мөн энэ хугацаандаа Өргөдлийн болоод Нийгмийн бодлогын байнгын хороог даргалж, одоо УИХ дахь МАН-ын бүлгийн дэд даргаар ажиллаж буй. Өнгөрсөн онд болсон МАН-ын Удирдах зөвлөлийн хурлын үеэр эмэгтэй гишүүдийн квотыг нэмэгдүүлэх, мерит зарчмаар сайдын томилгоог хийх асуудлыг дотроо ярьж, уг асуудал нь олонхын дэмжлэг авсан гэдэг. Тэр утгаараа М.Оюунчимэг гишүүнийг дараагийн Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайдаар томилох магадлал өндөр байгаа юм. Нөгөөтэйгүүр Д.Сарангэрэл гишүүн хэлсэн үгнээсээ болж үүрэгт ажлаа өгснөөр дараагийн сайд хэн болох вэ гэдэг асуудал сөхөгдсөн. Тухайн үед М.Оюунчимэгийн нэр нам дотроо их яригдсан ч хажуугаар нь Т.Аюурсайханыг шантааж хийсээр байгаад сайд болчихлоо гэдэг асуудал нийгэмд хүчтэй яригдсан. Тиймээс энэ удаагийн ХНХ-ын сайдад М.Оюунчимэгийн нэр голлон яригдаж байгаа сурагтай.

Л.Оюун-Эрдэнийг Монголын улс төрийн сүүлийн хэдэн жилийн хамгийн адармаатай түүхийг мөрлөж яваа улстөрч гэдэгтэй маргах хүн олон гарахгүй. Яагаад гэхээр, өнгөрсөн хоёр жилд дэлхийд ч Монголд ч олон “ховор” үйл явдлууд боллоо. Цар тахал, дайн гээд л. Улбаа нь арилаагүй. Урхаг нь их хүнд тусах шинжтэй байна. Гэхдээ бид ямар ч байсан цар тахлыг амжилттай давчихсан. Дайны сүүдэр хичнээн удаан, хэр зэрэг хүйтэн тусахыг одоогоор хэн ч хэлж мэдэхгүй. Дулаан бүлээн байхгүй нь бол тодорхой болсон. Тиймээс Н.Багабанди гуайн үлдээсэн хэлц шиг “дангааршиж” тогтнох тал руугаа бодож сэтгэхгүй бол улсын хувь заяа гэрэл муутай үзэгдэх болоод байгаа юм.

Нэг үгээр хэлбэл Монгол Улс маань шударга ёсоор цангаж, баялгийн хуваарилалтаар өлсчихсөн. Учир нь, 1990-ээд оноос хойш улс төрийн тогтолцоогоор зэвсэг хийж, энэ улсыг хаанчилж, иргэдийг боолчилж ирсэн улс төр бизнесийн бүлэглэл бий. Харин тэдний системийг нурааж байгаа этгээд нь Л.Оюун-Эрдэнэ л дээ. Тэр хэрээр Л.Оюун-Эрдэнэ хэтэрхий олон дайсантай. Гэхдээ тэр маш их дэмжигчтэй. Түүнийг гол бүрдүүлэгч нь иргэд, олон нийтийн л дэмжлэг байна. Ерөөсөө, Монголд шударга ёс тогтож, нийгэм цэвэрших нь монгол хүн бүрийн хүсэл л дээ. Үүнийг хэн хийх нь чухал бус, харин хэн хийж байгааг нь дэмжих л маш чухал юм.

Ер нь бол хоёр жилийн өмнө Ерөнхий сайд болсон Л.Оюун-Эрдэнэд өөр сонголт байсан. Өмнөх Ерөнхий сайд нарын жишгийг дагаад л явчихаж болох байв. Хэнтэй ч муудахгүй, хэнийг ч гомдоохгүй. Байсныг байгаагаар нь үргэлжлүүлээд байж болох байсан. Тэгсэн бол тэр өнөөдрийнх шиг өмнөө баахан дайсан өрчихсөн, үйл хөдлөл бүрээ хянуулж, өө сэв болгоноо бүртгүүлж суухгүй байв. Харин баялаг бүрээс хувьтай, банк болгоноос хувьцаатай, баахан хөрөнгө хураачихаад сууж байхгүй юу. Тэгж тэгж,хамгийн ихдээ жил хагас ажиллаад огцорчихно биз. Тэгээд ч түүнийг Ерөнхий сайд болоход олон нийт нэг их зүйл хүсээгүй. Хүлээлт байгаагүй. Бусдын л адил, байдаг л нэг нам дагасан залуу гэж үзэж байв. Нисээд л гурван сар болоод буух биз гэж байв. Бас “поп подхийтэл ярьдаг поп улстөрч” гэцгээж л байсан. Хамгийн гол нь Монголын төр, Монголын баялгийг бялуу болгож хуваадаг бүлэглэлийнхэн ийм нэг бацаан гарч ирээд ингэтэл бужигнуулна гэж тооцоолоогүй гэдэг юм.

