Author: ЭНХТӨРИЙН МӨНХТҮВШИН

Нийслэл нь өвөлдөө утаатай. Улс нь эрчим хүчний асуудалтай байгаа энэ цаг үед эрчим хүчний салбарыг ажил хийдэг, ажил хийх гэж оролддог, асуудлыг аргалчихдаг хүн л удирдах ёстой. Өнгөрсөн жил Улаанбаатар хот эрчим хүчний дутагдалд орж хөлдөх шахсан. Үүнийг Б.Чойжилсүрэн аргалж чадсан. Ерөнхий сайдын хувьд асуудал нь тулгамдсан салбарыг Б.Чойжилсүрэнд хариуцуулж өгсөн нь ч ийм учиртай байх. Хүйтний ам наашилж байгаа эл өдрүүдэд нийслэл хотын иргэдийг түгшээж байгаа нэг асуудал бол утаа. Өвөл болохоор хүйтэрдэг гэдэг шиг утаа гарч ирэх нь тодорхой. Тиймээс энэ жил утааг огцом бууруулах шаардлага Л.Оюун-Эрдэнийн Засгийн газарт яалт ч үгүй тулгарсан, тулгамдсан асуудал болж байна. Уг асуудлыг зохицуулахын тулд тэрбээр Б.Чойжилсүрэнд хатуу үүрэг өгсөн нь мэдээж. Тиймээс Б.Чойжилсүрэн сайд энэ жилийн утааг огцом бууруулахын тулд хагас кокс түлшийг БНХАУ-аас оруулж ирэх төслийг санаачилсан. Эхний ээлжинд хагас кокс түлшээ урд хөршөөсөө оруулж ирээд нийслэлийн тодорхой бүсүүдэд түлж үзье гэсэн түүний санаа тун зөв байсан. Гэтэл утааг улстөржүүлдэг уламжлалт аргаараа уг асуудалд хандаж эхэлсэн. Үр дүнд нь Б.Чойжилсүрэн сайд хулгайч, луйварчнаараа дуудуулаад дуусч байх шиг. Нийслэлийн утааг бууруулах төслийн багийнхны урам ч хугарсан байх. Гэхдээ нийгмийн нэг хэсэг хүмүүсийн зүгээс ирж байгаа галыг тэрүүхэн тэндээ шингээгээд уг төслөө амжилттай дуусгах боломж Б.Чойжилсүрэн сайдад бий. Цаашлаад Засгийн газрын зүгээс болон эрх баригч намын зүгээс уг асуудалд бага зэрэг улс төрийн дэмжлэг үзүүлчихвэл утааг бууруулах төсөл дахин сэргэх боломжтой гэж байгаа юм. Б.Чойжилсүрэн сайдын хувьд шүүмжлэл, хар, цагаан хэл ам ихтэй бизнес, улс төрийн салбарт олон жил явсан архаг, асуудлыг аргалдаг улстөрч. Гэтэл нийслэлийг утаагүй болгох асуудлыг НИТХ-ын төлөөлөгчдийн улстөржилтөөс болж хаяж байгаа гэж бодохгүй байна. Асуудлыг атгаж авсан бол дуусгах эр хүний болоод улстөрчийн зориг зүрх Б.Чойжилсүрэнд бий гэдгийг улс төрийн хүрээнийхэн тод хэлнэ. Ер нь нийгмийн нэгнийгээ дагасан хийрхэлээс үл хамаараад нийслэлийг утаагүй болгох хагас коксон түлшээ оруулж ир ээ, сайд аа. Хагас коксон түлш гэдэг бол дэлхийн бусад хотуудын утаанаасаа салсан бодит туршлага. Үүнийг заавал нийслэлийн бүх иргэнд ойлгуулах шаардлага байхгүй. Бодит ажил болгоод нүднийх нь өмнө утааг бууруулаад харуулчих. Хагас кокс түлшнээс болоод хүн ард хордоно гэж огт байхгүйг мэргэжлийн хүн баталгаатай хэлж, зөвлөж байна. Улстөржилт, нийгмийн зохион байгуулалттай шүүмжлэлээс айгаад байх хүн биш гэдгийг тань улс төрийн хүрээнийхэн ил тод хэлж байна. Тиймээс эхлүүлсэн ажлаа дуусгаад, бодит үр дүнг нийслэлчүүдэд харуулаач, сайд аа. Ирэх жилээс бид хагас коксон түлш боловсруулах үйлдвэрээ барьчихвал утааны асуудал Засгийн газар, цаашлаад Улаанбаатар хотын асуудал биш байхаа болино. Тэр цагт утааг шүүмжилж, таны санаачилсан ажлыг унагах шахсан улстөрчид чинь бид анх утааг бууруулж байсан гээд яриад л явж байна. Улс төр угаасаа л ийм байдаг. Тиймээс утааг бууруулахын тулд зоригтой шийдсэн ажлаа дуусгаж, бодит үр дүнг нийслэлчүүдэд харуул, сайд аа…

