Author: ЭНХТӨРИЙН МӨНХТҮВШИН

УИХ-ын гишүүн асан, АН-ын даргын зөвлөх С.Эрдэнэтэй цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Ноосоо тушаачихсан. Намын даргын ажлаа өгчихсөн хүн. Одоо та яг ямар ажил хийж байна. Намдаа тодорхой албан тушаал эрхэлж байгаа юу?

-Намын даргын ажлаа өглөө гээд энэ намаас гараад явчих биш. Ардчилсан намын гишүүн. Тэр утгаараа намынхаа ажлыг үргэлжлүүлээд хийгээд явна. АН-ын шинэ дарга Лу.Гантөмөрийн санал болгосноор АН-ын даргын зөвлөх гэдэг ажилд томилогдсон. Энэ ажлаа аваад хийгээд явж байна. Ер нь бол нам гэдэг бүхэл институц. Ахуй амьдралаар төсөөлбөл нэг өрх айл л гэсэн үг шүү дээ. Мэдээж сонгууль хаяанд ирчихсэн учраас шинэ хуучин гэлтгүй бүгд нийлж, нэгдэж байж намаа ялалтад хүргэнэ. Улс оронд тулгамдаад байгаа нийгэм, эдийн засгийн олон асуудлыг шийдэх улс төрийн хүчнийхээ асуудалд орох шаардлагатай. Нөгөөтэйгүүр Монгол Улсад улс төрийн үйл ажиллагаа явуулдаг голлох намын нэг учраас энэ чигийн үүрэг хариуцлага асар өндөр. Тэр утгаараа нийгэмд хүлээлт маш их байна. Өөрөөр хэлбэл ард түмэн улс орны өмнө тулгамдсан олон асуудлыг хэвийн түвшинд нь аваачих цор ганц улс төрийн хүчнийг АН гэж харж байгаа. Тиймээс энэ өндөр итгэл, үүрэг хариуцлагын эсрэг үйл ажиллагаа явуулах эрх манай намд байхгүй.

-Олон жилийн маргаан эцэс болж, үүрэгт ажлаа өөр хүнд шилжүүлчихлээ. Ингэхэд сая нэг таны нуруу амарч байна уу?

-Миний хувьд гучин гурван жил намынхаа төлөө, ардчиллын төлөө, үйл хэргийнхээ төлөө зүтгэсэн. Энэ хугацаанд янз бүрийн л ажил хийж үзлээ. Намын эгэл жирийн гишүүнээс эхлээд удирдах шатны бүх албан тушаалыг хашиж үзлээ. Үнэндээ энэ бүх үүрэг хариуцлага дунд надад ямар нэгэн зав чөлөө ховор байлаа. Өнөөдрийг хүртэл маш том ачаа үүрч, үүрэг хүлээж ирлээ. Ажлаа өгөөд тодорхой хугацаа өнгөрч байна. Гэтэл энэ хугацаанд миний ачаа хөнгөрөөд байгаа зүйл одоогоор мэдэгдэхгүй байна шүү. Нөгөөтэйгүүр миний чадах зүйл юу байна. Тэр бүхнийг энэ намдаа зориулаад л явна.

-Юутай ч Ардчилсан намын асуудал дууссан гэж бодож байгаа. Шинэ намын даргатай болоод таны хэлдгээр тодорхой хугацаа өнгөрлөө. Шинэ даргын бодлого, нам доторх бүтэц зохион байгуулалтын асуудал яагаад чимээгүй байна вэ. Нөгөөтэйгүүр намын шинэчлэлийн асуудал яригдаж эхэлж байх шиг байна шүү дээ…?

-Эрх мэдэл, албан тушаалын хувьд намын дарга гэдгээрээ Лу.Гантөмөр шинэ хүн байж болно. Харин намын үйл ажиллагаа, өнгөрсөн түүхийн хувьд гэвэл энэ хүн чинь шинэ хүн биш шүү дээ. Тэр намын бүхий л шатанд ажиллаж үзсэн, УИХ, Засгийн газрын гишүүн байж үзсэн хүн. Үүрэг хариуцлага хүлээж явсан улсуудын л нэг. Тиймээс намын дотоод асуудлыг цоо шинэ хүний нүдээр хараагүй болов уу л гэж ойлгож байгаа. Угаасаа л энэ дотроо байсан хүн. Мэдээж шинэ удирдлага, шинэ үүрэг хариуцлага хүлээж авсан хүний хувьд өөрийн гэсэн баг бүрэлдэхүүнтэй байгаа л байх. Өөрийн гэсэн бодлого, зорилго чиглэл байгаа л байх

Тэр утгаараа удахгүй намын бүтэц, шинэчлэлт, зохион байгуулалтын асуудлыг эхлүүлэх байх гэж харж байгаа. Үүнд нь миний хувьд мэдэх зүйлээ зөвлөнө. Мэдэхгүй юманд оролцоод яваад байхгүй л дээ.

-Лу.Гантөмөр даргын саналаар зөвлөх хийж байна гэлээ. Нөгөөтэйгүүр нийгэмд таныг өөр өнцгөөр харах хэсэг байна. Юу гэхээр С.Эрдэнэ ямар тохиролцоонд хүрсний дүнд олон жил хэл ам болсон намын даргын суудлаа Лу.Гантөмөрт өгөв гэж. Та энэ асуултад байр сууриа өмнө нь албан ёсоор хэлээгүй байх аа. Одоо танаас асуухад та ямар тохиролцоонд хүрсэн юм бэ. Яагаад намын даргын суудлаа өгөхөөр шийдэв?

-Нуулгүй хэлэхэд Ардчилсан намын эв нэгдлийг хүний өөрийн гэлтгүй бүгд л маш их хүсч байсан. Ардчилсан нам нэгдээд сөрөг хүчнийхээ үүргийг бодитой биелүүлээд босоод ирээсэй. Ингэвэл нийгэмд эрүүл саруул дуу хоолой гарч ирнэ. Өөрчлөлт шинэчлэлтийн хөрс суурь дахиад сэргэх юм байна гэсэн хүсэлтэй олон мянган хүн байсан. Иргэдийн дунд ч гэсэн ийм хүлээлт их байсан болов уу. Нөгөөтэйгүүр эцэс төгсгөлгүй Ардчилсан намын дотоод маргаан нь эрх баригчдад болон бусад улс төрийн хүчнүүдэд улс төрийн хувьд маш том боломж, нөхцөл байдлыг бий болгож өгөөд байсан. Тиймээс л үүнийг больё. Дотоод маргааныг зөв ч бай, буруу ч бай нэн даруй зогсооё. Эхлээд дотоод маргаанаа зогсоож байж учрыг нь олъё гэдэг ийм л шийдвэрийн үндсэн дээр тамгаа өгсөн. Түүнээс янз бүрийн тохироо, хэлэлцээр хийсэн асуудал огт биш. Өөрөөр хэлбэл бидний маргаанаар тоглоом хийж, янз бүрийн эрх ашиг, сонирхол давамгайлж идэвхтэй гарч ирж байсан учраас үүнийг нэн даруй зогсооё гэдэг зорилгоор нэгдсэн гэсэн үг.

-Зарим хүмүүс таныг албан тушаалын төлөө тохиролцоо хийсэн гэж яриад байна л даа. Ийм зүйл байхгүй юу?

-Албан тушаал, хэрэг дээр наймаалцдаг, тохиролцдог хүн нь би биш. Намайг мэдэх хүмүүс нь бүгд мэддэг л байх. Энэ миний хатуу зарчим шүү.

-Лу.Гантөмөр даргыг Боловсролын зээлийн сангаас хүүхдэдээ зээл гаргуулсан гэж шуугилаа. Ингээд нийгэмд Ардчилсан намын даргын асуудал дахиад яригдаж эхлээд байна л даа. Та намын даргын зөвлөхийн хувьд энэ асуудалд ямар байр суурь илэрхийлэх вэ?

-Лу.Гантөмөрийг Боловсролын зээлийн сантай нэр холбогдоход Ардчилсан намын шинэ дарга гэдэг утгаар нь нийгэмд харлуулах зохион байгуулалттай маш том баг гарч ажилласан нь тодорхой харагдаж байгаа юм. Нөгөөтэйгүүр Боловсролын зээлийн сантай холбоотой асуудлаар шударга үнэний төлөө дуугарч байгаа нэг хэсэг байна. Үүнийг би үгүйсгэхгүй. Үнэхээр бусдын боломжийг хулгайлсан, эрх мэдэл албан тушаалаа ашигласан гэх зэрэг асуудал байгаа юу гэвэл байгаа. Гэхдээ үүнийг маш анхааралтай харвал шударга дуу хоолойгоор асуудлыг яриад байна гэхээсээ илүү улс төрийн нүүдэл яваад байна уу даа л гэж ойлгож байгаа. Өөрөөр хэлбэл улс төрийн зорилготой шатрын нүүдэл хийгдээд байна гэсэн үг. Товчхондоо дахиад л Ардчилсан намыг удирдлагагүй болгох, дахиад л дотоодод нь хагалах, бутлах гэсэн улс төрийн зорилгоор нүүдэл хийгдэж байна. Ялангуяа сонгууль хаяанд ирчихсэн цаг үед энэ зорилго нь илүү тодорхой харагдаад байгаа юм.

-Ер нь таны хувьд Боловсролын зээлийн сангийн асуудлыг юу гэж ойлгож байна вэ. Хувь улстөрчийнхөө үүднээс гэвэл…?

-Тэр битгий хэл эрх барьж байгаа намын гишүүд улаан цагаандаа гарчихсан энэ асуудлыг ярьж байна. Эцсийн дүндээ шүүхээс хэн нэгнийг гэм буруутай эсэхийг тогтоогоогүй бол хэнийг ч буруутан гэж үзэх ёсгүй. Тухайлбал, Лу.Гантөмөрийн хувьд ямар гэмт хэрэг хийчихсэн болохоороо бусдын хэлээд байгаа шиг Ардчилсан намын даргын суудлаа өгөх хэмжээнд яригдах ёстой юм. Үнэхээр шүүхээс энэ хүнд хариуцлага тооцох шийдвэр гаргасан бол энэ асуудлыг ярьж болох. Гэтэл тийм зүйл одоогоор алга байна. Нөгөөтэйгүүр зээл гэдэг бол гэмт хэрэг огт биш. Зориулалтын дагуу зээл авах нь зах зээлийн байдаг л энгийн харилцаа. Бидний зорьж яваа хүмүүнлэг, иргэний нийгэмд байдаг л санхүүгийн хэрэгцээ. Мэдээж бусдын боломжийг хулгайлах, эрх мэдэл албан тушаалаа ашиглах зэрэг нь гэмт хэрэг. Гэхдээ үүнийг эцсийн үр дүндээ нотлох баримтаар л тогтооно. Боловсролын зээлийн сангаас авсан нийт зээлийн 90 гаруй хувийг эрх баригчид өөрсдөө хамаарал бүхий этгээддээ олгочихсон юм билээ. Гэтэл Ардчилсан намын тухайд гэвэл энэ зээлийн дөрвөн хувь ч гэдэг юм уу үсрээд зургаан хувьд л зээл олгогдсон гэсэн тоон үзүүлэлт байна лээ. Энэ утгаараа сангуудын зээлийг харахад үнэхээр иргэдийн бухимдаад байгаа шиг эрх мэдэлд ойр албан тушаалтнууд нь өөрсдийн хамаарал бүхий этгээддээ олгочихсон байгаа байхгүй юу. Үнэхээр эдгээр сангуудыг гомдмоор тоночихсон, дээрэмдчихсэн, хулгайлчихсан л байна. Би хэллээ. Хэн хамгийн их тоноод, хулгайлаад байгаа. Тэгээд эцэстээ хэн хариуцлага хүлээж байгаа юм. 2020 онд ЖДҮ сангаас эрх баригчдын ихэнх нь хулгай хийгээ биз дээ. Эдгээр хулгай хийсэн нөхдийг дахин намаас нэр дэвшүүлэхгүй гэдгээ хэлсэн атлаа өнөөдөр ихэнх нь буцаад ороод ирсэн л байгаа байхгүй юу. Ийм шударга бус байж болохгүй. Тоносон, дээрэмдсэн, хулгайлсан үйлдэл, үйл ажиллагаа нь ил тод байхад хариуцлага хүлээх битгий хэл өмнөхөөсөө өндөр албан тушаал хашаад л явж байна. Тэгээд хэн яг хариуцлага хүлээчихээд байна. Би үүнийг их гайхдаг.

-Сангуудыг ил тод болгосон. Сангаас зээл авсан албан тушаалтан ховор болсон. Таны нэр ч Нийгмийн даатгалын даатгалын сантай холбогдсон. Таныг хамаарал бүхий этгээддээ 4.1 тэрбум төгрөг гаргуулж өгсөн гэдэг зүйлийг ярьж байна…?

-Нийгмийн даатгалын сан биш л дээ. Хамаарал бүхий компани гэдэг нь манай ээжийн амралтын газрыг яриад байгаа юм. Тэр ахмадын амралтын газар нь Нийгмийн даатгалын сангаас биш Халамжийн сангаас буюу төрөөс зохих ёсныхоо төлбөрийг авдаг. Манайхан сангуудаа хооронд нь хольж их ярьж байна. Яг ямар сан ямар зориулалттай, ямар нь зээл гаргадаг эсэхийг ойлгохгүй байна. Нийгмийн даатгалын сангаас ерөөсөө таван сан л байдаг. Тэтгэвэр, тэтгэмж, ажилгүйдэл, үйлдвэрлэл ослын, эрүүл мэндийн сан гэсэн таван төрөлтэй. Энэ таван сан таван чиглэлээр л санхүүжилтээ олгодог. Гэтэл манайхан тэр тэдэн тэрбумыг авчээ гэж их ярьж байна. Угтаа асуудал мөнгөн дүндээ биш. Таван зуун мянга эсвэл таван тэрбум төгрөг авсан ч байж болно. Гол нь зориулалтын дагуу, хуулийн дагуу авсан уу л гэдэг асуудал байгаа.

-Тантай хамааруулж яриад байгаа асуудал нь ямар учиртай юм бэ?