Харин Л.Оюун-Эрдэнэ “Шударга ёсны хүсэмжлэл”, “Баялгийн тэгш хуваарилалт” гэж ярьдгаа төрийн бодлого болгосон. Бас тэр нь төрийн үйл ажиллагаа ч болгож чадлаа. Хэдийгээр ингэлээ гээд Монголын бүх зүйл болж бүтчихээгүй ч гэрэлтэй гэгээтэй мэдээ цөөнгүй дуулдах болов. Нүүрсний болон Хөгжлийн банкны хулгайг ил болгож, үргэлжлүүлэн хулгайлах боломжийг нь хаалаа. Өөрөөр хэлбэл, нүүрсний хулгай зогсож, Хөгжлийн банкны зээлүүдийн эргэн төлөлт хийгдсэн. Тэгж Монгол Улс дефолтоос гарч, эдийн засагт тодорхой сэргэлтүүд ирж байна. Валютын орлого ч нэмэгдэж, эдийн засаг өсөж байгаа сайн мэдээ сонсогдсоор байна. 2023 оны эхний улиралд эдийн засаг 10.6 хувь өсчээ. Өнгөрсөн оны сүүлчээс нүүрсний хулгайн эсрэг Засгийн газар, хууль хяналтын байгууллагын хяналт чангарсан. Тэгэхээр наад зах нь, одоо нүүрсээ экспортолж л чадвал орлого нь хэвийн орж ирдэг болсон байгаа юм.

Гэхдээ хулгайч нарт хариуцлагыг хуулиар хүлээлгэх учиртай. Хууль хяналтын байгууллагынхан буруутай этгээдүүдийг шалгаж байна. Эцсийн шийдийг шүүх гаргана.

Хөгжлийн банкны зээл хуйтай холбоотой, тэдгээрийн цаадах баримт сэлтийг дэлгэсэн нээлттэй сонсгол гурван сар үргэлжлээд өнгөрсөн баасан гаригт дууслаа. Том компаниуд том улстөрчдийн нөмөрт том хулгайлж байжээ.

Дүнд нь Монгол Улс яагаад хөгжихгүй, иргэд нь яагаад ядуу байсны учрыг сүүлийн хоёр, гуравхан жилд бүгдээрээ ойлгож авлаа.

Гэвч нүүрс хулгайлдаг, Хөгжлийн банк тонодог бүлэглэлийг тэр чигт нь буулгаж авсан уу гэвэл үгүй. Товчхондоо, иймэрхүү улсаа тонодог, иргэдийнхээ боломжийг хулгайлдаг нөхдүүд Монголын улс төрд, улс төрийн намуудыг дагаж байршсан хэвээр байгаа юм. Тэд нэгдэж энэ хулгайтай тэмцэж буй улстөрчдийн эсрэг босчээ. Улстөрчид ч гэж дээ, Л.Оюун-Эрдэнэ, түүнийг дэмжиж ажиллаж буй тодорхой улстөрчид, хууль хяналтын байгууллагынхан юм. Тэдний эсрэг нүүрснийхэн, Хөгжлийн банкныхан, манайхан мартах дөхсөн бусад том хулгай луйврын ард байдаг нам дамнасан улстөрчид, тэдний нөөлөгт үйл ажиллагаагаа явуулдаг бүлэглэл ажиллаад эхэлсэн байна. Гэхдээ тэр нь ил биш далд үргэлжилдэгт учир бий. Байсгээд л зөрчил тэмцлийн сураг сонсогддог. Тэднийг дийлэх үү, үгүй юу гэдэг нь Л.Оюун-Эрдэнийн хамгийн том даваа юм.

Бас дээрх том том хулгайд журмын нөхөд нь олноороо холбогдчихсон. Нэр ус нь эхнээсээ ил болж байгаа ч хууль, шүүхээр хариуцлага тооцуулсан нь одоогоор алга. Тэгэхээр олон нийт нүүрсний хулгай мэтийг шударгаар шийдэх эсэхэд эргэлзсэн хэвээр л байна. Өөрөөр хэлбэл, том хэргүүдийн хувь заяа хэрхэх нь Л.Оюун-Эрдэнийг хүлээж буй нэг том даваа болоод байна. Тэр “Өөрчлөлт өвдөлт өгнө” гэдэг. Нөхдөө хуулийн дор суулгахдаа өөрөө ч өвдөх нь ойлгомжтой. Дэлхийгээрээ мэддэг авлигатай тэмцэгчийн үг бий. Сингапурын эцэг гэгддэг тус улсын Ерөнхий сайд асан Ли Куан Ю “Авлигатай тэмцэхийн тулд чи маш хэрцгий байх хэрэгтэй. Хээл хахууль авсан л бол хамаатан садан, найз нөхдөө ч илчлэхэд бэлэн байх хэрэгтэй” хэмээн цаг үргэлж хэлдэг байжээ. Хэлсэндээ хүрч, хэд хэдэн сайд, төрийн өндөр албан тушаалтныг хахууль авсан хэргээр шоронд хийсэн. Тэр дунд Үндэсний хөгжлийн яамны сайдаар ажиллаж байсан өөрийнх нь дотны анд ч багтсан байдаг. Хятадын дарга Си Жиньпин ч “Авлигатай тэмцвэл нам маань сүйрнэ. Би мэдэж байна. Гэхдээ авилгатай тэмцэхгүй бол улс маань сүйрнэ, та нар бүгд мэдэж байгаа” гэж хэлээд олон том ажиллагаагаа явуулсан гэдэг. Л.Оюун-Эрдэнэ ч ийм агуулгатай үг хэлж байсан. Тэрбээр “Авлигатай тэмцэнэ гэдэг бол бид өөрөө өөрсөдтэйгөө, мөн намынхаа журмын нөхөдтэйгөө тэмцэнэ гэсэн үг” гээд хэлчихсэн шүү.