Э.МӨНХТҮВШИН

(Улсын Их хурлын сэтгүүлч мэргэжилтэй гишүүдэд)

Сонгуулийн сурталчилгааг дотоодын хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр дамжуулах шаардлагатай. Гадаадын буюу нэг улсын нэг компанийн эзэмшилд буй сошиал платформыг тэтгэх нь эргээд үндэсний аюулгүй байдалд хортой тул үндэсний хэвлэлээ дэмжихийн зэрэгцээ гадагшаа чиглэх мөнгөний урсгалыг дотооддоо эргэлдүүлэх нь тухайн улсын эдийн засагт ашигтай. Өнөө үед сошиал медиа хүчтэй хөгжиж байгаа нь үнэн. Дэлхий нийтээрээ цахим сүлжээг ашиглаж байгаа нь ч худлаа биш. Гэхдээ ямар үед яаж ашиглах ёстой вэ гэдгээ дэлхий нийт мэддэг. Тухайлбал, сошиал платформыг дэлхийн бусад орон, тэр дундаа өндөр хөгжсөн улсууд яаж ашиглаж байна вэ. Улс болгон төрийн эрхээ ээлжлэн барихын тулд тодорхой хугацаанд сонгууль явуулдаг. Сонгууль гэдэг бол нэг талдаа ард түмэн нь төр барих эрхээ эдэлж байгаагийн шууд хэлбэр. Нөгөө талдаа тухайн улсын ард түмний нийтлэг оролцоог хангадаг учир тодорхой хэмжээний мөнгө зөвхөн сонгууль тойрсон салбарт эргэлддэг. Үүнийг өндөр хөгжсөн орнууд маш ухаалаг эдийн засгийн системээр өнөөг хүртэл зохицуулж ирсэн байна. Сонгууль гэдэг тухайн улсын асуудал. Тиймээс энэхүү нийтийн үйл ажиллагаанд зарцуулах хөрөнгөө улс дотроо л эргэлдүүлэх зарчмыг төрийн бодлогоороо зохицуулж ирснийг ухаалаг систем гэж байгаа юм.

Ерөөс өндөр хөгжсөн болон эдийн засгийн өсөлт нь хурдацтай нэмэгдэж байгаа улсуудын энгийн мөрддөг зарчим бол мөнгөний урсгалыг гадагшаа биш дотооддоо эргэлдүүлэх явдал. Нэмээд гадаад валютын урсгалыг эх орон руугаа нэмэгдүүлэх туйлын сонирхолтой байдаг нь тухайн улсын эдийн засаг өсөх гол шалтгаан болдог гэдгийг наад захын эдийн засагчид хэлнэ. Гэтэл манайд төрийн бодлого хаашаа чиглэж байгаа билээ. Өнгөрсөн хаврын чуулганаар Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг баталсан. Уг өөрчлөлтөөр гуч гаруй жил явж ирсэн 76 гэх тоог 126 болж нэмэгдүүллээ. Дагалдаад сонгуулийн тогтолцоогоо ч өөрчлөв. Энэхүү хуулийн хэрэгжилт ирэх оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлнэ. Тиймээс бид ирэх 2024 оны УИХ болон орон нутгийн ээлжит сонгуулийг шинэ дүрмээр явуулахаар болсон. Гишүүдийн тоо нэмэгдэх, сонгуулийн тогтолцоо өөрчлөгдсөн учир урьд өмнөхөөсөө илүүтэйгээр сонгуулийн сурталчилгаа хийгдэнэ гэсэн үг. Тэр ч утгаараа зардал өсөх нь тодорхой. Сонгуулийн сурталчилгаанд зарцуулагдах зардлын тодорхой хувийг улсын төсвөөс гаргадаг. Тухайлбал, ирэх жилийн сонгуулийн сурталчилгаанд зориулж 80 орчим тэрбум төгрөгийг зарцуулахаар улсын төсөвт суулгаад байна. Энэ бол манайх шиг эдийн засагтай улсын хувьд өндөр тоо. Тиймээс ард түмэн зардал багатай сонгууль явуулахыг байнга шаарддаг. Харин иргэдийн энэхүү шаардлагыг эрх баригчид хүлээж авсан нэрийдлээр сурталчилгаа явуулах зардлаас танаж эхэлдэг. Ингэж танахдаа үндэснийхээ хэвлэлээр явуулах сурталчилгааны зардлаас танадагт асуудал оршиж байгаа юм. Үндэснийхээ хэвлэлээр гаргах сурталчилгааны зардлыг танаж байгаа ч гадны хэвлэлээр гаргах сурталчилгаагаа эсрэгээр нь нэмдэг Монгол төрийн бодлого эсрэг зүгт явж байгаагийн нэг тод үйлдэл. Тиймээс энэхүү алдааг бид ирэх жилийн сонгуулиар давтах шаардлага байхгүй

Засахын тулд эхлээд хууль гаргах ёстой. Хуульдаа Монгол төрийн сонгуулийн сурталчилгааг зөвхөн үндэснийхээ хэвлэлээр дамжуулан олон нийтэд хүргэнэ. Гаднын хэвлэл буюу сошиал платформыг ашиглахыг хориглоно гэсэн заалтыг оруулах хэрэгтэй

Яг одоо намрын чуулганаар Сонгуулийн тухай хуульд нэмэлт оруулах хуулийн төсөл хэлэлцэгдэж байна.