-Манай хамаарал бүхий гэж яриад байгаа “Их тамир” гээд амралт Хандгайтад байдаг. Нэг ээлждээ зургаан зуу гаруй ахмад хүлээн авах хүчин чадалтай. Энэ амралтыг мэдэхгүй ахмадууд гэж байхгүй. Ер нь ахмадууд амралт сонгохоороо Их тамирыг сонгодог юм билээ. Байгуулагдаад 23 жилийн түүхийг өнгөрүүлж байна. Яагаад үүнийг надтай холбоод байгаа вэ гэж асуулаа. Ийм учиртай. Жил бүрийн хоёрдугаар сард багтаагаад тендер зарладаг. Ахмадын хуультай. Энэ хуулиар ахмадууд жилд хоёр удаа улсаас хөнгөлөлттэй амралт, сувилалд хэвтэх эрхтэй. Сувилалд хэвтвэл Эрүүл мэндийн даатгалын сангаас хөнгөлөлт нь олгогдоно. Амралтын хөнгөлөлтийг Халамжийн сангаас олгодог. Тэр утгаараа тендерийн болзолд тэнцсэн амралтын газрууд халамжийн байгууллагатай гэрээ хийгээд тухайн жилдээ ахмадуудад үйлчлэх эрхээ авдаг. Ингээд нэг ахмад хоногийн гучин мянган төгрөгөөр үйлчилгээгээ авдаг. Үүний хорин мянгыг улсаас хөнгөлөлт гэж олгодог. Тэгээд л тухайн амралтын газар хэдэн ахмадад үйлчилсэн байна, тэр тоогоороо улсаас авах ёстой төлбөрөө авдаг гэсэн үг. Үүнийг л надтай хамааруулж, би тийшээ санхүүжилт олгочихсон юм шиг яриад байгаа нь утгагүй. Надтай надгүй ажил хийсэн л бол хөлс, өртгөө улсаас гаргуулж авна. Үүнд миний оролцоо болоод хуулийн зөрчил огт байхгүй. Хэрвээ тийм зүйл байвал гаргаад ир гэж би хэлж байгаа. Нөгөөтэйгүүр ахмадын амралт өнөөдөр ямар ч ашиггүй. Гэхдээ миний ээж энэ амралтын газрыг хорь гаруй жил ажиллууллаа. Өөрөө өдгөө ная хүрч яваа ахмад хүн. Тиймээс хэдэн ахмадуудаа энэ газарт цуглуулж, алжаал ядаргааг нь тайлчих юмсан гэсэн сэтгэлээр мөн тухайн амралтын газарт ажиллаж байгаа хүмүүсийн амьжиргааг нь таслахгүй юмсан гэсэн итгэлээр л өдийг болтол хандаж ирсэн хүн. Ердөө ийм л зүйл байгаа шүү. Өнөөдөр үнэндээ гучин мянган төгрөгийн амралтын газар битгий хэл хоолны газар ч ховор байгаа. Гэтэл тэр амралт өдрийн гурван хоолтой, ая тухтай орчинд бүхий л зүйлээр тав тухтай үйлчилж байна. Миний хувьд улс төрд гуч гаруй жил ажиллахдаа улсын төсөвт хэзээ ч гар дүрж үзээгүй. Тийм түүх байхгүй. Харин зохион байгуулалттайгаар энэ олон сангийн аль нэг луйвар булхайн асуудалд миний нэрийг оруулчих гээд л үзээд байх шиг байна. Харамсалтай нь надад нэр холбогдох, мөнгө төгрөг авсан, идэж уусан нэг ч түүх, нэг ч сэжүүр байхгүй.

-Та сайдаар ажиллаж байхдаа Халамжийн сангаас хамаарал бүхий компани руугаа санхүүжилт хийчихсэн юм биш үү?

-Би харин хэлээд байна шүү дээ. Надад тийм зүйл огт байхгүй. Үнэхээр байгаа гэж бодож байгаа бол түүнийгээ нотолчих. Ямар нэгэн сантай, төсөв хөрөнгөтэй холбоотой асуудал байдал нотлох баримттай нь гаргаад ир. Тийм зүйл үнэхээр байхгүй. Ямар нэгэн асуудалд нэр холбогдуулах гэж хар пиар их л хийж байна. Одоо үүнийгээ больдоггүй л юм байх даа. Надаас ухаад ухаад юу ч гарч ирэхгүй шүү дээ. Сая Боловсролын зээлийн сангаас миний хүүг зээл аваад Канадын Торонтогийн их сургуульд сурсан л гэж ярьж байна. Тийм сургууль байдаг эсэхийг нь ч мэдэх юм алга. Миний хүү Канад руу хэзээ ч явж үзээгүй. Өөрөө Хятад улсад төгсөөд дараа нь МУИС-ийн Хууль зүйн ангийг төгссөн хүн. Би долоон хүүхэд өсгөж, өндийлгөсөн. Зургаан хүүхэд маань гадаад дотоодын их дээд сургууль төгссөн. Нэг ч хүүхдээ нэг ч төгрөгийн зээлээр сургаж үзээгүй. Зургаан хүүхдээ өөрийнхөө л хүч хөдөлмөрөөр сургаж, өдий зэрэгт хүргэсэн хүн. Бүгд л одоо дор бүрнээ ажил хөдөлмөр хийгээд явж байгаа. Миний зургаан хүүхдээс нэг нь ч төрд ажиллаж байгаагүй.

-Нэг нь ч төрд ажиллаж байгаагүй гэж үү. Танай нэг хүүхэд Баянгол дүүрэгт ажилладаг байсан гэж шуугьж байсан даа…?

-Манай хүргэн л Баянгол дүүрэгт ажиллаж байсан. Өөрөөр миний хүүхдүүд төрд огт ажиллаж байгаагүй. Гэтэл намайг Баянгол дүүргийг ах дүү, үр хүүхдээрээ дүүргэчихсэн мэтээр л харлуулдаг. Үнэндээ би чинь ах дүү цөөхүүлээ хүн. Эцэг эхээс хоёулхнаа байсан. Ганц дүү маань бурхан болсон. Гэтэл ийм зүйлээр хүнийг гүтгэж, харлуулдаг. Хэрвээ миний хүү Торонтод сурч байсан юм бол тухайн сургуулийн төлбөр тооцооны баримт нь хаана байна. Явсан, ирсэн баримт нь хаана байна. Үнэхээр сурч байсан бол ийм баримт үлдэнэ. Гэтэл үүнийг ил гаргаж ирэхгүй байгаа. Угаасаа байхгүй юм чинь юу гаргаж ирэх билээ дээ. Бусдын баримтуудыг ил тод дэлгээд л байгаа шүү дээ. Үнэндээ надад тийм баримт байсан бол эд нар хамгийн түрүүнд л дэлгэчихсэн байгаа шүү.

-Ер нь хууль хяналтын байгууллагад таныг шалгаж байгаа зүйл байна уу?

-Байгаа, хоёр ч асуудал бий. Энэ хоёр асуудал дөрөв дэх жил рүүгээ ороод явж л байна. Яг ямар үндэслэлтэй нь бүү мэд. Манай нөгөө Женко гэх нөхөр л хийсэн ажил. Тэр нөхрийн захиалгаар хоёр хэрэг үүсгэсэн.

-Нөгөө нийгмийн даатгалын сантай холбоотой асуудал уу?

-Нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгийг банкинд байршуулсан. Улмаар уг банк нь дампуурсанд С.Эрдэнэ гэдэг хүн буруутай гэж үзэж байгаа нэг хэрэг байна. Хоёр дахь нь Дарханы үр тарианы агуулах шинээр баригдах хөрөнгийг УИХ-аар батлуулж, түүнийхээ шанд охиныхоо хувьцааг зарж авлигал авсан гэх үндэслэлээр хэрэг үүсгэсэн. Энэ хоёр хэрэг шийдэгдэхгүй дөрөв дэх жил рүүгээ орж байна. Уг нь өнгөрсөн жил энэ хоёр хэргийг хэрэгсэхгүй болгох саналаа АТГ-аас прокурорт хүргүүлсэн байдаг. Гэвч прокурор уг асуудлыг шийдвэрлээгүй жил гаруй хугацаа өнгөрлөө. Энэ хугацаанд намайг нэг ч дуудаагүй. Нэг ч асуугаагүй.

-Таны зүгээс хэргээ хурдан шийдвэрлүүлье. Гэм буруутай эсэхээ шүүхээр хурдан тогтоолгоё гэдэг саналаа холбогдох хууль хүчний байгууллагад гаргаж байв уу?

-Би шийдчихдэг байсан бол шийдчихмээр л байна. Санал, гомдлоо олон удаа өгсөн. Тэр битгий хэл би чамд нэг түүх ярих уу.

-Ямар түүх вэ?

-2021 онд бил үү дээ. Женко Ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан үе. Тэр оны гуравдугаар сарын 1-нд Ерөнхийлөгчийн тамгын газрын дарга З.Энхболд над руу утсаар залгасан. Тэгээд “Чи өргөдлөө бичээд өгөөч” гэж байна. Би олон удаа өргөдөл гомдлоо өгсөн гэж хэллээ. Тэгсэн З.Энхболд “Үгүй ээ. Чи яг одоо шинэ огноогоор бичээд өгөөдөхөөч” гэсэн. Тэгэхээр нь би хоёрдугаар сарын 24 гэдэг огноогоор өргөдлөө бичээд өглөө. Тэгсэн надад холбогдох хоёр хэргийг гуравдугаар сарын 1-ний тэр өдөр хоёулыг нь хүчингүй болгочихсон. Бүр хэргийг хэрэгсэхгүй болгосон Нийслэлийн прокурорын тогтоолыг надад ирүүлсэн. Тухайн үед би буруу зүйл, хууль зөрчсөн үйлдэл хийгээгүй учраас угаасаа хэрэгсэхгүй болох ёстой хэрэг ингээд шударгаар болчихлоо л гэж санасан. Тэгээд байж байтал З.Энхболд над руу дахиад залгалаа.

-Энэ удаад юу гэж залгаж байна?

-Чи нөгөө хүнтэй ярьсан уу гэж ярьж байна. Би “Надад тэр хүнтэй чинь ярих юм байхгүй. Юугаа ярьдаг юм” гээд жаахан хэдэрлээд хариулахгүй юу. Тэгсэн “Чи нэг ярьчихаарай” гээд утсаа тасаллаа. Гэтэл үдээс хойш Х.Баттулга өөрөө над руу залгаж байна. Тэр “Юу байна хөгшөөн” гээд л өнгөгүй хоолойгоороо дуугарлаа. Би ч “Тайван байна, таны ажил төрөл давгүй юу” л гэлээ. Ерөнхийлөгч залгаж байгаа учраас та гэж хүндэтгэж ярьсан шүү. Тэгсэн өөдөөс “Миний хөгшин асуудал чинь шийдэгдчихсэн бол одоо тамга юмнуудаа хэл амгүй өгчихгүй юу даа” гэж байна. Тэгэхээр нь би уучлаарай, нэгдүгээрт би хэрэг хийгээгүй. Хоёрдугаарт, таны хийсэн гүтгэлэг, хар пиар сурталчилгаа амжилттай боллоо. Баярлалаа танд гэж хэлсэн. Нэмээд “Би тамгаа өгч чадахгүй. Би намаа гэмт хэргээр наймаалцдаг хүн биш шүү” гэсэн. Гэтэл тэр нөхөр утсаа шууд тасалчихсан. Ингээд байж байтал юу болсон гээч. Долоо хоногийн дараа нөгөө хоёр хэргээ сэргээчихвэл яах вэ. Тэгэхээр нь би тухайн үед хэвлэлийн хурал хийсэн шүү дээ. Монголд хуулийн хонгил байдаг гэдэг нь үнэн юм байна. Тэр хонгилоор нь би чирэгдэж байгаад гарч ирлээ гэж хэлсэн. Женко гэдэг нөхөр ийм л хүн.

-Ярианыхаа төгсгөлд танаас цаг үеийн асуудлаар асууя. ҮХНӨ-ийн төсөл УИХ-аар хэлэлцэгдэж байна. Ерөнхийдөө гишүүдийн тоог 126 болгохоор тогтож байх шиг байна. Таны хувьд энэ асуудалд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах зүй ёсны шаардлага бий юу гэвэл бий. Тэр бүү хэл улс орны нийгэм эдийн засаг, улс төрийн хүрээнд үүсчихсэн олон асуудлыг ҮХНӨ-өөр зохицуулах шаардлага байна. Наад зах нь засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн өөрчлөлтийг Үндсэн хуулиар хийх ёстой. Энэ олон зах замбараагүй сум, хороодыг цэгцлэх цаг болсон байна. Төрийн данхайсан ачаа үүргийг аль болох багасгах шаардлагатай. Гэтэл зөвхөн гишүүдийн тоог нэмэх асуудлаар ҮХӨ-ийг хийж байгаа нь хэр зөв зохистой үйлдэл вэ. Би бол буруу л гэж харж байгаа. Өөрөөр хэлбэл 152 болгох асуудлыг эсэргүүцээд байгаа иргэдийн саналтай нэг байна. Харин тогтолцооны өөрчлөлт зайлшгүй хийх ёстой гэж үздэг. Сонгуулийн насны нийт иргэдийн дөч гаруйхан хувийн саналаар парламентын ерэн хувийг эзэлж болохгүй. Энэ бол тогтолцооны том гажиг. Сонгуулийн хуулийн гажиг гэх юм уу даа. Үүнийг өөрчилнө гэж байгааг би дэмжиж байгаа. Монгол Улсад хамгийн тохиромжтой сонгуулийн тогтолцоо бол холимог систем. Үүнтэй санал нэг байна. Харин тооны хувьд 152 гэдэг арай л нүсэр санагдаж байна. Өнөөгийн 76 гишүүн чинь энэ саарал ордондоо багтаж шингэх гэж чамгүй маргаан, хэл ам болж байна. Гэтэл хоёр дахин нэмчихээр юу болох юм. Нэгэнт тогтолцоогоо өөрчилж байгаа бол тоонд өөрчлөлт оруулах нь болохгүй ч зүйл байхгүй л дээ. Гэхдээ тэрийгээ судалгаатай үр дүнтэйгээр өөрчлөх шаардлагатай.

-Таны хувьд ирэх сонгуулиар нэр дэвших үү. УИХ-д дахин орж ирэх бодол байна уу?

-Нам намайг өрсөлдөх боломжтой гэж үзээд нэр дэвшүүлбэл миний хувьд айгаад ч юм уу, хойш суугаад байх зүйл огт байхгүй. Улс орныхоо төлөө хийж бүтээе гэсэн сэтгэл зүрх надад хэн хүнээс илүү байгаа. Үүнийгээ зориулаад л явна. Харин одоохондоо таны хэрэг алга байна гэж шийдвэл улайраад зүтгээд байх хүн би биш л дээ. Би Монголын парламентад гурван удаа сонгогдон ажилласан. Ажиллаж байх хугацаандаа УИХ, Засгийн газрын 300 орчим шийдвэр тогтоол гаргахад нь оролцсон юм билээ. Бие дааж болон нөхөдтэйгөө хамт 70 гаруй хуулийн төслийг санаачлан боловсруулж өргөн барьсан байна. Үүнээс 40 гаруй хууль нь батлагдаад хэрэгжиж байгаа. Энэ утгаараа УИХ-ын гишүүнийхээ үндсэн үүргийг өөрийнхөө хэмжээнд хангалттай хийж ирсэн юм болов уу гэж боддог. Тэртээ тэргүй сонгогчид С.Эрдэнэ гэдэг хүн гишүүн байхдаа юу хийж байсан бэ гэдгийг мэднэ. Хүн ер нь шударга царай гаргаад олон л юм ярьдаг. Гэхдээ үгүй юм аа. Хүн эцсийн дүндээ байгаагаараа л байх ёстой. Чаддаг зүйлээ чаддагаар нь харуулаад явах хэрэгтэй. Чадахгүй зүйлээ хийх гэж чаддаг нэгэндээ шавар болж явах ёсгүй юм.

