Author: ЭНХТӨРИЙН МӨНХТҮВШИН

Б.Бат-Эрдэнэ: Нэг жуулчин ирэхэд 1000-1200 ам.доллар эх оронд минь үлдэж байгаа гэж ойлгох хэрэгтэй DNN.mn

Байгаль орчин, аялал жуучлалын сайд Б.Бат-Эрдэнэтэй цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Энэ жил Монголд зочлох жил гэдгээрээ аялал жуулчлалын салбарт онцгой үе тохиож байна. Энэ хүрээнд гадаадын олон жуулчин манай улсыг зорин ирж, буцсаар байна л даа. Яг өнөөдрийн байдлаар Монгол Улс хэдэн жуулчин хүлээж аваад байна. Цаашид жуулчдын тоо хэд хүрэхээр байгаа вэ?

-Монгол Улсын Засгийн газраас 2023-2025 оныг Монголд зочлох жил болгон зарласан. Энэ жилийн хувьд эхний жил учраас суурь ажлуудыг бид маш сайн хийхээр ажиллаж байна. Тухайлбал эрх зүйн орчныг маш ойлгомжтой, аж ахуйн нэгж, бизнес эрхлэгчдэд ээлтэй болгох, аялал жуулчлалын бүсчлэлийг нарийвчлах, хөрөнгө оруулалтыг татах орчныг бүрдүүлэх, агаарын тээврийг либералчлах, визнээс чөлөөлөх зэрэг суурь ажлууд хийгдэж байна. Бид нэг саяас давсан жуулчин авах стратегийг гарган ажиллаж байгаа. Яг өнөөдрийн байдлаар 350 мянга орчим жуулчин ирээд байна. -Зарим аялагч, жуулчдын хувьд дэлхий дахинд танигдсан алдартай хүмүүс ирж байна. Эдгээр хүмүүсийн зарим нь Монголыг сурталчилсан контент бэлтгээд буцаж байх шиг. Энэ нь мэдээж манай улсын хувьд бүх талын ашигтай байх. Яамны зүгээс цаашлаад Засгийн газрын зүгээс энэхүү чиглэлд хэрхэн анхаарч ажиллаж байгаа вэ?

-Мэдээж тэгэлгүй яах вэ. Нэгдүгээрт гадаад сурталчилгаа. Хоёрдугаарт дотоод сурталчилгааг гадагш чиглүүлнэ. Өөрөөр хэлбэл танигдсан, нөлөөлөгч, нэртэй хүмүүсийг эх орондоо авч ирэхийн тулд ажиллаж байгаа гадаад сурталчилгааг сайн явуулах, тохиролцох, гэрээ байгуулах, сурталчилгааны сувгуудаа тодорхойлох гэсэн үг. Энэ утгаараа аль болох алдартай нөлөөлөгчдийг эх орондоо авч ирэхийг зорин ажиллаж байгаа. Ирсэн хүн бүхэн уулга алдаж байгаа тэр мэдрэмжийг бид тухайн хүмүүсээр дамжуулан хүргэх нь чухал. Энэ нь дотоод сурталчилгааг гадагш буюу эх орныхоо гоё сайхан бүхнийг нөлөөлөгчдөөр түгээх ажил гэсэн үг. Удахгүй “Nas, daily” нарын 400 гаруй сая дагагчтай 20 гаруй нөлөөлөгчдийг авч ирэхээр болж байна. Энэ нь бид эх орноо энэ жил сайн сурталчилж ирэх жилүүдийн жуулчдын тоог нэмэгдүүлэх арга хэмжээг авч байгаа гэсэн үг юм.

-Таны хувьд Солонгосоос ирсэн топ моделиудыг хүлээн авч уулзсан. Энэхүү уулзалтыг олон нийт сошиал орчинд янз бүрээр шүүмжилж, санаа бодлоо илэрхийлсэн. Зарим нь Монголын төр арай л жижиг байна гэх юм. Үүнд таны байр суурь ямар байгаа вэ. Яагаад тэр хүмүүсийг хүлээн авч уулзав?

-Нэгдүгээрт бид төр юу хийх ёстой вэ гэдгээ мэддэг байх ёстой. Төр гэдэг нь дээр залсан бурхан мэт намбайсан чимээгүй байх тухай биш ард түмнийхээ аж амьдралыг сайжруулахын тулд ажиллах ёстой гэж боддог. Төрийн төлөө иргэн оршдоггүй. Иргэний төлөө төр оршдог гэдэг үг бий. Бид эдийн засгийн эргэлтийг сайжруулж, тэлэлтийг хийх хэрэгтэй. Аялал жуулчлалын салбарын нөлөөллөөр 16 орчим салбар үр өгөөжийг нь хүртэж байдаг. Үүний ард дандаа монгол хүний ажил, орлого яригдана. Нэг жуулчин ирэхдээ онгоцоор ирж агаарын тээврийн салбарт орлого оруулна. Буугаад автобус, такси, автомашин түрээслэж, төлбөрөө төлж үйлчлүүлнэ. Энэ нь тээврийн салбарт оруулж буй орлого. Зочид буудалд бууж таарна. Энэ нь зочлох үйлчилгээний салбарт оруулж буй хөрөнгө оруулалт. Мэдээж идэж ууна, үйлчилгээ авна. Энэ нь хүнсний салбарт оруулж буй хөрөнгө оруулалт. Соёл урлагийн тоглолт үзнэ. Мөн л соёл урлагийн салбарт оруулж буй хөрөнгө. Хөдөө явна. Малчид дээр маань очно. Төлбөрөө мөн л төлнө. Ингээд бодоод үзэхээр олон салбарт мөнгөө үлдээж байгаа юм. Ер нь нэг жуулчин ирэхэд 1000-1200 ам.доллар эх оронд минь үлдэж байгаа гэж ойлгох хэрэгтэй. Нэг сая жуулчин ирэхэд 1-1.2 тэрбум ам.доллар үлдэнэ. Монгол төгрөгөөр бол дунджаар 4.5 их наяд төгрөгийг үлдээж байна гэсэн үг. Нэг хүнээс нэг сая хүнд үйлчлэхэд үзүүлэх нөлөөлөл өндөр. Тэр хэмжээгээр ажлын байр, орлого нэмэгдэж байгаа.

-Солонгос моделиудын тухайд та хариулаач…?

-Саяны моделиудын хувьд хэлэхэд Тоурайд гэдэг компани шинэ зах зээлд ажиллахаар ажиллаж байгаа юм байна лээ. Тухайлбал БНСУ-ын фото моделиудыг дэлхийн тавцанд гарахад Монголын сайхан байгаль, өвөрмөц тогтоц, цаг уурын нөхцөл байдал их том суурь гэж өөрсдөө хэлж байсан. Тухайлбал Солонгост байхгүй мөнх цаст уул, хүрхрээ, далай мэт их элс, цэнгэг нуур, нэг ч уулгүй хээр тал гээд л. Мөн нэг өдөрт жилийн дөрвөн улирлын зураг авалтыг шууд хийх боломжтой газар бол Монгол Улс. Солонгос Улс фото моделиудаа дэлхийд гаргахаар ажиллаж байна. Энд хамгийн том түшиц газар нь Монгол. Таван сая дагагчтай фото моделиуд ирсэнээр, магадгүй цаашдаа энэ тоог нэмэгдүүлсэнээр манай улс хичнээн жуулчин авах боломж бүрдэж байна гэж бодож байна. Таван сая дагагчийн 10 хувь буюу 500 мянган жуулчин ирэхэд л манай сая жуулчны тавин хувь шууд бүрдэж байгаа юм шүү дээ. Засгийн газрын гишүүд, сайд нар эдийн засгаа тэлж, ард түмнийхээ сайн сайхан амьдрах нөхцөлийг бүрдүүлэхийн төлөө хийх бүхнээ хийх үүрэгтэй хүмүүс. Би ажлаа л хийж байна. Энэ бол аялал жуулчлалын сайдын хийх ёстой ажил.

-Манай улсыг зорин ирэх жуулчдын хөл хөдөлгөөн 11 дүгээр сар хүртэл эрчимтэй үргэлжлэх болов уу гэж бодож байна. Ирж байгаа жуулчдаас тийм хэмжээний ашиг орлого бүрдүүллээ гэхээс илүү тухайн жуулчдын аюулгүй байдал, сэтгэл ханамжтай буцаах зэрэг нь том асуудал байх. Энэ чиглэлд яамны зүгээс хэрхэн анхаарч ажиллаж байна. Буцаж байгаа жуулчдын сэтгэл ханамж өндөр байна уу?

-Бид жуулчдад зориулсан үнэлгээний системтэй болсон. Ресторан, зоогийн газрууд, нисэх буудал, зочид буудал, такси гээд бүх төрлийн үйлчилгээний байгууллагууд энэхүү системийг жуулчдадаа өгч үнэлгээ хийлгэх боломжтой болсон. www.reviewmongolia.com/28# гээд хаягаар ороод шууд үнэлгээг хийж байна. Эндээс бид сэтгэл ханамжийн мэдээлэл, засч сайжруулах мэдээллээ мөн авах болно.

-Манайд ирсэн зарим жуулчид Монгол Улс үзэсгэлэнтэй сайхан байгальтай ч түүнийг үзэж сонирхож явахад зам, дэд бүтэц тааруу байна гэх юм. Үүнтэй та санал нэг байна уу. Цаашид ирэх жуулчдын тав тух, аюулгүй байдлыг бид хэрхэн хангах ёстой юм бэ. Үүнд чиглэсэн төрийн бодлого яаж явах учиртай вэ. Мөн хувийн хэвшлийн оролцоо үүнд чухал байх, тийм үү?

-Засч сайжруулах бүхнийг засч сайжруулаад л явна. Тухайлбал Хөвсгөл аймагт Хатгал-Жанхай-Тойлогт, Хатгал-Ашихай гээд 37.9 км авто замыг тавьж байна. Шаардлагатай бүх зогсоол, танин мэдэх музей, төвүүдийг барьж байгаа. Орон нутагт дотоодын нислэгийг нисгээд эхэлсэн. Энэ үргэлжилнэ. Бид аялал жуулчлалын бүсийг бий болгоогүй учраас энэ бүх асуудал нэг дор хуралдсан байгаа юм. Төрөөс шийдэх бүхнээ шийдээд явна.

-Энэ жил Монгол Улсын нийт нутгаар хур бороо арвинтай байна. Үүнээс улбаалж зарим газар нутагт тэр дундаа нийслэлийн бүс газруудад цаг агаарын нөлөөллөөс үүдсэн асуудлууд их байна. Ялангуяа үерийн дараах байгаль орчны бохирдол, хөрсний бохирдол аюулын түвшинд хүрсэн гэх юм. Үүнд танай яамнаас судалгаа шинжилгээ хийж үзэв үү. Хариу дүгнэлт хэрхэн гарч байна. Нэмээд асуухад нийслэлийн ундны ус болсон Туул гол үертэй байгаа. Үүнээс шалтгаалж, ундны усны бохирдлын хэмжээ нэмэгдэж байгаа юу?

-БОАЖЯ-ны ундны усны стандартын дагуух шинжилгээг Монгол Улс даяар хийсэн. Хангалтгүй гарсан. Төрийн байгууллагууд стандартаа барихгүй, аж ахуйн нэгжүүд хууль дүрмээ мөрддөггүйтэй л холбоотой асуудал. Бороо ордгоороо орно. Ус урсдаг газраараа л урсана. Бид стандартаа зөрчсөн үйлдлүүдээ зогсоох хэрэгтэй. Таны асуултад товчхон хариулахад ийм байна. Илүү дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгье гэвэл энд яриад барахгүй олон үзүүлэлт, шалтгаан, судалгаа бий. Тиймээс шаардлагатай гэвэл манай яамны холбогдох газар, хэлтсээс хувь хүн хүссэн мэдээллээ авч болно.

-Томоохон нуур, гол мөрөн дагуу аялагчдын хөл их байна. Үүнийг дагаад хог хаягдлын асуудал яригдаж байгаа. Яамны зүгээс хог хаягдлыг цэвэрлэх, нийтийн соёлыг зөв чиглэл рүү болгох асуудалд ямар ажил хийж байна вэ?

-Аялагчдын хандлага, эх орондоо байгальдаа хайртай байх, эргээд бид энэ орчиндоо амьдарна гэдэг ухамсрыг дээшлүүлэх хэрэгтэй байгаа нь үнэн. Хоносон газраа сүйтгээд явчихаж байна. Хогоо дуртай газраа хаяж байна. Аваад явсан бол аваачаад хогийн цэгт нь хаячих төлөвшилтэй байх хэрэгтэй. Хог хаягдал цэвэрлэх ажлыг БОАЖЯ байнга хийж байгаа. Хэдэн зуун машин хогийг түүж, хогийн төвлөрсөн цэгт аваачиж хаяж байна. Энэ ажил цаашид ч үргэлжилнэ. Гадаадын жуулчид хэрэглээнээсээ гарсан хогоо авч явж байгаад яг хог хаях цэгт нь очоод хаячихаж байна. Гэтэл манай дотоодын аялагчид, амрагчид маань тэр хандлага соёл арай л дутуу байна уу даа гэж харж байгаа. Ер нь хогийг хогийн саванд хийх ёстой гэсэн хандлагыг зуршил болгомоор байгаа юм. Зарим нь мэддэг ч “за ганц удаа л хаялаа” гэх үзэлтэй байдаг. Энэ бол зуршил болж чадаагүй гэсэн үг. Тиймээс хогийг хогийн саванд хаяж сурах зуршлыг нийтээрээ эзэмших, ойлгох хэрэгтэй байна.

-Өнгөрсөн хаврын чуулганаар Аялал жуулчлалын тухай хуулийг шинэчлэн баталсан. Уг хуулийн голлох өөрчлөлт юу байв. Одоо хэрэгжилт ямар байна. Цаашлаад аялал жуулчлал, байгаль орчны салбарт дутагдаж байгаа эрх зүйн зохицуулалт юу вэ?

-Нэг үгээр хэлбэл эдийн засгийн тэлэлт хийх эрх зүйн орчныг бүрдүүлсэн. Аялал жуулчлалын салбарын гол ашиг хүртэгчдийн нэг нь тухайн нутагт амьдарч буй иргэд байх ёстой. Тэр ч утгаасаа нутгийн иргэдэд түшиглэсэн аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх концепцийг оруулж өгсөн. Мөн манай улсад ирсэн жуулчдад тулгардаг бэрхшээлүүдийн нэг нь жорлон буюу ариун цэврийн байгууламж байдаг. Хэрвээ тухайн аж ахуйн нэгж ариун цэврийн байгууламж байгуулбал аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвараас чөлөөлөх хэлбэрээр буцаан мөнгийг нь олгоно. Мөн татварын буцаан олголт хийхээр болсон гээд ач холбогдол талаасаа эдийн засагтай их холбогдож байгаа.

-Аялал жуулчлалын тухай хуулиар тусгай зөвшөөрлөөр ан, агнуур хийлгэх асуудлыг дуудлага худалдаагаар зохицуулах болгосон. Үүнд дотоодын аж ахуйн нэгжүүд оролцох боломжгүй, оролцсон ч дуудлага худалдаагаар зөвшөөрлийг нь авах эдийн засгийн болоод оролцоо дутаж байна гэх юм. Энэ ямар учиртай юм бэ. Ер нь дуудлага худалдаагаар зохицуулж байгаа нь ямар ач холбогдолтой вэ?

-Аялал жуулчлалын тухай хуулиар биш Зөвшөөрлийн тухай хуулиар ан, агнуурын зөвшөөрлийг дуудлага худалдаагаар олгохоор заасан. Харин ч таны асуусны эсрэгээр буюу дотоодын аж ахуйн нэгжүүд л оролцох эрхтэй байгаа. Хэдхэн хүний халаасанд ордог байсан мөнгийг хаасан. Энэ нь магадгүй тухайн хүмүүсийн дургүйцлийг хүргэсэн байх. Харин ч нээлттэй, шударга, ил тод зарчим руугаа орж байгаа.

-Өөрөөр хэлбэл энэ хуулийн өөрчлөлт Агнуурын бүс нутгийн менежментийн тогтолцоог эвдсэн эрх зүйн зохицуулалт болсон гэдэг өнцгөөр шүүмжилж байна л даа. Та үүнд тодорхой тайлбар хэлэхгүй юу?

-Тийм зүйл байхгүй. Халаасанд нь ордог байсан мөнгө алга болсон хүний үг байна. Харин ч эсрэгээрээ жинхэнэ менежментийн хэлбэртээ орж байгаа.

-Төр угтаа аж ахуйн нэгжүүдээ дэмжиж, тэдний орлого олох нөхцөлийг нь хаах ёсгүй биз дээ. Одоо дуудлага худалдаагаар асуудлыг зохицуулахаар энэ салбарт олон жил явсан аж ахуйн нэгжүүд хаагдах, орлого нь тасрах, бизнесийн үйл ажиллагаа нь зогсох эрсдэлтэй биш үү?

-Би дахиад хэлье. Дотоодын аж ахуйн нэгжүүд орлого алдахгүй. Хуучин тогтолцоо нь хэдхэн хувь хүний халаасанд ордог байсныг аж ахуйн нэгжийн дансанд ордог болгосон гэж ойлгоорой.

-Наадмын өмнө Монголын эдийн засгийн форум (МЭЗФ) болсон. Энэхүү чуулганы үеэр БОАЖ-ын салбарын хөрөнгө оруулалт, энэ салбарын хөгжилд ач холбогдол өгөх төсөл, хөтөлбөр юу яригдав. Хэрэгжих зүйл юу байна вэ. Нөгөөтэйгүүр энэ салбарын яг аль чиглэлд нь гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг түлхүү татаж байна вэ?

-МЭЗФ-оор олон асуудлууд яригддаг. Олон ч жил яригдсан. Ганцхан эргэлзээн дээр очоод зогсдог. Энэ нь гадаадын хөрөнгө оруулалтыг Монгол Улс хамгаалах эрх зүйн тогтолцоотой юу, хөрөнгө оруулагчдаа хамгаалах уу гэдэг асуулт. Монгол Улсын Ерөнхий сайд Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ үүнд маш тодорхой хариултыг өгсөн. Гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг болон хөрөнгө оруулалт, хөрөнгийг хамгаална гэдгээ нээлттэй зарласан нь олон хөрөнгө оруулагчдад итгэл өгсөн байх. Манай салбарт бол мэдээж аялал жуулчлал талдаа түлхүү хөрөнгө оруулалт яригдаж байна. Сая батлагдсан Аялал жуулчлалын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгаар хөрөнгө оруулалтыг татах хүрээнд Улсын аялал жуулчлалын бүсийг гаргахаар оруулсан. Энэ нь хөрөнгө оруулагчдад таатай нөхцөл санал болгох эрх зүйн орчин бүрдсэн гэсэн үг юм.

-Ярилцлагынхаа төгсгөлд нэг зүйл тодруулж асуухад, Бээжин рүү монголчууд хувийнхаа автомашинаар зорчих, аялах боломжтой болгоно гэж байсан. Энэ талаар танд мэдээлэл бий юу. Ийм болох боломж хэр вэ?

-Энэ оны есдүгээр сард Ухань хотноо БНХАУ-Монгол-ОХУ-ын Аялал жуулчлалын сайд нарын дээд хэмжээний уулзалт болно. Тус уулзалтаар “Цайны их зам” буюу Эдийн засгийн коридор Ази Европыг холбосон Торгоны замыг сэргээх асуудлаар шийдэлд хүрэхээр хэлэлцэгдэж байна. Энэхүү гурван улсын уулзалт амжилттай болбол таны хэлсэн асуудлууд бүрэн шийдвэрлэгдэнэ.

нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Д.Есөн-Эрдэнэ: Энэ жил улаанбуудай, төмсний хэрэгцээг 100 хувь, хүнсний ногооны 70 орчим хувийг дотоодын ургацаас хангана DNN.mn

Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яамны Газар тариалангийн бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын дарга Д.Есөн-Эрдэнэтэй цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Наадам, найрын сар шувтарч намрын их ажлын сар ирж байна. Тэр утгаараа энэ жилийн ургац, хураалтын бэлтгэл ажил ямар шатандаа явж байгаа вэ?

-Ургац хураалтын бэлтгэл ажил ерөнхийдөө жигд сайн хангагдаад явж байна. Эрт ургацын төмс, хүнсний ногооны ургац хураалт хийгдээд эхэлсэн байгаа. Ургац хураалтын бэлтгэл ажлын хүрээнд тариаланчдын тоног төхөөрөмжүүдийг засварлах, шатахууны нөөц бүрдүүлэх зэрэг олон ажил хийгдэж байгаа.

-Улаанбуудайн болц ямар байна вэ?

-Буудайн болц цухуйлтын буюу цэцэглэхээс өмнөх шатандаа явж байна гэж ойлгож болно. Улаанбуудайн гуурс тогтоох ажлыг энэ сарын 20-ноос хойш хийдэг. Тэр үеэр хэдий хэмжээний ургац хурааж авах вэ гэдэг нь тодорхой болдог. Мэдээж ургац хурааж авахад цаг агаар, техник, хүн хүчний асуудал гээд олон хүчин зүйлээс хамаарч хийгддэг ажил.

-Энэ жилийн тухайд цаг агаарын нөхцөл байдал ургац хураалтад хэрхэн нөлөөлөхөөр байна. Нийт нутгаар хур бороо элбэг байна шүү дээ?

-Энэ жилийн хувьд дөрөв, тавдугаар сард хүйтэн сэрүүн байсантай холбоотойгоор хаврын тариалалт урьд жилүүдээс хожуу эхэлж, тавдугаар сарын 15-наас жигдэрсэн. Урьдчилсан байдлаар 334.7 мянган га-д улаанбуудай, 18.1 мянган га-д төмс, 12.5 мянган га-д хүнсний ногоо, 65.6 мянган га-д малын тэжээл, 118.9 мянган га-д тосны ургамал, нийт 580.6 мянган га-д тариалалт хийсэн. Тариалалтыг өнгөрсөн жилтэй харьцуулахад нийт тариалсан талбайн хэмжээ 9.7 мянган га-гаар нэмэгдсэн. Энэ жил хур тунадас ихтэй байна. Зарим газарт оройтож хур тунадас орсон зэрэг асуудал бий.