Тиймээс энэхүү хуулийн төсөлд дээрх заалтыг оруулснаараа эдийн засаг болоод Үндэсний аюулгүй байдал, улсын хөгжилд томоохон өөрчлөлт гарч ирнэ. Үүнийг парламентын түвшинд санаачлан, ажил хэрэг болгоход хэвлэлийн салбараас улс төр лүү орсон эрхэм гишүүд та бүхэн манлайлан оролцох учиртай. Хэвлэлийн салбараас төрийн эрх барих дээд байгууллагад суугаа олон улс төрчид бий. Эдгээр эрхмүүдийн хамгийн том төлөөлөл, нөлөөлөл нь Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ та билээ. Таны дэвшүүлсэн “Шинэ сэргэлтийн бодлого” гэдэг угтаа эдийн засгаа сэргээх бодлого гэж ойлгож байгаа. Эдийн засгаа сэргээхийн тулд одоо ашиглаж байгаа 40-ийн бетоноо бид 80, 120, 200 болгох ёстой гэж та хэлсэн. Эдийн засгаа тэлэхийн тулд мөнгөний урсгалыг дотооддоо эргэлдүүлж, гадаад валютаа нэмэгдүүлэх шаардлагатай. Энгийнээр хэлбэл гадагшаа бид мөнгө гаргахгүйгээр гаднаас дотогшоо чиглэсэн мөнгөний урсгалыг нэмэгдүүлэх ёстой биз. Гадагшаа мөнгө гаргахгүй, эдийн засгаа өсгөхийн тулд ядаж Монгол төрийн

сонгуулийн сурталчилгааг үндэснийхээ хэвлэлээр явуулах ёстой. Эсрэгээрээ гадаад хэвлэл рүү бид нэг ч төгрөг оруулах учиргүй. Ингэж чадвал эдийн засаг бодитой өснө, тэлнэ. Ингэж чадвал үндэсний хэвлэл хүчирхэгжинэ. Хэвлэл хүчирхэг байх тусам хүний эрх, эрх чөлөө, үзэл бодлын бат нот цайз бий болно. Ингэснээр том зургаараа ардчилал жинхэнэ утгаараа төгөлдөржинө. Ардчилал төгөлдөржсөнөөрөө нийгэм эрүүлжинэ. Эрүүл нийгэмтэй, эрүүл төртэй, эрүүл ардчилалтай улсын хөгжил бодит утгаараа гараанаасаа хөдөлнө. Энэ л монголчуудын хүсээд байгаа ирээдүй. Монголын ард түмэн төр засгаасаа энгийн хүн ёсны зарчмыг л хүсдэг, шаарддаг. Үүнийг нь хүлээн авч чадаж байгаа засгийн эрх баригчид л бодит утгаараа Монголын хөгжлийг урагшлуулна. Тиймээс бид эдийн засаг, үндэсний аюулгүй байдал, улсынхаа хөгжлийг бодож, түмний шаардлагын дагуу Төрийн сонгуулийн

сурталчилгааг үндэснийхээ хэвлэлээр явуулах ёстой. Үндэснийхээ хэвлэлээр сонгуулийн сурталчилгаа явуулах нь нэгдүгээрт, улс орны эдийн засагт олон давуу талыг үүсгэнэ. Хоёрдугаарт, монголчууд тусгаар улсынхаа төрийг байгуулах язгуур эрх ашигт нийцэж байна гэсэн үг. Гуравдугаарт, Монголын ардчиллын баталгаа болсон хэвлэл мэдээллийн эдийн засгийн байдлыг сайжруулна.