УИХ-ын гишүүн асан, хуульч, өмгөөлөгч О.Баасанхүүтэй цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн төслийн энэ долоо хоногт гурав дахь хэлэлцүүлгийг УИХ-ын чуулганаар явуулах гэж байна. Та хуульч хүний хувьд энэхүү асуудалд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Уг нь анхнаасаа төсөл гэж байгаагүй. Төсөлгүй байж Зөвлөлдөх санал асуулгыг зохион байгуулсныг би одоо болтол гайхдаг. Гэхдээ зарим хүмүүсийн хэлж байгаагаар ҮХӨ-ийн төсөл иймэрхүү байвал яах вэ гэсэн санал асуулга л байсан юм болов уу гэж бодож байна. Тэр утгаараа ҮХӨ-ийн төсөлтэй холбоотой санаанууд янз бүрээр явж байсан. Тухайлбал, Үндсэн хуулийн цэцийн асуудал, парламентын гишүүдийн тоог нэмэх эсэх тэр битгий хэл Ерөнхийлөгчийн статусыг өөрчлөх асуудал яригдаж байсан. Эцэст нь өргөн баригдсан ганц хуулийн төсөл, заалт нь гишүүдийн тоог нэмэх л асуудал боллоо. Үүнийгээ л УИХ одоо хэлэлцээд явж байгаа юм болов уу гэж ойлгож байна.

-Тэгэхээр таныхаар ҮХӨ-ийг хэлэлцээд явж байгаа нь хууль зөрчиж байгаа гэж үзэж байна уу?

-Миний хувьд олон хэлсэн дээ. Хатуухан хэлэхэд МАН маш их аархалтай байна. Угаасаа нууц биш байсан мэдээллийг нууц байдалтай байсныг гаргасан юм шиг өдөр болгон ард түмэнд сенсацитай мэдээллийг гаргасаар байна.

Энэ нь бусад том асуудлаа олны анхаарлаас авч хаях гэсэн оролдлого л доо. Нэг шуугианыг нөгөө шуугианаар дараад байна гэсэн үг. Угтаа цаанаа Монголын эдийн засаг сүйрчихсэн байна. Хоёрдугаарт, одоогийн өргөн баригдсан хууль бол өөрөө хууль зөрчсөн асуудал. Би үүнийг олон хэлсэн дээ. Гэхдээ аархаж байгаа намыг хэн ч дийлэхгүй л дээ. Ингээд батлаад явна биз. Энэ намыг цөөнх болгохын тулд хоёрхон арга л бий. Нэгдүгээрт, сонгуулиар ялна, үгүй бол хувьсгалаар ялна. Гэхдээ хоёр том гүрний дунд оршдог манайх шиг улсын хувьд өнөөгийн цаг үед хувьсгал яриад дэмий л дээ. Тэгэхээр сонгуулиар л энэ асуудлыг ялах шаардлагатай.

-Таны хувьд Ардчилсан намд хуулийн зөвлөх, нарийн бичгийн дарга гэсэн албан тушаал дээр хэвээрээ байна уу?

-Хууль ёсны нам нь С.Эрдэнийн нам л байсан. Намайг энэ намын дарга л баталсан. Миний ойлгож байгаагаар одоо ч гэсэн ямар нэгэн албан тушаалд томилсон болоод шинээр өөрчилсөн шийдвэр гаргаагүй байх. Өөрөөр хэлбэл бид намын даргаа сольё гээд хууль ёсны дагуу Л.Гантөмөр гэдэг хүнийг сонгож, баталсан. Тэгэхээр Л.Гантөмөр дарга одоогоор шинээр хүн томилох болон хуучин хүмүүсийг чөлөөлсөн зүйл алга л байна.

-Боловсролын зээлийн сангийн асуудал нийгэмд шуугиан дэгдээж байна. Таны хувьд энэхүү асуудлыг юу гэж харж байна вэ?

-2020 оноос хойш л ярьж байгаа. Өнөөдөр Л.Оюун-Эрдэнэ энэ асуудлаар хүчтэй пиар хийж чадаж байгаа учраас олон нийтийн анхаарлыг татлаа.

Угтаа өмнө нь би ч гэдэг юм уу өөр хэн нэгэн энэ асуудлыг зөндөө л ярьсан. Олон нийтэд ингэж хүрээгүй л асуудал байгаа байхгүй юу. Миний хувьд Их хурлын гишүүн байхдаа ч тэр хэлж л байсан. Бүх зээлийн сан асуудалтай гэж. Өнөөдөр гэнэт шокроод хэрэггүй л дээ. Магадгүй хамгийн гайгүй зээлийн сан нь байж мэднэ шүү. Гайгүй гэдэг нь сайн муу ч Боловсролын зээлийн сан нь барьцаатай. Бусад сангууд бүр барьцаа ч байхгүй, үнэн дампуурчихсан системтэй. Түүнийгээ бүгдийг нь идэж ууж, цөлмөчихсөн. Тэр хүмүүс нь дандаа л дарга нар байдаг. Үүнээс юу харагдаж байна гэхээр монголчууд 30 жил ямар намыг гаргаж ирсэн юм бэ. Тэр намаа л жаргаагаад явж байна. Хуучин дал гаруй жил яг л ийм л байсан. Өөрөөр хэлбэл дарга нарын хүүхдүүдийг шударга, боловсролтой, мэдлэгтэй байх ёстой гээд ЗХУ руу явуулж сургадаг байсан. Харин одоо дарга нарын хүүхдүүд тэнэг байсан ч гэсэн сурах нэрээр барууны орнууд руу явдаг болж.

-Төрийн өндөр албан тушаалтнууд тэр дундаа улс төрийн албан тушаалтнуудын ёс зүйн дүрэм, эрх, үүргийг тусгайлан хуульчилж өгсөн байдаг шүү дээ. Нөгөөтэйгүүр МАН-ынхан дэндүү аархуу байна гэж та хэлсэн. Саяхан Эдийн засаг, хөгжлийн сайд Ч.Хүрэлбаатар шөнө оройн цагаар гадныхантай уулзалт хийлээ, хоол унд идлээ, уулаа гэсэн мэдээ нийгэмд тархсан. Үүнийг та юу гэж үзэж байна. Та бас төрийн өндөр албан тушаал хашиж байсан хүн шүү дээ…?

-Ч.Хүрэлбаатарын тухайн гаргасан үйлдлийн талаар ярьж байгаа бол би мэдэхгүй байна. Өөрөө ч тайлбар хэлсэн байна лээ. Би тэр тайлбарыг нь харсан. Бас ч гэж муугүй тайлбар хийчихжээ л гэж ойлгосон. Шулуухан хэлэхэд би ч гэсэн гадна дотны хүмүүстэй төрийнхөө төлөө хүсэхгүй байсан ч гэр бүл бүх зүйлээ түр орхиод уувал уугаад, идвэл идээд, яривал яриад л явдаг. Учир нь улс эх орныхоо төлөө л гэж явж байгаа шүү дээ. Тэгэхээр үүнийг ёс зүйгүй үйлдэл гэж яримааргүй байгаа юм. Нөгөөтэйгүүр хэвлэлээр гарсан шиг Ч.Хүрэлбаатар гадныхантай мөрийтэй тоглож, архи дарс ууж идээд явсан бол энэ нь маш том ёс зүйн алдаа. Алдаа битгий хэл гэмт хэрэг ч байж болох үйлдэл. Гэхдээ мань нөхрийн хэлж байгаа шиг гадныхантай хоол унд идээд, төрийн ажил хийгээд явж байгаа нь өөрөө зарчимын л асуудал шүү. Угаасаа аль ч улсад ийм соёл байдаг. Тухайлбал, бид Солонгост очлоо гэж бодъё. Тэгвэл яах вэ, тэд зочдоо хүндэтгээд орой ч байна уу, өдөр ч байна уу дагуулж яваад хоолонд оруулж, цайлна. Үүнийг бид өнөөдөр ёс зүй гэж яриад улсаараа тоглож болохгүй.

-Ер нь хууль ном нь ямар байдаг юм бэ. Төрийн өндөр албан тушаалтан гадны хүмүүстэй хаана, ямар уулзалт хийж, яаж харилцах ёстой вэ гэдгийг л асуугаад байгаа юм?

-Би харин танд хэлээд байна шүү дээ. Америкт ч юм уу Хятадад бүр аль ч улсад очсон биднийг хоолонд оруулна. Гадны гэдэг байдлаар нь хэн нэгэн хүмүүстэй хоолонд орж, хоолонд оруулсан эсэх асуудлыг бид өнөөдөр шууд утгаараа шүүмжилж огт болохгүй. Үүнийг би найман жил төрд байсан хүний хувьд хэлмээр байна. Ч.Хүрэлбаатар гэдэг хүн надад таалагддаггүй байж болно. Гэхдээ зарчим гэж байна. Зочноо дайлах нь хувь хүний асуудал. Улс орны тэр дундаа монгол төрийн нэг шаардлага байхгүй юу даа.

-Энэ тэгэхээр дипломат ёсонд байдаг л харилцаа, ойлголт гэж хэлэх гээд байна уу та?

-Та өөрөө энгийнээр нэг бодоод үзээрэй. Гадаадад явж байсан бол биднийг янз бүрийн дайллага цайлгад аваад л ордог. Үгүй юм уу. Хоолонд орж, оруулахын цаана өөр өөрсдийнхөө улс оронд ашигтай юу байна тэрийг бүгд л яридаг. Гэхдээ Ч.Хүрэлбаатар сайдын хувьд үнэхээр Элчин сайдын яамнаас зохион байгуулсан уулзалт байв уу, үгүй юу. Би мэдэхгүй байна. Гэхдээ үүнийгээ тодруулах, ил болгох шаардлагатай. Миний хувьд Ч.Хүрэлбаатарыг өмөөрч байгаа зүйл огт байхгүй шүү. Түүний хэлсэн тайлбараас харвал тодорхой зочинтой хоолонд орсон гэдэг асуудал л байгаа юм шиг байна лээ. Тэгвэл дипломат ч байна уу юу ч бай хамаагүй, ийм зүйл байдаг. Нөгөөтэйгүүр гаднаас ирсэн зочинтойгоо хоолонд орсон бол тэнд юу яригддаг вэ. Мэдээж хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагаа, хөрөнгө оруулалт, төсөл хөтөлбөрөө л ярина. Өөр юу ярих вэ дээ. Би хэлээд байна шүү дээ. Хамгийн гол нь үнэхээр ийм уулзалт болсон уу. Уулзалт боллоо гэхэд проткол бий юу. Бүр болохгүй бол түүнийгээ ил тод олон нийтэд зарлачихаж болохгүй юу. Эцэст нь хэлэхэд адны зочид төлөөлөгчтэй орой үдшийн цагаар ч байна уу хамаагүй уулзаад хоолонд орох нь байдаг л харилцаа, байдал л хүндэтгэл шүү. Үүнийг ёс зүйгээ алдлаа, хариуцлагагүй үйлдэл гаргалаа гэвэл түүн шиг худлаа зүйл байхгүй.

Ардын их хурлын депутат, Ардчилсан Үндсэн хууль тогтоогч, Аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан Б.Сандуйжавтай ҮХӨ-ийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Эрх баригчид ҮХӨ оруулахаар УИХ-ын гишүүдийг тойрогт нь ажиллууллаа, хэдхэн жилийн өмнө суурь хуульд мөн өөрчлөлт оруулсан шүү дээ. Та ахмад хуульч, улс төр, нийгмийн зүтгэлтний хувьд энэ асуудлыг ямар байдлаар дүгнэж сууна?

-Үндсэн хууль мөрдөгдөх хугацаатай харьцуулбал өөрчлөлт хийсэн тэр цаасны бэх хатаагүйтэй адил. Учир нь Үндсэн хууль гэдэг тонгочуулж байдаг зүйл огтхон ч биш. Удаан хугацаанд мөрдөгддөг улс орны сахих, даган мөрдөх баримт бичиг. Зүйрлэж хэлбэл нэг чигийн олон эгнээтэй хурдны зам гэмээр. Намуудын мөрийн хөтөлбөрийг үндэслэн сонгогчид аль эгнээгээр хурдан явахыг ард түмэн сонгох учиртай. Гэтэл албан тушаал, амин хувийн эрх ашиг, шуналаа дарж ядсан хэсэг бүлэг хүмүүс янз бүрийн бүр инээдтэй гэмээр шалтаг гарган замаас эргэж буцахаар улайран дайрч байх шиг. Эрх баригчид өөрсдөө оройлон дагуулж байгаа нь бүр харамсалтай.

-Та хэдийн баталсан 1992 оны шинэ Үндсэн хууль тийм муу хууль уу. Өмнөх өөрчлөлтүүдийн үр дүн ямар байгаа бол?

-Ер нь 1992 оны Үндсэн хуульд улс орны хөгжилд тушаа, садаа болсон зүйл, заалт байхгүй.

Герман, Швейцарийн эрдэмтэд, экспертүүд манай шинэ ҮХ-ийг магтаж байсныг сонсож л байлаа. Харин үе үеийн эрх баригчид алдаа дутагдал, завхралаа хаацайлах шалтгаа Үндсэн хууль руу чихдэг. Түүнд нь гэнэн ард түмэн итгэдэг байхгүй юу даа. Бид чинь бүдэрсэн чулуугаа буруутгадаг ард түмний үр сад болохоор тэр биз. Дөрөв шахам жилийн өмнө оруулсан өөрчлөлтийг хэлье л дээ. Товчхондоо чааваас даа гэмээр. Тиймээс ямар үр дүн өгснийг хэлэхэд бэрх. Шүүхийн өөрчлөлт шинэчлэлийн үр дүн түмний нүдэн дээр ил тод хуучнаараа байгааг хэлэхэд хангалттай. Салбарын хуулиар зохицуулах олон асуудал шавсан даа…

-Уучлаарай таны яриаг тасалчихлаа. Үндсэн хуулийг зайлшгүй дахин өөрчлөх шаардлагын талаар УИХ-ын гишүүд, сайд нарын хэлж ярьж байгааг та сонссон байх. Тэд үнэхээр зөв яриад байна уу, тархи угаалт гэдгээ хийгээд байна уу?

-Шуудхан хэлье, энэ бол минийхээр тархи угаалт. Үнэмшилтэй нотолгоо тэнд бараг байхгүй дээ. Хэн юу гэж ярьсныг шаардлагатай бол би нэртэй, устай нь хэлж чадна.Тэдний хэлж ярьсан зүйлүүдэд хариулт өгье л дөө. АИХ-аас 1990 онд байгуулсан 53 хүний бүрэлдэхүүнтэй УБХ маш сайн ажиллаж олон сайн хууль баталсан. Одоо ч мөрдөгдсөөр байгаа. Хүн ам цөөн байсан уу, байсан. Өссөн нь бас үнэн. Бид тэр үед УИХ-ын гишүүдийн тоог хүн ам өснө, үржинэ гэсэн үндэслэлээр 53 биш 76 гэж тогтоосон юм шүү. Тэр үетэй харьцуулахад Монголын зам тээвэр, цахим технологийн хөгжил дэлхийтэй зэрэгцсэн тул гишүүдийн эргэх холбоо буюу ард түмэнтэй харилцах боломж мянга дахин хялбар болсныг огт бодолцохгүй байна.