Тэр утгаараа хур тунадас ихтэй жил өвчин, хортонууд нэлээд их гардаг. Тиймээс өвчин, хортонтой тэмцэх ажлыг чамгүй хийж байна. Түүнээс гадна уринш бэлтгэх ажил одоо эхлэх гэж байна.

-Хэдий хэмжээний ургац авах нь 20-ноос хойш тодорхой болно гэж та ярилаа. Ер нь урьдчилсан төлөвөөр ямар хэмжээнд ургац хураалт авахаар төлөвлөж байгаа юм бэ?

-Газар тариалан эрхэлдэг аж ахуйн нэгж, байгууллага, иргэдээс тариалсан талбай, ургацын мэдээг баг, хороод авч сум, дүүрэгт нэгтгэж, улмаар аймаг, нийслэлийн статистикийн байгууллагаар дамжин ирүүлж, Үндэсний статистикийн хороонд нэгтгэн боловсруулдаг. Манай улсад гол төлөв үр тариа, төмс, хүнсний ногоо, малын тэжээлийн ургамал зэргийг тарьж ургуулдаг. Тэдгээрийн тариалсан талбай, ургац хураалт, га-гийн ургацын хэмжээг улс, орон нутгийн түвшинд тодорхойлно. Энэ жилийн тухайд 335 мянган га талбайгаас 500 орчим тонн улаанбуудай авахаар төлөвлөн ажиллаж байна. Ерөнхийдөө энэ жил бид улаанбуудай болон төмсний хувьд дотоодынхоо хэрэгцээг зуун хувь хангахаар төлөвлөж байгаа. Харин бусад хүнсний ногооны 70 орчим хувийг хангахаар ажиллаж байна.

-Ерөнхийлөгчийн санаачилгаар “Хүнсний хангамж, аюулгүй байдал” үндэсний хөдөлгөөнийг өрнүүлж байгаа. Тэр утгаараа энэхүү хөдөлгөөнд салбар яамны хувьд ямар байдлаар анхаарч ажиллаж байна вэ?

-Энэ том хөдөлгөөн өрнөөд явж байгаа. Мэдээж хэрэг салбар яамны хувьд онцгой анхаарч ажиллаж байна. Үндэсний хөдөлгөөний хэрэгжүүлэх арга хэмжээний төлөвлөгөөг УИХ-ын тогтоолоор баталсан байгаа. Энэ жил мөн үүнтэй холбоотойгоор Засгийн газрын 63 дугаар тогтоол гарсан. Энэ тогтоолын дагуу авч хэрэгжүүлж байгаа томоохон ажлын нэг бол газар тариалангийн салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй иргэн, аж ахуйн нэгжид эргэлтийн хөрөнгийн зээл, хөрөнгө оруулалтын зээлийг арилжааны банкуудтай хамтраад олгож байна. Өөрөөр хэлбэл энэхүү төсөл арга хэмжээнд дотоодын 10 банк хамтран ажиллаж байгаа гэсэн үг. Энэ хүрээнд газар тариалангийн салбарт үйл ажиллагаа эрхэлдэг 1206 иргэн, аж ахуйн нэгж 27.2 тэрбум төгрөгийн зээл авсан байдалтай явж байна. Мөн энэхүү хөтөлбөрийн хүрээнд орон нутагт жимс, жимсгэний мод үржүүлгийн төв байгуулах ажлууд хийгдэж байна. Энэ жилийн тухайд таван аймагт энэхүү төвийг байгуулна.

-Үр тарианы нөөц ямар байгаа вэ. Энэ жилийн хувьд манай улс ОХУ-аас үр тариа импортлохоор байгаа юу?

-Үр тарианы хувьд Хөдөө аж ахуйг дэмжих санд тодорхой хэмжээний нөөц бол бий. Тодорхой хэлбэл тус санд 10 гаруй мянган тонн үр тарианы нөөц байгаа. Тиймээс нөөц байгаа учраас гаднаас ямар нэгэн байдлаар үр тариа авах шаардлага байхгүй гэж үзэж байгаа.

-Өнгөрсөн жил дотооддоо тариалсан улаанбуудай чанар муу байсан. Энэ жилийн улаанбуудайн чанар ямар байх төлөвтэй байна. Цаашид чанарыг сайжруулъя гэвэл тариаланчид юунд анхаарах хэрэгтэй вэ?

-Энэ жилийн хувьд цаг уурын нөхцөл байдал, ургамал хамгааллын арга хэмжээг цаг тухайд нь авч хэрэгжүүлсний үр дүнд улаанбуудайн чанар өнгөрсөн жилийнхээс харьцангуй сайн байна. Стратегийн таримал болох улаанбуудайн үрийн нөөц бүрдүүлэх ажлыг Хөдөө аж ахуйг дэмжих сан зохион байгуулдаг бөгөөд өнгөрсөн хугацаанд 10.0 мянган тонн таван сортын улаанбуудайн үрийн шинэчлэлийг хийсэн. Цаашид тариалангийн үйлдвэрлэл эрхлэгчид дутагдах үрийн хэрэгцээг хангах, сорт солих, үр шинэчлэх зорилгоор үрийн технологийн нөөцийг бүрдүүлэн ажиллана.

-Ургац хураалтын үеэр агуулах савны хүрэлцээ, багтаамжийн асуудал үргэлж хөндөгддөг. Агуулах савны хүрэлцээг нэмэгдүүлэх чиглэлээр ямар ажил өрнүүлсэн бэ?

-Улсын хэмжээнд үр тариа хадгалах 550.2 мянган тонн багтаамжтай элеватор, төмс, хүнсний ногоо хадгалах 253.8 мянган тонн багтаамжтай зоорь, агуулах байна. Төмс, хүнсний ногооны энэ зоорь, агуулах нь 2022 оны ургацын урьдчилсан бланстай харьцуулан тооцоход энэ жилийн нийт ургацын 65-70 хувийг хадгалах боломжтой. Үлдэгдэл 20-30 хувийг бөөний болон жижиглэн худалдааны төвүүдээр худалдан борлуулна гэж тооцож байна.

-Ургацаа хураасны дараа хэрхэн борлуулах вэ гэдэг нь том асуудал байх?

-Хамгийн чухал зүйл бол хадгалалт, борлуулалтын асуудал юм. Борлуулалтын олон суваг байгаа ч тарьсан бүтээгдэхүүн нь үнэгүйдэхгүй байх хэрэгтэй. Ногоочид болгон борлуулалтаа өөрсдөө хийдэг. Харин хоршоолсон хэлбэрээр худалдаагаа хийдэг болмоор байна. Намрын ногоон өдрүүд арга хэмжээ өргөн хүрээнд зохион байгуулагдах болсон. Энэ жилийн хувьд ч өмнөх жилүүдтэйгээ адил байдлаар зохион байгуулагдана. Хүнсний ногооны борлуулалтыг төрөл бүрээр дэмжиж байгаа. Нөгөө талаас хэрэглээ бий болгох нь чухал. Амин дэм бүхий төмс хүнсний ногоогоо хүнсэндээ түлхүү хэрэглэх шаардлагатай.

-Алслагдсан аймаг, сумын иргэд Улаанбаатар хотоос ногоо, жимсээ авах биш өөрсдөө тариалдаг болох боломж бий юу?

-Энэ бол маш чухал асуудал. Төмс хүнсний ногооны хувьд өрхийн үйлдвэрлэл дээр тулгуурлаж байгаа. Алслагдсан аймгууд болон тариалангийн бүсэд ихэвчлэн иргэд хашаандаа хүнсний ногоо, жимс жимсгэнэ эрчимтэй тариалж байна. Хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр үр олгох хэлбэрээр дэмжлэг үзүүлж байна. Тариалах арга технологийг нь зааж сургах ажил явагдаж байгаа. Өрхийн тариалан эрхлэгчид өөрийн үйл ажиллагаагаа бүртгүүлэх шаардлагатай. Өрхийн үйлдвэрлэлийг бойжуулах чиглэлээр технологийн сургалтуудыг явуулж байгаа. Алсдаа бол хорших зайлшгүй шаардлагатай. Газар тариалангийн цахим бүртгэлийн нэгдсэн системд өрхийн үйлдвэрлэлээ бүртгүүлэх хэрэгтэй. Талбайн түүх, бүтээгдэхүүнээ борлуулсан талаарх мэдээллийг цахимаар авдаг болсон. Ингэснээр санхүү, үйл ажиллагааны түүхтэй болно. Энэхүү түүхийг хараад үйл ажиллагаа явуулж буйг нь баталгаажуулах тул банк, санхүүгийн байгууллага хөнгөлөлттэй зээл олгох боломж нэмэгдэнэ.

-Энэ жилийг “Тариалангийн сэргэлтийн жил” болгон зарлаж байгаа гэж сонссон. Энэ хүрээнд ямар ажил хийгдэж байгаа вэ?

-Тариалангийн салбарын эрх зүйн орчны сэргэлтийн хүрээнд “Ургамлын эрүүл мэнд, ургамал хамгааллын тухай”, “Тариалангийн даатгалын тухай”, “Ургамлын шинэ сортыг хамгаалах олон улсын холбооны конвенцийг соёрхон батлах тухай” зэрэг эрх зүйн орчны шинэчлэлийг хийснээр манай орны тариалангийн бүс нутгийн онцлогт тохирсон дэвшилтэт шинэ сортыг бүтээх үйл ажиллагаа идэвхжинэ. Түүнийг дагаад үр үйлдвэрлэлийг шинэ шатанд гаргаж, хүн амын хүнсний хангамжид бодитоор нөлөөлж, улмаар Монгол Улсын тариалангийн салбарын тогтвортой хөгжил, цэцэглэлтэд үнэтэй хувь нэмэр оруулна гэж үзэж байна.

нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл эдийн-засаг

Т.Төржаргал: Нүүрсний экспортоос энэ жил 600 сая ам.долларын илүү орлого олох боломжтой DNN.mn

Эдийн засагч Т.Төржаргалтай нүүрсний зах зээл, эдийн засгийн үр өгөөж ямар байгаа талаар ярилцлаа.

-Нүүрс бол Монгол Улсын эдийн засаг, аж үйлдвэрийн тулгуур. Тэр утгаараа нүүрсний экспорт ямар байгаа талаар та тодорхой мэдээлэл өгөхгүй юу?

-Монгол Улсын нийт эдийн засгийн 97 хувь нь түүхийэдээс хамааралтай. Жилд 40-50 сая тонн түүхий, боловсруулаагүйбүтээгдэхүүн экспортолж орлого олж байна. Өнгөрсөн онд 12 тэрбум ам.долларын экспортын орлого олсон. Манайхойд хөрш урагшаа Хятад руу нийлүүлэх түүхийэдийн экспортоо улам нэмэх сонирхолтойбайна. Оны эхэнд ОХУ-ын ерөнхийлөгч Путин БНХАУ-ын дарга Си Жиньпинтэйутсаар ярихдаа энэ онд хоёр орны худалдааг улам идэвхжүүлнэ гэдгээ онцолсон. Энэ юу хэлж байна гэхээр манайнүүрснийзах зээл улам л хумигдах эрсдэлтэйгэсэн үг. Тиймээс бид маш анхаарал болгоомжтойбайх хэрэгтэй. Нүүрснийүнэ 2023 оны гарснаас хойш буюу оны эхнийхагас жилийн байдлаар 59.2 хувиар унасан. Дэлхийн дулаарал, уур амьсгалын өөрчлөлттэйхолбоотойгоор олон улс нүүрснийхэрэглээгээ танаж, багасгасан нь шууд зах зээл дэх нүүрснийханшид том цохилт үзүүлээд байна. Энэ нь мэдээж манайх шиг нүүрсээр эдийн засгаа авч явдаг орнуудад таагүймэдээ гэсэн үг. Яг өнөөгийн байдлаар экспортод гарч буйнүүрснийүнэ тонн тутамдаа 160-175 ам.доллар л байна. Угтаа тонн тутамдаа 400 ам.долларт хүрч байсан нүүрснийүнэ ингэж бууна гэдэг Монгол Улсын эдийн засагт тийм ч таатаймэдээ биш л дээ. Гэхдээ өнгөрсөн зургадугаар сараас хойш нүүрснийханш дахин сэргэж, өдөр ирэх тусам бага багаар өссөөр байгаа нь маш сайн мэдээ.

-Энэ жилийн тухайд манай улс хичнээн хэмжээний нүүрс экспортлох төлөвлөгөөтэй байгаа юм бэ?

-Өнгөрсөн 2022 онд 32 сая тонн нүүрс экспортолсон бол энэ онд 36.5 сая тонныг экспортлохоор төлөвлөөд байгаа.

Гэхдээ урд хөршийн дотоод нөхцөл байдал сайжирч, 2023 оны нэгдүгээр сард Монгол Улс 3.5 сая тонн чулуун нүүрс экспортолсон. Энэ хэмжээгээрээ экспортолсон тохиолдолд жилд 42 бүр 50 сая тонн нүүрс экспортлох боломжтой. Мэдээж хэрэг гаргаж байгаа нүүрсний хэмжээ өсөхийн хэрээр манайх руу орж ирэх валютын урсгал нэмэгдэнэ гэсэн үг. Эдийн засагч хүний хувьд бид энэ жил төлөвлөснөөс 600 сая гаруй ам.доллараар илүү экспортын орлого олох боломжтой гэж харж байгаа. Зөвхөн нүүрснээс шүү дээ. Өнөөдрийн эдийн засгийн сэргэлтэд эрдэс бүтээгдэхүүний экспортын орлого, тэр дундаа нүүрсний экспорт нөлөөлж байна. Нөгөөтэйгүүр БНХАУ-ын эдийн засаг нь есөн хувиар өслөө. Үүнийг дагасан эрэлтээс үүдэн Монголын уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспорт өсч байгаа гэж ойлгож болно.

-Та экспортын орлогын 90 гаруй хувийг нүүрсний орлого эзэлсэн гэж хэлсэн. Ер нь нүүрсний орлого ингэж нэмэгдэхэд Засгийн газраас зарласан авлига, нүүрсний хулгайтай тэмцэх ажил нөлөөлж байгаа болов уу?

-Мэдээж нөлөөлж байгаа. Монгол Улсаас экспортод бүтээгдэхүүн гарсан л бол түүний орлого нь Монголдоо орж ирдэг байх ёстой. Гэтэл Монголоос нүүрс гарчихаад валют нь орж ирэхгүй байсан асуудал гарлаа. Энэ нь мэдээж эдийн засгийн урсгалд нөлөөлж байсан. Харин үүний эсрэг Засгийн газраас тодорхой үйл ажиллагаа явуулж эхэлсэн нь үр дүнд хүрч байгаа гэж үзэж байна. Товчхондоо биет хэмжээ, зах зээлийн үнээр борлуулсан хэмжээгээр валютын урсгал орж ирэхгүй байгаагаас валютын нөөц дундарч, ханш өсөх зэрэг эрсдэлүүд гарсан. Тиймээс тэр чиглэлд авсан арга хэмжээ, тэмцэл нь Монгол Улсад орох ёстой орлогыг бүрэн төвлөрүүлэхэд нөлөөлсөн болов уу.

-Нүүрсний зах зээл цаашид ер нь хэрхэн өөрчлөгдөхөөр байна вэ?

-Олон улсын эдийн засагч, шинжээчдийн таамаг нь БНХАУ-ыг хүлээх. БНХАУ-ыг дэлхийн хамгийн том нүүрс олборлогч гэхэд хилсдэхгүй. Тэд нэг жилд дэлхийн нийт нүүрсний олборлолтын тал хувийг дангаараа дүүргэж байсан шүү дээ. Харин одоо нүүрсний зах зээлийн ирээдүй БНХАУ-ын гарт байгаа гэж хэлэхэд хилсдэхгүй болов уу. Цаг уур, уур амьсгалын өөрчлөлттэй холбоотой НҮБ-ын Ерөнхий ассамблейн чуулганд оролцсон, тэр тал дээр эерэг хариу өгдөг нүүрсний тоглогчийн хувьд шийдвэр гаргах үлдээд байна. Нүүрсний хэрэглээгээ багасгаж, сэргээгдэх эрчим хүч, цөмийн энергид шилжих үү, “сурсан зангаараа” нүүрсээ хэрэглээд үлдэх үү гэдгээс бүхэл бүтэн дэлхийн нэг том салбарын зах зээл хамаарч байгаа. Гэхдээ шинжээчдийн тооцож байгаагаас харвал дэлхийн нүүрсний зах зээл ойрын 10 жилдээ энэ хэвээрээ байна. Тиймээс бид зах зээл хумигдах вий гэж айхаас илүүтэйгээр ОХУ-ын экспортод санаа зовинох шаардлагатай. Учир нь тэд бидний зах зээл рүү хүчтэй орж ирж байна. Нөгөөтэйгүүр ОХУ-аас БНХАУ-д нийлүүлж байгаа нүүрсний үнэ улам хямдарч байна. Тэд дийпинг үнээр нийлүүлж, далайн тээврээр хүргэж байна. Энэ оны эхний зургаан сарын байдлаар ОХУ-аас Хятад руу нийтдээ 60 сая тонн нүүрс экспортолсноос 20 сая тонн коксжих нүүрс байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, бид өрсөлдөөний хувьд Орост зах зээлээ алдах магадлал маш өндөр байна.

-Биржээр нүүрс арилжаалж эхэлснээр эрчим хүчний нүүрсний үнэ 7.5 дахин нэмэгдсэн гэдэг мэдээлэл бий. Ер нь биржээр арилжаалах нь эдийн засгийн бодит үр өгөөжийг бий болгох боломжтой юу?

-2023 он гарснаас хойш Монголын эдийн засагт сэргэлт ажиглагдаж, эхний хоёр сарын дүн мэдээллээр эдийн засаг 8.1 хувийн өсөлттэй гарсан. Эдийн засаг ингэж өсөлттэй гарахад уул уурхайн бүтээгдэхүүн, тэр дундаа нүүрсний экспорт голлох нөлөө үзүүлсэн нь ойлгомжтой. Уул уурхайн бүтээгдэхүүний биржийн тухай хууль батлагдаж, Монголын хөрөнгийн биржээр анхны туршилтын нүүрсний дуудлага худалдаа явуулж эхэлснээр нааштай үр дүн эдийн засагт бий болсон гэж харж байгаа. Эрчим хүчний нүүрсийг уурхайн аман дээрээс 9.5 ам.доллараар худалддаг байсан бол хөрөнгийн биржээр арилжаалж эхэлснээс хойш 73 ам.долларт хүрч, үнэ нь 7.5 дахин нэмэгдсэн. Мөн коксжих нүүрсийг уурхайн амнаас 60-62 ам.доллараар арилжаалдаг байсан бол 187 орчим ам.долларт хүрч, үнэ гурав дахин нэмэгдсэн. Өөрөөр хэлбэл, Монголын Хөрөнгийн биржээр нүүрсийг арилжаалж эхэлснээр далд эдийн засагт ямар боломж байсан нь ингэж ил болсон гэсэн үг.

-Монгол Улсын зээлжих зэрэглэлийг В түвшинд хэвээр үлдээсэн. Энэ нь мэдээж эдийн засагт эерэг нөлөөг авчирна биз дээ?

-Бас нэг талыг барьж хэт баярлах хэрэггүй юм. В зэрэглэл гэдэг бол дампуурлын зэрэглэлээс ганцхан алхамын зайтай байгааг илэрхийлж байгаа гэсэн үг. Тиймээс бид энэхүү зэрэглэлийг улам дээшлүүлэх чиглэлд ажиллах ёстой. Бид өмнө нь +В түвшинд очиж байсан. Харин одоо түвшин буурч В түвшинд байгаа учраас өрийн таазаа цаашид нэмэгдүүлэх боломжгүй. Тиймээс төсөвтөө хариуцлагатай хандах ёстой. Эхлээд эдийн засгаа тэлэх суурь асуудлууд болох авто зам, төмөр зам, цахилгаан эрчим хүч асуудлуудаа шийдэхэд анхаармаар байна. Төсвийн орлого биднээс хамаарахгүй савладаг. Төсвийн орлого төсөөлсөн хэмжээнээс тодорхой хэмжээгээр өсч байгаа бол түүнийг хуримтлуулах ёстой. Хуримтлалын сан, Төсвийн тогторжуулалтын сандаа хийх ёстой. Харамсалтай нь Тусгай сангийн хуулиар хуримтлуулсан орлогоо дараа жил нь зарцуулж болох хуулийн заалт оруулчихсан учраас бидэнд хуримтлал байхгүй. Багахан хэмжээний ахиу орлого олбол шууд л төсвийн алдагдал руугаа хийчихдэг. Энэ байдлаа бид зогсоох ёстой. Ер нь цаг үе урьд өмнөхөөсөө илүү хариуцлагатай, нямбай, ухаалаг байхыг биднээс шаардаж байна. Хэрэв байж чадахгүй л бол эдийн засаг амархан хямралд орно.

мэдээ онцлох-нийтлэл улс-төр

Г.Түвдэндорж: Монголд одоогийн байдлаар 226 мянган жуулчин ирлээ. Үр дүнд нь валютын орлого 120 сая ам.долларт хүрч гурав дахин өссөн байна DNN.mn

Эдийн засаг, хөгжлийн дэд сайд Г.Түвдэндоржтой цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Наадмын өмнө Монголын эдийн засгийн чуулган болсон. Энэхүү чуулганы гол зорилго ач холбогдлын талаар та дэлгэрэнгүй тайлбарлахгүй юу?