Эднээс гадна системийн шинэчлэл гэдэг зүйлийг хаа сайгүй ярих боллоо. Үндсэн хуульд гар хүрч, улс төрийн тоглоомын дүрмийг шинээр тогтооно гэсэн үг. Гэхдээ үүнийг хэрхэн, ямар арга замаар ирээдүйтэй, “эх эцэхгүй, тугал турахгүй”-гээр хийх вэ гэдэг ихээхэн чухал. Энэ бол Л.Оюун-Эрдэнийн давах бас нэг том даваа нь мөнөөс мөн.

2023 он гараад удаагүй байхад Засгийн газраас “5Ш” ажиллагаа явуулахаа зарласан. Сарын өмнө бодлого болгоод баталчихлаа. “Шүгэл”, “Шүүр”, “Шувуу”, “Шилжүүлэн авах”, “Шил” ажиллагаануудыг хэрэгжүүлнэ гэсэн. Ажиллагаа бүр нь маш их ажилтай. Бас гацаж, зогсох магадлал өндөртэй. Сонгууль дөхсөн ийм үед хийж чадахгүй бол шууд “хасах оноо” авчрах эрсдэлтэй. Тэр утгаараа “Ш” ажиллагаанууд ч яахын аргагүй томоохон даваа болж байгаа юм.

Оюу толгойгоор дамжуулсан

Л.Оюун-Эрдэнийн мессеж

Энэ сарын 13-нд Оюу толгойн гүний уурхай олборлолтоо эхлүүллээ. Монгол Улсын хувьд маш том, түүхэн үйл явдал болов. Энэ талаар манайхан хангалттай мэдээлэл хүртэцгээсэн. Эндээс иргэдийн түрийвч зузаарч, халаас түнтийх хүлээлт ч үүслээ.