-Гишүүдийн тоог нэмэхээр зардал нэмэхгүй гэж эрх баригчид ярьж байгаа. Таны хувьд зардал нэмэгдэнэ гэж үзээд байна уу?

-Зардал нэмэгдэхгүй гэж яриад байгааг ойлгохгүй байна. Намын жагсаалтаар орж ирэх гэж хүсээд байгаа 76 нь цалингүй, туслахгүй, хангамжгүй, томилолтоор явахгүй. Тэр байтугай суух өрөө тасалгаагүй, компьютергүй ажиллах хэрэг үү. Үүнд нь тэгээд цэцэрлэгийн хүүхэд ч үнэмшихгүй шүү дээ. Бид цөөхүүлээ учраас авлигад өртөөд байна. 152 болчихвол авлига авахаа болино. Харин бидэн дунд авлигачид бий, гэхдээ би биш гэж ярьцгаадаг. Тийм байж болно. Тэгвэл бусад авлигачдаа нэрлэмээр дээ. Эс бөгөөс хам хэрэгтэн, бүгдээрээ авлига авдаг гэсэн логик гарна биз дээ. Бид ачаалал ихтэй 2-3 байнгын хороонд ажиллаж, сайд нар УИХ, Засгийн газрын гишүүнийг хавсран гүйцэтгэж, их ядарч байна гэцгээх юм. Уучлаарай ноёд оо, бид та нарыг албадаж томилоогүй, өөрсдөө нэр дэвшиж, гуйж гувшин байж сонгогдоод, тангараг өргөцгөөсөн. Дан дээлтнүүдийг халж сайн дураараа давхар дээл өмссөн сайд нар биз дээ. Ялархаад байвал больчихож болно. Ачааллыг даагаад та нараас хэдэн хувь илүү ажиллах чадавхтай залуус Монголоор дүүрэн гэдгийг мартав.

-Таны депутат байх үетэй өнөөгийн нийгмийг харьцуулахад хүн ам бодитой өссөн шүү дээ. Нөгөөтэйгүүр шинжлэх ухааны үндэслэлтэй тайлбаруудыг үүнд хийж байна. Яагаад тоог нэмж болохгүй гэж…?

-Куб язгуур, 108 эрхиний тоо ч гэх шиг янз бүрээр толгой эргүүлж гишүүдийн тоог нэмэх гэсэн явуургүй нотолгоо их ярьцгааж байна. Ардчилал хөгжсөн том гүрэн Энэтхэг, АНУ, авсаархан Швейцарийн хүн амаас язгуур гаргаад үзээрэй. Гишүүд цөөдөөд хуулийн чанар муудаад байгаа гэнэ. Үндсэн хуульд 19-үүлээ хууль батлах заалт байхгүй. Өөрсдөө баталсан дэг нь тэр. Дээр би 53 хүнтэй УБХ хэрхэн сайн ажилласныг дурдсан. Дараа, дараагийн 76-чууд сайн ажиллаж байсан боловч сүүл рүүгээ УИХ-ын чанар үлэмж муудсаар ийм байдалд хүргэсэн эдгээр нөхөд ичих ёстой. Тэдний тоо цөөдөөгүй, харин бүгдэд эх оронч үзэл, сэтгэл, зүтгэл, эрмэлзэл, ур чадвар дутаж, олон хүний шунал хэтэрсэн. Нөгөөтэйгүүр Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуулийг зөрчөөд ичихдээ 2019 оны Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг үргэлжлүүлж байна гэж бултаж байна. Ийм хууль журам хаана ч байхгүй, хэдхэн хүн гашуунаар хэлбэл тойрон хүрээлэгчдээ цуглуулан, ярьсан болж санал авсныгаа бүх ард түмний санал асуулгыг төлөөлүүлж болохгүй ээ.

-Одоо тэгээд яах бол, эхний хэлэлцүүлэг хийчихлээ, өөрчлөлт ногоон гэрлээр явчих юм биш үү?

-Намуудын хуйвалдаан учраас тэгнэ байх. Ийм хуйвалдаанаар Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах зарчим, заалт байхгүй. Гэвч өмнө нь ийм зүйлд гаршсан туршлага бий. АН бага зэрэг ичингүйрч ХҮН цайрчихав. Одоогийн 76 дахин сонгогдох магадлал нэг дахин өсч байхад эрх баригчид төдийгүй бусад нь баярлалдаж үүнд нэгдэх нь зүйн хэрэг. УИХ ямар шуурхай болсныг харж байгаа биз. Хэзээ ингэж байлаа даа. Тавхай нь гялалзана гэдэг шиг. Улс орны эдийн засагт хэрэгтэй, хөгжилд тустай асуудалд яаж хандаж ирснийг бид мэднэ дээ. Өнөөдөр ард түмний амьдрал тэдний хэлдгээр улных болж, эрчим хүч, эрүүл мэнд, боловсрол зэрэг салбарууд сэхээний орон дээрх өвчтөн лугаа боллоо. Эрүүл мэндийн салбар сувилагчгүй, боловсрол багшгүй, эрчим хүч нөөц эх үүсвэргүй болсон гээд тоочвол сонины зай хүрэхгүй байх. ҮХ-ийг өөрчилснөөр 152 хүн, тэднийг дагасан хэдэн зуун хүний амьдрал сайжрах л байх. Эд эргээд улс орныг өөд нь татахыг миний нас үзэх болов уу. Одоо 152 хүнийг яаж тэжээнэ гэж халаглаж байгаа мянга мянган хүнийг буруутгах аргагүй. Учир нь 30 гаруй жилийн түүх ингэж хашраасан.

-Нөгөөтэйгүүр Сонгуулийн тогтолцоо, эрх зүйн орчныг сайжруулъя өөрчилье өө гээд байгаа шүү дээ?

-Сонгогчдын санал гээгдэхгүй гэх үндэслэлээр хувь тэнцүүлэх хэлбэрийг Сонгуулийн хуульд тусгахыг дэмжиж байгаа. Харин би дээр дурдсан няцаалтууддаа үнэнч байж гишүүдийн тоог нэмэхийг эрс эсэргүүцнэ. Өөрчлөлт хийж сонгууль явуулсны дараа үүсэх хүндрэл бэрхшээлийг ярьцгаахгүй байна. Тухайлбал өнөө үед аль нэг нам 50+1 хувийн санал авах магадлал “0” гэж үзэж болно. Эвслийн Засгийн газар байгуулахаас эхлээд УИХ-ын хуралдааныг гацаах зэрэг наад захын бэрхшээл үүсч байсан түүх манайд бий. Ардчилал хөгжсөн Израил улс сүүлийн хоёр жилд парламентын сонгуулийг 5-6 удаа хийж, арай гэж байгуулсан Засгийн газар нь тогтворгүй, хэрүүл маргаан, жагсаал цуглаан дагуулж, хөрш Палестинтай дайны байдалд очлоо. Ийм жишээ, зовлон тохиолдохыг үгүйсгэхгүй. Тиймээс төрийн түшээд шунал, тачаалаа хойш тавьж, эх оронч зүрх сэтгэлээр ёстой чөмгөө дундартал зүтгээд улс орноо бага боловч өөд нь татаад ирвэл УИХ-ыг өргөтгөх асуудалд ард түмэн, сонгогчид санал нэгдэнэ. Одоо бол цаг нь биш, дэндүү ёс зүйгүй, увайгүй үйлдэл гэж бодож байна.

Тэгээд ч улсын төсөв, банк, хөгжлийн бүх санг цөлмөчихсөн одоогийн УИХ Үндсэн хуулийг өөрчлөх ёс зүйн эрхгүй, улс төрийн чадамж бүр байхгүй. Хулгай, цөлмөлтөд холбогдоогүй нэг ч гишүүн алга байгааг харж байгаа биз дээ. Ийм хүмүүсээр өөрчлүүлсэн эцэг хуулиа дээдлэх сүжиг лав хүрэхгүй. Харин засаг захиргааны нэгж, удирдлагын зохион байгуулалтын талаар иргэд, төрийн байгууллагуудаас тавьж байгаа саналыг үндэслэн яваандаа ҮХ-д нэмэлт оруулж бололгүй яахав.

-Та Ардчилсан үндсэн хуулийг батлалцсан үндсэн хууль тогтоогч, Аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтны хувьд улс орныхоо ирээдүйг хэрхэн төсөөлж байна вэ?

-Мэдээж өөдрөгөөр, гэхдээ анхаармаар зүйл мөн ч олон, санаа зовохоос цаашгүй гэх үү. Төрийн бүх шатанд болон бизнест ёс зүй дутагдаж байгаагаас жирийн иргэд их бухимдаж улмаар зэрлэгших шинжтэй болж байгааг өдөр тутам харж болно. Манай банкныхан ажлаа зохих ёсоор хийдэг байгаасай. Хөгжилтэй орнуудын банк зээл олгосон бол маргаашаас нь эхлэн байнга дагаж хянаж, зөвлөж, үүссэн асуудлыг хамт шийдвэрлэж явдгийг анзаарсан. Харин ажиглаад байхад манайхан зээл өглөө, хувиа аваад таг чиг. Нэг мэдэхэд бөөн асуудал үүссэн байдаг бололтой. Төр бүх салбарын ажлыг заах, хутгалдах биш, хууль эрх зүй, стандартыг боловсронгуй болгоод мөрдүүлэхийг шаардах үүрэгтэй баймаар. Хэрэв хот төлөвлөлтийн стандартаа мөрдүүлсэн бол өнөөдрийн түгжрэл, утаа, сургууль, эмнэлгийн хомсдол тартагтаа тулахгүй, аалзны тор шиг гэр хороололтой болохгүй байжээ. Ийм гэр хорооллыг үе үеийн УИХ-ын гишүүд бий болгосныг эсэргүүцэхгүй болов уу. Хийж бүтээж байгаа олон зүйлийг үгүйсгээгүй шүү. Хөрөнгө мөнгө их шаардахгүйгээр утаа, шороо тоосыг багасгах, хотоо ногооруулах арга захаас аван зөндөө. Хотод амьдрах гэж байгаа бол гудамж, хашаандаа мод, цэцэг тарих, зүлэгжүүлэх, зэрлэгийг зулгаалгах ажлыг иргэний үүрэг болгоод өгчих л дөө. Хийснийг урамшуул алдаршуул, хийгээгүйд хариуцлага тооцох аргаа олцгооно биз. Аливаа гажуудал, хууль бус юмыг мэдсээр байж өнгөрсөн хойно нь бүгд тойрч зогсоод гайхаж, чанга дуугаар шүүмжилж сүр бадруулахаа болих юмсан.

УИХ-ын гишүүн Х.Ганхуягтай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Хүн амын талаас их хувь нь Улаанбаатар хотод суурьшиж байна. Тэр утгаараа төвлөрлийг задлах, дүүргүүдийг хот болгох асуудал яригдаж байна. Ерөнхийдөө их хотын хөгжлийн жишгээр явах цаг нь болсон гэдгийг хэн хүнгүй хэлж байна. Таны хувьд нийслэлээс сонгогдсон УИХ-ын гишүүн. Тэр утгаараа хотын хөгжлийг ямар байдлаар харж байна вэ?

-Сая гишүүд бид иргэдтэйгээ уулзаад ирлээ. Энэ үеэр ҮХНӨ-ийг танилцуулж, мөн иргэдийн санал хүсэлтийг сонслоо. Таны асуусан хотын хөгжил, олон төвт хотуудтай болгох асуудлыг иргэд ч мөн ярьж байсан. Энэ удаагийн ҮХНӨ-өөр хотын статусын асуудал огт хөндөгдөөгүйг та мэдэж байгаа. Харин иргэдийн хувьд үүнийг хөндөж, ҮХНӨ-өөрөө нэг мөр оруулаад ирэхгүй яасан юм бэ гэдэг саналуудыг хэлж байсан. Учир нь Үндсэн хуульд төрийн захиргааны бүх байгууллагууд байгаа газрыг хот гэнэ гээд заачихсан байдаг. Тэгэхээр хүмүүсийн яриад байгаа шиг Хөшигийн хөндийг хот болгох гэх зэрэг нь эрх зүйн хувьд боломжгүй болчихож байгаа юм. Хэрэв хот болгоно гэвэл Төв аймгийг Улаанбаатар хотын харьяанд оруулах шаардлага бий болно. Ингэж байж л хот болгоно шүү дээ. Тэр утгаараа Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулж байгаа бол хоёрхон зүйл дээр биш энэ мэт асуудлаа оруулаад цогцоор нь явуулахгүй яасан юм бэ гэдэг саналыг цөөнгүй ирүүлсэн.

-Улаанбаатар хотоос гадна бусад дүүргүүдийг хот болгон хөгжүүлэх, хотын статустай болгох тухай ярьж байгаа. Ингэхийн тулд эрх зүйн хувьд эхлээд Үндсэн хуулиа өөрчлөх шаардлагатай гэж хэлж байна уу?

-Тэгэлгүй яах вэ. Үндсэн хуульд нэгэнт тэгээд заачихсан учраас өөрчилж байж эрх зүйн орчин нь бүрдэнэ гэсэн үг. Улаанбаатар хотын хувьд 1990 онд 580 мянган хүн амтай байсан. Гэтэл одоо нэг дүүрэгт тухайлбал Баянгол 270 мянга гаруй хүн амтай байна. Сонгинохайрхан, Баянзүрх тус бүр 300 мянга гаруй хүн амтай. Дүүргийн жишгээр яваад байя гэхээр төсвийн хөрөнгө оруулалт бага, төсөв нь нийслэл рүүгээ татагдаад тэндээ хуваарилагдахаар дүүргийн хөгжил хоцрогдож эхэлдэг сул талтай л даа. Тэгэхээр дүүргийг хот болгосноор хөрөнгө оруулалт нэмэгдэж, бусад хотуудтай өрсөлдөх чадвар нь дээшилснээр хотын хөгжил бодитой бий болох нөхцөл бүрдэнэ.

-Таны хувьд гадаадын олон хотоор явж байсан байх. Тэр утгаараа бусад томоохон хотуудын хөгжсөн туршлага, загвар ер нь ямар байдаг вэ?

-Туршлага, загвар гэвэл маш олон бий.

Үүнийг бид хаанаас хэзээ ч олоод харж болно. Нэг хот бус жижиг жижиг хотуудад хуваагдан хөгжиж байгаа улсууд олон бий. Тухайлбал Америкийн хотууд ингэж хуваагдан тусдаа хотын статусаар хөгжсөн байдаг. Манайд хот болгоно гэдэг асуудал ярихаар зарим иргэдийн хувьд төрийн алба улам данхайна гэж шүүмжилдэг.