Нөгөөтэйгүүр үндэснийхээ хэвлэлээр сурталчилгаа эс явуулах нь яагаад үндэсний аюулгүй байдалтай холбоотой вэ гэж та асууж магадгүй. Дээр хэлсэнчлэн сонгууль гэдэг бол тухайн улсын асуудал. Тухайн улсын ард түмэн улс орон, өөрсдийнхөө эрх ашгийн төлөө, төлөөний хүнээрээ дамжуулан төрийн эрхээ барих үндсэн язгуур эрхээ эдлэх гэж байна. Тиймээс энэхүү язгуур эрхээ эдлэх үйл явцад гадны ямар нэгэн нөлөөлөл орох ёсгүй юм. Гадны нөлөө гэдэг ямар ч утгаараа ойлгогдож болно. Аль ч утгаар нь ойлгосон Монгол төрийн асуудал гадныханд ямар ч хамаагүй зүйл. Адаглаад бид сонгууль явуулахдаа сурталчилгаанд урсах мөнгөө үндэснийхээ хэвлэлд зарцуулчих хандлагатай байх хэрэгтэй. Сошиал платформын цаана дандаа гадаад эзэд бий. Тэр утгаараа сонгуулиар хэн нэгэн нэр дэвшигч мөрийн хөтөлбөрөө ямар хэвлэлээр дамжуулан ард түмэндээ өгч байгаагаас нь хамаарч сонголтоо хийх ч боломжтой. Жишээлбэл, танай тойрогт нэр дэвшиж байгаа улс төрч өөрийн болоод намынхаа мөрийн хөтөлбөрийг сошиалаар явуулж байна уу, сониноор дамжуулж байна уу гэдгийг нь сонгогч та хараарай. Сошиалаар явуулж байгаа бол эдийн засгийн наад захын ойлголтгүйгээс гадна эх орныхоо төлөө зүтгэх хүн биш гэж бодох хэрэгтэй. Харин үндэснийхээ хэвлэлээр сурталчилгаагаа явуулж байгаа улстөрч бол зөв хүн гэдэг нь танигдана.

Э.МӨНХТҮВШИН

УИХ-ын гишүүн, Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн сайд Х.Болорчулуунтай ярилцлаа.

-Намрын тариа хураалтын ажил ид явагдаж байна. Энэ жилийн тухайд хичнээн хэмжээний үр тариа хурааж авахаар төлөвлөж байгаа вэ?

-Энэ жилийн хувьд дунджаар нэг га-гаас 15 центнер буюу 1.5 тонн улаанбуудай хураан авч байна. Энэ бол сүүлийн 10 жилд гараагүй өндөр үзүүлэлт юм. Ургац хураалтын урьдчилсан балансаар 480 мянган тонн улаанбуудай, 165 мянган тонн төмс, 165.7 мянган тонн хүнсний ногоо хураан авах боломжтой гэсэн төлөв гарсан. Аравдугаар сарын 10-ны байдлаар үр тариа хураалтын ажил 30 гаруй, төмс хүнсний ногооны хураалт 75 орчим хувьтай явагдаж байна.

-Цаг агаарын байдал хэрхэн нөлөөлж байна?

-Есдүгээр сарын сүүлээр тариалангийн бүс нутгаар үргэлжлэн орсон их хэмжээний борооны улмаас ургац хураалтын ажил долоогоос найман хоногоор саатсан.

Цаг агаарын таагүй нөхцөл байдал үүссэнтэй уялдуулан тариаланчдад дэмжлэг үзүүлэх зорилгоор буудайн хатаалгын үйлчилгээ, ургац тээврийн 100 км доторх зардлыг хариуцах, элеватор агуулах түрээслэх, бүтээгдэхүүний стандартын зарим үзүүлэлтэд зохицуулалт хийж түр горимоор ургац хүлээн авах зэрэг олон ажлыг зохион байгуулж байна.

-Хүнсний ногооны хувьд өмнөх жилүүдтэй харьцуулахад ямар байгаа вэ?

-Монгол Улс түүхэндээ анх удаа хүнсний ногоо хураалтаараа дээд амжилт тогтоохоор ажиллаж байна. Бид энэ оныг “Тариалангийн сэргэлтийн жил” болгон зарласан. Төмс хүнсний ногоо хураалтын механикжуулалтыг дэмжих зорилгоор худалдан авсан техник, тоног төхөөрөмжийн үнийн 50 хүртэл хувийг хөнгөлөх хөрөнгийн эх үүсвэрийг шийдвэрлэсэн

Хот суурин газрын иргэдийг шинэ ургацын ногоогоор тасралтгүй хангах нөхцөлийг бүрдүүлэх зорилгоор 12 нэр төрлийн ил талбайн болон хүлэмжийн ногооны үрийн үнийг 80 хувиар хөнгөлсөн. Түүнчлэн эцсийн бүтээгдэхүүнд нь урамшуулал олгож эхэлснээр тариалсан талбай, хураан авсан ургацын хэмжээ өнгөрсөн жилийнхээс 18.3 хувиар өсөх төлөвтэй байна.

-Тэгвэл төмс хүнсний ногооны дотоодын хэрэгцээгээ бүрэн хангана гэсэн үг үү?