Гэхдээ бидний анзаарахгүй явдлууд байна, бас. Оюу толгойн гүний уурхайн нээлтийг сурвалжлахаар гадаадын 30 гаруй томоохон мэдээллийн агентлагууд иржээ. Тэдэнд болон гадаадын бусад зочдод зориулж Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ англиар товч мэдээлэл хийсэн байна. Тэрбээр “Монгол Улс дэлхийд дөрөвт эрэмбэлэгдэх зэс үйлдвэрлэгч болж байгаагаа 100 гаруй метрийн гүнээс дэлхий дахинд ийнхүү зарлаж байгаадаа таатай байна. Энэ завшааныг ашиглан өнөөдрийн амжилтыг бий болгохын төлөө шаргуу ажилласан хүн бүхэнд талархал илэрхийлье. Энэ түүхэн арга хэмжээнд оролцож буй “Рио Тинто” группийн гүйцэтгэх захирал Якоб Стаусхолм танд баярлалаа. Өнгөрсөн оны нэгдүгээр сард бид хамтдаа гүний уурхайн эхний тэсэлгээг хийх товчлуурыг дарж байсан. Харин өнөөдөр олборлолтыг эхлүүлж байна. Би дөнгөж сая бүтээгдэхүүний дээжийг авлаа. Бидний туулсан зам дардан байгаагүй. Гэхдээ бид үүнийг хийж чадлаа. Юуны өмнө, зэс нь цахилгаан автомашин, өндөр технологийн шийдэлд нэн шаардлагатай бүтээгдэхүүн юм. Тиймээс Оюу толгойн зэс нь Монголд төдийгүй дэлхийн хөгжилд чухал гэдгийг онцлон тэмдэглэж байна. Энэ нь Монгол Улсын хувьд дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлтийн эсрэг тэмцэлд оруулж буй хувь нэмэр, хичээл зүтгэл юм. Оюу толгой төсөл нь “Алсын хараа-2050” Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлогыг хэрэгжүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэнэ. Долоон жилийн дотор жилд 500 мянган тонн зэсийн баяжмал үйлдвэрлэх тооцоолол бий. Энэ төслөөс Монголын ард түмний хүртэх үр өгөөж нэмэгдэнэ гэсэн үг. Оюу толгойн гүний уурхайн олборлолтын дүнд манай улсын нэг хүнд ногдох ДНБ 10 мянган ам.долларт хүрнэ гэж тооцоолж байна. Оюу толгой төсөл нь Монгол Улсын хувьд хамгийн том гадаадын хөрөнгө оруулалтын болон төр хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааны төсөл гэдгээрээ чухал түншлэлүүдийн нэг билээ. Энэ төсөл нь Монгол Улс итгэлтэй түнш гэдгийг дэлхийд нотлон харуулж байна. Монгол Улс бүх бизнест нээлттэй. Монгол Улс далайд гарцгүй ч оюун санааны хувьд нээлттэй. Бидэнд уул уурхайгаас гадна ноолуур, аялал жуулчлал, эрчим хүч, тээвэр логистик зэрэг салбарт хөгжлийн асар том боломж бий. Бид долдугаар сард “Монголын эдийн засгийн чуулга уулзалт”-ыг зохион байгуулна. Энэ хугацаа нь монголчууд бидний хувьд Үндэсний их баяр наадмаа тэмдэглэдэг хамгийн сайхан цаг байдаг. Та бүхэн манай улсад зочлон ирж, наадам үзэж, манай эдийн засгийн чуулга уулзалтад оролцохыг урьж байна. Долдугаар сард уулзахын ерөөл дэвшүүлье. Монгол Улсад тавтай морил” гэжээ. Л.Оюун-Эрдэнийн хэлэх гээд байгаа санаа нь эндээс тодорхой харагдаж байна. “Монгол Улс итгэлтэй түнш гэдгийг дэлхийд нотлон харуулж байна” гэдэг л Оюу толгой төслөөр дамжуулсан түүний гол мессеж аж. Монгол Улсын хувьд өнгөрсөн 30-аад жилд хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг алдсан нь үнэн. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг дээрэмдэж үлдчихсэн өч төчнөөн жишээ бий. Энэ бол нотолгоо. Ийм байхад гадаад ертөнцөд биднийг юу гэж ойлгодог нь дэндүү тодорхой юм. Тэгэхээр энэ алдагдсан итгэлийг сэргээх нь одоо эрх барьж буй нөхдүүдийн хийх ажил мөнөөс мөн болж буй хэрэг. Тэр утгаараа дэлхийн нэр хүндтэй 30 гаруй мэдээллийн агентлаг Монголд ирнэ гэдэг бол алдаж болохооргүй боломж юм. Л.Оюун-Эрдэнэ ч ашиглаад авчээ. Учир нь тэрбээр “Рио Тинто” групптэй учраа олохын тулд олон улсын томоохон мэдээллийн агентлагуудтай ажиллаж, хоёр жил орчим “байлдсан” туршлагатай гэдэг юм.

“Хад, далай, загас гурав” ба жижигхэн Монголын том үг

Оюу толгойн гүний уурхайн нээлтийн үеэр гаднын мэдээллийн агентлагууд Л.Оюун-Эрдэнээс ярилцлага, тодруулга авчээ. Түүнийгээ өөр өөрийн өнцгөөр дэлхий нийтэд хүргээд эхэлжээ.

Гаднын сэтгүүлчид, агентлагуудад жижигхэн Монголын том ордын олборлолтоос гадан, газарзүйн байршлын хувьд дэлхийн хоёр том тоглогч Орос, Хятадын дунд оршдог Монголын Ерөнхий сайдын байр суурь сонирхолтой байх нь тодорхой юм. Тийм асуултуудыг ч тавьсан байна. Тухайлбал, Английн “The Times”-т “Хүйтэн дайны үеийнх шиг нөхцөл байдал үүсэхээс Монгол Улс болгоомжилж байна” гэсэн гарчигтай тойм нийтлэгджээ.

Түүнээс нь онцолбол “Дэлхий хүйтэн дайны нөхцөл байдал руу шилжиж байна. Барууны улс орнууд зэр зэвсгийн зардалд зарцуулж буй төсвөө хөгжиж буй улс орнуудад чиглүүлсэн бол илүү утга учиртай” гэж Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ хэллээ. Барууны улсуудтай геополитикийн болон цэрэг зэвсгийн сөргөлдөөнтэй байгаа авторитар дэглэм бүхий Орос, Хятад гэсэн хоёр их гүрний дундах ардчилсан Монгол Улсын эмзэг нөхцөл байдлыг ойлгож хандахыг тэрээр олон улсаас хүсэж байна. “Их гүрнүүдийн сөргөлдөөнөөс хамгийн их хохирч үлдэх нь хөгжиж буй жижиг улс орнууд байх болно. Гэр бүл салахад хүүхдэд хамгийн хүнд тусдагтай адил” хэмээн Монгол Улсын Ерөнхий сайд хэлсэн юм” гэж бичжээ.