Тэгвэл тийм зүйл огт биш. Хот болно гэдэг бие даасан хөгжил бий болно гэсэн үг. Хот болно гэдэг нь өөрөө хөрөнгө оруулалт, эдийн засаг, санхүү нь нэмэгдэх боломж гэж харах хэрэгтэй. Манайд хот, дүүргийн засаг даргыг ИТХ-аасаа томилдог. Гэтэл гадны хотууд Засаг даргыг иргэд нь сонгож томилдог байх жишээтэй. Учир нь хот гэдэг бол аж ахуйн ажил нь илүү давамгайлдаг учраас иргэд нь Засаг даргыгаа сонгодог. Манайд яагаад ч юм, хот нэмнэ гэхээр ямар нэгэн байдлаар тэр ажил нь гацчихаад байдаг л даа. Угтаа энэ зууныг хотуудын эдийн засгийн зуун гэж ярьдаг. Яагаад гэвэл хот төвтэй эдийн засаг дээр суурилж хөгждөг болсон. Тухайлбал, Хятад улсыг хараад үзээрэй. Шанхай, Хонгконг гэх мэт хотууд дээр эдийн засаг нь төвлөрч хөгжиж байна. Түүнийгээ дагаад дэд бүтэц нь ч дагаад хөгждөг. Тиймээс манайх хотын статусаар дүүрэг, аймгуудаа хөгжүүлээд явбал хэт төвлөрөлт багасах, цаашлаад эдийн засгийн өсөлт, хөгжил бодитой бий болох юм.

-Таны хэлдгээр хот төвтэй эдийн засгийн зуунд хөл нийлүүлээд явъя гэхээр юу саад болоод байна вэ. Эрх зүйн өөрчлөлт мэдээж яригдах байх л даа…?

-Мэдээж эрх зүйн том өөрчлөлт хийх шаардлагатай. Тэр дундаа Үндсэн хуулийн тэрхүү заалт мөн нөлөөлж байгаа. Нөгөөтэйгүүр УИХ-ын гишүүдийн 48 нь орон нутгаас сонгогдож байна. Тэр утгаараа орон нутгийн гишүүдийн санал илүү давамгайлж шийдвэрлэгддэг гэсэн үг. Үүний нэг том жишээ бол мал төрийн хамгаалалтад одоог хүртэл байгаа нь шүү дээ. Яагаад гэвэл 48 гишүүн нь орон нутгаас сонгогдсон учраас мал төрийн хамгаалалтад байна гэдэг нь өөрчлөгдөхгүй яваад байгаа юм. Хэрэв нийслэл, орон нутгийн гишүүдийн төлөөлөл УИХ-д яг тэнцүү байсан бол мал төрийн хамгаалалтад орохгүй л байсан болов уу. Малчид гишүүдийгээ очихоор өвс өг гэж загнахгүй. Тэр малчин өөрөө бэлчээрээ сүйтгээд, өөрийнхөө хувийн малыг маллаж байж өвс өг гэдэг нь юу гэсэн үг вэ. Ийм асуудал хотод огт байхгүй. Хэрэв малчдын хандлагаар бол хотын иргэн гэрийнхээ нохойг тэжээхийн тулд гишүүддээ нохойн хоол захих, авчрахгүй бол загнах болж байна уу. Мал ч тэр, нохой ч тэр адилхан л гэрийн тэжээвэр амьтад.

-Орон нутгаас сонгогддог гишүүд их байна гэлээ. Зарим туршлагатай хуульчдын хувьд нийслэлийн гишүүдийн тоог нэмэх нь зөв гэдэг байр суурийг илэрхийлж байна л даа. Энэ нь таны саяны ярьсантай нийцэж байна гэж ойлгох уу?

-Жагсаалтын гишүүдийг нэмчих юм бол асуудалгүй л дээ. Гэхдээ тэр жагсаалтын хэмжээг 40 хувиас хэтрүүлэхгүй байх хэрэгтэй. Учир нь өнөөгийн 76 гэдгийн дийлэнх олонх буюу 48 нь орон нутгаас гарч ирсэн. Өөрөөр хэлбэл гуравны хоёр нь орон нутаг, нэг нь хот байна гэсэн үг. Тэгэхээр нийслэлийн гишүүдийн тоог 40 хувиар нэмчихвэл энэ харилцаа тэнцвэртэй болоод ирнэ гэсэн санаа. Тэнцвэртэй болно гэдэг нь цаашдаа хот илүү давамгайлж шийдвэр гаргана гэсэн үг. Хот илүү байх нь эдийн засаг илүү хөгжинө гэсэн үг шүү дээ. УИХ-ын гишүүдийн дийлэнх нь орон нутгаас сонгогдчихоор халамж түлхүү давамгайлдаг. Харин тэнцүү болчихвол эсвэл нийслэлээс сонгогдсон гишүүд нь олонх болчихвол эдийн засаг илүү давамгайлна. Бусад улсын жишиг ийм л байдаг.

-Та сая бүлгийн хурлаас гарч ирлээ. Бүлэг дээр ҮХНӨ-ийн асуудлыг гишүүд юу гэж ярьж байна. Бүгд л тойрогтоо ажиллаад ирцгээсэн шүү дээ…?

-Үнэхээр янз янзын байр суурь илэрхийлж байна. Гэхдээ олон нөхцөл байдлаас шалтгаалж, олон төрлийн байр суурь илэрхийлэгдэж байгаа л даа. Өөрөөр хэлбэл тухайн гишүүн тойрогтоо хэрхэн ажилладаг, иргэдтэйгээ ойр эсэх, нэр хүнд зэрэг олон нөхцөлөөс хамаарна гэсэн үг. Зарим тойрог дээр иргэд нь 76 гишүүнийг нэмэхгүй байх санал бодолтой байна гэсэн. Гэхдээ дийлэнх буюу улсын хэмжээнд гэвэл иргэдийн олонх нь 76 гишүүнээ нэмэх нь үнэхээр зөв гэдгийг хэлж байна лээ. Дүгнээд хэлбэл холимог системийг иргэд зуун хувь дэмжиж байна. Харин гишүүдийн тоог нэмэх нь зөв гэдгийг олонх нь дэмжиж байгаа юм байна. Гэхдээ 152 гэсэн өндөр тоог дэмжихгүй иргэд ч цөөнгүй байна гэсэн үг.

-152-ыг шууд дэмжих иргэд олон биш байна гэдгийг танай нам хэдийнэ мэдэж байсан юм биш үү. Юутай ч өндөр тоог эхлээд гаргаж ирье, дараа нь бага ч болтугай нэмэгдэнэ гэсэн бодлого барьсан уу, үгүй юу?

-Ёстой мэдэхгүй. Надад яг ингэж хэлсэн зүйл огт байхгүй. Анх Сонгуулийн хуулийг 50:50 гэж өргөн барьсантай л холбоотойгоор 152 гээд оруулаад ирсэн байх. Түүнээс биш нам дотор эсвэл аль нэг улс төрийн хүчнүүд нийлээд ингээд оруулж ирсэн тоо огт биш ээ. Гэхдээ 152 байх нь буруу ч зүйл биш шүү. Олон гишүүд байх тусмаа л хяналт сайжирна гэж боддог.

-ҮХНӨ-ийн хажуугаар Төсвийн хүрээний мэдэгдэл, ирэх жилийн төсвийн төсөөлөл зэргийг байнгын хороодоор хэлэлцэж эхэлсэн. Ер нь ирэх жилийн эдийн засаг ямар төлөвтэй байхаар байна вэ?

-Манай улсын орлого өөрөө тогтворгүй байдаг. Тухайлбал, нэгдүгээр улирлын орлого дөрвөн тэрбум ам.доллар шахам байсан. Гэхдээ нэгдүгээр улирал нь хамгийн бага экспорт хийгддэг улирал шүү дээ. Гэтэл дөрвөн тэрбум ам.долларт хүрсэн. Тэр утгаараа дөрвөн улиралд үржүүлэхээр энэ жилийн экспорт 16 тэрбум ам.долларт хүрчих юм биш үү гэсэн төсөөлөл харагдаж байгаа. Хэрэв энэ хэмжээнд бид экспорт хийчихвэл 30 гаруй хувиар экспорт өсөх чигтэй байна. Экспорт нэмэгдэнэ гэдэг манай улсын валютын нөөц, ам.доллар, дотоодын нийт бүтээгдэхүүн гээд бүх зүйлд нөлөөлнө. Үнэхээр экспорт энэ хэмжээнд нэмэгдчихвэл ДНБ 10 хувьд хүрэх ч магадлалтай. Гэхдээ энэ төсөөлөл магадлал бодит болох эсэх нь гагцхүү нүүрсний ханштай л холбоотой. Харин ч манай улсын нүүрсний хувьд дэлхийд өрсөлдөх чадвар сайтай байдаг нь сайн. Нөгөөтэйгүүр экспортоо нэмэгдүүлье гэхээр боомтын асуудал яригддаг. Анхнаасаа төмөр замаа нарийн царигаар тавьчихсан бол манай улс ковидын үеэр ч ингэтлээ доошоо орохгүй л байх байсан болов уу. Ер нь ажрахгүй давах байсан даа. Тэр утгаараа алдагдсан боломжоос үүдэлтэй сөрөг нөлөөлөл гарч ирэх нь тодорхой. Тэгэхээр ирэх жилийн эдийн засаг эдгээр түүхий эдийн үнээс л шууд хамаарна.

-Ганцхан нүүрс биш бусад бараа бүтээгдэхүүн гаргах салбараа анхаарвал эдийн засаг сайжрах юм биш үү?

-Эдийн засгаа солонгоруулна гэж ярьдаг. Зарим эдийн засагчид үүнийг өөр олон салбарыг хөгжүүлэх тухай ярьж, ойлгодог. Гэтэл манай улсын хувьд уул уурхайн салбараас өөр салбарыг хөгжүүлснээрээ эдийн засаг солонгорох боломжгүй л дээ. Макро түвшнээрээ бол маш бага л нөлөө үзүүлнэ. Түүний оронд уул уурхайн салбараа солонгоруулах шаардлагатай. Угаасаа уул уурхайн салбараас олж байгаа хөрөнгө нь өөрөө маш өндөр. Гэтэл ийм хэмжээний орлогыг нөхөх, энэ тэнцэх салбар манай улсад байхгүй. Бий болгоё гэсэн ч боломж ч байхгүй.

-Засгийн газар ирэх жил 50 сая тонн нүүрс экспортолж, түүнээсээ 3.3 их наядын орлого олно гэсэн. Үүнийхээ 2.2 их наядыг цалин, тэтгэвэр нэмэх чиглэлд хуваарилна гэж төсөөлж байгаа юм билээ. Энэ төсөөлөл бодитой байж чадах уу?

-Нийт таван сарын байдлаар манай улс 10 сая тонн нүүрс гаргачихсан байна. Энэ хурдаараа явбал 30 сая тонн болно. Гэхдээ үүнд төмөр замын холболтын асуудал маш чухал нөлөө үзүүлнэ. Миний хувьд 50 сая тонн нүүрс гаргах хэцүү л гэж үзэж байна. Гэхдээ авто замын Цагаан дэл уул боомт нээгдчихвэл 50 саяд хүрэх магадлалтай шүү. Учир нь Гашуунсухайт нь Хятадын Баяннуур аймаг. Ханги мандал гэхээр бүр өөр аймаг болно. Ер нь Хятад талдаа гэвэл аймгууд нь хоорондоо маш их өрсөлддөг юм билээ. Тэр утгаараа Цагаан дэл уул боомт цаашаа гарахаараа өөр аймагт очно. Тиймээс Цагаан дэл уул боомт ашиглалтад ороод манай талаас дээрх гурван боомтоор нүүрсээ зэрэг гаргавал 50 сая тонн-д хүрэх магадлалтай. Тиймээс энэ бол их л өөдрөг төсөөлөл орж ирж байна гэж ойлголоо. Ер нь 50 сая хүрэхгүй дээ…

-Төмөр замын холболтын асуудлыг та хөндлөө. Үүнийг холбоно гэдэг нэг том асуудал болчихсон юм биш үү. Гэхдээ зайны хувьд биш газар зүйн тогтцын хувьд маш том ажил болохоор байгаа гэх юм. Өөрөөр хэлбэл манайхаас очиж байгаа төмөр зам Хятадын талтай холбох төмөр зам хоёрыг газрын гадаргын тэгш байдлаар нь харьцуулбал тэмээ, ямаа хоёр шиг өндөр нам газрууд болчихоод байгаа гэх юм. Үүнд та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Юуны өмнө яагаад экспортын төмөр зам бус Зүүн Баяны төмөр замыг барьсан юм бэ. Яагаад Таван толгойгоос Гашуунсухайт руу төмөр зам барив. Яагаад Гашуунсухайтаас эхлээд Таван толгой руу төмөр замыг явуулаагүй юм бэ. Хил дээр Хятадын төмөр зам ороод ирчихсэн байна. Тэр төмөр замаас нь дотогшоо чиглэлд төмөр замаа барьж хөөж болоогүй юм уу. Энэ чинь энгийн логик биз дээ. Үүнд маш том нөлөө орсон. Тухайн үед нь би хэлж л байсан. Одоо ч ярьж л байна.

Монгол Улсад суугаа БНСУ-ын Элчин сайдын яамнаас “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөний хүрээнд Монгол-Солонгосын хамтарсан “Ногоон хэрэм” төслийн гуравдугаар үе шатыг амжилттай хэрэгжүүлэх мөн 2023 онд Монголд бүх нийтээр мод тарих үндэсний өдрийг угтан мод тарих арга хэмжээг “Монгол-Солонгосын нөхөрлөлийн ой” цэцэрлэгт хүрээлэнд өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд зохион байгууллаа. Энэ үеэр БНСУ-аас Монгол Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Ким Жун Гүтэй товчхон ярилцлаа.

---

-Бүх нийтээр мод тарих үндэсний өдрийг угтан танай яамнаас мод тарих арга хэмжээг явуулж байна. Энэ хүрээнд хэчнээн хэмжээний мод бут тарьж байна вэ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилсан “Тэрбум мод” хөтөлбөрийг та хувьдаа юу гэж дүгнэж байна вэ?

-Мод тарих өдрийг угтаж “Ногоон хэрэм” төслийн хоёрдугаар үе шатыг эхлүүлж байна. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн санаачилсан “Тэрбум мод” хөтөлбөрийг хувьдаа их дэмждэг. Үнэхээр цаг үеэ олсон зөв төсөл гэж боддог. Монгол Улс төдийгүй дэлхийд ач холбогдлоо өгөх хөтөлбөр гэж ойлгож байгаа. Үүнд Монгол Улсын иргэд маш идэвхтэй оролцож байгаа нь бидэнд тодорхой харагддаг. Ер нь дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилттэй цаг үе болгон байнга тэмцэж байх шаардлагатай гэж үздэг. Цаашид миний хувьд Элчин сайдаар ажиллах хугацаандаа хөдөө аж ахуйн салбарт смарт технологийг илүүтэй нэвтрүүлэн ажиллах болно.