-Энэ удаагийн чуулган манай улсын эдийн засгийг тэлэх, төрөлжүүлэх ач холбогдол бүхий хөрөнгө оруулалтыг Монгол Улсын Засгийн газраас дэмжиж, харилцан ашигтай хамтран ажиллах боломжийг олон улсын хөрөнгө оруулагчдад хүргэх зорилгоор зохион байгуулагдсан. Энэ арга хэмжээнд анх тооцоолсноос хоёр дахин илүү буюу 2.450 төлөөлөгч оролцсоноос 500 орчим дэлхийд тэргүүлэгч хөрөнгө оруулалтын корпорацийн төлөөлөгчид, хүндэт зочид хүрэлцэн ирсэн. Мөн гадаад, дотоодын 20 гаруй хэвлэл, мэдээллийн байгууллагууд чуулганы үйл ажиллагааг шууд дамжуулан, олон нийтэд мэдээлж ажиллаа. Чуулганы эдийн засаг, хөрөнгө оруулалт зэрэг үндсэн хэлэлцүүлгүүд дээр нэмэгдээд бодлого боловсруулагчид болон бизнесийн манлайлагчид хоорондын ярилцлага, олон улсын голлох үзүүлэлтүүд болон өрсөлдөх чадварын индекст эзлэх байрыг хэрхэн ахиулах талаарх хэлэлцүүлэг, оюутан, залуучуудын дунд технологийн шийдлүүдийг эрэлхийлэх хакатон, шинэ үеийн залуусын үзэл бодол, саналыг сонсох, нээлттэй асуулт, хариулт, ярилцлага, хөрөнгө оруулалтын төсөл, хөтөлбөрүүдийн танилцуулга болон хувийн хэвшлийн нэр бүхий компаниуд нь олон улсын байгууллагуудтай хамтран ажиллах санамж бичигт гарын үсэг зурсан зэрэг чухал ач холбогдол бүхий арга хэмжээ зохион байгууллаа. Эдгээр бүх арга хэмжээ нь төр, хувийн хэвшлийн ойлголцлыг дээшлүүлэх, хөрөнгө оруулагчдын дунд нетворк үүсгэж, харилцан хөрөнгө оруулалт хийгдэхэд чухал хувь нэмэр оруулсан гэж бодож байна.

-Эдийн засгийн чуулган бүрээр монголчуудын хүсдэг гол зүйл бол гадны хөрөнгө оруулагчдыг татах. Нөгөөтэйгүүр тэдний Монголд хөрөнгө оруулах сонирхол, таатай орчныг бид бүрдүүлэх шаардлагатай. Энэхүү чуулганы үеэр гадаадын хөрөнгө оруулагчид биднээс юу хүсч байна вэ. Тэднийг оруулж ирэх орчныг бид бүрдүүлж чадсан уу?

-Тухайн улсын хөрөнгө оруулалт, бизнесийн талаарх төрийн бодлого, хууль эрх зүйн орчин нь хэр тодорхой, ойлгомжтой вэ гэдэгт гадаадын хөрөнгө оруулагчид ихээхэн ач холбогдол өгдөг. Ялангуяа тэдний бизнесийн найдвартай байдлыг хангах, ашигтай ажиллах нөхцөлийг бүрдүүлэх тал дээр төрөөс баталгаа гаргах, дэмжлэг үзүүлэх, аливаа бизнесийн маргаан гарсан тохиолдолд хаана хандах, хэрхэн шийдвэрлэх тогтолцоо тодорхой байгаа эсэх нь хамгийн чухал байдаг. Хөрөнгө оруулагчдад тулгардаг асуудлыг бүрэн шийдвэрлэхэд шаардлагатай эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох, эрх ашгийг хамгаалах, институтийн тогтолцоог бүрдүүлэх, төрийн үйлчилгээг цахимжуулах, хялбаршуулах чиглэлээр манай яамнаас хийж буй ажлууд тодорхой үр дүнд хүрч байна. Тухайлбал, хөрөнгө оруулагчийн хууль ёсны эрх ашгийг хамгаалахад онцгой анхаарч, хөрөнгө оруулагчдын гомдлыг Засгийн газрын хуралдаанд тогтмол танилцуулан, байнгын хяналт тавин ажиллаж байна. Энэ ажлын хүрээнд 2019 оноос хойш гадаадын хөрөнгө оруулагчдаас гаргасан 32 гомдлын асуудлыг Засгийн газрын хуралдаанд танилцуулж, холбогдох байгууллага, албан тушаалтанд гомдлыг шийдвэрлэх талаар үүрэг даалгавар өгсөн.

-Эдийн засаг, хөгжлийн яам бол шинэ бүтэц. Гэхдээ энэ цаг үед яалт ч үгүй голлох яамдын нэг болох ёстой. Тэр утгаараа танай яамны үйл ажиллагаа, хэрэгжүүлж буй бодлого ямар түвшинд явж байна вэ?

-Яам байгуулагдаад жил гаруй хугацаа болж байна. Манай яам нь улсын макро эдийн засгийн бодлого, хөгжлийн урт, дунд, богино хугацааны бодлогыг боловсруулж, хэрэгжүүлэх, эдийн засгийн өсөлтийг дэмжих, гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах, улс орны эдийн засгийн хөгжлийг бүхэлд нь сайжруулах чиг үүрэгтэй. Мөн Үндсэн хуульд “Хөгжлийн бодлого, төлөвлөлт тогтвортой байна” гэж заасан бөгөөд Хөгжлийн бодлого, төлөвлөлт, түүний удирдлагын тухай хуулийн дагуу хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтийн баримт бичгүүд нэгдмэл цогц, залгамж чанартай, харилцан уялдаатай байх ёстой. Энэ хүрээнд “Алсын хараа-2050” Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлого, “Шинэ сэргэлтийн бодлого” дунд хугацааны бодлого, “Монгол Улсыг 2021-2025 онд хөгжүүлэх таван жилийн үндсэн чиглэл”, “Засгийн газрын 2020-2024 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөр” зэрэг хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтийн баримт бичгийн хэрэгжилт, салбар дундын бодлогын уялдааг хангаж, нэгдсэн төлөвлөлт, тооцоо судалгаагааг салбар бүрээр хийж ажиллаж байна.

-Энэ жилийг бид Монголд зочлох жил болгон зарласан. Нэг талдаа аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх нөгөө талдаа гадаадаас орж ирэх валютын урсгалыг нэмэгдүүлэх зорилготой гэж бодож байна. Яг одоогийн байдлаар валютын дотогш чиглэсэн урсгал ямар хэмжээгээр нэмэгдээд байна вэ. Үүнээс гарах ач холбогдол нь юу байгаа вэ?

-Монгол Улсын гадаад валютын албан нөөц өнгөрсөн оны есдүгээр сарын дундуур 2.5 тэрбум ам.доллар хүртэл буураад байсан. Энэ үед “Гадаад валютын улсын нөөцийг нэмэгдүүлэх чиглэлээр авах зарим арга хэмжээний тухай” Засгийн газрын тогтоолыг батлуулсан. Тогтоолын хүрээнд экспорт, тээвэрлэлтийг нэмэгдүүлэх, гааль, татварын автомат бүрдүүлэлтийн систем бий болгох, хяналтыг сайжруулах, ашигт малтмалын олборлолт, боловсруулалт, тээвэрлэлтийн гэрээг ил тод болгох, уул уурхайн бүтээгдэхүүний биржийн тогтолцоог хөгжүүлэх чиглэлээр ажлуудыг хэрэгжүүлж эхэлсэн. Эдгээр ажлын хэрэгжилтийг хангах, хяналтыг тавих чиг үүрэгтэй ажлын хэсгийг миний бие ахлан ажиллаж байна. Сая дурдсан ажлууд болон манай улсын эдийн засгийн бусад бодлогын үр дүнд 2022 оны 11 дүгээр сараас экспортын орлого, гадаад валютын орох урсгал нэмэгдэж 2023 оны зургаадугаар сарын байдлаар 3.8 тэрбум төгрөгт хүртэл өсөж, бараа үйлчилгээний импортын 4.6 сарын хэрэгцээг хангах түвшинд хүрсэн. Олон улсын байгууллагуудын зөвлөмжөөр энэ үзүүлэлтийг гурван сар ба түүнээс дээш байх нь зохимжтой гэж үздэг. Гадаад валютын албан нөөц нэмэгдсэнээр төгрөгийн ам.доллартай харьцах ханш тогтворжиж, энэ оны гуравдугаар сараас эхлэн чангарч эхэлсэн. Валютын ханшийн хэлбэлзэл тогтворжсоны нөлөөгөөр инфляцийн түвшин буурах эерэг нөлөөг үзүүлж эхэлсэн. Мэдээж Засгийн газрын бодлоготой зэрэгцэн инфляцийн эсрэг мөнгөний бодлогын тохируулгууд хийгдсэнийг дурдах хэрэгтэй. Улмаар цар тахлаас хойш хамгийн оргил үедээ 16.1 хувь байсан жилийн инфляци буурсаар одоо 10.6 хувьд хүрсэн. Энэ сараас эхлэн нэг оронтой тоонд орох байх гэсэн хүлээлттэй байна. Манай улсын валютын орлогын дийлэнх хувийг уул уурхайн экспорт болон гадаадын хөрөнгө оруулалт бүрдүүлдэг хэдий ч бид валютын орлогыг нэмэгдүүлэх бусад салбаруудаа анхаарах шаардлагатай. Аялал жуулчлалын салбар бол манай валютын орлогыг нэмэгдүүлэх, эдийн засгийг төрөлжүүлэх нэг чухал салбар юм. 2023-2025 оны хооронд гадаадын 34 улсын иргэдийг Монгол Улсад 30 хүртэл хоногийн хугацаагаар жуулчлахад визийн шаардлагаас түр чөлөөлөх арга хэмжээг авсан. Мөн бусад арга хэмжээнүүдийн нөлөөгөөр Монгол Улсад 2023 оны эхний хагасын байдлаар 226 мянган жуулчин ирсэн нь нь өмнөх оны мөн үеэс 3.1 дахин нэмэгдсэн байна. Үр дүнд нь энэ оны эхний хагаст жуулчлалын валютын орлого 120 сая ам.долларт хүрч өмнөх оны мөн үеэс гурав дахин өссөн байна. Энэ дүн дээр нэмэгдээд олон улсын нислэгийн үйлчилгээний орлого мөн валютын орлогыг нэмэгдүүлсэн.

-Монгол Улсын макро эдийн засгийн байдал ямар хэмжээнд өсч байна. Цаашид бид эдийн засгаа тэлэх, солонгоруулахын тулд ямар бодлого баримталж, юунд анхаарах шаардлагатай вэ?

-Манай улсын бодит ДНБ-ний хэмжээ 28.5 их наяд төгрөгт хүрч, цар тахлын өмнөх түвшнээ давж, эдийн засгийн өсөлт таван хувиар тэлсэн. Бүтцээр нь задалж харвал худалдаа үйлчилгээ, хөдөө аж ахуйн салбар эдийн засгийн өсөлтөд эерэг нөлөө үзүүлсэн байна. Гэсэн ч цар тахал тохиолдоогүй байсан гэж төсөөлөөд тооцоолол хийвэл цар тахлын өмнөх үеийн эдийн засгийн өсөлтийн урт хугацааны трэндийн түвшиндээ хараахан хүрээгүй байна. Манай эдийн засаг уул уурхайн салбар дахь гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт, дэлхийн зах зээл дээрх түүхий эдийн үнээс өндөр хамааралтай, гадаад зах зээлийн сөрөг нөлөөнд эмзэг байдалтай байна. Түүнчлэн, Монгол Улс нь нэмүү өртөг шингэсэн үйлдвэржилтийн түвшнээрээ дэлхийн 141 оронд хийгдсэн судалгаагаар 102-т жагсаж, сүүлийн 15 жилд экспортын сагсанд ердөө дөрвөн төрөл зүйлийн бүтээгдэхүүн шинээр нэмэгдсэн байна. Иймд үйлдвэрлэлийн өсөлтийг эрчимжүүлэх, салбаруудыг төрөлжүүлэх, экспортын голлох салбаруудын боловсруулалтын түвшнийг ахиулах, гадаадын хөрөнгө оруулалтын орчныг сайжруулж, хөрөнгө оруулагчдыг татах бодлогын ажлуудыг хэрэгжүүлж байна. Он гараад хагас жилийн хугацаанд уул уурхай, тээврийн салбарын өсөлтийн нөлөөгөөр эдийн засагт эерэг үр дүн гарч, нэгдүгээр улиралд эдийн засаг өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 7.9 хувиар өслөө. Бидний тооцоогоор оны эцэст гэхэд 6.0 хувиар өсөх эерэг хүлээлттэй байна.

-Манай улсын гадаад худалдааны үзүүлэлт сүүлийн байдлаар ямар гарч байгаа вэ. Цаашид гадаад худалдаанаас олох ашгаа бид хэрхэн нэмэгдүүлэх ёстой юм бэ?

-Засгийн газраас богино хугацаанд авч хэрэгжүүлсэн арга хэмжээнээс дурдвал бүх төрлийн арьс, ширийг экспортод гаргах, үхрийн махнаас бусад махны экспортын квотыг цуцлах, угаасан ноолуурыг хилээр гаргахгүй байх хоригийг түр хойшлуулах зэрэг бодлогын арга хэмжээг авч ажилласан. Ингэснээр 2023 оны эхний хагас жилийн байдлаар мах, махан бүтээгдэхүүний экспорт 150 сая ам.долларт хүрч өмнөх оны мөн үеэс 66 дахин, арьс, ширний экспорт гурван сая ам.долларт хүрч өмнөх оны мөн үеэс 74 хувиар өсөөд байна. Цаашид гадаад худалдаанаас олох ашгийг нэмэгдүүлэх хүрээнд гадаад худалдааны орчин, экспортын үйл ажиллагааг сайжруулж, худалдааг хөнгөвчлөх хэд хэдэн бодлогын арга хэмжээг авч хэрэгжүүлж байна. Тухайлбал, “Худалдааг хөнгөвчлөх, уул уурхайн бус бүтээгдэхүүний экспортыг нэмэгдүүлэх талаар авах арга хэмжээний тухай Монгол Улсын Засгийн газрын 2023 оны 178 дугаар тогтоол”-ыг батлуулан, хэрэгжилтийг ханган ажиллаж байна. Тогтоолын хүрээнд гадаад худалдааны цахим нэг цонхны системийг хэрэглээнд бүрэн нэвтрүүлэх арга хэмжээг авч хэрэгжүүлснээр гадаад худалдааны явцад бүрдүүлдэг баримт бичгийн тоог цөөрүүлэх, давхардлыг арилгах, үйл ажиллагаанд зарцуулж буй хугацаа болон зардлыг бууруулах, экспорт, импортын бараа бүтээгдэхүүний татварыг хувааж төлөх буюу хойшлуулах, экспортын бүтээгдэхүүнд шаардагдах импортын орц, завсрын бүтээгдэхүүнийг татвараас чөлөөлөх боломжийг бүрдүүлнэ.

-Хөрөнгө оруулалтын орчныг сайжруулахын тулд засаглал, эрх зүйн орчны реформ хийж байгаа гэж та хэлж байсан. Яг ямар реформ хийж байна вэ?

-Монгол Улсын хувьд хөрөнгө оруулалтын орчныг сайжруулах буюу шинээр хөрөнгө оруулалт орж ирэх үеийн бүртгэл, тусгай зөвшөөрөл авах үйл ажиллагааг хөнгөвчилж, хөрөнгө оруулалтын үе шатад тогтвортой байдлыг хангах, үйл ажиллагаа шуурхай явуулах нөхцөлөөр хангах, хөрөнгө оруулагчийн хууль ёсны эрх, ашиг сонирхлыг хамгаалах, гомдол маргаан шийдвэрлүүлэх тогтолцоог бүрдүүлэх шаардлагатай байна. УИХ-аас 2013 онд Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг баталснаас хойш нийт 11 удаа нэмэлт өөрчлөлт орсон боловч дийлэнх нь бусад хуулийг дагалдаж орсон өөрчлөлт тул хуулиар зохицуулж буй зарим төрлийн харилцааг тодруулах, хууль хоорондын уялдааг сайжруулах хэрэгцээ, шаардлага үүсээд байгаа. Манай яамнаас эдийн засгийг төрөлжүүлэх, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх, төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийг хөгжүүлэх чиглэлээр хэд хэдэн томоохон ажлыг хэрэгжүүлж байгаагийн дотор хууль эрх зүйн орчныг сайжруулах зорилгоор Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг боловсруулан УИХ-д энэ оны зургаадугаар сард өргөн бариад байна. Хөрөнгө оруулалтын тухай хууль нь эдийн засгийн бүх салбарыг хамарсан ерөнхий хууль учир нийгэм, эдийн засгийн бүх салбар, хувийн хэвшлийн саналыг авч, хуулийн төсөлд тусгахад онцгойлон анхаарсан.

-Хуулийн төсөлд ямар зохицуулалтыг тусгаж өгөөд байгаа вэ?

-Хөрөнгө оруулалтын үйл ажиллагааг хориглож, хязгаарласан зарим зохицуулалтуудыг арилгах, хөрөнгө оруулагчдад үзүүлэх баталгааг олон улсын сайн туршлагад нийцүүлэх, хөрөнгө оруулагчийн эрх, ашгийг хамгаалах зөвлөл буюу гомдол шийдвэрлэх тогтолцоог бүрдүүлэх, хөрөнгө оруулагч, төр хооронд үүссэн хөрөнгө оруулалтын маргааныг олон улсын арбитрын журмаар шийдвэрлүүлэх эрхийг баталгаажуулах, хөрөнгө оруулалтыг хамгаалах, дэмжих үүргийг төрийн бүх байгууллагуудын чиг үүрэг болгон тусгах, төрөөс хийх төлөвлөгөөт хяналт шалгалтын давхардлыг арилгах, тогтворжуулах гэрчилгээ олгох шалгуурыг хялбаршуулж, цахимаар олгох нөхцөлийг бүрдүүлэх зэрэг зохицуулалтуудыг тусгаад байна. Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл батлагдсанаар хөрөнгө оруулагчдын талаас хөрөнгө оруулалтын баталгаа нь хангагдаж, үйл ажиллагаагаа саадгүй явуулах нөхцөл бүрдэж, манай улсын хувьд эдийн засгийг төрөлжүүлж, нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүний экспортыг нэмэгдүүлэх, дэвшилтэт техник, технологи, ноу-хау нэвтэрснээр бараа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний чанар сайжирч, инновацийг дэмжих замаар Монгол Улсын өрсөлдөх чадвар дээшилнэ. Үүнийг дагаад тогтвортой ажлын байр бий болж, шинэ мэдлэг, ур чадварыг эзэмшүүлж, ажиллах хүчний оролцоо, хөдөлмөр эрхлэлт нэмэгдэж өрхийн орлого нэмэгдэх юм.

-Монгол Улсын эдийн засгийн 70 гаруй хувийг хувийн хэвшил бүрдүүлдэг. Энэ утгаараа компанийн засаглал чухал байх. Нөгөөтэйгүүр төрийн өмчит компаниудыг шат дараалан хувьчлах асуудал ямар шатандаа явж байна вэ?

-Дэлхийн өндөр хөгжилтэй улс орнуудад Үндэсний аюулгүй байдалтай холбоотой үйл ажиллагаа явуулдаг компаниудаа л төр нь хяналтдаа байлгадаг бөгөөд бусад компаниуд нь хувийн хэвшилд харьяалагддаг жишиг ажиглагддаг. Түүнчлэн төрийн зарим үйлчилгээг хувийн хэвшлийнхэнд гэрээгээр шилжүүлэх, төрийн өмчит компаниудыг хувьчлах замаар менежментийг сайжруулан төрийн үйлчилгээг илүү хурдан, хүртээмжтэй уян хатан болгох шилжилтийг хийж байна. Манай улсын хувьд УИХ-ын “Төрийн өмчит хуулийн этгээдийн хувьцааг 2022-2023 онд биржээр олон нийтэд нээлттэй худалдах үндсэн чиглэл батлах тухай”, Засгийн газрын “Төрийн мэдлийн хувьцааг 2022-2023 онд биржээр олон нийтэд нээлттэй худалдах төрийн өмчит хуулийн этгээдийн жагсаалт батлах тухай” тогтоолуудаар Төрийн банк болон нэр бүхий 26 компанийн 34 хүртэл хувьд IPO хийж, нээлттэй аж ахуйн нэгж болгон олон нийтийн хяналтад оруулах, санхүүгийн сахилга бат, засаглалыг сайжруулах, үйл ажиллагааны тогтвортой, ил тод байдлыг хангахаар шийдвэрлэсэн. Эдгээрээс Төрийн банкны тодорхой хувийг анхдагч зах зээлд амжилттай арилжаалсан бөгөөд зарим ТӨХК-ийг олон нийтийнх болгох ажил явагдаж байна.

-Эцэст нь асуухад Монгол Улсын эдийн засгийг хөгжүүлэх гол зорилт юу юм бэ, дэд сайд аа?

-Монгол Улсын эдийн засгийн хөгжлийн гол зорилго нь тогтвортой, хүртээмжтэй өсөлтийг хангах явдал юм. Энэ нь нийгмийн бүх давхаргын сайн сайхан байдлыг дээшлүүлсэн, ядуурал, тэгш бус байдлыг бууруулахын зэрэгцээ байгаль орчны тэнцвэртэй байдлыг хангасан эдийн засгийн тогтолцоог бий болгохыг эрмэлзэнэ гэсэн үг. Энэхүү зорилгод хүрэхийн тулд өмнө ярьсанчлан гадаад худалдааг хөнгөвчлөх бодлогыг хэрэгжүүлэх, хөрөнгө оруулалтын таатай орчныг бүрдүүлэх, бизнесийн шударга өрсөлдөөний орчныг бүрдүүлэх замаар эдийн засаг дахь салбаруудын төрөлжилтийг нэмэгдүүлэх зорилтуудыг дэвшүүлэн ажиллана. Үүний зэрэгцээ макро эдийн засгийг тогтворжуулах бодлогыг хэрэгжүүлж инфляци, ханшийн өөрчлөлт зэрэг хувийн хэвшил, өрхийн эдийн засагт учрах эрсдэлийг бууруулах шаардлагатай. Эдгээр зорилтыг хангаснаар эцэстээ Монгол Улсын бизнес, үйлдвэрлэлийн өсөлтийг тэтгэж, өрхийн бодит орлогыг нэмэгдүүлэх юм.

мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

С.Эрдэнэ: АН-ын маргаан эрх баригчдад том боломж олгож байсан учраас зөв ч, буруу ч үүнийг зогсооё гэсэндээ тамгаа өгсөн DNN.mn

УИХ-ын гишүүн асан, АН-ын даргын зөвлөх С.Эрдэнэтэй цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Ноосоо тушаачихсан. Намын даргын ажлаа өгчихсөн хүн. Одоо та яг ямар ажил хийж байна. Намдаа тодорхой албан тушаал эрхэлж байгаа юу?