За тэгээд л, үүнийг хальт ойлгосон зарим нь “Ерөнхий сайд Орос Хятадыг аав, ээжээ гэлээ” гэж байгаа нь харагдлаа. Угтаа энэ нь эндээ хэл амаа билүүдэж суудаг “улс төр”-өөс огт өөр зүйл шүү. Оронд нь “Бид хэн бэ” гэдгээ бодох хэрэгтэй юм. Олон улс, геополитикийн онолчдын үгийг харах нь зөв биз. Милан Кундер, Дэвид Вайтел, Маршал Зингер, Халук Гергер, Халук Гергер нарын дундаас шүүсэн тодорхойлолтоор “Манайх шиг улс нь ихэнхдээ газарзүйн таагүй байршилд оршдог. Түүхий эд, гадаадын хөрөнгө оруулалт, зээл тусламж, олон улсын дэд бүтэц зэргээс эдийн засаг нь ихээхэн хамааралтай. Олон улсын харилцаанд эзлэх улстөрийн жин нөлөө багатай. Өөрийгөө хамгаалах хангалттай цэрэг-зэвсэгт хүчингүй. Олон улсын харилцааны цөм болсон тоглогчид” гэдэг.Мөн жижиг улсын хувьд анх олон улсын тавцанд гарч ирсэн тэр мөчөөс эхлэн өөрийн тусгаар тогтнолыг хангах явдлыг хамгийн гол сонирхол нь болдог байна. Тиймээс гадаад бодлогоо аюулгүй байдалд үндэслэн явуулдаг байна. Энэ талаас нь аваад үзвэл Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ харин ч том сэдвээр под хийтэл дуугарчихсан байгаа юм.

Бас “Барууны улс орнууд Америк болон түүний холбоотнуудын талд орох уу, эсвэл Орос, Хятадын талд зогсох уу гэдэг шахалтыг жижиг улс орнуудад тулгаж байгаа нь тэднийг сонголтгүй, буланд шахаж хэцүү байдалд оруулж байна гэж Л.Оюун-Эрдэнэ үзэж байна” гээд “Монгол Улс В.Путинд эвгүй сэтгэгдэл төрүүлэхээс болгоомжилж Оросын түрэмгийллийг буруушаах санал хураалтад Хятад, Иран, Энэтхэг зэрэг улсын хамт түдгэлзсэн санал өгсө. Энэ нь НҮБ-ын өмнө өөрсдийгөө таагүй байдалд оруулсан юм.“Түдгэлзэнэ” гэдэг бол амаргүй шийдвэр ч гэлээ бид дипломат тэнцвэрийг хадгалахын тулд энэ цаг үед бидний хийж чадах хамгийн зөв алхам гэж тус улсын Ерөнхий сайд хэлж байна. “Монгол Улс далайд гарцгүй ч гэлээ Монголын ард түмэнд үзэл санааны хязгаар гэж үгүй. Монголчууд эрх чөлөө, ардчиллын талд тууштай зогсож, түүнийгээ хайрлан хамгаалдаг улс. Гэхдээ хэрэв та миний оронд байсан бол юу хийх байсан бэ” гэж тэр асуув” гэжэээ.

Үнэхээр ч манай “Түдгэлзсэн” саналын дараа гадна, дотнын янз бүрийн дүгнэлтүүд хөвөрсөн. Тэр утгаараа Ерөнхий сайд Монгол Улсын байр суурийг ингээд илэрхийлсэн нь цагаа олсон, бүр боломжийг ашигласан хэрэг болов. Тэгээд ч олон улс судлаач, геополитикчид манайх шиг улсын гадаад бодлогод нөлөөлөх олон хүчин зүйлээс хамгийн тулгамдсан нь үндэсний бүрэн эрхийн аюулгүй байдал гэж үздэг. Энэ нь тухайн улсын тусгаар тогтнолын баталгаа болдог байгаа юм. Үндсэндээ их гүрнүүдтэй хил залгаа оршдог манай улсын хувьд гадаад орчиндоо хүчний тэнцвэрийг хадгалах, тусгаар тогтнолоо хамгаалахын тулд НҮБ дээр “түдгэлзсэн” нь гадаад бодлого, геополитик гадарладаг хэнд ч ойлгомжтой юм. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улс их гүрний сонирхлын бүс, тойрогт өртөхгүйн тулд “түдгэлзсэн”-ээ ийн олон улсад тайлбарласан л хэрэг юм. Тиймээс ч “The Times”-ийнхан Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэтэй ярилцсанаа “Орост тавьж буй барууны хоригийг буруутгахгүй ч Монголтой адил жижиг улс оронд тусч буй сөрөг үр дагаврыг анзаарахгүй өнгөрч болохгүй гэдгийг тэрбээр онцолж байна. Мөн тэрбээр энэ бүхэн биднээс үл шалтгаалах нөхцөл байдал боловч манай ард түмний аж амьдралд шууд сөрөг дагавар үзүүлж байдаг. Зүйрлэж хэлбэл, далайн эргийн шуургатай адил. Давлагаа эргийн хадыг алгадна. Далай байдгаараа, хад ч хэвээрээ. Гэвч хүчтэй давлагаанд шидэгдсэн загас, жараахай дунд нь үрэгдэж байдаг гэж жишээ болгон ярьсан” гэж “дуусгасан” байгаа юм.