Тэр утгаараа миний хувьд хоёр улсын хамтын ажиллагааг эдийн засаг, ногоон хөгжил, газар тариалан, хөдөө аж ахуйн салбарт илүү эрчимжүүлэн ажиллана гэж боддог. Хоёр улсын Засгийн газар анх 2007 онд “Ногоон хэрэм” төслийг эхлүүлсэн байдаг. Эхний төслийн хүрээнд нийт 3000 гаруй га газарт ойжуулалт хийсэн гэсэн тооцоолол гарсан. Харин хоёр дахь төслийн хугацаанд буюу 2017-2021 онд “Солонгос Монгол”-ын найрамдлын цэцэрлэгт хүрээлэнг бүтээн байгуулсан. Уг төслийн гуравдугаар үе шатыг бид 2022-2026 онуудад хэрэгжүүлэхээр ажиллаж байна.

-Та Элчин сайдаар томилогдон ирээд удаагүй байна. Энэ жилийн хувьд хоёр улсын хооронд өмнө яригдсан болоод шинээр хэрэгжүүлэх томоохон төсөл хөтөлбөрүүд юу байна вэ?

-Хоёр улсын улс төрийн итгэлцлийг бататган бэхжүүлж, худалдаа, хөрөнгө оруулалтын эрх зүйн орчныг төгөлдөржүүлж, иргэдийн харилцан зорчих нөхцөлийг хөнгөвчлөх чиглэлд идэвхийлэн ажиллана гэдгээ юуны өмнө хэлье. Солонгосын Засгийн газрын зүгээс Монгол Улстай одоо байгаа харилцаагаа Орос, Хятад улсуудтай адил иж бүрэн стратегийн түвшний харилцаатай болгохыг зорьж байгаа. Ингэж харилцаагаа хөгжүүлбэл цаашид Монгол, Солонгосын харилцаа улам идэвхтэй, өргөн хүрээнд хөгжих боломжтой гэж үздэг. Үүнтэй холбоотойгоор эдийн засгийн харилцаа хөгжинө. Эдийн засгийн харилцаа хөгжихийн хэрээр манай улсын хөрөнгө оруулагчид болоод аж ахуйн нэгж, компаниуд Монголын зах зээлд илүүтэй нэвтэрч орох болов уу гэж бодож байна. Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ манай улсад айлчилсан. Энэхүү айлчлалын дараа эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрийг эрчимжүүлэх, батлах асуудалд илүү анхаарч ажиллаж байна. Энэхүү хэлэлцээрийг албан ёсоор хэрэгжүүлж эхэлснээр хоёр улсын худалдааны эргэлт огцом нэмэгдэнэ. Гол нь энэхүү хэлэлцээр батлагдчихвал хоёр улсын хөрөнгө оруулагчдад илүү таатай нөхцөл, аюулгүй орчин бүрдэнэ гэж ойлгож байгаа. Үүнийгээ дагаад худалдаа, эдийн засгийн харилцаа улам идэвхжиж, бодит өсөлтүүдийг бий болгох боломжтой.

-Таны хувьд хөдөө аж ахуйн салбарт түлхүү анхаарч ажиллана гэлээ. Яг ямар бодлогоор ажиллах вэ?

-Хөдөө аж ахуйн салбар гэдэг хүнсний аюулгүй байдал, хэрэгцээ шаардлагыг хангах ёстой чухал салбар. Тэр утгаараа хүнсний аюулгүй байдлын асуудал нэн түрүүнд тавигдах ёстой. Тиймээс хүнсний аюулгүй байдлыг бодитоор бүрдүүлэхийн тулд фермийн аж ахуйг хөгжүүлэх, хөдөө аж ахуйн салбартаа цогц бодлого явуулах шаардлагатай. Хөдөө аж ахуйн салбар хөгжсөнөөр дагаад хүнсний аюулгүй байдлын асуудал илүү сайжирдаг. Тиймээс хоёр улсын хувьд энэхүү асуудалд илүү анхаарч, хамтарсан төсөл, хөтөлбөр, арга хэмжээг санаачлан зохион байгуулах ёстой гэж үздэг. Монгол Улсын хувьд хөдөө аж ахуйн салбараа хөгжүүлбэл илүү ашигтай, эдийн засгийн үзүүлэлтүүд нь нэмэгдэх өргөн боломжтой гэж харж байгаа. Манай улсын хувьд газар тариаланг түлхүү хөгжүүлсэн байдаг. Тэр утгаараа ногоог яаж таривал амттай болоод чанартай ургаад байна гэдгийг шинжлэх ухаан талаас нь судлаад практик дээр өргөн ашиглаад удаж байна. Тиймээс энэ салбарыг хөгжүүлэхийн тулд Солонгос улсын арга туршлага ихээхэн нэмэр болох болов уу гэж боддог. Нөгөөтэйгүүр солонгосчууд яаж ногоогоо амттай, чанартай ургуулсан бэ гэдэг шиг монголчуудын хувьд малын махаа яаж амт, чанартай болгох вэ гэдэг асуудал чухал. Үүнд миний зүгээс түлхүү анхаарч ажиллана. Өөрөөр хэлбэл Монгол Улсын хөдөө аж ахуйн салбарт Солонгосын арга туршлага, технологийг оруулж ирэх чиглэлд анхаарч ажиллана гэсэн үг.

-Манай улсын хүн амын талаас илүү хувь нь Улаанбаатар хотод амьдардаг. Тэр утгаараа замын түгжрэл, хот төлөвлөлт гээд олон асуудал тулгамдан гарч ирсэн. Таны хувьд энэхүү асуудалд хэрхэн анхаарч хамтран ажиллах вэ?

-Түгжрэл, төвлөрөл бол аль ч улсын нийслэлд тулгамдаж байдаг томоохон асуудал. Иймд манай улсад нэвтрээд буй технологи, инновацийг Монгол Улсад, Улаанбаатар хотод нутагшуулахад дэмжин ажиллах болно. Түүнчлэн KOICA зэрэг байгууллагын Улаанбаатар хоттой хамтран хэрэгжүүлж буй төсөл, хөтөлбөр амжилттай хэрэгжихэд анхаарч ажиллан, тусламж үзүүлэхийг хүсч байна. Монгол Улс болон БНСУ нь 1990 онд дипломат харилцаа тогтоосон. Харин Улаанбаатар хот нь БНСУ-ын нийслэл Сөүл хоттой 1995 онд, Инчон хоттой 2017 онд ах дүүгийн харилцаа тогтоосон бөгөөд Намянжү, Пусан, Кёнсанбуг, Тэжон хоттой найрамдалт харилцаатай. Цаашид хоёр улсын тэр дундаа нийслэлүүдийн харилцааг улам идэвхжүүлэх, өргөн хүрээнд хамтран ажиллах асуудалд анхаарч ажиллах болно.

-Мэдээж монголчуудын хувьд Солонгос руу явж хөдөлмөрлөх, сурч боловсрох маш их сонирхолтой байдаг. Тэр утгаараа виз олголтын асуудал илүү яригддаг шүү дээ. Энэ оны эхээр Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ танай улсад айлчлах үеэр визтэй холбоотой асуудлыг ярьсан. Таны хувьд визийн нөхцөлийг хөнгөлөх асуудалд ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Миний хувьд Элчин сайдаар томилогдоод удаагүй байна. Гэхдээ хоёр улсын визийн хөнгөлөлтийг шат бүрээр нь судлан үзэж, энэ чиглэлд анхаарч ажиллах болно гэдгээ хэлье. Би 1995 онд Сөүл хотын Иргэдийн хурлын төлөөлөгчөөр ажиллаж байхдаа Монгол Улсад анх ирж байсан. Тэр үеэс хойш Монгол Улсад элгэмсэг сэтгэлээр хандаж ирснийг маань манай улсын ерөнхийлөгч өндрөөр үнэлж, энэхүү албанд томилсон түүхтэй. Тэр утгаараа Монгол Улсыг, монголчуудыг хэн хүнээс илүү мэддэг, мэдэрдэг. Монголчуудын хувьд хамгийн их сонирхдог зүйл бол Солонгосын визийн асуудал. Өдгөө Солонгос улсад 52 мянган монголчууд ажиллаж, суралцаж, амьдарч байна. Бидний хувьд хоёр улсын визийн хөнгөлөлтийг шийдвэрлэхийн тулд аль аль талдаа тодорхой ажлуудыг санаачилан явж байгаа. Энэ чиглэлд явагдаж байгаа бодлого тогтвортой байгаа гэдгийг хэлье. Юутай ч одоогийн байгаа нөхцөлөөс хэд дахин сайжирна гэж харж байгаа.

Монголын хуульчдын холбооны Үндсэн хуулийн эрх зүйн хорооны тэргүүн, МУИС-ийн хууль зүйн сургуулийн профессор, хууль зүйн ухааны доктор, Үндсэн хууль судлаач Ш.Цогтоотой ярилцлаа.

---

-ҮХНӨ хийх замаар УИХ-ын 76 гишүүний тоог 152 болгох асуудлыг ид хэлэлцэж байна. Үндсэн хууль судлаач, мэргэжлийн ахмад хуульч хүний хувьд уг асуудлыг ямар байдлаар харж байна вэ?

-Таны энэ асуултад хариулахаас өмнө юун түрүүнд товч боловч түүх сөхөх хэрэгтэй л дээ. Бид яах гэж 1990 онд ардчилсан хувьсгал хийж, ардчилсан нийгмийн харилцааг хүлээн зөвшөөрч 1992 оны шинэ Үндсэн хуулийг батлан мөрдөж байгаа билээ дээ. Хариулт нь тов тодорхой. Энэ Монгол Улс орныг маань нэг нам удирдаж, нэг нам ноёрхож бүр буруу зам руу оруулсан байна. Иймд намаас төрийн ажлыг тусгаарлая. Ард түмэн Засгийн эрхийг барьдаг болгоё хэмээн шинэ хуучингүй ухамсарлан Монгол Улсад засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байна гэж 1992 оны ардчилсан шинэ Үндсэн хуулиараа зарлан тунхаглаж, даяар олны итгэл үнэмшил болгосон нь их учиртай. 1960 оны Үндсэн хууль дахь нам удирддаг үзэл санаанаас эрс татгалзаж, Үндсэн хуулийн хавсралт хууль буюу Үндсэн хуулийн нэмэлтийн тухай хууль, УИХ-ыг сонгох сонгуулийн тухай хууль, Улс төрийн намын тухай хуулийн төсөл боловсруулж, улмаар ардчилсан шинэ хүчнүүдийн тэмцэл шаардлагаар Улс төрийн товчоо огцорч байж энэ улс орон ардчилсан шинэ харилцаанд аажим аажмаар ихээхэн зовлон зүдгүүртэй шилжсэн түүхэн үнэнийг хэзээ ч мартаж болохгүй. Энэ бол үнэн хэрэг дээрээ ардчиллын амин сүнс байлаа.

-Тэгвэл одоо ямар болчихоод асуудал үүсгээд байгаа юм бэ?

-Үндсэн хуульд халдсан 1999, 2000 оны “Дордуулсан долоон нэмэлт өөрчлөлт”-өөс хойшхи 2015, 2019, 2022, 2023 оны удаа дараагийн бүтэлгүй оролдлогууд бага багаар мэрсээр, бас идэн идсээр байгаад одоо бүр оргилдоо хүрч нам гэдэг субъект “төр”-ийг буюу ард түмнийг удирддаг. Тэдний эрхийг сэмээрхэн хууран мэхэлж авдаг хадны мангаа болчихжээ. Хуучин цагт нэг нам дарангуйлдаг байсан бол одоо олон нам хуйвалдан дарангуйллын тогтолцоо үүсгэхийг ер үгүйсгэхээргүй байна. Энэ мэтээр 1990 оны ардчилсан дэвшилтэт зарим алхамуудаас үндсэндээ ухарч, нам хэмээх хувь хүн, бүлгийн ашиг сонирхол нь төрийн буюу ард түмний толгой дээр гарч ирчихээд ардчиллын анхны үзэл санааг гуйвуулсаар байгааг юугаар ч зөвтгөшгүй. Иймд нилээд хазайчихсан ардчиллын гажуудлыг засахаас өөр арга замгүй тийм нөхцөл байдал нь энэ улс орны тулгамдсан асуудлын нэг болчихсоныг хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй.

Гэхдээ тэр нь л лав нэг танхимт парламент болох УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэгдүүлж олшруулах асуудал ч биш л дээ. Товчхондоо гишүүдийн тоог 51, 76, 77, 99, 108, 152 болгон ихэсгэж, багасгах нь парламентын чанар, иргэдийн аж амьдралд ямар ч агуулгын өөрчлөлтийг авч ирэхгүй гэдэг нь бараг тодорхой зүйл болов уу. Тэгээд ч ҮХНӨ оруулах цаг үе, нөхцөл байдал нь бүр биш. Нөгөөтэйгүүр ямар ч хяналт удирдлагагүй нэг танхимт параламентын гишүүдийн тоо цөөн, эсвэл олон байхаас үл хамаарч төр өөрөө өөрийгөө ялзруулдаг. Үүнийг л сайн ойлгох хэрэгтэй. Суурь муутай барилгыг улам өндөр болгоё гэдэгтэй л адилхан зүйл. Эхлээд сууриа бэхжүүлэх, дараа нь барилгаа хэдэн давхар өндөр барьсан ч алзахгүй биз дээ.

-Тийм гэж бодъё, тэгвэл цаашдаа яах ёстой вэ?

-Үндсэн хууль чиглэлийн дагнасан судлаач хүний хувьд мэдээж хэрэг надад өөрийн гэсэн илүү оновчтой гарц гаргалгаа бол бий. Гэхдээ таны хүсээд буй асуултад эхлээд хариулсан нь зүйтэй байх.

-Тэгвэл эхний асуултаа дахиад асууя. Г ишүүдийн тоог нэмэх багасгах нь ямар ч ач холбогдолгүй гэж та хэлээд байна уу?

-Сонгууль тулчихаад байхад бүр тодорхой хэлбэл сонгуулийн өмнөх жилд ҮХНӨ ярих нь үнэхээр утгагүй асуудал. Ер нь бол хүндэтгэлгүй л хандлага юм даа. Тэр дундаа миний эрх багадаад, түүний эрх ихдээд байна, мөн манай нийгмийн болж бүтэхгүй юм болгонд л Үндсэн хууль буруутай, харин “төр”, төрийн байгууллага, албан тушаалтанд юуных нь буруу байх вэ дээ, Үндсэн хууль нь болохгүй байгаа юм чинь гэх субъектив хандлагаас үүдэлтэйгээр УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэгдүүлэх санал санаачилгыг иргэд бүр хүлээж авахгүй дургүйцээд байхад эсрэгээр нь зүтгүүлээд байгааг ойлгоход үнэхээр бэрх. Үүнийгээ ядаж сонгуулийн дараа яривал иргэд дэмжиж юуны магад. Цалин хөлс нэмэгдүүлж, өргөн хэрэглээний барааны үнийг бууруулж, хулгай луйвартайгаа бодитойгоор тэмцэн, эдийн засгаа эрүүлжүүлсний дараа иргэд, олон түмэн ҮХНӨ, тэр дундаа УИХ-ын гишүүдийн тоог өсгөн нэмэх асуудлыг дэмжих бололцоо урган гарахыг үгүйсгэхгүй л дээ.