-Намын даргын ажлаа өглөө гээд энэ намаас гараад явчих биш. Ардчилсан намын гишүүн. Тэр утгаараа намынхаа ажлыг үргэлжлүүлээд хийгээд явна. АН-ын шинэ дарга Лу.Гантөмөрийн санал болгосноор АН-ын даргын зөвлөх гэдэг ажилд томилогдсон. Энэ ажлаа аваад хийгээд явж байна. Ер нь бол нам гэдэг бүхэл институц. Ахуй амьдралаар төсөөлбөл нэг өрх айл л гэсэн үг шүү дээ. Мэдээж сонгууль хаяанд ирчихсэн учраас шинэ хуучин гэлтгүй бүгд нийлж, нэгдэж байж намаа ялалтад хүргэнэ. Улс оронд тулгамдаад байгаа нийгэм, эдийн засгийн олон асуудлыг шийдэх улс төрийн хүчнийхээ асуудалд орох шаардлагатай. Нөгөөтэйгүүр Монгол Улсад улс төрийн үйл ажиллагаа явуулдаг голлох намын нэг учраас энэ чигийн үүрэг хариуцлага асар өндөр. Тэр утгаараа нийгэмд хүлээлт маш их байна. Өөрөөр хэлбэл ард түмэн улс орны өмнө тулгамдсан олон асуудлыг хэвийн түвшинд нь аваачих цор ганц улс төрийн хүчнийг АН гэж харж байгаа. Тиймээс энэ өндөр итгэл, үүрэг хариуцлагын эсрэг үйл ажиллагаа явуулах эрх манай намд байхгүй.

-Олон жилийн маргаан эцэс болж, үүрэгт ажлаа өөр хүнд шилжүүлчихлээ. Ингэхэд сая нэг таны нуруу амарч байна уу?

-Миний хувьд гучин гурван жил намынхаа төлөө, ардчиллын төлөө, үйл хэргийнхээ төлөө зүтгэсэн. Энэ хугацаанд янз бүрийн л ажил хийж үзлээ. Намын эгэл жирийн гишүүнээс эхлээд удирдах шатны бүх албан тушаалыг хашиж үзлээ. Үнэндээ энэ бүх үүрэг хариуцлага дунд надад ямар нэгэн зав чөлөө ховор байлаа. Өнөөдрийг хүртэл маш том ачаа үүрч, үүрэг хүлээж ирлээ. Ажлаа өгөөд тодорхой хугацаа өнгөрч байна. Гэтэл энэ хугацаанд миний ачаа хөнгөрөөд байгаа зүйл одоогоор мэдэгдэхгүй байна шүү. Нөгөөтэйгүүр миний чадах зүйл юу байна. Тэр бүхнийг энэ намдаа зориулаад л явна.

-Юутай ч Ардчилсан намын асуудал дууссан гэж бодож байгаа. Шинэ намын даргатай болоод таны хэлдгээр тодорхой хугацаа өнгөрлөө. Шинэ даргын бодлого, нам доторх бүтэц зохион байгуулалтын асуудал яагаад чимээгүй байна вэ. Нөгөөтэйгүүр намын шинэчлэлийн асуудал яригдаж эхэлж байх шиг байна шүү дээ…?

-Эрх мэдэл, албан тушаалын хувьд намын дарга гэдгээрээ Лу.Гантөмөр шинэ хүн байж болно. Харин намын үйл ажиллагаа, өнгөрсөн түүхийн хувьд гэвэл энэ хүн чинь шинэ хүн биш шүү дээ. Тэр намын бүхий л шатанд ажиллаж үзсэн, УИХ, Засгийн газрын гишүүн байж үзсэн хүн. Үүрэг хариуцлага хүлээж явсан улсуудын л нэг. Тиймээс намын дотоод асуудлыг цоо шинэ хүний нүдээр хараагүй болов уу л гэж ойлгож байгаа. Угаасаа л энэ дотроо байсан хүн. Мэдээж шинэ удирдлага, шинэ үүрэг хариуцлага хүлээж авсан хүний хувьд өөрийн гэсэн баг бүрэлдэхүүнтэй байгаа л байх. Өөрийн гэсэн бодлого, зорилго чиглэл байгаа л байх

Тэр утгаараа удахгүй намын бүтэц, шинэчлэлт, зохион байгуулалтын асуудлыг эхлүүлэх байх гэж харж байгаа. Үүнд нь миний хувьд мэдэх зүйлээ зөвлөнө. Мэдэхгүй юманд оролцоод яваад байхгүй л дээ.

-Лу.Гантөмөр даргын саналаар зөвлөх хийж байна гэлээ. Нөгөөтэйгүүр нийгэмд таныг өөр өнцгөөр харах хэсэг байна. Юу гэхээр С.Эрдэнэ ямар тохиролцоонд хүрсний дүнд олон жил хэл ам болсон намын даргын суудлаа Лу.Гантөмөрт өгөв гэж. Та энэ асуултад байр сууриа өмнө нь албан ёсоор хэлээгүй байх аа. Одоо танаас асуухад та ямар тохиролцоонд хүрсэн юм бэ. Яагаад намын даргын суудлаа өгөхөөр шийдэв?

-Нуулгүй хэлэхэд Ардчилсан намын эв нэгдлийг хүний өөрийн гэлтгүй бүгд л маш их хүсч байсан. Ардчилсан нам нэгдээд сөрөг хүчнийхээ үүргийг бодитой биелүүлээд босоод ирээсэй. Ингэвэл нийгэмд эрүүл саруул дуу хоолой гарч ирнэ. Өөрчлөлт шинэчлэлтийн хөрс суурь дахиад сэргэх юм байна гэсэн хүсэлтэй олон мянган хүн байсан. Иргэдийн дунд ч гэсэн ийм хүлээлт их байсан болов уу. Нөгөөтэйгүүр эцэс төгсгөлгүй Ардчилсан намын дотоод маргаан нь эрх баригчдад болон бусад улс төрийн хүчнүүдэд улс төрийн хувьд маш том боломж, нөхцөл байдлыг бий болгож өгөөд байсан. Тиймээс л үүнийг больё. Дотоод маргааныг зөв ч бай, буруу ч бай нэн даруй зогсооё. Эхлээд дотоод маргаанаа зогсоож байж учрыг нь олъё гэдэг ийм л шийдвэрийн үндсэн дээр тамгаа өгсөн. Түүнээс янз бүрийн тохироо, хэлэлцээр хийсэн асуудал огт биш. Өөрөөр хэлбэл бидний маргаанаар тоглоом хийж, янз бүрийн эрх ашиг, сонирхол давамгайлж идэвхтэй гарч ирж байсан учраас үүнийг нэн даруй зогсооё гэдэг зорилгоор нэгдсэн гэсэн үг.

-Зарим хүмүүс таныг албан тушаалын төлөө тохиролцоо хийсэн гэж яриад байна л даа. Ийм зүйл байхгүй юу?

-Албан тушаал, хэрэг дээр наймаалцдаг, тохиролцдог хүн нь би биш. Намайг мэдэх хүмүүс нь бүгд мэддэг л байх. Энэ миний хатуу зарчим шүү.

-Лу.Гантөмөр даргыг Боловсролын зээлийн сангаас хүүхдэдээ зээл гаргуулсан гэж шуугилаа. Ингээд нийгэмд Ардчилсан намын даргын асуудал дахиад яригдаж эхлээд байна л даа. Та намын даргын зөвлөхийн хувьд энэ асуудалд ямар байр суурь илэрхийлэх вэ?

-Лу.Гантөмөрийг Боловсролын зээлийн сантай нэр холбогдоход Ардчилсан намын шинэ дарга гэдэг утгаар нь нийгэмд харлуулах зохион байгуулалттай маш том баг гарч ажилласан нь тодорхой харагдаж байгаа юм. Нөгөөтэйгүүр Боловсролын зээлийн сантай холбоотой асуудлаар шударга үнэний төлөө дуугарч байгаа нэг хэсэг байна. Үүнийг би үгүйсгэхгүй. Үнэхээр бусдын боломжийг хулгайлсан, эрх мэдэл албан тушаалаа ашигласан гэх зэрэг асуудал байгаа юу гэвэл байгаа. Гэхдээ үүнийг маш анхааралтай харвал шударга дуу хоолойгоор асуудлыг яриад байна гэхээсээ илүү улс төрийн нүүдэл яваад байна уу даа л гэж ойлгож байгаа. Өөрөөр хэлбэл улс төрийн зорилготой шатрын нүүдэл хийгдээд байна гэсэн үг. Товчхондоо дахиад л Ардчилсан намыг удирдлагагүй болгох, дахиад л дотоодод нь хагалах, бутлах гэсэн улс төрийн зорилгоор нүүдэл хийгдэж байна. Ялангуяа сонгууль хаяанд ирчихсэн цаг үед энэ зорилго нь илүү тодорхой харагдаад байгаа юм.

-Ер нь таны хувьд Боловсролын зээлийн сангийн асуудлыг юу гэж ойлгож байна вэ. Хувь улстөрчийнхөө үүднээс гэвэл…?

-Тэр битгий хэл эрх барьж байгаа намын гишүүд улаан цагаандаа гарчихсан энэ асуудлыг ярьж байна. Эцсийн дүндээ шүүхээс хэн нэгнийг гэм буруутай эсэхийг тогтоогоогүй бол хэнийг ч буруутан гэж үзэх ёсгүй. Тухайлбал, Лу.Гантөмөрийн хувьд ямар гэмт хэрэг хийчихсэн болохоороо бусдын хэлээд байгаа шиг Ардчилсан намын даргын суудлаа өгөх хэмжээнд яригдах ёстой юм. Үнэхээр шүүхээс энэ хүнд хариуцлага тооцох шийдвэр гаргасан бол энэ асуудлыг ярьж болох. Гэтэл тийм зүйл одоогоор алга байна. Нөгөөтэйгүүр зээл гэдэг бол гэмт хэрэг огт биш. Зориулалтын дагуу зээл авах нь зах зээлийн байдаг л энгийн харилцаа. Бидний зорьж яваа хүмүүнлэг, иргэний нийгэмд байдаг л санхүүгийн хэрэгцээ. Мэдээж бусдын боломжийг хулгайлах, эрх мэдэл албан тушаалаа ашиглах зэрэг нь гэмт хэрэг. Гэхдээ үүнийг эцсийн үр дүндээ нотлох баримтаар л тогтооно. Боловсролын зээлийн сангаас авсан нийт зээлийн 90 гаруй хувийг эрх баригчид өөрсдөө хамаарал бүхий этгээддээ олгочихсон юм билээ. Гэтэл Ардчилсан намын тухайд гэвэл энэ зээлийн дөрвөн хувь ч гэдэг юм уу үсрээд зургаан хувьд л зээл олгогдсон гэсэн тоон үзүүлэлт байна лээ. Энэ утгаараа сангуудын зээлийг харахад үнэхээр иргэдийн бухимдаад байгаа шиг эрх мэдэлд ойр албан тушаалтнууд нь өөрсдийн хамаарал бүхий этгээддээ олгочихсон байгаа байхгүй юу. Үнэхээр эдгээр сангуудыг гомдмоор тоночихсон, дээрэмдчихсэн, хулгайлчихсан л байна. Би хэллээ. Хэн хамгийн их тоноод, хулгайлаад байгаа. Тэгээд эцэстээ хэн хариуцлага хүлээж байгаа юм. 2020 онд ЖДҮ сангаас эрх баригчдын ихэнх нь хулгай хийгээ биз дээ. Эдгээр хулгай хийсэн нөхдийг дахин намаас нэр дэвшүүлэхгүй гэдгээ хэлсэн атлаа өнөөдөр ихэнх нь буцаад ороод ирсэн л байгаа байхгүй юу. Ийм шударга бус байж болохгүй. Тоносон, дээрэмдсэн, хулгайлсан үйлдэл, үйл ажиллагаа нь ил тод байхад хариуцлага хүлээх битгий хэл өмнөхөөсөө өндөр албан тушаал хашаад л явж байна. Тэгээд хэн яг хариуцлага хүлээчихээд байна. Би үүнийг их гайхдаг.

-Сангуудыг ил тод болгосон. Сангаас зээл авсан албан тушаалтан ховор болсон. Таны нэр ч Нийгмийн даатгалын даатгалын сантай холбогдсон. Таныг хамаарал бүхий этгээддээ 4.1 тэрбум төгрөг гаргуулж өгсөн гэдэг зүйлийг ярьж байна…?

-Нийгмийн даатгалын сан биш л дээ. Хамаарал бүхий компани гэдэг нь манай ээжийн амралтын газрыг яриад байгаа юм. Тэр ахмадын амралтын газар нь Нийгмийн даатгалын сангаас биш Халамжийн сангаас буюу төрөөс зохих ёсныхоо төлбөрийг авдаг. Манайхан сангуудаа хооронд нь хольж их ярьж байна. Яг ямар сан ямар зориулалттай, ямар нь зээл гаргадаг эсэхийг ойлгохгүй байна. Нийгмийн даатгалын сангаас ерөөсөө таван сан л байдаг. Тэтгэвэр, тэтгэмж, ажилгүйдэл, үйлдвэрлэл ослын, эрүүл мэндийн сан гэсэн таван төрөлтэй. Энэ таван сан таван чиглэлээр л санхүүжилтээ олгодог. Гэтэл манайхан тэр тэдэн тэрбумыг авчээ гэж их ярьж байна. Угтаа асуудал мөнгөн дүндээ биш. Таван зуун мянга эсвэл таван тэрбум төгрөг авсан ч байж болно. Гол нь зориулалтын дагуу, хуулийн дагуу авсан уу л гэдэг асуудал байгаа.

-Тантай хамааруулж яриад байгаа асуудал нь ямар учиртай юм бэ?

-Манай хамаарал бүхий гэж яриад байгаа “Их тамир” гээд амралт Хандгайтад байдаг. Нэг ээлждээ зургаан зуу гаруй ахмад хүлээн авах хүчин чадалтай. Энэ амралтыг мэдэхгүй ахмадууд гэж байхгүй. Ер нь ахмадууд амралт сонгохоороо Их тамирыг сонгодог юм билээ. Байгуулагдаад 23 жилийн түүхийг өнгөрүүлж байна. Яагаад үүнийг надтай холбоод байгаа вэ гэж асуулаа. Ийм учиртай. Жил бүрийн хоёрдугаар сард багтаагаад тендер зарладаг. Ахмадын хуультай. Энэ хуулиар ахмадууд жилд хоёр удаа улсаас хөнгөлөлттэй амралт, сувилалд хэвтэх эрхтэй. Сувилалд хэвтвэл Эрүүл мэндийн даатгалын сангаас хөнгөлөлт нь олгогдоно. Амралтын хөнгөлөлтийг Халамжийн сангаас олгодог. Тэр утгаараа тендерийн болзолд тэнцсэн амралтын газрууд халамжийн байгууллагатай гэрээ хийгээд тухайн жилдээ ахмадуудад үйлчлэх эрхээ авдаг. Ингээд нэг ахмад хоногийн гучин мянган төгрөгөөр үйлчилгээгээ авдаг. Үүний хорин мянгыг улсаас хөнгөлөлт гэж олгодог. Тэгээд л тухайн амралтын газар хэдэн ахмадад үйлчилсэн байна, тэр тоогоороо улсаас авах ёстой төлбөрөө авдаг гэсэн үг. Үүнийг л надтай хамааруулж, би тийшээ санхүүжилт олгочихсон юм шиг яриад байгаа нь утгагүй. Надтай надгүй ажил хийсэн л бол хөлс, өртгөө улсаас гаргуулж авна. Үүнд миний оролцоо болоод хуулийн зөрчил огт байхгүй. Хэрвээ тийм зүйл байвал гаргаад ир гэж би хэлж байгаа. Нөгөөтэйгүүр ахмадын амралт өнөөдөр ямар ч ашиггүй. Гэхдээ миний ээж энэ амралтын газрыг хорь гаруй жил ажиллууллаа. Өөрөө өдгөө ная хүрч яваа ахмад хүн. Тиймээс хэдэн ахмадуудаа энэ газарт цуглуулж, алжаал ядаргааг нь тайлчих юмсан гэсэн сэтгэлээр мөн тухайн амралтын газарт ажиллаж байгаа хүмүүсийн амьжиргааг нь таслахгүй юмсан гэсэн итгэлээр л өдийг болтол хандаж ирсэн хүн. Ердөө ийм л зүйл байгаа шүү. Өнөөдөр үнэндээ гучин мянган төгрөгийн амралтын газар битгий хэл хоолны газар ч ховор байгаа. Гэтэл тэр амралт өдрийн гурван хоолтой, ая тухтай орчинд бүхий л зүйлээр тав тухтай үйлчилж байна. Миний хувьд улс төрд гуч гаруй жил ажиллахдаа улсын төсөвт хэзээ ч гар дүрж үзээгүй. Тийм түүх байхгүй. Харин зохион байгуулалттайгаар энэ олон сангийн аль нэг луйвар булхайн асуудалд миний нэрийг оруулчих гээд л үзээд байх шиг байна. Харамсалтай нь надад нэр холбогдох, мөнгө төгрөг авсан, идэж уусан нэг ч түүх, нэг ч сэжүүр байхгүй.

-Та сайдаар ажиллаж байхдаа Халамжийн сангаас хамаарал бүхий компани руугаа санхүүжилт хийчихсэн юм биш үү?

-Би харин хэлээд байна шүү дээ. Надад тийм зүйл огт байхгүй. Үнэхээр байгаа гэж бодож байгаа бол түүнийгээ нотолчих. Ямар нэгэн сантай, төсөв хөрөнгөтэй холбоотой асуудал байдал нотлох баримттай нь гаргаад ир. Тийм зүйл үнэхээр байхгүй. Ямар нэгэн асуудалд нэр холбогдуулах гэж хар пиар их л хийж байна. Одоо үүнийгээ больдоггүй л юм байх даа. Надаас ухаад ухаад юу ч гарч ирэхгүй шүү дээ. Сая Боловсролын зээлийн сангаас миний хүүг зээл аваад Канадын Торонтогийн их сургуульд сурсан л гэж ярьж байна. Тийм сургууль байдаг эсэхийг нь ч мэдэх юм алга. Миний хүү Канад руу хэзээ ч явж үзээгүй. Өөрөө Хятад улсад төгсөөд дараа нь МУИС-ийн Хууль зүйн ангийг төгссөн хүн. Би долоон хүүхэд өсгөж, өндийлгөсөн. Зургаан хүүхэд маань гадаад дотоодын их дээд сургууль төгссөн. Нэг ч хүүхдээ нэг ч төгрөгийн зээлээр сургаж үзээгүй. Зургаан хүүхдээ өөрийнхөө л хүч хөдөлмөрөөр сургаж, өдий зэрэгт хүргэсэн хүн. Бүгд л одоо дор бүрнээ ажил хөдөлмөр хийгээд явж байгаа. Миний зургаан хүүхдээс нэг нь ч төрд ажиллаж байгаагүй.

-Нэг нь ч төрд ажиллаж байгаагүй гэж үү. Танай нэг хүүхэд Баянгол дүүрэгт ажилладаг байсан гэж шуугьж байсан даа…?

-Манай хүргэн л Баянгол дүүрэгт ажиллаж байсан. Өөрөөр миний хүүхдүүд төрд огт ажиллаж байгаагүй. Гэтэл намайг Баянгол дүүргийг ах дүү, үр хүүхдээрээ дүүргэчихсэн мэтээр л харлуулдаг. Үнэндээ би чинь ах дүү цөөхүүлээ хүн. Эцэг эхээс хоёулхнаа байсан. Ганц дүү маань бурхан болсон. Гэтэл ийм зүйлээр хүнийг гүтгэж, харлуулдаг. Хэрвээ миний хүү Торонтод сурч байсан юм бол тухайн сургуулийн төлбөр тооцооны баримт нь хаана байна. Явсан, ирсэн баримт нь хаана байна. Үнэхээр сурч байсан бол ийм баримт үлдэнэ. Гэтэл үүнийг ил гаргаж ирэхгүй байгаа. Угаасаа байхгүй юм чинь юу гаргаж ирэх билээ дээ. Бусдын баримтуудыг ил тод дэлгээд л байгаа шүү дээ. Үнэндээ надад тийм баримт байсан бол эд нар хамгийн түрүүнд л дэлгэчихсэн байгаа шүү.

-Ер нь хууль хяналтын байгууллагад таныг шалгаж байгаа зүйл байна уу?

-Байгаа, хоёр ч асуудал бий. Энэ хоёр асуудал дөрөв дэх жил рүүгээ ороод явж л байна. Яг ямар үндэслэлтэй нь бүү мэд. Манай нөгөө Женко гэх нөхөр л хийсэн ажил. Тэр нөхрийн захиалгаар хоёр хэрэг үүсгэсэн.

-Нөгөө нийгмийн даатгалын сантай холбоотой асуудал уу?

-Нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгийг банкинд байршуулсан. Улмаар уг банк нь дампуурсанд С.Эрдэнэ гэдэг хүн буруутай гэж үзэж байгаа нэг хэрэг байна. Хоёр дахь нь Дарханы үр тарианы агуулах шинээр баригдах хөрөнгийг УИХ-аар батлуулж, түүнийхээ шанд охиныхоо хувьцааг зарж авлигал авсан гэх үндэслэлээр хэрэг үүсгэсэн. Энэ хоёр хэрэг шийдэгдэхгүй дөрөв дэх жил рүүгээ орж байна. Уг нь өнгөрсөн жил энэ хоёр хэргийг хэрэгсэхгүй болгох саналаа АТГ-аас прокурорт хүргүүлсэн байдаг. Гэвч прокурор уг асуудлыг шийдвэрлээгүй жил гаруй хугацаа өнгөрлөө. Энэ хугацаанд намайг нэг ч дуудаагүй. Нэг ч асуугаагүй.

-Таны зүгээс хэргээ хурдан шийдвэрлүүлье. Гэм буруутай эсэхээ шүүхээр хурдан тогтоолгоё гэдэг саналаа холбогдох хууль хүчний байгууллагад гаргаж байв уу?