Нэг талаас, Л.Оюун-Эрдэнэ үүгээрээ олон улсад Монгол Улсыг зөвөөр ойлгуулах, өөрөөр хэлбэл, хүйтэн дайны талаар, НҮБ дээр түдгэлзсэн санал өгсөн талаарзохих тайлбаруудыг өгчээ. Үүнийг гадаад бодлогын прагматик байр суурь гэж болно. Өөрөөр хэлбэл, энэ байр суурь нь өнөөдөр үйлчилж байгаа олон улсын харилцааны системийн бүтэц, их гүрнүүдийн хүчний харьцаа, бүс нутгийн улстөрийн нөхцөл байдал зэргийг өөрийн үндэсний ашиг сонирхлын үүднээс үнэлж, тухайн нөхцөлд ашигтай гэж үзсэн гэж уншигдаж байна. Харин нөгөө талаас урьд өмнө Монгол Улсын Ерөнхий сайдын хэмжээнд ийм томоохон асуудлаар олон улсад байр суурь илэрхийлж байсан түүхгүй. Тэр утгаараа энэ удаад Л.Оюун-Эрдэнийн томоохон агентлагуудаар дамжуулсан байр суурь нь Монгол Улсын хувьд тун чухал юм. Ер нь бол түүнийг “Гадаад харилцаа, геополитикийн асуудлаар их сонин тоглолт хийдэг” гэж экспертүүд хэлдэг. Түүний НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Антонио Гуттерешийг Монголд ирэхэд хийсэн уулзалт, бас Япон, Хятад, Сингапур, Герман, сая Солонгост хийсэн айлчлал зэрэг хэд хэдэн үйл явдлаас гадаад харилцааны мэргэжилтнүүд ийм дүгнэлтийг хийсэн байдаг. Түүнчлэн Л.Оюун-Эрдэнийн тухайд олон улсад легитим бий болсон нь илтэд анзаарагдах болсон. Эдгээр экспертүүд ч хэлээд эхэлсэн.

Төгсгөлд нь

Ер нь бол Л.Оюун-Эрдэнийн хувьд Ерөнхий сайдаар ингэж хоёр жил ажиллахдаа ямар ч хэвлэлд ярилцлага өгөлгүй саяхныг хүрсэн. Харин Засгийн газрынхаа яг хоёр жилийн ойтой давхцуулаад, сая цагаан сарын өмнө МҮОНТВ-д бүх сэдвээр дэлгэрэнгүй ярилцлага өгсөн. Уг нь тэр Ерөнхий сайд болоогүй байхдаа үг, үйлдэл бүрээ тайлбарлаж явдаг улстөрч байсан. Гэтэл өнгөрсөн хоёр жилийн турш ам нээгээгүй нь элдвийн таамаг, ойлгомжгүй байдал үүсгэсээр ирсэн. Тэрээр энэ ярилцлагааараа тэр бүхэнд зохих хариултыг өгчээ.

Ямартай ч өнөөг хүртэл явж, Ерөнхий сайд, эрх баригч намын дарга болсон Л.Оюун-Эрдэнэ одоогоор хэлсэн, ярьснаасаа буцаагүй л байна.

Тэгэхээр Э.Бат-Үүлийн хэлсэн шиг “Овоо л эр юм, энэ Л.Оюун-Эрдэнэ” гэж дүн тавих хүмүүс нэмэгдсээр байгаа бололтой. Юу гэвэл, өнгөрсөн оны сүүлчээр нүүрсний хулгайг эсэргүүцсэн нийтийн жагсаал Сүхбаатарын талбайд болсон. Тэр жагсаал руу Л.Оюун-Эрдэнэ гарч очсон байдаг. Тэгэхэд Э.Бат-Үүл “Л.Оюун-Эрдэнэ овоо шүү дээ. Эр хурга. Уулзахыг шаардсан “хөөрсөн олон түмэн”-тэйгээ гараад уулзчихаж байна” хэмээн жиргэсэн байж билээ.

Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайд Б.Бат-Эрдэнэтэй цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Цаг үеийн асуудлаас яриагаа эхэлье ээ. Сүүлийн үед цахим орчноор тантай холбоотой асуудал их яригдах боллоо. Зарим нэг олны танил хүмүүст газар олгосон гэх мэт. Энэ яваад байгаа мэдээллүүдэд та бодитой тайлбар өгөхгүй юу?