-Улс төрийн намууд УИХ-ын гишүүдийн тоог олон болгоё гээд “төрийн гурван өндөрлөг”-тэй тохиролцсон гэж зарим хүмүүс хэвлэлээр ярих юм. ҮХНӨ-ийг ингэж тохиролцож болдог юм уу?

-Үгүй байлгүй дээ. Нам гэдэг бол нийгмийн удирдлагын буюу нийтийн эрх зүйн субъект биш. Тэр төрийн институдэд ч хамаардаггүй. Нам нь манай хуулийнхны онолын хэлээр бол хувийн эрх зүйн субъект. Монгол Улсын Үндсэн хуульд “улс төрийн нам” гэх ойлголт огт байхгүй. Харин “нам олон нийтийн байгууллага” гэж даруухан нэг үгээр илэрхийлсэн ес ч бил үү томьёолол бол бий. Онолын талаас нь хэлэх юм бол нам гэдэг нь хувь хүний үзэл бодол, бүлгийн ашиг сонирхол, сайн дураараа эвлэлдэн нэгдсэн иргэд олон нийтийн жирийн нэг эвсэл холбоо бүхий элементүүдийн нийлмэл цогц юм. Тэр “улс төрийн нам” гэх нэр томьёо бол наана хэлэхэд 1940, 1960 оны Үндсэн хуулийн үзэл санаа, цаана хэлэхэд Ленин багшийн “политическая партия” гэх сургаал номлолын гол цөм л дөө.

-Та энэхүү намын тухай онол арга зүйг одоогийн болж буй практик сэтгэл хөөрлийн үйл явцтай холбон тайлбарлаж өгнө үү?

-Товчхондоо оросоор “частный”, англиар “private inter­est” гэх хувийн ашиг сонирхол, их сайндаа бүлгийн ашиг сонирхолд захирагдмал цэвэр хувь этгээдийн явцуу ашиг сонирхол. Ийм юмыг “төр”-ийн буюу Монголын ард түмний нийтийн ашиг сонирхолын дээд илэрхийлэл болсон “төрийн гурван өндөрлөг”-тэй тохиролцоно, тохиролцуулна гэж ч юу байхав дээ. Зарим нь зүгээр л хүний янз үзэж, дооглож, тохуурхаж байгаа царай нь тэр биз. Өмнөх асуултуудын чинь цөмийг дүгнэж хэлэхэд ҮХНӨ оруулах аливаа хэлбэр ба суурь аргад эрхэм гишүүд, нам толгойлж байгаа хүмүүсийн хэлээд хэрэглээд байгаа шиг зүйл огт үгүй. Өөрөөр хэлбэл Үндсэн хуулийн зүйл заалт, Үндсэн хуулийн үзэл санааны эсрэг элдэв тохиролцоо, хандлага гэж байж болохгүй. ҮХНӨ оруулах талаар хийж буй ухуулга сурталчилгаа, тэрчлэн аймаг, сум өртөөлөн давхиж хэдхэн хүн цуглуулж зүг чиг, жолоо цулбуургүй баахан мэдэмхийрсэн, албан тушаалдаа омогшиж эрдсэн нөхдийн яриагаар Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг хийдэггүй. Сайн ухуулбал энэ иргэд олон нийт чинь ер нь ҮХНӨ-ийг их сайн дэмжиж байна шүү гээд төр засгийн удирдлагад буруу ташаа мэдээлэл хүргэж байгаа нь нууц биш. Энэ мэт олон асуудлын аль нь ч ҮХНӨ оруулах, түүнд гар дүрэх хэлбэр ба арга биш гэдгийг хэлэхэд илүүдэхгүй болов уу. Саяхан л 2000 он гаран гартал дагаж мөрдөж байсан эрүүгийн холбогдох зүйл заалт ёсоор бол “төрийн эрх мэдэл”-ийг хууль бусаар авах зүйлчлэл дотор хэлбэрийн хувьд Үндсэн хуулийн бус аргаар авах үйлдлээр илэрдэг онц аюултай гэмт хэрэг гэж үзээд нутаг заах ялаас гадна 16-20 жилийн хорих ялтай санкцыг өдгөө ардчиллын буян заяанд юу хийж байгаагаа мэдэхгүй арай л дэндүү давраад байх шиг.

-Нам төрийг удирддаггүй юм бол төрийг удирдах ард түмний гол эрх нь юу юм бол?

-Хөөрхий иргэд, олон түмэн төрийг удирдах хэрэгт шууд оролцох ердөө л хоёрхон хэлбэр бий. Нэг дэх нь Үндсэн хуульд гар дүрэхдээ хүрвэл ард нийтийн санал асуулга явуулах замаар, өөрөөр хэлбэл тэднээс 76 гишүүний тоог 152 болгохыг та дэмжиж байна уу, үгүй юу гэж асуух явдал юм. Хоёр дахь нь УИХ-ын гишүүнийг иргэд нийтээрээ чөлөөтэй, шууд сонгох явдал байдаг. Бусад эрх нь хөөрхийдөө өөрсдийнх нь сонгож байгуулсан төрийн эрх барих төлөөлөгчдийн байгууллагад үгээ болон санал хүсэлт, өргөдөл гомдлоо дамжуулан уламжлах төдий зүйл. Гэтэл тэр хоёр үндсэн эрхийнх нь нэгийг нь намууд хуйвалдаж тохиролцож булаах шахам аваад, нөгөөг нь иргэд нийтийн хүсэн хүлээсэн жинхэнэ төлөөлөгчийг тэднээр сонгуулах биш, харин “улс төрийн нам”-ын даргад таалагддаг мөнгө, бэл бэнчинтэй намын төлөөлөгчдийг ард түмний төлөөлөл гэж итгэн сонгохоос өөр замгүй болгочихоор энэ нэг танхимт парламентын тогтолцоо ялзарч, гишүүд нь хэрэг төвөгт орооцолдож яллагдагчаар татагдахаас яахав дээ. Энэ гажуудлыг засах хэлбэр нь УИХ-ын гишүүдийн 76 гэх тоог 152 болгон механикаар өсгөн нэмэгдүүлэх явдал огтоосоо биш байх аа.

-Тэгвэл ард түмэн төрийн эрхийг Үндсэн хууль ёсоор барьж байна гэдгийг илэрхийлэх гол шалгуур нь Монгол Улсын хувьд чухам юу юм бол?

-Энэ асуултад хариулахад багагүй тайлбар, нилээд арга зүйн асуудал гарч ирнэ. Ийм том “проблем”-ыг одоо ярьж буй тоо төдий хэлбэрдэлтэй холилдуулж хутгалдуулмааргүй байна. Би өмнөх асуултууд дээр ч хэлсэн. Яахав дараа тусгайлан ярилцлага өгч болно.

-76 гишүүний нэг хүнд оногдох чадал ба 152 гишүүний нэг хүнд оногдох чадлын талаар та юу хэлэх вэ?

-Иймэрхүү үг яриа өмнө нь сонсож байсан. УИХ-ын танхимд хүртэл дуулдах шиг болно лээ. Сонин л асуулт байна. Ер нь бол Үндсэн хуульд заасан ёсоор Монгол Улсын нутаг дэвсгэр зөвхөн засаг захиргааны нэгжид хуваагдана гэсэн суурь зарчимдаа тулгуурлаж иймэрхүү асуудлыг хөндөж байвал зохистой. Ингэхгүй болохоор хүн амын суурьшил, тоо толгой дагаж гишүүдийн тоог нэмэх гээд байгаа юм бол Улаанбаатар хотоос сонгогдох УИХ-ын гишүүдийн тоог л нэмэх шаардлагатай тулгарна. Манай УИХ, засгийн газартай байнга ажиллаад байгаа нөхөд өөрсдөө судлаагүй байж одоог хүртэл маш их шүүмжлэл дагуулсаар буй Эстони гаралтай физикч Рейн Тагенперагийн аль жараад үеийн улсуудын парламентын үйл ажиллагааг судлаад 1972 онд боловсруулж парламентын гишүүдийн тоог куб язгуурын аргачлалыг хамгийн сайн юм шиг туйлшруулан тайлбарлаад байгаа нь мода Монголоор дуусдагийн нэгэн жишээ гэхэд хилсдэхгүй байх. Яагаад гэвэл өнөөгийн хөгжингүй улсуудад парламентын гишүүдийн тоог багасгах гэж бөөн аюул тэмцэл болж байна. Тэр бүү хэл зарим нэр дэвшигчид нь парламентын гишүүдийн тоог хэрхэн багасгах талаар сонгуульт ажил хийн ялалт байгуулж буй ийм цаг үе дор манайхан тоогоо нэмэх тухай улайран довтолж буйг юу ч гэж бодмоор юм бэ дээ, өөрсдийн чинь ухамсар л мэдэх асуудал юм даа.

-Гэхдээ л дээрх тоон дээр тоогоор илэрхийлсэн хариулт өгч болох уу?

-Элдэв дээдийн тоо бодож, бодуулж тухайлбал 76 гишүүний тал болох 38 дээр нэг хүнийг нэмбэл 39 болно, иймд 18 гишүүнийг л барьчихад ямар ч хууль санаснаараа батална. Ингүүлэхгүйн тулд гишүүдийн тоог 152 болгож олшруулчихаар хууль лоббиддог хуйвалдаан зогсчихно энэ тэр гэхийн оронд зүгээр л намчирхаж найзархаж өөгшүүлсэн үл бүтэх этгээдүүдтэйгээ сахилга хариуцлага тооцож чаддаггүй мэдлэг чадваргүй удирдлагын завхралыг л засах хэрэгтэй. Зүгээр нэг нийтийн албаныхаа ажлаа гүйцэтгэж чадахгүй хууль зөрчиж хүн хохироогоод буй албан тушаалтнуудтай яг тэр моментод нь “импичмент” тооц, бас хариуцлага тооц, ажлаас нь чөлөөл, шаардлагатай бол шүүхэд өг тэгээд л бол оо. Түүнээс биш хоёр гурван жилийн дараа “өнгөрсөн борооны хойноос цув нөмрөв” гэдэг шиг баахан юм ухаж төнхөж, бөөн зардал чирэгдэл болж “импичмент” тооцох нь улс төрд ямар ч үр дүн өгөхгүй, өс хонзон дуудахаас цаашгүй. Үнэхээр шийдмээр байгаа бол парламентын дэг журмыг болон нэр дэвшигчдийн шалгуурыг өндөр түвшинд тогтоон өгч түүнийгээ чанд мөрдөхөд л болчих зүйл. Асуудал тоондоо байгаа юм биш.

Парламентын тоог нэмэхэд бүгдээрээ л бараг нэг саналтай байна. Гэхдээ ямар ч удирдлага хяналтгүй аль хэдийнээ ялзарч муудсан нэг танхимт парламенттай байж дур зоргоороо авирлах тэр дотуур санаагаа гүйцэлдүүлэх гээд үхэлдээд байх шаардлагагүй. Түүний оронд төрд ард түмний өөрсдийнх нь дуу хоолой, төлөөлөл, засаглах эрх буюу нийтийн албаны үйл ажиллагаанд хяналт тавих дээд танхимын зохион байгуулалт, хууль зүйн үндэслэл зайлшгүй тулгарчихаад буйг бид анхаарахгүй байж болохгүй.

Засгийн газраас Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн төслийг өнгөрсөн долоо хоногт УИХ-д өргөн мэдүүлсэн. УИХ-ын чуулганаар уг хуулийн төслийг хэлэлцэх нь зөв гэж шийдсэн. Үүнтэй холбоотойгоор энэ долоо хоногт УИХ-ын гишүүд тойрогтоо ажиллаж, Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг иргэд, сонгогчдодоо танилцуулж байгаа билээ. Иргэдийн хувьд Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг тэр дундаа гишүүдийн тоог нэмэх асуудалд бухимдалтай байна. Тухайлбал зарим тойргийн иргэд Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг тайлбарлаж буй гишүүдийнхээ өөдөөс усны сав шидэлж, эсэргүүцсэн аж. Мөн нийгмийн сүлжээнд гишүүдийн тоог нэмэх асуудлаар талцсан маргаан хүчтэй өрнөж буй. Тиймээс энэхүү асуудлаар улс төр, нийгмийн зүтгэлтэн, судлаач болон иргэдийн байр суурийг сонслоо. Иргэдийн хувьд хулгайч, авлигач, эд баялаг цөлмөгчдөд хариуцлага тооцож чадахгүй байж, тоог нь хоёр дахин нэмэхийг эсэргүүцэж байна гэх өнцгөөр асуудалд хандаж байв. Харин эрдэмтэд, судлаачид, улс төр, нийгмийн зүтгэлтнүүдийн хувьд энэхүү асуудлыг дэмжиж буйгаа илэрхийллээ.

---

УИХ-ын гишүүн асан, Хөдөлмөрийн баатар Н.Жанцанноров: -УИХ-ын гишүүдийн тоо 152 байна уу эсвэл бэлгэдлээ бодоод 99 байна уу хамаагүй. Гишүүдийн тоог нэмнэ гэдгийг зарчмын хувьд дэмжиж байгаа. Угтаа төрийн эрх барих дээд байгууллага нь УИХ гээд Үндсэн хуульдаа заагаад өгчихсөн. Гэтэл өнөөдөр энэхүү эрх мэдлийг Засгийн газар дангаараа эдлэх боломжтой байгаа нь парламентын чадавхын асуудал зайлшгүй яригдана гэсэн үг. Товчхондоо УИХ нь Засгийн газраа авч явах ёстой байтал өнөөдөр манайд энэ хамаарал эсрэгээрээ байх шиг байна. УИХ-ын 19-хөн гишүүн хууль баталж байна.

Энэ бол хэт цөөнх буюу нийт ард түмний өмнөөс хууль баталж байх ойлголттойгоо зөрчилдсөн асуудал. Тиймээс гишүүдийн тоог нэмэх нь маш зөв. Харин гишүүдийн тоог нэмэхэд нэг асуудлыг анхаарах ёстой. Иргэд гишүүдийн тоог нэмэхээр зардал өснө гэж шүүмжилж байгаа. Үүнийг маш сайн тусгаж, зөв аргаар зохицуулах шаардлагатай. Өөрөөр хэлбэл, зардлаа танах, багасгах, гэхдээ гишүүдийнхээ тоог нэмэх шаардлагатай гэсэн үг. Зардлаа багасгахын тухайд гэвэл нэг гишүүнд ногдох туслах, зөвлөхийн тоог багасгах ёстой. Биднийг УИХ-ын гишүүн байхад УИХ-ын тамгын газраас туслаад л яваад байж болдог л байсан. Одоогийнхтой адил дөрөв таван туслахтай байгаагүй. Тиймээс энэ олон үргүй зардлаа багасгах асуудалд анхаарах шаардлагатай. Мөн нэмээд хэлэхэд үнэхээр гишүүдийн тоог нэмэх гэж байгаа бол Улс төрийн намын тухай хуулиа чамбайруулах хэрэгтэй. Үүн дотор намын санхүүжилтийг маш тод тодорхой зааж өгөх шаардлагатай.