-Энэ жил улсын хэмжээнд 18.4 мянган га талбайд төмс, 13.9 мянган га талбайд бусад хүнсний ногоо тариалсан. Урьдчилсан байдлаар төмсний хэрэглээг 100 хувь, хүнсний ногооны 82 хувийг дотоодын ургацаас хангахаар ажиллаж байна. Хүнсний ногооны хувьд тариалалтаас илүүтэй хадгалах ногооны зоорь, агуулахын багтаамжийг нэмэгдүүлэх шаардлагатай. Нэг жилийн хугацаанд дотоодын хэрэглээгээ бүрэн хангахуйц ургац авах нөхцөл боломж бий. Гэхдээ хурааж авсан хүнсний ногооныхоо 30 орчим хувийг хадгалалтын горимоос болж алдах эрсдэл өндөр. Тэгэхээр хадгалах, хамгаалах нь тарьж ургуулахаас илүү асуудал болоод байна гэсэн үг юм. Түүнчлэн хүнсний ногоочдоо дэмжиж, тэдний амьдралын түвшинг дээшлүүлэх, энэ салбарт ажиллах боловсон хүчинг нэмэгдүүлэхийн тулд эдийн засгийн хөшүүрэг болох үнэ ханшийг анхаарах ёстой. Өөрөөр хэлбэл, импортоор орж ирж байгаа төмс хүнсний ногооны татварыг нэмэгдүүлэх замаар дотоодын үйлдвэрлэгчдээ дэмжих шаардлагатай. Тэгж байж бид жилийн дөрвөн улиралд дотоодын хүнсний ногоогоо хэрэглэх нөхцөл бүрдэнэ.

-Үр тариа, улаанбуудайн тухайд ирэх жилийн нөөцийн хэмжээ ямар байгаа вэ. Энэ жил ОХУ-аас импортоор үр тариа авах уу?

-Энэ намрын ургацаас 55 мянган тонн хүнсний улаанбуудайн нөөц бүрдүүлэхээр төлөвлөсөн. Үрийн шинэчлэлийг эрчимжүүлэх, чанар сайтай дээд сортын үрээр тариалалт хийхийн тулд ижил төстэй нөхцөлд тариалан эрхэлдэг Орос улсын Алтайн хязгаараас нийтдээ 5.6 мянган тонн элит үр импортоор авч үнийг нь 30 хувиар хөнгөлж, дээрээс нь нэмээд 30 хувийн урьдчилгаатай зээлээр олгосон. Товчоор хэлбэл, тариаланчдаа бүх талаар дэмжин ажиллаж байна.

-Бензин шатахууны тасралт үе үе гарч байна. Хөдөө аж ахуйн салбарт шатахууны хэрэгцээ өндөр байдаг. Тэр утгаараа яамны зүгээс ямар бодлого зохицуулалтаар хангаж ажиллаж байгаа вэ?

-Ургац хураалтад шаардагдах шатахуун, түлшний асуудлыг тасалдуулахгүй нийлүүлэх тал дээр яамны зүгээс онцгой анхаарч байна. Өвлийн түлшний үнэ нэмэгдсэн. Улсын ургацын комиссын гишүүн Ашигт малтмал, газрын тосны газарт чиглэл өгсөн. Түүнчлэн тээвэрлэлт, зам талбай, гүүрний засвар, ялангуяа цахилгаан, эрчим хүчээр тасралтгүй найдвартай хангахад онцгойлон анхаарч цаг хугацаатай уралдаж байна. Бидэнд үр дүн л чухал.

-Хөдөө аж ахуйн салбар бол Монголын эдийн засгийг өсгөх, солонгоруулах хоёр дахь том салбар. Малчдыг дэмжих бодлого орхигдсон талаар иргэд шүүмжилдэг, энэ талаар?

-Хэдхэн хоногийн өмнө “Мал аж ахуйн сэргэлт” залуу малчдын үндэсний чуулган зохион байгуулагдлаа. Энэ удаа 800 орчим залуу малчид чуулж, тэдний зарим төлөөлөл өөрсдийн үзэл бодлоо илэрхийлсэн. Чуулганаар малчдад тулгарч буй асуудлыг шийдвэрлэх зорилгоор E-malchin, Малчдад мэргэжлийн боловсрол олгох, Мал аж ахуйн кластер зэрэг 10 төсөл хөтөлбөр ажил хэрэгжүүлэхээр болсон. Малчдын зүгээс маш олон санал, шүүмжлэлийг дэвшүүлсэн. Том зургаар нь харвал залуу малчид маань өөрсдийн хүч хөдөлмөрөөр бий болгосон малын махаа зах зээлд хэрхэн яаж боломжит үнээр нийлүүлэх асуудлыг ихээхэн хөндлөө. Угтаа бол бид дотоодын хэрэглээгээ хангахаас гадна гадаад улсад их хэмжээгээр, мөн өндөр үнээр махаа экспортлох бүрэн нөөцтэй. Гэхдээ малын махаа олон улсын стандартад нийцүүлэх зайлшгүй шаардлага тулгараад байна.

-Малын эрүүл бүс байгуулах асуудал ихээхэн яригдах болсон. Энэ ажил ямар шатандаа явж байгаа вэ?

-Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний голлох салбар, тэр дундаа хүнсний салбарт томоохон хувийг эзэлдэг малын махаа эрүүлжүүлэх нь нэн тэргүүний асуудал. Эрүүл монгол малын мах бий болгож, олон улсын жишигт нийцүүлэх шаардлагатай. Тэгэхээр мал эмнэлгийн дэглэм бүхий хорио цээрийн бүс байгуулж малаа бүрэн эрүүлжүүлэх зайлшгүй нөхцөл байдал үүссэн. Ингэж байж бид дэлхийд махны экспортын хэмжээгээрээ хүчтэй өрсөлдөгч болж чадна. Хорио цээрийн бүс буюу эрүүл бүсэд бэлчээрлэж буй малыг хуваарьт вакцинжуулалтад хамруулж, гаднаас өвчтэй байж болзошгүй мал нэвтрүүлэхгүй байх дэглэм тогтооно. Зарим аймгуудын зүгээс өөрсдийн саналаар эрүүл бүсэд хамрагдах хүсэлтээ яаманд ирүүлж байгаа нь энэ талын ойлголт сайжирсныг харуулж байгаа нэг үзүүлэлт юм. Тухайлбал, Хөвсгөл аймгийн зургаан сумыг эрүүл бүсэд хамруулах тогтоол гарсан боловч аймгийн удирдлага, иргэдийн зүгээс нь бүх сумаа эрүүл бүсэд хамруулах хүсэлт ирсний дагуу Засгийн газрын тогтоолд нэмэлт өөрчлөлт оруулахаар болсон.

-Эрүүл бүс олон байгуулах нь мах экспортын хэмжээг нэмэгдүүлнэ гэсэн үг үү?

-Салбар яамны зүгээс малын махыг гадаад улсад нийлүүлэх ажлыг үе шаттайгаар зохион байгуулж ирсэн. Монгол Улс малын махныхаа чанарыг дэлхийн жишигт хүргэж, зах зээлийн үнийг өсгөхөд онцгой анхаарах ёстой. Би ХХААХҮЯ-нд сайдаар ирэхдээ “малын махны экспортод эрс өөрчлөлтийг авчирна” гэж хэлж байснаа санаж байна. Өнгөрсөн жил үхрийн махнаас бусад төрлийн махны экспортод тоо хэмжээний хязгаарлалт буюу квот тогтоогоогүй. Өөрөөр хэлбэл, адуу, хонь, ямааны мах экспортлоход ямар нэгэн квот зарлаагүй гэсэн үг юм. Энэ шийдвэр махны экспорт нэмэгдэхэд ихээхэн нөлөөлсөн нь тоон судалгаанаас харагддаг. Өнгөрсөн жил 16 мянган тонн мах экспортолсон бол өнөө жилийн хувьд аравдугаар сарын 1-ний байдлаар 53.2 мянган тонн мах экспортод гаргаад байна. Оны сүүл гэхэд энэ тоо улам нэмэгдэнэ. Квот ямар их саад тушаа болж байсан нь эндээс харагдах байгаа. Тэгвэл саяхан Хүнсний аюулгүй байдлын үндэсний зөвлөл хуралдаж бүх төрлийн махны экспортод квот тогтоохгүй байхаар шийдвэрлэсэн. Гадаад улсад нийлүүлэх махны квот тогтоох нь олон талын учир дутагдалтай талаар аж ахуй нэгжүүд болон иргэд байнга шүүмжилдэг. Ямар нэг хязгаар тогтоох нь шударга бус өрсөлдөөн, авлига хээл хахууль зэрэг олон талын сөрөг үр дагавартай шүү дээ.

Тиймээс эрүүл ахуй, стандартын шаардлага хангасан үйлдвэр аж ахуй нэгжүүд сайн чанарын махаа ямар нэг тоо хэмжээний хязгаарлалтад баригдалгүйгээр нийлүүлэх эрх зүйн орчин бүрдлээ гэж ойлгож болно. Энэ нь төрийн зүгээс аж ахуй нэгжүүдийг тэгш боломжоор хангах сайн талтай гэж харж байгаа.

-Манай улс дэлхийн хэдэн оронд мах нийлүүлж байгаа вэ?

-Хятад, Япон, Орос, Казахстан, Узбекстан, Иран зэрэг арав орчим улсад их бага хэмжээгээр махаа экспортолж байна. Адуу, хонины махыг хөлдөөсөн, бусад махыг дулааны аргаар боловсруулсан хэлбэрээр экспортолдог.

-Экспортолж байгаа махны үнийг цаашид нэмэгдүүлэх боломжтой юу?