-Манай Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам үргэлж шилэн, ил тод байх зарчмыг баримтлан ажилладаг байгууллага. Тэр утгаараа Ерөнхий сайд “5 Ш” хөтөлбөрийг зарлаж, үүгээрээ шилэн байх үүргийг өгсөн. Үүний дагуу ч тэр бид бүхэн ил тод байхыг илүүд эрхэмлэдэг. Тиймээс сүүлийн үед нийгэмд үүсээд байгаа асуудал болгонд тайлбар хэлэх нь зөв өө. Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хууль гэж бий. Энэхүү хуулиар хэн нэгэн этгээдэд газар бэлэглэх ямар ч боломжгүй. Дуучин Д.Болд, Кёкүшюзан Д.Батбаяр, Т.Баясгалан болон 48 иргэнд газар олгосон тухай мэдээлэл сошиалаар сүүлийн үед их явлаа.

-За эхлээд та дуучин Болдод газар олгосон эсэх талаараа тодруулчих уу?

-Дуучин Болдын хувьд газар олгогдсон олон иргэдийн дунд л орсон асуудал. Гэхдээ гадуур яригдаад байгаа шиг 2.7 га газар олгоогүй. Өнгөрсөн хугацаанд манай яамнаас аль болох газар шинээр олгохгүй байх зарчмаар ажиллаж ирсэн. Ер нь ч нөгөө талдаа олгох газар угаасаа байхгүй юм билээ. Миний бие сайдаар томилогдсоныхоо дараахан Богд хан дархан цаазат газар нутаг дээр 5594 га газрыг улсын тусгай хамгаалалттай газар нутаг буюу дархан цаазат газар дээр хамгаалалтын бүсэд албан ёсоор шилжүүлсэн. Ингэснээр тухайн газар нутгийг дахин ашиглах болон ашиглахаас урьдчилсан сэргийлсэн арга хэмжээнүүдийг авсан. 2023 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс Зөвшөөрлийн тухай хууль хэрэгжиж эхэлсэн. Уг хуулиар газрыг зөвхөн дуудлага худалдаа сонгон шалгаруулалтаар олгох заалттай. Харин тусгай хамгаалалттай газар нутагт дуудлага худалдаа гэдэг ойлголт байхгүй, зөвхөн төслийг сонгон шалгаруулах хэлбэрээр олгогдох эрх зүйн зохицуулалттай байдаг.

Бид цаашид Богд ууланд газар олгогдохгүй есөн амыг зарласан. Тухайлбал, Нүхт, Шажин Хурах, Тайн, Залаат, Энхтайван, Мандшир, Богино, Ширдэгт, Зандмаан ам хэмээх газруудад газар олгохыг хориглосон. Дуучин Болдын хувьд долоон жилийн өмнө Нүхтийн аманд орон сууц буюу хаус худалдаж авсан юм билээ. Тухайн хаус худалдаж авсантай холбогдуулан үл хөдлөх хөрөнгийн гэрчилгээ гарсан. Иргэний хууль бусад холбогдох хууль тогтоомжуудаар энэ мэт иргэдийн үл хөдлөх хөрөнгийн гэрчилгээгээр баталгаажсан газар олголтуудыг хийсэн. Тиймээс дахин хэлэхэд дуучин Болдод 2.7 га газар олгогдсон зүйл огт байхгүй. Бүр бэлэглэлийн шинж чанартай зүйл юу ч байхгүй шүү. Хүний үл хөдлөх хөрөнгө өөрөө Үндсэн хууль болон бусад холбогдох хуулиар шийдвэрлэгдэж байгаа л асуудал шүү.

-Авто угаалгын газрууд саарал ус ашиглах асуудлыг та хөндсөн. Яг эдгээр аж ахуйн нэгжүүд саарал ус ашиглах боломж, нөгөөтэйгүүр санхүү, технологийн шийдлээ хэрхэн бүрдүүлэх ёстой гэж та үзэж байгаа юм бэ. Шууд саарал ус хэрэглэ гээд тулгачих нь ер нь зөв үү?