Ардын уран зохиолч Т.Галсан: -Төрийн ордонд ороод алхаж байхад Ерөнхий сайд нарын зургийг эгнүүлээд өлгөчихсөн байдаг. Үүнээс Ерөнхий сайд П.Жасрай гуайгаас хойших нь дандаа хулгайч, луйварчид гэж явж байгаад Л.Оюун-Эрдэнэ гэх цоо шинэ тархитай залуу гарч ирж байна лээ. Энэ хүүгийн дэвшүүлсэн өөрчлөлт, бодлогыг дэмжиж байгаа. Гэхдээ миний хувьд гишүүдийн тоо 152 биш, 108 байх ёстой гэж үздэг. Зарим хүмүүс үүнийг бурхан, шашинтай холбож ойлгодог.

Гэхдээ тийм биш, энэ бол шашин бус гүн ухаан. Өнөөдөр манай Их хурал 76 гишүүнтэй. Гэтэл үүнээс 40 гишүүн нь хэлгүй “Королъя”-нууд байна. Өөрөөр хэлбэл биднийг төлөөлж чадахгүй байна гэсэн үг. Нөгөөтэйгүүр УИХ-д 40 гишүүний суудал хоосон байгаагаас ялгаагүй. Үлдэж байгаа гишүүдээс дахиад 20 орчим нь өөрсдийнхөө эрх ашгийн төлөө явдаг, бидний боломжийг хулгайлдаг, хулгайчид. Ингээд үлдэж байгаа цөөхөн хэд нь энэ улсын төлөө тархи, оюунаа гашилгаж сууна. Тэд бол тархи нь дэлхийн хэмжээнд сэтгэж, зүрх нь Монголын төлөө цохилж байдаг хүмүүс. Эцсийн дүндээ эдгээр хүмүүсийг төрд гаргаж ирсэн нүгэлтнүүд нь бид. Монголын ард түмэн. Тиймээс дараа дараагийн төлөөллүүдээ гаргаж ирэхдээ шалгуураа дээшлүүлэх шаардлагатай. Ах дүү, хамаатан садан, анд нөхөр минь гэж хандах нь буруу. Нам дагаж сонголт хийлгүй, хүнээ таньж сонголтоо хийх хэрэгтэй. Гэхдээ хүнийг танина гэдэг айхавтар зүйл байдаг л даа. Юун түрүүнд харах ёстой хэдхэн зүйл л бий. Тухайлбал, удам судар, гэр бүлийн байдал зэргийг нь харчих ёстой. Гэрээ засаагүй хүн төрийг засна гэж байхгүй.

УИХ-ын дарга асан Д.Дэмбэрэл:

-УИХ-ын гишүүдийн тоог 152 болгох буюу тоог тогтоох асуудлаа УИХ өөрөө шийдчихнэ биз дээ. Ер нь бол 1992 оны Үндсэн хуулиар зааж өгсөн 76 гишүүний тоог нэмэх цаг нь болсон. Тухайн үед хүн амын тоогоо хараад л 76 гэж зааж өгсөн байдаг. Одоо хүн амын тоо хэд болсон билээ. Тэр утгаараа гишүүдийн тоог жаахан нэмэхэд буруу зүйл огт байхгүй. Товчхондоо тоог нэмнэ гэдэг хүн ардын төлөөллийг нэмж байна л гэсэн үг шүү дээ. Тэгэхээр тоог нэмэхэд хоёрхон зүйлийг нь үндэслэдэг. Нэгдүгээрт, хүн амын тоо. Хоёрдугаарт, Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарилалтаас шалтгаална. Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэр гэдэг бол манай улсын нэг том онцлог. Цөөн хүн амтай, өргөн уудам газар нутагтай. Тэр утгаараа нэгж газрын хүн ам цөөн гээд төлөөлөлгүй орхиж болдоггүй зүйл л дээ. Олны дунд УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэх асуудлыг янз бүрээр тайлбарлаж, ойлгож байх шиг байна. Зарим нь хулгайчийнхаа тоог хоёр

дахин нэмэх гэж байна л гэх юм. Энэ бол цаг зуурын үзэгдэл байх. Гэхдээ миний хувьд үүнийг ингэж ойлгохгүй байна. Тоог нэмэх нь хүн ам нэмэгдсэн, тэдний төлөөлөл төрд заавал байх ёстой л гэсэн ганцхан зарчимтай. Ард түмний буруу ойлголтыг засахын тулд намаас ямар хүн нэр дэвшүүлж байна вэ гэдгээ анхаарах ёстой. Өөрөөр хэлбэл нам хүнээ УИХ-д нэр дэвшүүлдэг. Үүндээ ямар нэгэн хариуцлага үүрдэггүй. Үүнийг хуулиар тодорхой зааж өгөх, өөрөөр хэлбэл намын нэр дэвшүүлэх, үүнтэй холбогдох хариуцлагын асуудлыг хуульд зааж өгөх ёстой. Нам буруу хүн дэвшүүлсэн бол хариуцлага үүрдэг байх ёстой гэсэн үг. Үүнийг хуульчлах шаардлагатай.

Хууль зүйн ухааны доктор, судлаач С.Баяржавхлан:

-Гишүүдийн тоог нэмэхийг дэмжиж байгаа. Миний хувьд 152 болгохыг дэмжиж болно гэж харж байгаа. 152 гишүүнтэй байлаа гэж бодъё. Тэгэхээр үүнээс 20 гаруй нь Засгийн газрын гишүүн болно. Үлдсэн 130 орчимоос нь 10 гаруй нь Байнгын хорооны дарга болно. Үлдсэн 100 гишүүн нь арван байнгын хорооддоо арав арваараа хуваагдаад явна гэсэн үг. Ингэхээр байнгын хороодын ирц, чуулганы ирц төлөөллөө хангахуйц хэмжээнд үйл ажиллагаагаа явуулах боломжтой гэж үзэж байгаа. Өнөөдөр нэг гишүүн 2-3 байнгын хороонд харьяалагдаж байгаа. Тэгэхээр нэг асуудалдаа мэргэшиж чадахгүй байна гэсэн үг. Харин гишүүдийн тоог нэмбэл нэг байнгын хороонд нэг л гишүүн харьяалагдана. Ингэснээрээ нэг асуудлаараа мэргэших боломж нь бүрдэж эхэлнэ. Үүнээс улбаалж, УИХ-аас гаргаж байгаа хууль, бусад тогтоол шийдвэрүүд олон нийтийн төлөөллийг хангасан зарчмаар зөв бодлого гарах үндэс тавигдах юм.

Улс төр судлаач, хуульч Д.Цэвээнравдан:

-УИХ-ын гишүүдийн тоог 108-аас дээш гаргаж болохгүй. Тоо өсгөх талаар тайлбар хийж буй албаны хүмүүс хэлэхдээ, 1992 онд хоёр сая хүнтэй байсан. Одоо 3.5 сая хүн амтай болчихлоо гээд байна лээ. Энэ логикоор бол цаашдаа дөрөв, тав, зургаан сая болох бүрд тоогоо нэмээд явах буруу жишиг тогтох магадлалтай. Нөгөө талаар тоог нэмээд л үр дүн сайжрах, нэгдмэл боломж улам бүр муудах магадлал байнга дагана. Харин тоо хэд ч байсан 50:50 гэсэн зарчмаас хазайж болохгүй. Өнгөрсөн хугацааны манай хөгжлийн боломж алдагдаж буй нэг гол шалтгаан бол улсынхаа нөөцийг хөгжилд зориулж чадахгүй, иргэдэд таалагдах гэсэн, дахин сонгогдох гэсэн зорилгоор жалга, судаг бүрээр тараасаар байсанд оршино.

Ахмад хуульч, улс төр судлаач Б.Баянсан:

-152 гишүүнтэй болгох асуудал яригдаж байгаа. Үүнийг дэмжиж байгаа хүмүүсийг би хувьдаа хоёр шалтгаанаар харж байгаа. Нэгдүгээрт, өнөөгийн УИХ-ын зарим гишүүд дараагийн сонгуулиар гарч ирэх ямар ч боломжгүй болсон учраас гишүүдийн тоог нэмэх нь зөв гэж үзээд байна. Учир нь тэд гишүүдийн тоог нэмчихвэл дахиад гараад ирэх боломжтой гэж ойлгож байна. Хоёрдугаарт, улс төрийн нам нэртэй ганц нэг хүний санаж бодож байгаа зүйл нь гишүүдийн тоо нэмэгдчихвэл бидэнд ганц нэг суудал олдох юм байна гэж ойлгож байгаа. Ийм л хоёр шалтгаанаар эдгээр хүмүүс дахин сонгогдох эсвэл намдаа нэг суудал авахын тулд л тоо нэмэх асуудлыг хүсээд байгаа. Түүнээс биш ард түмэн үүнийг хүсэхгүй байна. Манай Их хурлын гишүүд бидэнд ирэх ачаалал дэлхийн жишгээс хоёр дахин их байна гэж яриад байгаа. Үнэндээ Орос, цаашлаад

Европын орнуудын хувьд нэг гишүүн 100-аас дээш мянган хүн амын төлөөллийг төрдөө хангаж байдаг. Гэтэл манайд 40-хөн мянган хүнийг нэг хүн төлөөлж байна. Ингэхээр төлөөллийн хувьд ачаалал дэлхийн жишгээс хамаагүй бага байна шүү дээ.

СБД-ийн иргэн Т.Пүрэвхүү:

-Ямар юмаа солиороод байгааг би мэдэхгүй байна. Өнөөгийн 76 хулгайчдаа хариуцлага тооцож чадахгүй байж дахиад нэмэх тухай ярьж байна. Үүнийг бие хоёр гараа өргөн эсэргүүцнэ. Үнэхээр нэмэх гэж байгаа бол эхлээд энэ идэж уусан, ард түмний амьдрах боломжийг хулгайлсан 76 хулгайчдаа хариуцлага тооцчих. Дараа нь эдгээр 76 гишүүнийг дахиж нэр дэвшүүлэхгүй гэдгээ МАН, АН хоёр мэдэгдчих. Түүний дараа хэдэн ч гишүүнтэй байсан болно. Тэгвэл би саналаа өгч, мэдлэгтэй, боловсролтой, улс орныхоо төлөө гэсэн сэтгэлтэй хүнийг нь гаргаад өгье. Түүнээс биш хулгайчтай Их хуралдаа хичнээн цэвэр ариун хүн оруулсан ч хулгайч л болгоно. Тиймээс саалиа бэлдэхээр саваа бэлд гэдэг шиг хүнээ нэмэхээсээ өмнө хөрс сууриа эхлээд цэвэрлэчих.

СБД-ийн иргэн Б.Сайнбаяр:

-Өнөөгийн 76 хулгайчаа тэжээж чадахгүй байж дахиад тоог нь хоёр дахин нэмнэ гэдгийг эсэргүүцэж байна. Өнөөдөр ард түмний цалин хөлс ямар байгаа билээ. Үнийн

үнэхээр дарлуулж байна. Идэш нь дийлддэггүй 76 гишүүн манай улсын нэг жилийн төсвөөс ч их хөрөнгийг хулгайлж идсэн. Гэтэл үүнийгээ 152 болгоно гээд яваад байгаа Ерөнхий сайд, эрх баригчдыг ойлгохгүй байна. Хоттой хониос чинь 76 чоно зэрэг иддэг байсан бол одоо 152 болчихоод тал талаас нь юу ч үлдээлгүй идэх нь байна шүү дээ. Бид 76-уулаа идэж дийлэхгүй байна. Бидний тоог нэмээд өгөөч л гэж байгаагаас ялгаагүй. Ард түмэн үнэхээр 152 гишүүнийг тэжээж чадахгүй. 152 гишүүнтэй болчихвол Монгол Улс хөгжих нь битгий хэл модоо барьсан гуйлгачид л болно шүү.

БГД-ийн иргэн Ү.Шинэбаатар:

-Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг хийх эрх МАН-д байхгүй. Өнгөрсөн 2020 оны сонгуулийн өмнө тэд 2019 онд Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг хийсэн. Өнөөдөр 2024 оны өмнө дахиад Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах гэж байна. Сонгуулиас өмнө ингэж эцэг хуулиараа оролдож болохгүй. Үүнд хэн нэгний, бүлгийн эрх ашиг явагдаж байгаа гэж хардаж байгаа. Гишүүдийн тоог нэмэгдүүлнэ гэнэ. Одоогийн 76 гишүүн нь яг ямар ачаалалтай ажиллаад байгаа юм. Үүнийгээ ард

өсөлтөд

түмэнд тайлбарла. Засгийн газартаа сайд хийгээд гишүүнийхээ ажлыг хийж чадахгүй байна гээд байгаа бол хийж чаддагт нь өг. Яагаад эрх ямбаа нэмсэн атлаа ажлаа хийхгүй байгаа юм бэ. Гишүүдийн тоо 152 болсон ч ялгаагүй. Амьдрал үргэлжилсээр, ард түмний амьдрал уруудсаар л байна. Гуравхан сая хүнтэй газар нутгийн хувьд тархай бутархай суурьшсан энэ улсыг 76 битгий хэл долоон хүн л удирдаад аваад явчихаж дөнгөнө. Гол нь ажил хийе, Монгол Улсаа хөгжүүлье гэсэн сэтгэлтэй хүн л хэрэгтэй шүү дээ. Түүнээс биш идэж ууя, сайд дарга болъё гэдэг хүн хэзээ ч хөгжлийн тухай бодохгүй. Нөгөөтэйгүүр 152 гишүүнтэй болгочихлоо гэхэд талыг нь ард түмнээс сонгуулна. Талыг нь намд, төрд шургасан хулгайчдаараа дүүргэнэ. Тэгэхээр тоо нь ихсэх боловч чанарт ямар ч өөрчлөлт орохгүй. Дахиад л төсвийн алдагдал нэмэгдэнэ. Дахиад л татвар нэмнэ. Талцал хуваагдал гаарна. Монголчууд олуулаа байх тусмаа л талцдаг онцлогтой ард түмэн. Цөөхүүлээ байх тусмаа нэгдэж хүчирхэгждэг сонин араншинтай үндэстэн. Тэр утгаараа 76 гишүүнийг цөөлж 46 эсвэл 55 гишүүн болгох ёстой. Тэгвэл ард түмэн баярлана. Хяналт, хариуцлага сайжирна. Миний хувьд гишүүдийн тоог нэмэхийг эрс эсэргүүцэж байна. Хэрэв гишүүдийн тоог нэмсэн Үндсэн хуулийн өөрчлөлт Их хурлаар батлагдвал гадаа талбайд ард түмэн жагсаж, УИХ-ыг хүчээр цөөлөх болно гэдгийг хэлье.