-Би шийдчихдэг байсан бол шийдчихмээр л байна. Санал, гомдлоо олон удаа өгсөн. Тэр битгий хэл би чамд нэг түүх ярих уу.

-Ямар түүх вэ?

-2021 онд бил үү дээ. Женко Ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан үе. Тэр оны гуравдугаар сарын 1-нд Ерөнхийлөгчийн тамгын газрын дарга З.Энхболд над руу утсаар залгасан. Тэгээд “Чи өргөдлөө бичээд өгөөч” гэж байна. Би олон удаа өргөдөл гомдлоо өгсөн гэж хэллээ. Тэгсэн З.Энхболд “Үгүй ээ. Чи яг одоо шинэ огноогоор бичээд өгөөдөхөөч” гэсэн. Тэгэхээр нь би хоёрдугаар сарын 24 гэдэг огноогоор өргөдлөө бичээд өглөө. Тэгсэн надад холбогдох хоёр хэргийг гуравдугаар сарын 1-ний тэр өдөр хоёулыг нь хүчингүй болгочихсон. Бүр хэргийг хэрэгсэхгүй болгосон Нийслэлийн прокурорын тогтоолыг надад ирүүлсэн. Тухайн үед би буруу зүйл, хууль зөрчсөн үйлдэл хийгээгүй учраас угаасаа хэрэгсэхгүй болох ёстой хэрэг ингээд шударгаар болчихлоо л гэж санасан. Тэгээд байж байтал З.Энхболд над руу дахиад залгалаа.

-Энэ удаад юу гэж залгаж байна?

-Чи нөгөө хүнтэй ярьсан уу гэж ярьж байна. Би “Надад тэр хүнтэй чинь ярих юм байхгүй. Юугаа ярьдаг юм” гээд жаахан хэдэрлээд хариулахгүй юу. Тэгсэн “Чи нэг ярьчихаарай” гээд утсаа тасаллаа. Гэтэл үдээс хойш Х.Баттулга өөрөө над руу залгаж байна. Тэр “Юу байна хөгшөөн” гээд л өнгөгүй хоолойгоороо дуугарлаа. Би ч “Тайван байна, таны ажил төрөл давгүй юу” л гэлээ. Ерөнхийлөгч залгаж байгаа учраас та гэж хүндэтгэж ярьсан шүү. Тэгсэн өөдөөс “Миний хөгшин асуудал чинь шийдэгдчихсэн бол одоо тамга юмнуудаа хэл амгүй өгчихгүй юу даа” гэж байна. Тэгэхээр нь би уучлаарай, нэгдүгээрт би хэрэг хийгээгүй. Хоёрдугаарт, таны хийсэн гүтгэлэг, хар пиар сурталчилгаа амжилттай боллоо. Баярлалаа танд гэж хэлсэн. Нэмээд “Би тамгаа өгч чадахгүй. Би намаа гэмт хэргээр наймаалцдаг хүн биш шүү” гэсэн. Гэтэл тэр нөхөр утсаа шууд тасалчихсан. Ингээд байж байтал юу болсон гээч. Долоо хоногийн дараа нөгөө хоёр хэргээ сэргээчихвэл яах вэ. Тэгэхээр нь би тухайн үед хэвлэлийн хурал хийсэн шүү дээ. Монголд хуулийн хонгил байдаг гэдэг нь үнэн юм байна. Тэр хонгилоор нь би чирэгдэж байгаад гарч ирлээ гэж хэлсэн. Женко гэдэг нөхөр ийм л хүн.

-Ярианыхаа төгсгөлд танаас цаг үеийн асуудлаар асууя. ҮХНӨ-ийн төсөл УИХ-аар хэлэлцэгдэж байна. Ерөнхийдөө гишүүдийн тоог 126 болгохоор тогтож байх шиг байна. Таны хувьд энэ асуудалд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах зүй ёсны шаардлага бий юу гэвэл бий. Тэр бүү хэл улс орны нийгэм эдийн засаг, улс төрийн хүрээнд үүсчихсэн олон асуудлыг ҮХНӨ-өөр зохицуулах шаардлага байна. Наад зах нь засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн өөрчлөлтийг Үндсэн хуулиар хийх ёстой. Энэ олон зах замбараагүй сум, хороодыг цэгцлэх цаг болсон байна. Төрийн данхайсан ачаа үүргийг аль болох багасгах шаардлагатай. Гэтэл зөвхөн гишүүдийн тоог нэмэх асуудлаар ҮХӨ-ийг хийж байгаа нь хэр зөв зохистой үйлдэл вэ. Би бол буруу л гэж харж байгаа. Өөрөөр хэлбэл 152 болгох асуудлыг эсэргүүцээд байгаа иргэдийн саналтай нэг байна. Харин тогтолцооны өөрчлөлт зайлшгүй хийх ёстой гэж үздэг. Сонгуулийн насны нийт иргэдийн дөч гаруйхан хувийн саналаар парламентын ерэн хувийг эзэлж болохгүй. Энэ бол тогтолцооны том гажиг. Сонгуулийн хуулийн гажиг гэх юм уу даа. Үүнийг өөрчилнө гэж байгааг би дэмжиж байгаа. Монгол Улсад хамгийн тохиромжтой сонгуулийн тогтолцоо бол холимог систем. Үүнтэй санал нэг байна. Харин тооны хувьд 152 гэдэг арай л нүсэр санагдаж байна. Өнөөгийн 76 гишүүн чинь энэ саарал ордондоо багтаж шингэх гэж чамгүй маргаан, хэл ам болж байна. Гэтэл хоёр дахин нэмчихээр юу болох юм. Нэгэнт тогтолцоогоо өөрчилж байгаа бол тоонд өөрчлөлт оруулах нь болохгүй ч зүйл байхгүй л дээ. Гэхдээ тэрийгээ судалгаатай үр дүнтэйгээр өөрчлөх шаардлагатай.

-Таны хувьд ирэх сонгуулиар нэр дэвших үү. УИХ-д дахин орж ирэх бодол байна уу?

-Нам намайг өрсөлдөх боломжтой гэж үзээд нэр дэвшүүлбэл миний хувьд айгаад ч юм уу, хойш суугаад байх зүйл огт байхгүй. Улс орныхоо төлөө хийж бүтээе гэсэн сэтгэл зүрх надад хэн хүнээс илүү байгаа. Үүнийгээ зориулаад л явна. Харин одоохондоо таны хэрэг алга байна гэж шийдвэл улайраад зүтгээд байх хүн би биш л дээ. Би Монголын парламентад гурван удаа сонгогдон ажилласан. Ажиллаж байх хугацаандаа УИХ, Засгийн газрын 300 орчим шийдвэр тогтоол гаргахад нь оролцсон юм билээ. Бие дааж болон нөхөдтэйгөө хамт 70 гаруй хуулийн төслийг санаачлан боловсруулж өргөн барьсан байна. Үүнээс 40 гаруй хууль нь батлагдаад хэрэгжиж байгаа. Энэ утгаараа УИХ-ын гишүүнийхээ үндсэн үүргийг өөрийнхөө хэмжээнд хангалттай хийж ирсэн юм болов уу гэж боддог. Тэртээ тэргүй сонгогчид С.Эрдэнэ гэдэг хүн гишүүн байхдаа юу хийж байсан бэ гэдгийг мэднэ. Хүн ер нь шударга царай гаргаад олон л юм ярьдаг. Гэхдээ үгүй юм аа. Хүн эцсийн дүндээ байгаагаараа л байх ёстой. Чаддаг зүйлээ чаддагаар нь харуулаад явах хэрэгтэй. Чадахгүй зүйлээ хийх гэж чаддаг нэгэндээ шавар болж явах ёсгүй юм.

мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

О.Баасанхүү: Хэвлэлээр гарсан шиг Ч.Хүрэлбаатар гадныхантай мөрийтэй тоглож, ууж, идээд явсан бол маш том ёс зүйн алдаа. Алдаа битгий хэл гэмт хэрэг ч байж болох үйлдэл DNN.mn

УИХ-ын гишүүн асан, хуульч, өмгөөлөгч О.Баасанхүүтэй цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн төслийн энэ долоо хоногт гурав дахь хэлэлцүүлгийг УИХ-ын чуулганаар явуулах гэж байна. Та хуульч хүний хувьд энэхүү асуудалд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Уг нь анхнаасаа төсөл гэж байгаагүй. Төсөлгүй байж Зөвлөлдөх санал асуулгыг зохион байгуулсныг би одоо болтол гайхдаг. Гэхдээ зарим хүмүүсийн хэлж байгаагаар ҮХӨ-ийн төсөл иймэрхүү байвал яах вэ гэсэн санал асуулга л байсан юм болов уу гэж бодож байна. Тэр утгаараа ҮХӨ-ийн төсөлтэй холбоотой санаанууд янз бүрээр явж байсан. Тухайлбал, Үндсэн хуулийн цэцийн асуудал, парламентын гишүүдийн тоог нэмэх эсэх тэр битгий хэл Ерөнхийлөгчийн статусыг өөрчлөх асуудал яригдаж байсан. Эцэст нь өргөн баригдсан ганц хуулийн төсөл, заалт нь гишүүдийн тоог нэмэх л асуудал боллоо. Үүнийгээ л УИХ одоо хэлэлцээд явж байгаа юм болов уу гэж ойлгож байна.

-Тэгэхээр таныхаар ҮХӨ-ийг хэлэлцээд явж байгаа нь хууль зөрчиж байгаа гэж үзэж байна уу?

-Миний хувьд олон хэлсэн дээ. Хатуухан хэлэхэд МАН маш их аархалтай байна. Угаасаа нууц биш байсан мэдээллийг нууц байдалтай байсныг гаргасан юм шиг өдөр болгон ард түмэнд сенсацитай мэдээллийг гаргасаар байна.

Энэ нь бусад том асуудлаа олны анхаарлаас авч хаях гэсэн оролдлого л доо. Нэг шуугианыг нөгөө шуугианаар дараад байна гэсэн үг. Угтаа цаанаа Монголын эдийн засаг сүйрчихсэн байна. Хоёрдугаарт, одоогийн өргөн баригдсан хууль бол өөрөө хууль зөрчсөн асуудал. Би үүнийг олон хэлсэн дээ. Гэхдээ аархаж байгаа намыг хэн ч дийлэхгүй л дээ. Ингээд батлаад явна биз. Энэ намыг цөөнх болгохын тулд хоёрхон арга л бий. Нэгдүгээрт, сонгуулиар ялна, үгүй бол хувьсгалаар ялна. Гэхдээ хоёр том гүрний дунд оршдог манайх шиг улсын хувьд өнөөгийн цаг үед хувьсгал яриад дэмий л дээ. Тэгэхээр сонгуулиар л энэ асуудлыг ялах шаардлагатай.

-Таны хувьд Ардчилсан намд хуулийн зөвлөх, нарийн бичгийн дарга гэсэн албан тушаал дээр хэвээрээ байна уу?

-Хууль ёсны нам нь С.Эрдэнийн нам л байсан. Намайг энэ намын дарга л баталсан. Миний ойлгож байгаагаар одоо ч гэсэн ямар нэгэн албан тушаалд томилсон болоод шинээр өөрчилсөн шийдвэр гаргаагүй байх. Өөрөөр хэлбэл бид намын даргаа сольё гээд хууль ёсны дагуу Л.Гантөмөр гэдэг хүнийг сонгож, баталсан. Тэгэхээр Л.Гантөмөр дарга одоогоор шинээр хүн томилох болон хуучин хүмүүсийг чөлөөлсөн зүйл алга л байна.

-Боловсролын зээлийн сангийн асуудал нийгэмд шуугиан дэгдээж байна. Таны хувьд энэхүү асуудлыг юу гэж харж байна вэ?

-2020 оноос хойш л ярьж байгаа. Өнөөдөр Л.Оюун-Эрдэнэ энэ асуудлаар хүчтэй пиар хийж чадаж байгаа учраас олон нийтийн анхаарлыг татлаа.

Угтаа өмнө нь би ч гэдэг юм уу өөр хэн нэгэн энэ асуудлыг зөндөө л ярьсан. Олон нийтэд ингэж хүрээгүй л асуудал байгаа байхгүй юу. Миний хувьд Их хурлын гишүүн байхдаа ч тэр хэлж л байсан. Бүх зээлийн сан асуудалтай гэж. Өнөөдөр гэнэт шокроод хэрэггүй л дээ. Магадгүй хамгийн гайгүй зээлийн сан нь байж мэднэ шүү. Гайгүй гэдэг нь сайн муу ч Боловсролын зээлийн сан нь барьцаатай. Бусад сангууд бүр барьцаа ч байхгүй, үнэн дампуурчихсан системтэй. Түүнийгээ бүгдийг нь идэж ууж, цөлмөчихсөн. Тэр хүмүүс нь дандаа л дарга нар байдаг. Үүнээс юу харагдаж байна гэхээр монголчууд 30 жил ямар намыг гаргаж ирсэн юм бэ. Тэр намаа л жаргаагаад явж байна. Хуучин дал гаруй жил яг л ийм л байсан. Өөрөөр хэлбэл дарга нарын хүүхдүүдийг шударга, боловсролтой, мэдлэгтэй байх ёстой гээд ЗХУ руу явуулж сургадаг байсан. Харин одоо дарга нарын хүүхдүүд тэнэг байсан ч гэсэн сурах нэрээр барууны орнууд руу явдаг болж.

-Төрийн өндөр албан тушаалтнууд тэр дундаа улс төрийн албан тушаалтнуудын ёс зүйн дүрэм, эрх, үүргийг тусгайлан хуульчилж өгсөн байдаг шүү дээ. Нөгөөтэйгүүр МАН-ынхан дэндүү аархуу байна гэж та хэлсэн. Саяхан Эдийн засаг, хөгжлийн сайд Ч.Хүрэлбаатар шөнө оройн цагаар гадныхантай уулзалт хийлээ, хоол унд идлээ, уулаа гэсэн мэдээ нийгэмд тархсан. Үүнийг та юу гэж үзэж байна. Та бас төрийн өндөр албан тушаал хашиж байсан хүн шүү дээ…?

-Ч.Хүрэлбаатарын тухайн гаргасан үйлдлийн талаар ярьж байгаа бол би мэдэхгүй байна. Өөрөө ч тайлбар хэлсэн байна лээ. Би тэр тайлбарыг нь харсан. Бас ч гэж муугүй тайлбар хийчихжээ л гэж ойлгосон. Шулуухан хэлэхэд би ч гэсэн гадна дотны хүмүүстэй төрийнхөө төлөө хүсэхгүй байсан ч гэр бүл бүх зүйлээ түр орхиод уувал уугаад, идвэл идээд, яривал яриад л явдаг. Учир нь улс эх орныхоо төлөө л гэж явж байгаа шүү дээ. Тэгэхээр үүнийг ёс зүйгүй үйлдэл гэж яримааргүй байгаа юм. Нөгөөтэйгүүр хэвлэлээр гарсан шиг Ч.Хүрэлбаатар гадныхантай мөрийтэй тоглож, архи дарс ууж идээд явсан бол энэ нь маш том ёс зүйн алдаа. Алдаа битгий хэл гэмт хэрэг ч байж болох үйлдэл. Гэхдээ мань нөхрийн хэлж байгаа шиг гадныхантай хоол унд идээд, төрийн ажил хийгээд явж байгаа нь өөрөө зарчимын л асуудал шүү. Угаасаа аль ч улсад ийм соёл байдаг. Тухайлбал, бид Солонгост очлоо гэж бодъё. Тэгвэл яах вэ, тэд зочдоо хүндэтгээд орой ч байна уу, өдөр ч байна уу дагуулж яваад хоолонд оруулж, цайлна. Үүнийг бид өнөөдөр ёс зүй гэж яриад улсаараа тоглож болохгүй.

-Ер нь хууль ном нь ямар байдаг юм бэ. Төрийн өндөр албан тушаалтан гадны хүмүүстэй хаана, ямар уулзалт хийж, яаж харилцах ёстой вэ гэдгийг л асуугаад байгаа юм?

-Би харин танд хэлээд байна шүү дээ. Америкт ч юм уу Хятадад бүр аль ч улсад очсон биднийг хоолонд оруулна. Гадны гэдэг байдлаар нь хэн нэгэн хүмүүстэй хоолонд орж, хоолонд оруулсан эсэх асуудлыг бид өнөөдөр шууд утгаараа шүүмжилж огт болохгүй. Үүнийг би найман жил төрд байсан хүний хувьд хэлмээр байна. Ч.Хүрэлбаатар гэдэг хүн надад таалагддаггүй байж болно. Гэхдээ зарчим гэж байна. Зочноо дайлах нь хувь хүний асуудал. Улс орны тэр дундаа монгол төрийн нэг шаардлага байхгүй юу даа.

-Энэ тэгэхээр дипломат ёсонд байдаг л харилцаа, ойлголт гэж хэлэх гээд байна уу та?

-Та өөрөө энгийнээр нэг бодоод үзээрэй. Гадаадад явж байсан бол биднийг янз бүрийн дайллага цайлгад аваад л ордог. Үгүй юм уу. Хоолонд орж, оруулахын цаана өөр өөрсдийнхөө улс оронд ашигтай юу байна тэрийг бүгд л яридаг. Гэхдээ Ч.Хүрэлбаатар сайдын хувьд үнэхээр Элчин сайдын яамнаас зохион байгуулсан уулзалт байв уу, үгүй юу. Би мэдэхгүй байна. Гэхдээ үүнийгээ тодруулах, ил болгох шаардлагатай. Миний хувьд Ч.Хүрэлбаатарыг өмөөрч байгаа зүйл огт байхгүй шүү. Түүний хэлсэн тайлбараас харвал тодорхой зочинтой хоолонд орсон гэдэг асуудал л байгаа юм шиг байна лээ. Тэгвэл дипломат ч байна уу юу ч бай хамаагүй, ийм зүйл байдаг. Нөгөөтэйгүүр гаднаас ирсэн зочинтойгоо хоолонд орсон бол тэнд юу яригддаг вэ. Мэдээж хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагаа, хөрөнгө оруулалт, төсөл хөтөлбөрөө л ярина. Өөр юу ярих вэ дээ. Би хэлээд байна шүү дээ. Хамгийн гол нь үнэхээр ийм уулзалт болсон уу. Уулзалт боллоо гэхэд проткол бий юу. Бүр болохгүй бол түүнийгээ ил тод олон нийтэд зарлачихаж болохгүй юу. Эцэст нь хэлэхэд адны зочид төлөөлөгчтэй орой үдшийн цагаар ч байна уу хамаагүй уулзаад хоолонд орох нь байдаг л харилцаа, байдал л хүндэтгэл шүү. Үүнийг ёс зүйгээ алдлаа, хариуцлагагүй үйлдэл гаргалаа гэвэл түүн шиг худлаа зүйл байхгүй.

мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

АИХ-ын депутат Б.Сандуйжав: Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах ажилд МАН гаршиж, АН ичингүйрч, ХҮН цайрчихсан байна DNN.mn

Ардын их хурлын депутат, Ардчилсан Үндсэн хууль тогтоогч, Аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан Б.Сандуйжавтай ҮХӨ-ийн асуудлаар ярилцлаа.

-Эрх баригчид ҮХӨ оруулахаар УИХ-ын гишүүдийг тойрогт нь ажиллууллаа, хэдхэн жилийн өмнө суурь хуульд мөн өөрчлөлт оруулсан шүү дээ. Та ахмад хуульч, улс төр, нийгмийн зүтгэлтний хувьд энэ асуудлыг ямар байдлаар дүгнэж сууна?

-Үндсэн хууль мөрдөгдөх хугацаатай харьцуулбал өөрчлөлт хийсэн тэр цаасны бэх хатаагүйтэй адил. Учир нь Үндсэн хууль гэдэг тонгочуулж байдаг зүйл огтхон ч биш. Удаан хугацаанд мөрдөгддөг улс орны сахих, даган мөрдөх баримт бичиг. Зүйрлэж хэлбэл нэг чигийн олон эгнээтэй хурдны зам гэмээр. Намуудын мөрийн хөтөлбөрийг үндэслэн сонгогчид аль эгнээгээр хурдан явахыг ард түмэн сонгох учиртай. Гэтэл албан тушаал, амин хувийн эрх ашиг, шуналаа дарж ядсан хэсэг бүлэг хүмүүс янз бүрийн бүр инээдтэй гэмээр шалтаг гарган замаас эргэж буцахаар улайран дайрч байх шиг. Эрх баригчид өөрсдөө оройлон дагуулж байгаа нь бүр харамсалтай.

-Та хэдийн баталсан 1992 оны шинэ Үндсэн хууль тийм муу хууль уу. Өмнөх өөрчлөлтүүдийн үр дүн ямар байгаа бол?

-Ер нь 1992 оны Үндсэн хуульд улс орны хөгжилд тушаа, садаа болсон зүйл, заалт байхгүй.

Герман, Швейцарийн эрдэмтэд, экспертүүд манай шинэ ҮХ-ийг магтаж байсныг сонсож л байлаа. Харин үе үеийн эрх баригчид алдаа дутагдал, завхралаа хаацайлах шалтгаа Үндсэн хууль руу чихдэг. Түүнд нь гэнэн ард түмэн итгэдэг байхгүй юу даа. Бид чинь бүдэрсэн чулуугаа буруутгадаг ард түмний үр сад болохоор тэр биз. Дөрөв шахам жилийн өмнө оруулсан өөрчлөлтийг хэлье л дээ. Товчхондоо чааваас даа гэмээр. Тиймээс ямар үр дүн өгснийг хэлэхэд бэрх. Шүүхийн өөрчлөлт шинэчлэлийн үр дүн түмний нүдэн дээр ил тод хуучнаараа байгааг хэлэхэд хангалттай. Салбарын хуулиар зохицуулах олон асуудал шавсан даа…

-Уучлаарай таны яриаг тасалчихлаа. Үндсэн хуулийг зайлшгүй дахин өөрчлөх шаардлагын талаар УИХ-ын гишүүд, сайд нарын хэлж ярьж байгааг та сонссон байх. Тэд үнэхээр зөв яриад байна уу, тархи угаалт гэдгээ хийгээд байна уу?