-Үнэ ханшийн хувьд экспортод гарч байгаа махны үнэ дотоодод худалдаалагдаж байгаа махны үнээс зарим тохиолдолд доогуур байгааг үгүйсгэхгүй. Учир нь яг одоогоор гадагшаа гарч байгаа малын мах олон улсын стандартыг 100 хувь хангаж чадахгүй байгааг нуухгүй. Жишээлбэл, Америк, Европ зэрэг орны хүмүүс үхрийн махыг шүүрхийгээр болон хагас болгож хүнсэндээ хэрэглэдэг. Ингэж шүүрхийгээр хэрэглэхийн тулд тухайн малыг төрснөөс эхлээд хүнсэнд хэрэглэх хүртэлх хугацааны бүртгэл, мэдээлэл заавал байхыг шаарддаг. Өөрөөр хэлбэл, тухайн нэг үхрийн хувьд ямар өвчин тусч байсан, ямар эм бэлдмэл, вакцин, туулга, тарилгад хамрагдаж байсан эсэх нь бүртгэлийн мэдээлэлд бичигддэг. Яг ийм бүртгэлжүүлэлтэд хамрагдсан малын мах олон улсын зах зээлд үнэ хүрч байна. Бид өөрсдөө ямар нэг стандарт зохиогоод байгаа юм биш. олон улс биднээс ийм эрүүл ахуйн стандартад нийцсэн мах авах шаардлага тавиад байгааг иргэд маань ойлгох хэрэгтэй. Монгол Улсын хувьд Малын генетик нөөцийн тухай хууль, Малын удмын сан, эрүүл мэндийг хамгаалах тухай хуулиар бүртгэл хяналтад хамруулахыг хуульчилсан. Судалгаанаас харахад үхрийн мах нь шүлхийгээс гадна 40 орчим төрлийн өвчин тээгч шимэгчтэй гэж үздэг.

Ялангуяа үхрийн махан дээр Мал амьтны эрүүл мэндийн байгууллага буюу махны экспортын зөвшөөрөл өгдөг газар нь бүртгэл хяналтад оруулсан байх ёстой. Тэгэхээр энэ асуудлаа дотооддоо нэн тэргүүнд шийдэж байж олон улсад махаа өндөр үнээр борлуулна.

Э.МӨНХТҮВШИН

Гадаад харилцааны сайд Б.Батцэцэгтэй цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн Ерөнхий санал шүүмжлэлийн зэрэгцээ хэд хэдэн дээд хэмжээний уулзалтыг зохион байгууллаа. Гадаад харилцааны сайдын хувьд энэ удаагийн Ассамблейн гол онцлогийг дүгнэж хэлэхгүй юу?

-НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 78 дугаар чуулганы ерөнхий хэлэлцүүлэгт 90 улсын төрийн тэргүүн, 42 улсын засгийн газрын тэргүүн, 44 улсын гадаад хэргийн сайд оролцож дэлхий нийтэд тулгарсан сорилтуудын талаар байр сууриа илэрхийлж цаашид авч хэрэгжүүлэх бодлого, үйл ажиллагаагаа танилцуулсан. Ерөнхий хэлэлцүүлэг “Итгэлцлийг сэргээж, эв нэгдлийг бэхжүүлэх” гэсэн сэдэвтэй, энэ сэдвийн хүрээнд “тогтвортой хөгжлийн 2030 хөтөлбөр болон зорилтуудыг дэлхийн нийтийн энх тайван, хөгжил дэвшилд чиглүүлж эрчимтэй хэрэгжүүлэх” гэдэг агуулга орсон байгаа. Тэгэхээр хэлэлцүүлэг үндсэндээ дэлхий дахины энх тайван, аюулгүй байдал, нийгэм, эдийн засгийн хөгжил, хүний эрх зэрэг өргөн хүрээнд өрнөж улс орон бүр өөр өөрийн хүндрэл бэрхшээл, тулгамдсан асуудлыг дэлхий

нийтийн сонорт хүргэхийг хичээлээ.

-Гол онцлогийн тухайд хэлэхгүй юу?

-Мэдээж цаг үеийн нөхцөлтэйгээ уялдаад бүс нутгийн хямрал сөргөлдөөн, дайн энхийн асуудал хамгийн чухал сэдэв байсан боловч үг хэлсэн олон хүмүүс хиймэл оюуны хөгжлийн талаар онцгойлон дурдсан нь энэ удаагийн ерөнхий хэлэлцүүлгийн анзаарагдах нэг онцлог байлаа.

Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх ерөнхий хэлэлцүүлэгт олон улсын харилцааны тулгамдсан асуудлаарх манай улсын байр суурь, гадаад бодлогын тэргүүлэх чиглэл, зорилтууд, нийгэм, эдийн засгийн байдал, саад бэрхшээлүүд, төр, засгийн бодлого, үйл ажиллагааг танилцуулж үг хэлсэн. Мөн Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилгаар Дэлхийн эмэгтэйчүүдийн чуулга уулзалтыг ирэх 2024 онд Улаанбаатар хотноо зохион байгуулахаар төлөвлөж байгааг зарласан. У.Хүрэлсүх Ерөнхийлөгч НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн чуулганд 2021 оноос хойш тогтмол оролцож байна. У.Хүрэлсүх Ерөнхийлөгч ерөнхий хэлэлцүүлгийн хажуугаар НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга А.Гүтэрэш, орлогч нарийн бичгийн дарга И.Тио, мөн Чех, Словени, Швейцар, Казахстан, Өмнөд Солонгосын Ерөнхийлөгч, Японы Ерөнхий сайдтай уулзсан нь хоёр талын харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд ач холбогдолтой боллоо. Дэлхийн эмэгтэйчүүдийн чуулга уулзалтын бэлтгэл ажлын хүрээнд У.Хүрэлсүх Ерөнхийлөгч НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын орлогч Амина Мохаммед, НҮБ-ын эмэгтэйчүүдийн байгууллагын гүйцэтгэх захирал Сима Бахус нартай уулзаж хамтарч ажиллах талаар санал солилцсон.