-2018 оны цэвэршүүлсэн ус дахин ашигллах талаарх стандарт бий. Мөн үүнтэй холбоотой Засгийн газрын тогтоол ч байгаа. Төв цэвэрлэх байгууламжийн цэвэршүүлсэн усыг дахин ашиглах асуудлыг Монгол Улсын Засгийн газраас холбогдох яамдыг даалгасан байдаг. Манай яамын хувьд уг асуудлыг хэрэгжилт дээр нь хяналт тавих чиг үүргийг өгчихсөн байгаа. Тэр утгаараа автомашин угаалгатай холбоотойгоор шинээр энэхүү асуудлыг хөндөж байгаа зүйл огт байхгүй. 2020, 2021 онуудад энэ чиглэлээр БОАЖ-ын сайдын тушаал удаа дараа гарч байсан. Улмаар Засгийн газрын тогтоолын хэрэгжилтийг хангуулахаар ажиллаж ирсэн байдаг. Монгол Улсын Засгийн газрын тогтоол гарсан л бол үүнийг хэрэгжүүлэх нь холбогдох салбар яамдын үүрэг. Тэр утгаараа манай яам болоод би гэнэт өнөөдөр л энэ асуудлыг тавиад хэрэгжүүлэх гээд яваа зүйл байхгүй гэж ойлгох хэрэгтэй. Жил бүр манай улс гол, мөрөн, булаг шандаа зуу, зуугаар нь алдаж байна. Уур амьсгалын өөрчлөлтөд хамгийн их өртөж байгаа дэлхийн 10 орны нэг нь манай улс. Монгол Улсын гадаргын ус 98, харин гүний ус нь хоёрхон хувь байдаг. Тэрхүү 98 хувийн 60 гаруй хувь нь гадагшаа урсгалтай. Өөрөөр хэлбэл Монгол Улс дотор бус хил гараад явчихдаг гэсэн үг. Тэр утгаараа уудаг цэвэр усаараа автомашин угаагаад явах ёстой юу. Өнөөдөр технологийн хувьд маш өндөр боломж хэрэглээнүүд их байна. Нэг зүйлийг албан ёсоор хэлье. Бидний хувьд автомашиныг саарал усаар угаа гэдэг шийдвэр огт гаргаагүй. Гэхдээ саарал усаар угааж болохгүй гэж бас хэлээгүй. Автомашиныг усаар бус уураар ч угааж болно. Ямар нэгэн байдлаар хязгаарлалтын асуудал хөндөөгүй. Өнөөдөр шууд цэвэр усаар битгий угаа гэж хориглоогүй. Харин удахгүй энэ асуудлыг хориглоно шүү гэдгийг урьдчилж сануулж хэлсэн. Гэхдээ нэг талдаа аж ахуйн нэгжүүд бэлэн биш байна гэдэг шалтгаанаар асуудалд хандах нь өрөөсгөл шүү. Өнөөдөр дэлхий дээр амны цэвэр уснаасаа болоод иргэний дайн гарч байгаа улсууд цөөнгүй байна. Гэтэл манайд цэвэр усаараа автомашин угаагаад л сууж байж болохгүй, ийм цаг үе ирсэн шүү гэдгийг л анхааруулж хэлсэн. Өнөөдөр л гэнэт ийм шийдвэр гаргачихсан учраас та бүхэн шийдвэрээ жаахан хойшлуулж өгнө үү гэдэг хүсэлтийг би авахгүй. Учир нь тэртээ 2015 оноос хойш уг асуудлыг хөндөж ярьсан, уулзсан, тодорхой тогтоол, хууль журам үйлчилж эхэлсэн шүү дээ. Угаалгын газруудад шинэ технологи, санхүүжилтээ шийдвэрлээд явах эрх, боломжууд бүрэн нээлттэй байгаа.

-Төрийн нарийн бичгийн дарга болон танай яамны хуулийн хэлтсийн дарга ажлаа өгсөн. Энэ нь сайдтайгаа учраа олж, хамтран ажиллаж чадахгүй гэх үндэслэлтэй. Нөгөөтэйгүүр явсан албан тушаалтнууд та бүхний хооронд нэгнийгээ харлуулах, гүтгэх ажлууд явагдаад байгаа юм биш үү. Яагаад энэ хүмүүс ажлаа өгсөн юм бэ. Тантай үнэхээр гар нийлж ажиллаж чадахгүй байсан уу. Сайдтайгаа ажиллаж чадахгүй бол албаа өгдөг эрх зүйн орчин байдаг юм уу?

-Энэ сарын эхээр Хуулийн хэлтсийн дарга Цогтгэрэлийг ажлаас нь чөлөөлсөн. Учир нь Засгийн газрын “5 Ш” ажиллагааг эхлүүлж байгаа юм гэдгийг манай Төрийн нарийн бичгийн дарга асан Баттулга мэдэгдсэн. Тухайн тушаалыг гаргахдаа өөрийн туслахаараа тушаал бичүүлээд өөрөө гарын үсэг зураад Төрийн захиргаа удирдлагын газрын даргыг авчираад үүнд тамга дараад өг хэмээн даруулсан байдаг. Төрийн алба гэдэг хуультай. Төрийн тангараг өргөсөн жинхэнэ албан хаагч хэн нэгэн эрх мэдэл бүхий даргын туслах болон даргын гарын үсэгтэй тушаалаар ажлаас халагдаж болохгүй. Энэ бол зарчим. Тиймээс бид энэхүү асуудалд Төрийн албаны тухай хуулийг ноцтой зөрчсөн гэсэн үндэслэлээр Төрийн нарийн бичгийн даргын тушаалыг хүчингүй болгосон. Төрийн нарийн бичгийн даргатай бид уулзсан. Тэрхүү уулзалтын үеэр тэрбээр тантай холбоотой, таныг балбах материалуудыг бид олон нийтэд ил болгоно хэмээн сүрдүүлсэн. Хэн нэгэн төрийн албан хаагч өөрийн ажиллаж ирсэн материалаа ажлаас халагдсан нэрийдлээр олон нийтэд цацаж бусдыг гүтгэж, доромжилж болохгүй. Миний хувьд хууль хяналтын байгууллагаар шалгуулахад бэлэн.