-Шуудхан хэлье, энэ бол минийхээр тархи угаалт. Үнэмшилтэй нотолгоо тэнд бараг байхгүй дээ. Хэн юу гэж ярьсныг шаардлагатай бол би нэртэй, устай нь хэлж чадна.Тэдний хэлж ярьсан зүйлүүдэд хариулт өгье л дөө. АИХ-аас 1990 онд байгуулсан 53 хүний бүрэлдэхүүнтэй УБХ маш сайн ажиллаж олон сайн хууль баталсан. Одоо ч мөрдөгдсөөр байгаа. Хүн ам цөөн байсан уу, байсан. Өссөн нь бас үнэн. Бид тэр үед УИХ-ын гишүүдийн тоог хүн ам өснө, үржинэ гэсэн үндэслэлээр 53 биш 76 гэж тогтоосон юм шүү. Тэр үетэй харьцуулахад Монголын зам тээвэр, цахим технологийн хөгжил дэлхийтэй зэрэгцсэн тул гишүүдийн эргэх холбоо буюу ард түмэнтэй харилцах боломж мянга дахин хялбар болсныг огт бодолцохгүй байна.

-Гишүүдийн тоог нэмэхээр зардал нэмэхгүй гэж эрх баригчид ярьж байгаа. Таны хувьд зардал нэмэгдэнэ гэж үзээд байна уу?

-Зардал нэмэгдэхгүй гэж яриад байгааг ойлгохгүй байна. Намын жагсаалтаар орж ирэх гэж хүсээд байгаа 76 нь цалингүй, туслахгүй, хангамжгүй, томилолтоор явахгүй. Тэр байтугай суух өрөө тасалгаагүй, компьютергүй ажиллах хэрэг үү. Үүнд нь тэгээд цэцэрлэгийн хүүхэд ч үнэмшихгүй шүү дээ. Бид цөөхүүлээ учраас авлигад өртөөд байна. 152 болчихвол авлига авахаа болино. Харин бидэн дунд авлигачид бий, гэхдээ би биш гэж ярьцгаадаг. Тийм байж болно. Тэгвэл бусад авлигачдаа нэрлэмээр дээ. Эс бөгөөс хам хэрэгтэн, бүгдээрээ авлига авдаг гэсэн логик гарна биз дээ. Бид ачаалал ихтэй 2-3 байнгын хороонд ажиллаж, сайд нар УИХ, Засгийн газрын гишүүнийг хавсран гүйцэтгэж, их ядарч байна гэцгээх юм. Уучлаарай ноёд оо, бид та нарыг албадаж томилоогүй, өөрсдөө нэр дэвшиж, гуйж гувшин байж сонгогдоод, тангараг өргөцгөөсөн. Дан дээлтнүүдийг халж сайн дураараа давхар дээл өмссөн сайд нар биз дээ. Ялархаад байвал больчихож болно. Ачааллыг даагаад та нараас хэдэн хувь илүү ажиллах чадавхтай залуус Монголоор дүүрэн гэдгийг мартав.

-Таны депутат байх үетэй өнөөгийн нийгмийг харьцуулахад хүн ам бодитой өссөн шүү дээ. Нөгөөтэйгүүр шинжлэх ухааны үндэслэлтэй тайлбаруудыг үүнд хийж байна. Яагаад тоог нэмж болохгүй гэж…?

-Куб язгуур, 108 эрхиний тоо ч гэх шиг янз бүрээр толгой эргүүлж гишүүдийн тоог нэмэх гэсэн явуургүй нотолгоо их ярьцгааж байна. Ардчилал хөгжсөн том гүрэн Энэтхэг, АНУ, авсаархан Швейцарийн хүн амаас язгуур гаргаад үзээрэй. Гишүүд цөөдөөд хуулийн чанар муудаад байгаа гэнэ. Үндсэн хуульд 19-үүлээ хууль батлах заалт байхгүй. Өөрсдөө баталсан дэг нь тэр. Дээр би 53 хүнтэй УБХ хэрхэн сайн ажилласныг дурдсан. Дараа, дараагийн 76-чууд сайн ажиллаж байсан боловч сүүл рүүгээ УИХ-ын чанар үлэмж муудсаар ийм байдалд хүргэсэн эдгээр нөхөд ичих ёстой. Тэдний тоо цөөдөөгүй, харин бүгдэд эх оронч үзэл, сэтгэл, зүтгэл, эрмэлзэл, ур чадвар дутаж, олон хүний шунал хэтэрсэн. Нөгөөтэйгүүр Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуулийг зөрчөөд ичихдээ 2019 оны Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг үргэлжлүүлж байна гэж бултаж байна. Ийм хууль журам хаана ч байхгүй, хэдхэн хүн гашуунаар хэлбэл тойрон хүрээлэгчдээ цуглуулан, ярьсан болж санал авсныгаа бүх ард түмний санал асуулгыг төлөөлүүлж болохгүй ээ.

-Одоо тэгээд яах бол, эхний хэлэлцүүлэг хийчихлээ, өөрчлөлт ногоон гэрлээр явчих юм биш үү?

-Намуудын хуйвалдаан учраас тэгнэ байх. Ийм хуйвалдаанаар Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах зарчим, заалт байхгүй. Гэвч өмнө нь ийм зүйлд гаршсан туршлага бий. АН бага зэрэг ичингүйрч ХҮН цайрчихав. Одоогийн 76 дахин сонгогдох магадлал нэг дахин өсч байхад эрх баригчид төдийгүй бусад нь баярлалдаж үүнд нэгдэх нь зүйн хэрэг. УИХ ямар шуурхай болсныг харж байгаа биз. Хэзээ ингэж байлаа даа. Тавхай нь гялалзана гэдэг шиг. Улс орны эдийн засагт хэрэгтэй, хөгжилд тустай асуудалд яаж хандаж ирснийг бид мэднэ дээ. Өнөөдөр ард түмний амьдрал тэдний хэлдгээр улных болж, эрчим хүч, эрүүл мэнд, боловсрол зэрэг салбарууд сэхээний орон дээрх өвчтөн лугаа боллоо. Эрүүл мэндийн салбар сувилагчгүй, боловсрол багшгүй, эрчим хүч нөөц эх үүсвэргүй болсон гээд тоочвол сонины зай хүрэхгүй байх. ҮХ-ийг өөрчилснөөр 152 хүн, тэднийг дагасан хэдэн зуун хүний амьдрал сайжрах л байх. Эд эргээд улс орныг өөд нь татахыг миний нас үзэх болов уу. Одоо 152 хүнийг яаж тэжээнэ гэж халаглаж байгаа мянга мянган хүнийг буруутгах аргагүй. Учир нь 30 гаруй жилийн түүх ингэж хашраасан.

-Нөгөөтэйгүүр Сонгуулийн тогтолцоо, эрх зүйн орчныг сайжруулъя өөрчилье өө гээд байгаа шүү дээ?

-Сонгогчдын санал гээгдэхгүй гэх үндэслэлээр хувь тэнцүүлэх хэлбэрийг Сонгуулийн хуульд тусгахыг дэмжиж байгаа. Харин би дээр дурдсан няцаалтууддаа үнэнч байж гишүүдийн тоог нэмэхийг эрс эсэргүүцнэ. Өөрчлөлт хийж сонгууль явуулсны дараа үүсэх хүндрэл бэрхшээлийг ярьцгаахгүй байна. Тухайлбал өнөө үед аль нэг нам 50+1 хувийн санал авах магадлал “0” гэж үзэж болно. Эвслийн Засгийн газар байгуулахаас эхлээд УИХ-ын хуралдааныг гацаах зэрэг наад захын бэрхшээл үүсч байсан түүх манайд бий. Ардчилал хөгжсөн Израил улс сүүлийн хоёр жилд парламентын сонгуулийг 5-6 удаа хийж, арай гэж байгуулсан Засгийн газар нь тогтворгүй, хэрүүл маргаан, жагсаал цуглаан дагуулж, хөрш Палестинтай дайны байдалд очлоо. Ийм жишээ, зовлон тохиолдохыг үгүйсгэхгүй. Тиймээс төрийн түшээд шунал, тачаалаа хойш тавьж, эх оронч зүрх сэтгэлээр ёстой чөмгөө дундартал зүтгээд улс орноо бага боловч өөд нь татаад ирвэл УИХ-ыг өргөтгөх асуудалд ард түмэн, сонгогчид санал нэгдэнэ. Одоо бол цаг нь биш, дэндүү ёс зүйгүй, увайгүй үйлдэл гэж бодож байна.

Тэгээд ч улсын төсөв, банк, хөгжлийн бүх санг цөлмөчихсөн одоогийн УИХ Үндсэн хуулийг өөрчлөх ёс зүйн эрхгүй, улс төрийн чадамж бүр байхгүй. Хулгай, цөлмөлтөд холбогдоогүй нэг ч гишүүн алга байгааг харж байгаа биз дээ. Ийм хүмүүсээр өөрчлүүлсэн эцэг хуулиа дээдлэх сүжиг лав хүрэхгүй. Харин засаг захиргааны нэгж, удирдлагын зохион байгуулалтын талаар иргэд, төрийн байгууллагуудаас тавьж байгаа саналыг үндэслэн яваандаа ҮХ-д нэмэлт оруулж бололгүй яахав.

-Та Ардчилсан үндсэн хуулийг батлалцсан үндсэн хууль тогтоогч, Аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтны хувьд улс орныхоо ирээдүйг хэрхэн төсөөлж байна вэ?

-Мэдээж өөдрөгөөр, гэхдээ анхаармаар зүйл мөн ч олон, санаа зовохоос цаашгүй гэх үү. Төрийн бүх шатанд болон бизнест ёс зүй дутагдаж байгаагаас жирийн иргэд их бухимдаж улмаар зэрлэгших шинжтэй болж байгааг өдөр тутам харж болно. Манай банкныхан ажлаа зохих ёсоор хийдэг байгаасай. Хөгжилтэй орнуудын банк зээл олгосон бол маргаашаас нь эхлэн байнга дагаж хянаж, зөвлөж, үүссэн асуудлыг хамт шийдвэрлэж явдгийг анзаарсан. Харин ажиглаад байхад манайхан зээл өглөө, хувиа аваад таг чиг. Нэг мэдэхэд бөөн асуудал үүссэн байдаг бололтой. Төр бүх салбарын ажлыг заах, хутгалдах биш, хууль эрх зүй, стандартыг боловсронгуй болгоод мөрдүүлэхийг шаардах үүрэгтэй баймаар. Хэрэв хот төлөвлөлтийн стандартаа мөрдүүлсэн бол өнөөдрийн түгжрэл, утаа, сургууль, эмнэлгийн хомсдол тартагтаа тулахгүй, аалзны тор шиг гэр хороололтой болохгүй байжээ. Ийм гэр хорооллыг үе үеийн УИХ-ын гишүүд бий болгосныг эсэргүүцэхгүй болов уу. Хийж бүтээж байгаа олон зүйлийг үгүйсгээгүй шүү. Хөрөнгө мөнгө их шаардахгүйгээр утаа, шороо тоосыг багасгах, хотоо ногооруулах арга захаас аван зөндөө. Хотод амьдрах гэж байгаа бол гудамж, хашаандаа мод, цэцэг тарих, зүлэгжүүлэх, зэрлэгийг зулгаалгах ажлыг иргэний үүрэг болгоод өгчих л дөө. Хийснийг урамшуул алдаршуул, хийгээгүйд хариуцлага тооцох аргаа олцгооно биз. Аливаа гажуудал, хууль бус юмыг мэдсээр байж өнгөрсөн хойно нь бүгд тойрч зогсоод гайхаж, чанга дуугаар шүүмжилж сүр бадруулахаа болих юмсан.

мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

АИХ-ын дарга асан Ж.Гомбожав: Төрийн эрхийг нам барих чиглэлд л ҮХНӨ бүхэлдээ байгаа нь эмгэнэлтэй DNN.mn

-ПАРЛАМЕНТЫГ ХӨГЖҮҮЛНЭ ГЭДЭГ ТӨРИЙН ЭРХИЙГ АРД ТҮМНИЙ МЭДЭЛ РҮҮ ЧИГЛҮҮЛЭХИЙГ Л ХЭЛЖ БАЙГАА ЮМ. ТҮҮНЭЭС ТОО НЭМЭГДСЭНЭЭРЭЭ АРД ТҮМНИЙ ЭРХ МЭДЭЛ ХАНГАГДАНА ГЭЖ БАЙХГҮЙ –

Ардын их хурлын дарга, УИХ-ын орлогч дарга асан, Ардчилсан Үндсэн хууль тогтоогчдын холбооны ерөнхийлөгч Жамбын Гомбожавтай Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн асуудлаар ярилцлаа.

-Анхны ардчилсан Үндсэн хуулийн төслийг боловсруулахад гар бие оролцон, батлалцаж явсан хүний хувьд танаас юун түрүүнд Үндсэн хуулийг, нэмэлт, өөрчлөлт зэргийг яаж боловсруулж, хэрхэн баталдаг талаар асууя. Ер нь процессын хувьд ямар байдаг юм бэ?

-1992 оны Ардчилсан шинэ Үндсэн хууль наяад оны сүүлчээр бэлтгэгдэж байсан. Юу вэ гэхээр Үндсэн хуулийг ярихаас өмнө товчхон түүх дэлгэхгүй бол үнэхээр болохгүй. Би ярьж болох уу.

-Бололгүй яах вэ. Таныг яриулах гэж л би ярилцлага авч байгаа шүү дээ…?

-Ж.Батмөнхийг намын төв хорооны нэгдүгээр нарийн бичгийн дарга, АИХ-ын дарга байхад комисс байгуулагдаж, Үндсэн хуулийн төсөл бэлтгэгдэж байсан. Тэр үеэс эхлээд 1990 оны гуравдугаар сард Ардчилсан холбоо, эвслийг төлөөлөгчид төв талбайд жагсаал цуглаан өрнүүлж, өлсгөлөн зарлаж сууцгаасан. 1990 оны гуравдугаар сарын 8-ны өдөр Сайд нарын зөвлөлийн дарга Д.Содном, орлогч дарга Д.Бямбасүрэн, хэрэг эрхлэх газрын орлогч Н.Цэрэндорж нарын төлөөлөл Ардчилсан холбооны төлөөлөлтэй телевизийн халз ярилцлага хийсэн. Тэр үед ганцхан намтай л байлаа шүү дээ. Энэ ярилцлагаар нэгдүгээрт, МАХН-ын онц их хурлыг хуралдуул, Улс төрийн товчоог огцруул, АИХ-ыг тараа, ард түмний түр хурлыг хий гэдэг үндсэн шаардлагуудаа тавьсан. Улмаар маргааш нь Ж.Батмөнх дарга олон нийтэд хандаж үг хэлсэн. Өөрөөр хэлбэл эдгээр шаардлагыг биелүүлэхээ зарласан байдаг. Ингээд иргэдийн жагсаал, өлсгөлөн түр зогссон. Юу хэлэх гээд байна вэ гэхээр тухайн үед Улс төрийн товчоог огцруулахаас гадна 1960 оны Үндсэн хуулийн оршил хэсгийг өөрчилсөн байдаг. Оршил хэсэгт товчхондоо Төр нийгмийг бүтэн удирдан чиглүүлэх хүч бол МАХН-д оршино гэсэн байдаг. Бүрэн эхээр нь та бүхэн хараарай, байгаа. Түүнийг бид хассан. Улмаар Улс төрийн намын тухай хуулийг баталж, Сонгуулийн хуулийн төслийг боловсруулах ажлын хэсгийн бүрэлдэхүүнийг гаргаж ирсэн. 1990 онд анхны сонгууль явагдсан.

-Улмаар АИХ депутатууд сонгогдсон байлгүй. Та хэдийн гол үүрэг, зорилго юу байсан юм бэ…?

-Тэгэлгүй яах вэ. АИХ-ын 430 депутат сонгогдсон. Бидний гол үүрэг бол Улсын бага хурлыг байгуулах. Ингэхдээ ард түмнээсээ санал асуулга авч байсан. Тухайн үед улс төрийн намууд шинээр байгуулагдаж эхэлж байлаа. Улмаар Улсын бага хурлыг 53 гишүүнтэй байгуулсан.

Үндсэндээ АИХ, УБХ гэсэн дээд, доод хуралтай, хоёр танхимтай болж байгаа юм. Дээд хуралтай танхим жилдээ хоёроос доошгүй хуралдана. Харин доод хурал буюу УБХ бол байнгын ажиллагаатай парламент байсан. Ингээд үйл ажиллагаа эхэлж байтал Ардын их хурлаас Улсын бага хуралдаа үүрэг өгсөн.

-Ямар үүрэг вэ?

-Ардчилсан шинэ Үндсэн хуулийн төслийг боловсруулж хэлэлцүүлэх үүрэг өгч байгаа юм. 1991 оны есдүгээр сарын 11-нд Ардын их хурал ээлжит чуулганаа нээж, Үндсэн хуулийг хэлэлцэж эхэлсэн. Тухайн үед би АИХ-ын дарга нь байлаа. Бид Үндсэн хуулийн төслийг 21 хоногт хэлэлцээд батлах үндсэн төлөвлөгөөтэй байсан. Гэтэл хурал сунжирч он дамжаад 1992 оны нэгдүгээр сарын 12-ны өдөр хэлэлцэж батлаад, маргааш нь буюу 13-нд Үндсэн хууль батлагдсан өдөр болгон тогтоосон байдаг. Түүх гэдэг бодитоор, товчхондоо ийм учиртай. Үүнийг тэр бүр хүн мэддэггүй юм билээ. Тэгэхээр танай сониноор дамжуулаад наяад оны сүүл ерээд оны эхэн үеийн Монголын улс төр, нийгмийн тогтолцоонд яг ямар үйл явдал болж байсан бэ гэдгийг үүгээрээ товчхон тайлбарлах нь зөв юм аа.

-Мэдэх хүмүүс нь мэддэг. Гэхдээ зарим иргэд, олон нийт гэхээс илүү улстөрчид ч сайн ойлголт мэдээлэлгүй байдаг гэлцдэг. Тэгэхээр таны энэ түүх их чухал байх. Нөгөөтэйгүүр танаас ярилцлагынхаа эхэнд асуусан. Үндсэн хуулийг, нэмэлт, өөрчлөлтийг яг ямар дарааллаар баталдаг юм бэ?

-Бидний үед Улсын бага хурал төслөө боловсруулаад АИХ-д өргөн барьж байлаа. Ингэхдээ Улсын бага хурлаар уг төслийг хоёр ч удаа хэлэлцсэн. Улмаар тухайн үеийн голлох сонин, хэвлэлээр дамжуулаад ард түмэндээ танилцуулж, гурван сарын хугацаанд хэлэлцүүлсэн. Үүнд нэг сая, хоёр зуун мянган иргэд оролцож, 900 мянга гаруй санал ирснээс 5900 гаруй саналыг тусган үзсэн. Энэ нөр их ажлыг хэдхэн хоногт хийчихнэ гэж бодсон нь худлаа байсан. Бараг 70 гаруй хоног хэлэлцсэн, хуралдсан. Ингэж Ардчилсан шинэ Үндсэн хууль батлагдсан түүхтэй. Тэр утгаараа энэ Үндсэн хууль амьдралд нийцтэй, ямар нэгэн гадны улс орнуудын нөлөөлөл ороогүй гэдгээрээ түүхэнд анхных болон тэмдэглэгдсэн.

-Тэгэхээр монголчууд өөрсдөө хийсэн Үндсэн хууль учраас өнөөг хүртэл агуулга, зорилго чиглэлийг нь өөрчлөх, оролдоход нь дургүй байгаад байна уу?

-Дургүйдээ биш. Монголчууд өөрсдөө шууд хийчихсэн ч зүйл биш. Зүгээр гадны улсын нөлөөллөөс ангид хараат бусаар өөрсдөө гадаад дотоодын туршлага, хуулиудыг харж, дэлхийн хандлагаар дотооддоо боловсруулаад хийсэн зүйл. Үндсэн араг яс агуулгыг нь монголчууд хийсэн байх нь. Өөрөөр хэлбэл 1924, 1940, 1960 оны хуулиуд шууд ЗХУ-ын нөлөөлөл дор хийгдэж байсан гэсэн үг. Тэгэхээр таны асуугаад байгаа Үндсэн хуулийг батлах, нэмэлт өөрчлөлт оруулах зэргийг ард түмнээсээ асууж, тэдний санал хүсэлтээр баталдаг. Гэтэл үндсэндээ 1992 оны Үндсэн хууль батлагдсанаасаа хойш өдгөө гурав, дөрвөн удаа ч өөрчлөгдөөд байна. Ингэхдээ сүүлийн хоёр жил хүрэхгүй хугацаанд хоёр удаа өөрчлөгдөөд байгаа нь арай л богино хугацаанд олон удаа Үндсэн хуульдаа гар хүрснийг харуулж байгаа. Хамгийн гол нь олон удаа гар хүрэхдээ хэсэг хэсгээр таслаад оруулаад байгаа нь цаадах том агуулгатайгаа зөрчил үүсгээд байгаа явдал юм.

-Мэдээж олон дахин гар хүрэхийг иргэд үгүйсгэж, шүүмжилж л байна. Гэхдээ зайлшгүй өөрчлөх, тогтолцооны хувьд сайжруулах зүйл байгаа юм биш үү?

-Миний хувьд тэгж бодохгүй байна. Жирийн иргэн, ахмад хүний хувьд ч гэх үү эсвэл төр нийгмийн зүтгэлтэн, Үндсэн хууль боловсруулж, баталж явсан судлаач, эрдэмтнийхээ хувьд танд хоёр асуудлаар тодорхой яримаар байна. Засгийн газраас 152 гишүүнтэй, парламентын нэг танхимтай, сонгуулийн тогтолцоо нь холимог буюу 76 нь мажоритар, 76 нь пропорционал байна гэдэг төслийг оруулж ирсэн, тийм үү.

-Тэгсэн…Гэхдээ одоо 152 нь 126 болчихлоо. Сонгуулийн тогтолцоо нь холимог байх боловч 76 мажоритар, 50 нь намаас гэдэг төсөл хэлэлцэгдэж байна шүү дээ…?

-Харин тэгээд яагаав. Энэ хаанаас орж ирсэн төсөл юм бэ. Засгийн газрын оруулж ирсэн төсөл, анхны хэлэлцүүлэг дээр хэлэлцэгдсэн тэр хууль хаана байна. Хоёр дахь хэлэлцүүлэгт орохдоо шал өөр хуулийн төсөл болоод хэлэлцэгдээд байгаа нь ямар учиртай юм. Одоо гурав дахь хэлэлцүүлгийг нь ирэх долоо хоногоос хийхээр төлөвлөж, гишүүд нь тойрогтоо ажиллаж байна. Тэгэхээр нэг зүйл онцлоод хэлье. 1992 оны Үндсэн хуулийн үзэл баримтлал ямар байдлаар хийгдсэн бэ. Бид Засгийн эрхийг нам барих нь буруу юм байна. Үүнийг бид 70, 80 жил намаар удирдуулаад буруу замаар явж байжээ гээд 1990 онд хувьсгал гарсан биз.

-Тэгэхээр 1990 оны ардчилсан хувьсгал, жагсаж, тэмцсэн ард түмний гол шаардлага нь нам төрийн эрхийг барьж байгааг зогсоох, болиулах, ард түмэн төрийн эрхээ барих гэдэг зүйлийг шаардаж байсан гэж та хэлэх гээд байна уу?

-Миний түүх яриад байдаг учир энэ. Бид түүхээ мэддэггүй, түүхээ мартдаг, түүхээ тоодоггүй. Түүхээ мэдэхгүй, болсон үйл явдлаа ойлгохгүйгээр ирээдүйд явна гэдэг ёстой нөгөө ойд төөрсөн сармагчин л гэсэн үг. Тэгэхээр юу хэлэх гээд байна вэ гэхээр 1992 оны Үндсэн хуулийн зорилго, агуулга, үзэл санаа бол тэр 1990 оны ардчилсан хувьсгалын шаардлагаар бий болсон зүйл. Өөрөөр хэлбэл төр, засгийн эрхийг нам барихгүй. Үүнийг ард түмэн барих ёстой гэсэн үзэл санаагаар Ардчилсан шинэ Үндсэн хуулийг бид боловсруулсан. Үндсэн хуулийн гуравдугаар зүйлд бий. Засгийн бүх эрх мэдэл ард түмний мэдэлд байна гэж заасан байгаа. Ард түмэн энэхүү эрх мэдлээ нэг бол төлөөллөөрөө, эсвэл шууд оролцох байдлаар хэрэгжүүлнэ гэж байгаа. Тэрхүү шууд оролцох гэдэг нь ерөөсөө ард нийтийн санал асуулга явуулахыг л хэлээд байгаа юм шүү дээ. Гэтэл өнгөрсөн гучин жил Үндсэн хуулийн энэхүү амин сүнс, үзэл санааны чиг зүг эргээд 1990 оноос өмнөх ард түмний хүсээгүй тэрхүү үзэл суртал руу яваад байгаа нь аймшигтай гэж хэлж болохоор. Тэгэхээр өнгөрсөн гуч гаруй жил Засгийн эрхийг ард түмэн барьж ирсэн үү, улс төрийн аль нэг хүчин барьж ирэв үү. Цаашид улс төрийн намууд энэхүү эрх мэдлээ үргэлжлүүлэх сонирхолтой байна уу, эсвэл ард түмэндээ өгөх тэмүүлэлтэйгээр Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтүүдийг хийгээд байна уу гэдгийг эхлээд ойлгох хэрэгтэй. Тэгэхээр 1990 оноос өмнөх тогтолцоо руугаа улс төрийн намууд эргэж буцалтгүй орж байна. Төрийн эрхийг нам барих чиглэлд л ҮХНӨ бүхэлдээ хийгдсээр байгаа нь эмгэнэлтэй.

-Тэгэхээр энэ шинэ хуулиараа 76 гишүүнийг иргэд тойргоосоо сонгочихно. Харин 50 гишүүнийг улс төрийн намууд гаргаж ирэх гээд байгаа нь ард түмний төлөөллийг УИХ-д бүрэн хангах гэсэн сайн тогтолцоо гэж үнэлээд байгаа шүү дээ. Тийм биш үү?

-Миний хувьд АИХ-ын депутатаар 20 гаруй жил ажилласан хүн. Бидний үед АИХ-ын депутатыг дээрээс нь нэр өгдөг зарчмаар сонгодог байсан. Харин дарга нар, сайд нар албан тушаалынхаа эрэмбээр орчихдог байсан л даа. Гэтэл одоо яг бидний үеийн тогтолцоо руу орох гээд байна. Өөрөөр хэлбэл 50 хүнийг намын жагсаалтаар оруулна гэж байна. Намын жагсаалт гэж бүр тодорхой хэлээд байгаа биз дээ. Харин 76-гаа өмнөх шигээ тойргоос сонгоно гэж байна. Иргэд яах вэ, сонголтоо хийнэ. Гэхдээ л иргэний хүсээгүй улстөрчид тойрогт нь нэр дэвшээд ороод ирнэ. Өөрөөр хэлбэл иргэдэд сонголт хийх боломжгүй сонголт, сонгууль дахиад л үргэлжилнэ. Хүссэн хүсээгүй ард түмэн намаас нэр дэвшүүлсэн хүнийг л дахиад дугуйлна. Үүнд олон нийтийн зүгээс эсвэл холбоод, иргэний нийгмийн байгууллагуудаас нэр дэвшигчийг тодруулахгүй. Зөвхөн намаас л хэнийгээ нэр дэвшүүлэх вэ гэдгээ тодруулаад явуулна. Ингэхээр нөгөө засгийн эрх ард түмний мэдэлд бус нам, улс төрийн хүчнүүдийн мэдэлд хэвээрээ л байгаа биз. Үүнд тоо нэмэх, сонгуулийн тогтолцоог өөрчлөөд ямар ч нэмэр үзүүлэхгүй. Нэг танхимтай парламентын гишүүдийн тоог 152, 256, 108 болгоод ямар ч өөрчлөлт гарахгүй. Хүн амын тоотой харьцуулаад тоог нэмж байгаа, бусад улс орнууд ч тийм туршлага байна гэдэг. Гэтэл үнэндээ хүн ам нь өссөн жишгээр тоогоо нэмээд байгаа улс орон хаана байна. Хятад улсыг хар. Хамгийн олон хүн амтай. Гэтэл тоогоо нэмээд байгаа зүйл байна уу. Тэгэхээр засаглалын эрхийг бэхжүүлэх, ард түмний төлөөллийг, ард түмний эрхийг хангахад тоо чухал биш юм аа. Үндсэн хуулийн үзэл санаа, зорилго, ард түмэнд эрхийг нь улам томоор нээж өгөх асуудал л чухал.

-Тэгэхээр Үндсэн хуулийг бид яаж өөрчлөх ёстой юм бэ. Парламентын тогтолцоогоо яаж сайжруулах нь зөв бэ?

-Парламентын тогтолцоог хөгжүүлнэ гэдэг бол сая хэллээ, Засгийн эрхийг ард түмний мэдэл рүү чиглүүлэхийг л хэлж байгаа юм. Түүнээс тоо нэмэгдсэнээрээ ард түмний эрх хангагдана гэж байхгүй. Тэгэхээр хамгийн зөв гарц, аргачлал бол хоёр хуралтай буюу хоёр танхимтай тогтолцоог Үндсэн хуулиараа гаргаж ирэх шаардлагатай юм аа. Үүнийг би, бидний ахмад зүтгэлтнүүд олон удаа ярьж, хэлж байгаа. Төрд ард түмний дуу хоолой дутаж байна уу гэвэл түүн шиг дутаж байгаа зүйл байхгүй. Энэ дуу хоолойг нэмэгдүүлэх, улам илүү тод болгох ажлыг өнөөгийн УИХ тэр дундаа нэг танхимтай 76 гишүүн төлөөлж чадахгүй байна. Харин ч эсрэгээр нь ашиглаж, өөрсдийнхөө эрх ашгийг нэмэгдүүлэхийн төлөө л явж байна. Тиймээс л ерөөсөө нэг танхимтай парламент болсонгүй, цаашид ч болохгүй юм байна гэж шийдээд хоёр танхимтай болгох асуудлыг анхаарч үзэх шаардлага бодитой бий болчихсон шүү. Энэ асуудлаар Д.Содном гуай бид хоёр бүх төсөл, бүх зүйлээ боловсруулаад холбогдох хүмүүст өгчихсөн байгаа. Гэтэл үүнийг одоо болтол хав дарчихаад сууж л байна.

-Бид өнөөдөр 1992 оны Үндсэн хуулийн хүрээнд л амьдарч яваа. Төр, засгийн тогтолцоо бүгд л тэрхүү хуулийн хүрээнд яваа гэж боддог. Тэр утгаараа одоо энэ тогтолцоо бол алдаа гэж ярьж байгаа бол тэр нь та бүхний алдаа юм биш үү?

-Бид 1992 оны Үндсэн хуулийг хийхдээ бодож, мөрөөдөж байсан зүйл өнгөрсөн гучин жилд гажуудаад явчихлаа. Тухайлбал, Ерөнхийлөгчийг бид яагаад ард түмнээсээ сонгодог болсон юм бэ. Учир нь Ерөнхийлөгч УИХ-ын үйл ажиллагаанд хяналт тавих зорилгоор ард түмнээс сонгуулсан. Тэрхүү хяналт тавих гол зэвсэг бол хориг. Гэтэл үүнийг Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр нөгөө намын эрх мэдлийг сайжруулах, өөрсдөдөө ашигтай байлгах зорилгоор Ерөнхийлөгчийн УИХ-аас баталж гаргасан хуульд хориг тавих үндсэн эрхийг хязгаарласан хуулийг баталсан. Өөрөөр хэлбэл Ерөнхийлөгчийн хоригийг хүчгүй болгочихсон гэсэн үг. Үндсэн хуулийн цэц бол Ерөнхийлөгч, УИХ, Засгийн газраас ямар ч хамааралгүй, хараат бусаар ажиллах, энэ эрхийнхээ хүрээнд Үндсэн хуулийн л манаач байх ёстой. Гэтэл манаачийнхаа үүргийг өнгөрсөн гучин жилд хийж чадаагүй. Хэн нэгэн дарга, ямар нэгэн намын эрх ашгаар л шийдвэрээ гаргаж ирсэн. Тэр ч утгаараа ҮХЦ Үндсэн хуулийг хоёр ч удаа өөрчиллөө. Хуулиараа Цэцэд Үндсэн хуулийн цэг таслалаар оролдох ямар ч эрх мэдэл байхгүй. Гагцхүү баталчихсан Үндсэн хууль зөрчигдөж байгаа эсэхийг манаж зогсдог байгууллага. Бүр тэгж яривал тухайн Үндсэн хууль ард түмэн, төр засагт ашиггүй байсан ч ҮХЦ үүнийг манаж явах л үүрэгтэй. Гэтэл тийм биш байгааг бид маш тодорхой харж сууна.

-Одоо хэлэлцэгдэж байгаа энэхүү ҮХНӨ-ийн үед процедурын алдаа гарсан гэж та ярилаа. Яг ямар алдаа гарчихаад байна вэ. Бүр хуулийн төсөл нь өөрчлөгдөөд явсан гэсэн шүү дээ…?

-Хамгийн нэгдүгээрт, хууль санаачлагчийн өргөн барьсан төсөл байхгүй болсон. Ганцхан заалттай төсөл шүү дээ. Гэтэл тэр нь алга болсон. Хэрэв тэрхүү төслийг хэлэлцэхгүй бол хууль санаачлагчид нь буцаах ёстой. Гэтэл УИХ-аар хэлэлцээд хоёр дахь, гурав дахь шатны хэлэлцүүлэг хийгээд яваад байгаа нь юу гэсэн үг вэ. Яах вэ, олон заалттай төсөл байвал ганц нэг нь хасагдаж гэж үзэхээр. Гэтэл уг ҮХНӨ нь ганцхан заалтаар анх өргөн баригдсан. Гэтэл одоо тэр нь хаана явна вэ.

-Одоо хэлэлцэгдэж байгаа ҮХНӨ-ийн төсөл хаанаас орж ирсэн гэж та үзээд байгаа юм бэ. Засгийн газрын төсөл биш юм уу?

-Биш. Засгийн газраас оруулж ирсэн төсөл юм бол яагаад зүйл заалт нь өөр байгаа юм бэ. Үүнийг УИХ-д суудалтай гурван намын төлөөлөл оруулж ирсэн гэж байгаа. Тэгвэл хууль санаачлах эрх улс төрийн намд байдаг болчихсон юм уу. Хуулиараа хууль санаачлах эрх гагцхүү Ерөнхийлөгч, УИХ-ын гишүүн, Засгийн газарт бий. Тэгж яривал ҮХНӨ-ийн төслийг санаачилж боловсруулчихаад эхлээд Үндсэн хуулийн цэцэд өргөн барих ёстой. Үүнийг Цэц хэлэлцээд УИХ-д оруулах процедуртай юм шүү дээ. Гэтэл үүнийг гажуудуулаад явж байгаа нь Цэц ямар ч чадамжгүй гэдгээ дахин дахин харуулаад байна. Хоёрдугаарт, улс төрийн намууд зөвшилцөөд хуулийн төслийг УИХ-д оруулдаг гэж хаана ч ямар ч хуульд заагаагүй. Тиймээс бидний хэдэн хуульчид, төр нийгмийн зүтгэлтнүүд, депутатууд үүнийгээ одоо зогсоо гэж шаардаж байгаа юм.

-Цаашид тэгээд ҮХНӨ гэж чухам юуг өөрчлөх гээд гишүүд нь тойрогтоо энэ талаараа сурталчлаад танилцуулаад яваа юм бэ?

-Тэр төсөл алга болсон. Харин одоо яригдаад байгаа төслийг би хувьдаа хараагүй. Ер нь Засгийн газар гэдэг бол Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг боловсруулдаг субъект бас биш үү. Ёс зүй, хууль зүйн хувьд. Нөгөөтэйгүүр өнөөгийн УИХ-д ҮХНӨ-ийн хэлэлцэх ёс зүйн чадамж байхгүй гэж үздэг. Учир нь 76 гишүүний гурав нь гэмт хэрэгт холбогдоод буучихлаа. Үүн дээр 40 орчим гишүүн гэмт хэрэгт холбоотой хэмээн шалгагдаж байна. Ийм УИХ яаж ҮХНӨ-ийг хийх юм бэ. Хийлээ гээд явахаар ард түмэн тэртээ тэргүй эсэргүүцнэ шүү дээ. Гишүүд нь тойрогтоо ажиллаж байна гэж баахан загнуулсан хүмүүс л ирж байна. Аргагүй шүү дээ. Ард түмэнд загнуулах битгий хэл юм болно шүү. Тиймээс яах ёстой вэ. Төрийн түшээд нь ёс зүйгүй, нийгмийн уур амьсгал бухимдалтай, үнийн өсөлт, төрийн хулгай нь дэндчихсэн үед төр ард түмний хоорондох гэрээ болсон Үндсэн хуулийг өөрт ашигтайгаар өөрчилж огт болохгүй. Ардын хилэнг, нийгмийн бухимдлыг улам л бий болгоно. Эцсийн дүндээ намын тэр дундаа эрх баригчдын сонирхлоор бүх зүйл явдаггүй. Үүнийг 1990 оны ардчилсан үйл явдал харуулсан шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл ЗХУ задарна гэдгийг тухайн үед бодож байсан хүн бий юу. Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорно гэдгийг Монголд бодож байсан хүн бий юу. Тэр үедээ шүү дээ. Тэгэхээр хэт их эрх мэдлийн шуналыг таслан зогсоож болдог. Таслагдан зогсдог. Монголчуудын хувьд үүнийг таслан зогсоох хоёрхон арга зам л үлдсэн. Нэгдүгээрт, эрх баригчид өөрсдөө ухаараад энэ өөрчлөлтөө зогсоочих, ард түмэн дургүй байна гээд больчих. Ингэснээрээ харин ч нэр хүнд нь өснө. Харин ч ард түмний өмнө тулгамдсан бусад олон асуудлыг шийдвэрлэх цагтай болно. Нийгэм энэ хандлагыг нь зөвөөр ойлгож, бухимдал нь багасна. Хоёрдугаарт, Монголын ард түмэн 1990 оны хувьсгалыг дахин эхлүүлчихэж мэднэ. Нийгмийн тэр үзэл бодлын сав дүүрчихсэн. Зүрхэн дотроос нь улам л буцалгаж байгаа. Буцалсан уур хилэнг дарах тийм ч амар биш дээ.

мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Х.Ганхуяг: Хотын статусаар дүүргээ хөгжүүлбэл хэт төвлөрөлт багасаж, эдийн засгийн өсөлттэй хөгжил бодитой бий болно DNN.mn

УИХ-ын гишүүн Х.Ганхуягтай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Хүн амын талаас их хувь нь Улаанбаатар хотод суурьшиж байна. Тэр утгаараа төвлөрлийг задлах, дүүргүүдийг хот болгох асуудал яригдаж байна. Ерөнхийдөө их хотын хөгжлийн жишгээр явах цаг нь болсон гэдгийг хэн хүнгүй хэлж байна. Таны хувьд нийслэлээс сонгогдсон УИХ-ын гишүүн. Тэр утгаараа хотын хөгжлийг ямар байдлаар харж байна вэ?

-Сая гишүүд бид иргэдтэйгээ уулзаад ирлээ. Энэ үеэр ҮХНӨ-ийг танилцуулж, мөн иргэдийн санал хүсэлтийг сонслоо. Таны асуусан хотын хөгжил, олон төвт хотуудтай болгох асуудлыг иргэд ч мөн ярьж байсан. Энэ удаагийн ҮХНӨ-өөр хотын статусын асуудал огт хөндөгдөөгүйг та мэдэж байгаа. Харин иргэдийн хувьд үүнийг хөндөж, ҮХНӨ-өөрөө нэг мөр оруулаад ирэхгүй яасан юм бэ гэдэг саналуудыг хэлж байсан. Учир нь Үндсэн хуульд төрийн захиргааны бүх байгууллагууд байгаа газрыг хот гэнэ гээд заачихсан байдаг. Тэгэхээр хүмүүсийн яриад байгаа шиг Хөшигийн хөндийг хот болгох гэх зэрэг нь эрх зүйн хувьд боломжгүй болчихож байгаа юм. Хэрэв хот болгоно гэвэл Төв аймгийг Улаанбаатар хотын харьяанд оруулах шаардлага бий болно. Ингэж байж л хот болгоно шүү дээ. Тэр утгаараа Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулж байгаа бол хоёрхон зүйл дээр биш энэ мэт асуудлаа оруулаад цогцоор нь явуулахгүй яасан юм бэ гэдэг саналыг цөөнгүй ирүүлсэн.

-Улаанбаатар хотоос гадна бусад дүүргүүдийг хот болгон хөгжүүлэх, хотын статустай болгох тухай ярьж байгаа. Ингэхийн тулд эрх зүйн хувьд эхлээд Үндсэн хуулиа өөрчлөх шаардлагатай гэж хэлж байна уу?

-Тэгэлгүй яах вэ. Үндсэн хуульд нэгэнт тэгээд заачихсан учраас өөрчилж байж эрх зүйн орчин нь бүрдэнэ гэсэн үг. Улаанбаатар хотын хувьд 1990 онд 580 мянган хүн амтай байсан. Гэтэл одоо нэг дүүрэгт тухайлбал Баянгол 270 мянга гаруй хүн амтай байна. Сонгинохайрхан, Баянзүрх тус бүр 300 мянга гаруй хүн амтай. Дүүргийн жишгээр яваад байя гэхээр төсвийн хөрөнгө оруулалт бага, төсөв нь нийслэл рүүгээ татагдаад тэндээ хуваарилагдахаар дүүргийн хөгжил хоцрогдож эхэлдэг сул талтай л даа. Тэгэхээр дүүргийг хот болгосноор хөрөнгө оруулалт нэмэгдэж, бусад хотуудтай өрсөлдөх чадвар нь дээшилснээр хотын хөгжил бодитой бий болох нөхцөл бүрдэнэ.

-Таны хувьд гадаадын олон хотоор явж байсан байх. Тэр утгаараа бусад томоохон хотуудын хөгжсөн туршлага, загвар ер нь ямар байдаг вэ?

-Туршлага, загвар гэвэл маш олон бий.

Үүнийг бид хаанаас хэзээ ч олоод харж болно. Нэг хот бус жижиг жижиг хотуудад хуваагдан хөгжиж байгаа улсууд олон бий. Тухайлбал Америкийн хотууд ингэж хуваагдан тусдаа хотын статусаар хөгжсөн байдаг. Манайд хот болгоно гэдэг асуудал ярихаар зарим иргэдийн хувьд төрийн алба улам данхайна гэж шүүмжилдэг.

Тэгвэл тийм зүйл огт биш. Хот болно гэдэг бие даасан хөгжил бий болно гэсэн үг. Хот болно гэдэг нь өөрөө хөрөнгө оруулалт, эдийн засаг, санхүү нь нэмэгдэх боломж гэж харах хэрэгтэй. Манайд хот, дүүргийн засаг даргыг ИТХ-аасаа томилдог. Гэтэл гадны хотууд Засаг даргыг иргэд нь сонгож томилдог байх жишээтэй. Учир нь хот гэдэг бол аж ахуйн ажил нь илүү давамгайлдаг учраас иргэд нь Засаг даргыгаа сонгодог. Манайд яагаад ч юм, хот нэмнэ гэхээр ямар нэгэн байдлаар тэр ажил нь гацчихаад байдаг л даа. Угтаа энэ зууныг хотуудын эдийн засгийн зуун гэж ярьдаг. Яагаад гэвэл хот төвтэй эдийн засаг дээр суурилж хөгждөг болсон. Тухайлбал, Хятад улсыг хараад үзээрэй. Шанхай, Хонгконг гэх мэт хотууд дээр эдийн засаг нь төвлөрч хөгжиж байна. Түүнийгээ дагаад дэд бүтэц нь ч дагаад хөгждөг. Тиймээс манайх хотын статусаар дүүрэг, аймгуудаа хөгжүүлээд явбал хэт төвлөрөлт багасах, цаашлаад эдийн засгийн өсөлт, хөгжил бодитой бий болох юм.

-Таны хэлдгээр хот төвтэй эдийн засгийн зуунд хөл нийлүүлээд явъя гэхээр юу саад болоод байна вэ. Эрх зүйн өөрчлөлт мэдээж яригдах байх л даа…?

-Мэдээж эрх зүйн том өөрчлөлт хийх шаардлагатай. Тэр дундаа Үндсэн хуулийн тэрхүү заалт мөн нөлөөлж байгаа. Нөгөөтэйгүүр УИХ-ын гишүүдийн 48 нь орон нутгаас сонгогдож байна. Тэр утгаараа орон нутгийн гишүүдийн санал илүү давамгайлж шийдвэрлэгддэг гэсэн үг. Үүний нэг том жишээ бол мал төрийн хамгаалалтад одоог хүртэл байгаа нь шүү дээ. Яагаад гэвэл 48 гишүүн нь орон нутгаас сонгогдсон учраас мал төрийн хамгаалалтад байна гэдэг нь өөрчлөгдөхгүй яваад байгаа юм. Хэрэв нийслэл, орон нутгийн гишүүдийн төлөөлөл УИХ-д яг тэнцүү байсан бол мал төрийн хамгаалалтад орохгүй л байсан болов уу. Малчид гишүүдийгээ очихоор өвс өг гэж загнахгүй. Тэр малчин өөрөө бэлчээрээ сүйтгээд, өөрийнхөө хувийн малыг маллаж байж өвс өг гэдэг нь юу гэсэн үг вэ. Ийм асуудал хотод огт байхгүй. Хэрэв малчдын хандлагаар бол хотын иргэн гэрийнхээ нохойг тэжээхийн тулд гишүүддээ нохойн хоол захих, авчрахгүй бол загнах болж байна уу. Мал ч тэр, нохой ч тэр адилхан л гэрийн тэжээвэр амьтад.

-Орон нутгаас сонгогддог гишүүд их байна гэлээ. Зарим туршлагатай хуульчдын хувьд нийслэлийн гишүүдийн тоог нэмэх нь зөв гэдэг байр суурийг илэрхийлж байна л даа. Энэ нь таны саяны ярьсантай нийцэж байна гэж ойлгох уу?

-Жагсаалтын гишүүдийг нэмчих юм бол асуудалгүй л дээ. Гэхдээ тэр жагсаалтын хэмжээг 40 хувиас хэтрүүлэхгүй байх хэрэгтэй. Учир нь өнөөгийн 76 гэдгийн дийлэнх олонх буюу 48 нь орон нутгаас гарч ирсэн. Өөрөөр хэлбэл гуравны хоёр нь орон нутаг, нэг нь хот байна гэсэн үг. Тэгэхээр нийслэлийн гишүүдийн тоог 40 хувиар нэмчихвэл энэ харилцаа тэнцвэртэй болоод ирнэ гэсэн санаа. Тэнцвэртэй болно гэдэг нь цаашдаа хот илүү давамгайлж шийдвэр гаргана гэсэн үг. Хот илүү байх нь эдийн засаг илүү хөгжинө гэсэн үг шүү дээ. УИХ-ын гишүүдийн дийлэнх нь орон нутгаас сонгогдчихоор халамж түлхүү давамгайлдаг. Харин тэнцүү болчихвол эсвэл нийслэлээс сонгогдсон гишүүд нь олонх болчихвол эдийн засаг илүү давамгайлна. Бусад улсын жишиг ийм л байдаг.

-Та сая бүлгийн хурлаас гарч ирлээ. Бүлэг дээр ҮХНӨ-ийн асуудлыг гишүүд юу гэж ярьж байна. Бүгд л тойрогтоо ажиллаад ирцгээсэн шүү дээ…?

-Үнэхээр янз янзын байр суурь илэрхийлж байна. Гэхдээ олон нөхцөл байдлаас шалтгаалж, олон төрлийн байр суурь илэрхийлэгдэж байгаа л даа. Өөрөөр хэлбэл тухайн гишүүн тойрогтоо хэрхэн ажилладаг, иргэдтэйгээ ойр эсэх, нэр хүнд зэрэг олон нөхцөлөөс хамаарна гэсэн үг. Зарим тойрог дээр иргэд нь 76 гишүүнийг нэмэхгүй байх санал бодолтой байна гэсэн. Гэхдээ дийлэнх буюу улсын хэмжээнд гэвэл иргэдийн олонх нь 76 гишүүнээ нэмэх нь үнэхээр зөв гэдгийг хэлж байна лээ. Дүгнээд хэлбэл холимог системийг иргэд зуун хувь дэмжиж байна. Харин гишүүдийн тоог нэмэх нь зөв гэдгийг олонх нь дэмжиж байгаа юм байна. Гэхдээ 152 гэсэн өндөр тоог дэмжихгүй иргэд ч цөөнгүй байна гэсэн үг.

-152-ыг шууд дэмжих иргэд олон биш байна гэдгийг танай нам хэдийнэ мэдэж байсан юм биш үү. Юутай ч өндөр тоог эхлээд гаргаж ирье, дараа нь бага ч болтугай нэмэгдэнэ гэсэн бодлого барьсан уу, үгүй юу?

-Ёстой мэдэхгүй. Надад яг ингэж хэлсэн зүйл огт байхгүй. Анх Сонгуулийн хуулийг 50:50 гэж өргөн барьсантай л холбоотойгоор 152 гээд оруулаад ирсэн байх. Түүнээс биш нам дотор эсвэл аль нэг улс төрийн хүчнүүд нийлээд ингээд оруулж ирсэн тоо огт биш ээ. Гэхдээ 152 байх нь буруу ч зүйл биш шүү. Олон гишүүд байх тусмаа л хяналт сайжирна гэж боддог.

-ҮХНӨ-ийн хажуугаар Төсвийн хүрээний мэдэгдэл, ирэх жилийн төсвийн төсөөлөл зэргийг байнгын хороодоор хэлэлцэж эхэлсэн. Ер нь ирэх жилийн эдийн засаг ямар төлөвтэй байхаар байна вэ?

-Манай улсын орлого өөрөө тогтворгүй байдаг. Тухайлбал, нэгдүгээр улирлын орлого дөрвөн тэрбум ам.доллар шахам байсан. Гэхдээ нэгдүгээр улирал нь хамгийн бага экспорт хийгддэг улирал шүү дээ. Гэтэл дөрвөн тэрбум ам.долларт хүрсэн. Тэр утгаараа дөрвөн улиралд үржүүлэхээр энэ жилийн экспорт 16 тэрбум ам.долларт хүрчих юм биш үү гэсэн төсөөлөл харагдаж байгаа. Хэрэв энэ хэмжээнд бид экспорт хийчихвэл 30 гаруй хувиар экспорт өсөх чигтэй байна. Экспорт нэмэгдэнэ гэдэг манай улсын валютын нөөц, ам.доллар, дотоодын нийт бүтээгдэхүүн гээд бүх зүйлд нөлөөлнө. Үнэхээр экспорт энэ хэмжээнд нэмэгдчихвэл ДНБ 10 хувьд хүрэх ч магадлалтай. Гэхдээ энэ төсөөлөл магадлал бодит болох эсэх нь гагцхүү нүүрсний ханштай л холбоотой. Харин ч манай улсын нүүрсний хувьд дэлхийд өрсөлдөх чадвар сайтай байдаг нь сайн. Нөгөөтэйгүүр экспортоо нэмэгдүүлье гэхээр боомтын асуудал яригддаг. Анхнаасаа төмөр замаа нарийн царигаар тавьчихсан бол манай улс ковидын үеэр ч ингэтлээ доошоо орохгүй л байх байсан болов уу. Ер нь ажрахгүй давах байсан даа. Тэр утгаараа алдагдсан боломжоос үүдэлтэй сөрөг нөлөөлөл гарч ирэх нь тодорхой. Тэгэхээр ирэх жилийн эдийн засаг эдгээр түүхий эдийн үнээс л шууд хамаарна.

-Ганцхан нүүрс биш бусад бараа бүтээгдэхүүн гаргах салбараа анхаарвал эдийн засаг сайжрах юм биш үү?

-Эдийн засгаа солонгоруулна гэж ярьдаг. Зарим эдийн засагчид үүнийг өөр олон салбарыг хөгжүүлэх тухай ярьж, ойлгодог. Гэтэл манай улсын хувьд уул уурхайн салбараас өөр салбарыг хөгжүүлснээрээ эдийн засаг солонгорох боломжгүй л дээ. Макро түвшнээрээ бол маш бага л нөлөө үзүүлнэ. Түүний оронд уул уурхайн салбараа солонгоруулах шаардлагатай. Угаасаа уул уурхайн салбараас олж байгаа хөрөнгө нь өөрөө маш өндөр. Гэтэл ийм хэмжээний орлогыг нөхөх, энэ тэнцэх салбар манай улсад байхгүй. Бий болгоё гэсэн ч боломж ч байхгүй.

-Засгийн газар ирэх жил 50 сая тонн нүүрс экспортолж, түүнээсээ 3.3 их наядын орлого олно гэсэн. Үүнийхээ 2.2 их наядыг цалин, тэтгэвэр нэмэх чиглэлд хуваарилна гэж төсөөлж байгаа юм билээ. Энэ төсөөлөл бодитой байж чадах уу?

-Нийт таван сарын байдлаар манай улс 10 сая тонн нүүрс гаргачихсан байна. Энэ хурдаараа явбал 30 сая тонн болно. Гэхдээ үүнд төмөр замын холболтын асуудал маш чухал нөлөө үзүүлнэ. Миний хувьд 50 сая тонн нүүрс гаргах хэцүү л гэж үзэж байна. Гэхдээ авто замын Цагаан дэл уул боомт нээгдчихвэл 50 саяд хүрэх магадлалтай шүү. Учир нь Гашуунсухайт нь Хятадын Баяннуур аймаг. Ханги мандал гэхээр бүр өөр аймаг болно. Ер нь Хятад талдаа гэвэл аймгууд нь хоорондоо маш их өрсөлддөг юм билээ. Тэр утгаараа Цагаан дэл уул боомт цаашаа гарахаараа өөр аймагт очно. Тиймээс Цагаан дэл уул боомт ашиглалтад ороод манай талаас дээрх гурван боомтоор нүүрсээ зэрэг гаргавал 50 сая тонн-д хүрэх магадлалтай. Тиймээс энэ бол их л өөдрөг төсөөлөл орж ирж байна гэж ойлголоо. Ер нь 50 сая хүрэхгүй дээ…

-Төмөр замын холболтын асуудлыг та хөндлөө. Үүнийг холбоно гэдэг нэг том асуудал болчихсон юм биш үү. Гэхдээ зайны хувьд биш газар зүйн тогтцын хувьд маш том ажил болохоор байгаа гэх юм. Өөрөөр хэлбэл манайхаас очиж байгаа төмөр зам Хятадын талтай холбох төмөр зам хоёрыг газрын гадаргын тэгш байдлаар нь харьцуулбал тэмээ, ямаа хоёр шиг өндөр нам газрууд болчихоод байгаа гэх юм. Үүнд та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Юуны өмнө яагаад экспортын төмөр зам бус Зүүн Баяны төмөр замыг барьсан юм бэ. Яагаад Таван толгойгоос Гашуунсухайт руу төмөр зам барив. Яагаад Гашуунсухайтаас эхлээд Таван толгой руу төмөр замыг явуулаагүй юм бэ. Хил дээр Хятадын төмөр зам ороод ирчихсэн байна. Тэр төмөр замаас нь дотогшоо чиглэлд төмөр замаа барьж хөөж болоогүй юм уу. Энэ чинь энгийн логик биз дээ. Үүнд маш том нөлөө орсон. Тухайн үед нь би хэлж л байсан. Одоо ч ярьж л байна.

мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Элчин сайд Ким Жун Гү: Хоёр улсын визийн хөнгөлөлтийг шат бүрээр нь судлан үзэж, энэ чиглэлд анхаарч ажиллах болно DNN.mn

Монгол Улсад суугаа БНСУ-ын Элчин сайдын яамнаас “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөний хүрээнд Монгол-Солонгосын хамтарсан “Ногоон хэрэм” төслийн гуравдугаар үе шатыг амжилттай хэрэгжүүлэх мөн 2023 онд Монголд бүх нийтээр мод тарих үндэсний өдрийг угтан мод тарих арга хэмжээг “Монгол-Солонгосын нөхөрлөлийн ой” цэцэрлэгт хүрээлэнд өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд зохион байгууллаа. Энэ үеэр БНСУ-аас Монгол Улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Ким Жун Гүтэй товчхон ярилцлаа.

-Бүх нийтээр мод тарих үндэсний өдрийг угтан танай яамнаас мод тарих арга хэмжээг явуулж байна. Энэ хүрээнд хэчнээн хэмжээний мод бут тарьж байна вэ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилсан “Тэрбум мод” хөтөлбөрийг та хувьдаа юу гэж дүгнэж байна вэ?

-Мод тарих өдрийг угтаж “Ногоон хэрэм” төслийн хоёрдугаар үе шатыг эхлүүлж байна. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн санаачилсан “Тэрбум мод” хөтөлбөрийг хувьдаа их дэмждэг. Үнэхээр цаг үеэ олсон зөв төсөл гэж боддог. Монгол Улс төдийгүй дэлхийд ач холбогдлоо өгөх хөтөлбөр гэж ойлгож байгаа. Үүнд Монгол Улсын иргэд маш идэвхтэй оролцож байгаа нь бидэнд тодорхой харагддаг. Ер нь дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилттэй цаг үе болгон байнга тэмцэж байх шаардлагатай гэж үздэг. Цаашид миний хувьд Элчин сайдаар ажиллах хугацаандаа хөдөө аж ахуйн салбарт смарт технологийг илүүтэй нэвтрүүлэн ажиллах болно.

Тэр утгаараа миний хувьд хоёр улсын хамтын ажиллагааг эдийн засаг, ногоон хөгжил, газар тариалан, хөдөө аж ахуйн салбарт илүү эрчимжүүлэн ажиллана гэж боддог. Хоёр улсын Засгийн газар анх 2007 онд “Ногоон хэрэм” төслийг эхлүүлсэн байдаг. Эхний төслийн хүрээнд нийт 3000 гаруй га газарт ойжуулалт хийсэн гэсэн тооцоолол гарсан. Харин хоёр дахь төслийн хугацаанд буюу 2017-2021 онд “Солонгос Монгол”-ын найрамдлын цэцэрлэгт хүрээлэнг бүтээн байгуулсан. Уг төслийн гуравдугаар үе шатыг бид 2022-2026 онуудад хэрэгжүүлэхээр ажиллаж байна.

-Та Элчин сайдаар томилогдон ирээд удаагүй байна. Энэ жилийн хувьд хоёр улсын хооронд өмнө яригдсан болоод шинээр хэрэгжүүлэх томоохон төсөл хөтөлбөрүүд юу байна вэ?

-Хоёр улсын улс төрийн итгэлцлийг бататган бэхжүүлж, худалдаа, хөрөнгө оруулалтын эрх зүйн орчныг төгөлдөржүүлж, иргэдийн харилцан зорчих нөхцөлийг хөнгөвчлөх чиглэлд идэвхийлэн ажиллана гэдгээ юуны өмнө хэлье. Солонгосын Засгийн газрын зүгээс Монгол Улстай одоо байгаа харилцаагаа Орос, Хятад улсуудтай адил иж бүрэн стратегийн түвшний харилцаатай болгохыг зорьж байгаа. Ингэж харилцаагаа хөгжүүлбэл цаашид Монгол, Солонгосын харилцаа улам идэвхтэй, өргөн хүрээнд хөгжих боломжтой гэж үздэг. Үүнтэй холбоотойгоор эдийн засгийн харилцаа хөгжинө. Эдийн засгийн харилцаа хөгжихийн хэрээр манай улсын хөрөнгө оруулагчид болоод аж ахуйн нэгж, компаниуд Монголын зах зээлд илүүтэй нэвтэрч орох болов уу гэж бодож байна. Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ манай улсад айлчилсан. Энэхүү айлчлалын дараа эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрийг эрчимжүүлэх, батлах асуудалд илүү анхаарч ажиллаж байна. Энэхүү хэлэлцээрийг албан ёсоор хэрэгжүүлж эхэлснээр хоёр улсын худалдааны эргэлт огцом нэмэгдэнэ. Гол нь энэхүү хэлэлцээр батлагдчихвал хоёр улсын хөрөнгө оруулагчдад илүү таатай нөхцөл, аюулгүй орчин бүрдэнэ гэж ойлгож байгаа. Үүнийгээ дагаад худалдаа, эдийн засгийн харилцаа улам идэвхжиж, бодит өсөлтүүдийг бий болгох боломжтой.

-Таны хувьд хөдөө аж ахуйн салбарт түлхүү анхаарч ажиллана гэлээ. Яг ямар бодлогоор ажиллах вэ?

-Хөдөө аж ахуйн салбар гэдэг хүнсний аюулгүй байдал, хэрэгцээ шаардлагыг хангах ёстой чухал салбар. Тэр утгаараа хүнсний аюулгүй байдлын асуудал нэн түрүүнд тавигдах ёстой. Тиймээс хүнсний аюулгүй байдлыг бодитоор бүрдүүлэхийн тулд фермийн аж ахуйг хөгжүүлэх, хөдөө аж ахуйн салбартаа цогц бодлого явуулах шаардлагатай. Хөдөө аж ахуйн салбар хөгжсөнөөр дагаад хүнсний аюулгүй байдлын асуудал илүү сайжирдаг. Тиймээс хоёр улсын хувьд энэхүү асуудалд илүү анхаарч, хамтарсан төсөл, хөтөлбөр, арга хэмжээг санаачлан зохион байгуулах ёстой гэж үздэг. Монгол Улсын хувьд хөдөө аж ахуйн салбараа хөгжүүлбэл илүү ашигтай, эдийн засгийн үзүүлэлтүүд нь нэмэгдэх өргөн боломжтой гэж харж байгаа. Манай улсын хувьд газар тариаланг түлхүү хөгжүүлсэн байдаг. Тэр утгаараа ногоог яаж таривал амттай болоод чанартай ургаад байна гэдгийг шинжлэх ухаан талаас нь судлаад практик дээр өргөн ашиглаад удаж байна. Тиймээс энэ салбарыг хөгжүүлэхийн тулд Солонгос улсын арга туршлага ихээхэн нэмэр болох болов уу гэж боддог. Нөгөөтэйгүүр солонгосчууд яаж ногоогоо амттай, чанартай ургуулсан бэ гэдэг шиг монголчуудын хувьд малын махаа яаж амт, чанартай болгох вэ гэдэг асуудал чухал. Үүнд миний зүгээс түлхүү анхаарч ажиллана. Өөрөөр хэлбэл Монгол Улсын хөдөө аж ахуйн салбарт Солонгосын арга туршлага, технологийг оруулж ирэх чиглэлд анхаарч ажиллана гэсэн үг.

-Манай улсын хүн амын талаас илүү хувь нь Улаанбаатар хотод амьдардаг. Тэр утгаараа замын түгжрэл, хот төлөвлөлт гээд олон асуудал тулгамдан гарч ирсэн. Таны хувьд энэхүү асуудалд хэрхэн анхаарч хамтран ажиллах вэ?

-Түгжрэл, төвлөрөл бол аль ч улсын нийслэлд тулгамдаж байдаг томоохон асуудал. Иймд манай улсад нэвтрээд буй технологи, инновацийг Монгол Улсад, Улаанбаатар хотод нутагшуулахад дэмжин ажиллах болно. Түүнчлэн KOICA зэрэг байгууллагын Улаанбаатар хоттой хамтран хэрэгжүүлж буй төсөл, хөтөлбөр амжилттай хэрэгжихэд анхаарч ажиллан, тусламж үзүүлэхийг хүсч байна. Монгол Улс болон БНСУ нь 1990 онд дипломат харилцаа тогтоосон. Харин Улаанбаатар хот нь БНСУ-ын нийслэл Сөүл хоттой 1995 онд, Инчон хоттой 2017 онд ах дүүгийн харилцаа тогтоосон бөгөөд Намянжү, Пусан, Кёнсанбуг, Тэжон хоттой найрамдалт харилцаатай. Цаашид хоёр улсын тэр дундаа нийслэлүүдийн харилцааг улам идэвхжүүлэх, өргөн хүрээнд хамтран ажиллах асуудалд анхаарч ажиллах болно.

-Мэдээж монголчуудын хувьд Солонгос руу явж хөдөлмөрлөх, сурч боловсрох маш их сонирхолтой байдаг. Тэр утгаараа виз олголтын асуудал илүү яригддаг шүү дээ. Энэ оны эхээр Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ танай улсад айлчлах үеэр визтэй холбоотой асуудлыг ярьсан. Таны хувьд визийн нөхцөлийг хөнгөлөх асуудалд ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Миний хувьд Элчин сайдаар томилогдоод удаагүй байна. Гэхдээ хоёр улсын визийн хөнгөлөлтийг шат бүрээр нь судлан үзэж, энэ чиглэлд анхаарч ажиллах болно гэдгээ хэлье. Би 1995 онд Сөүл хотын Иргэдийн хурлын төлөөлөгчөөр ажиллаж байхдаа Монгол Улсад анх ирж байсан. Тэр үеэс хойш Монгол Улсад элгэмсэг сэтгэлээр хандаж ирснийг маань манай улсын ерөнхийлөгч өндрөөр үнэлж, энэхүү албанд томилсон түүхтэй. Тэр утгаараа Монгол Улсыг, монголчуудыг хэн хүнээс илүү мэддэг, мэдэрдэг. Монголчуудын хувьд хамгийн их сонирхдог зүйл бол Солонгосын визийн асуудал. Өдгөө Солонгос улсад 52 мянган монголчууд ажиллаж, суралцаж, амьдарч байна. Бидний хувьд хоёр улсын визийн хөнгөлөлтийг шийдвэрлэхийн тулд аль аль талдаа тодорхой ажлуудыг санаачилан явж байгаа. Энэ чиглэлд явагдаж байгаа бодлого тогтвортой байгаа гэдгийг хэлье. Юутай ч одоогийн байгаа нөхцөлөөс хэд дахин сайжирна гэж харж байгаа.

Recent Posts

Recent Comments

Archives

Categories