-Та дээд хэмжээний уулзалтуудад оролцож хэд хэдэн улсын гадаад хэргийн сайд нартай уулзалт хийсэн. Эдгээр уулзалтын үр дүнгээс хуваалцвал?

-Олон улсын томоохон арга хэмжээний үеэр гадаад харилцааны сайд нар уулзаж хоёр талын асуудлыг ярилцаж, хамтын ажиллагааг урагшлуулах талаар санал солилцох боломж гардаг. Гадаад харилцааны сайд нар тэр болгон харилцан айлчлал хийгээд байх цаг наргүй улс. Харин НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн чуулган, Мюнхэнд болдог аюулгүй байдлын бага хурал, АСЕАН-ын Бүсийн чуулган зэрэг жил болгон болдог олон талт арга хэмжээнүүд гадаад хэргийн сайд нарыг нэг дор цуглуулж уулзаж ярилцах өргөн боломж олгодог. НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 78 дугаар чуулганы үеэр би Румын, Беларусь, Латви, Колумби, Серби, Португалын гадаад харилцааны сайдтай уулзсан. Ихэнхдээ салбар хоорондын хамтын ажиллагааны эрх зүйн үндсийг бэхжүүлэх, ялангуяа олон улсын авто тээврийн хэлэлцээрийн дагуу өрнүүлдэг яриа хэлэлцээг эрчимжүүлэх, эцэслэн байгуулах, боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, сэргээгдэх эрчим хүч болон бусад салбарт хамтран ажиллах боломжийн талаар санал солилцсон.

-Австрали болон Азийн томоохон улсуудтай иж бүрэн түншлэлийн хэлэлцээр хийгдсэн гэсэн мэдээлэл явсан. Энэ талаар та тодорхой мэдээлэл өгөхгүй юу?

-Монгол, Португалын хооронд дипломат, албан болон тусгай паспорт эзэмшигчдийг визний шаардлагаас чөлөөлөх хэлэлцээр, Монгол, Колумбийн техникийн хамтын ажиллагааны тухай санамж бичигт гарын үсэг зурсан. Дашрамд тэмдэглэхэд өнгөрсөн долоодугаар сард Индонезийн нийслэл Жакарта хотод болсон АСЕАН-ын Бүсийн чуулганы гадаад хэргийн сайд нарын уулзалтын үеэр бид Австрали, Япон, Шри Ланка, Малайзын гадаад хэргийн сайд нартай уулзаж Австралитай харилцааны түвшинг ахиулж иж бүрэн түншлэлд хүргэхээр зарчмын хувьд тохиролцож, агаарын харилцааны тухай хэлэлцээр, нийгмийн хамгааллын тухай хэлэлцээрийг ойрын хугацаанд байгуулах, Австрали, Монголын эрдэс баялгийн хөтөлбөрийн гуравдугаар шатыг үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлэх, Австралийн Засгийн газрын тэтгэлгийн тоо болон ажиллах, амрах визэнд хамрагдах иргэдийн тоог нэмэгдүүлэхээр ярилцсан. Японтой энх тайван, хөгжил цэцэглэлтийн төлөөх тусгай стратегийн түншлэлийн үйл ажиллагааны 2022-2031 оны хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг хангах, хоёр талын харилцаа, хамтын ажиллагааг гүнзгийрүүлэн хөгжүүлж улс төрийн итгэлцлийг бэхжүүлэх, Зүүн хойд Азийн бүс нутагт энх тайван, тогтвортой байдлыг хадгалах, аюулгүй байдлыг бататган бэхжүүлэх чиглэлээр үргэлжлүүлэн хамтарч ажиллах талаар ярилцаж тохиролцсон. Жил болгон тогтмол болдог олон талт уулзалтуудын үеэр хоёр талын харилцааг урагшлуулан хөгжүүлэх өргөн боломж гардаг гэж би дээр дурдсан шүү дээ. Бид эдгээр боломжийг дээд зэргээр ашиглахыг хичээж үндсэн арга хэмжээний хажуугаар маш олон уулзалт товлож төлөвлөдөг.

-Энэ онд хэрэгжүүлсэн томоохон айлчлал арга хэмжээний талаар мэдээлэл өгнө үү. Онцлох томоохон яриа хэлэлцлүүд юу юу байсан бэ?

-Монгол Улс “Энхийг эрхэмлэсэн, нээлттэй, бие даасан, олон тулгуурт” гадаад бодлоготой улс байна гэж манай гадаад бодлогын үзэл баримтлалд заасан байдаг. Өнөөдрийн нөхцөлд хоёр болон гуравдагч хөрш орнуудтайгаа тэнцвэртэй харилцаж хамтын ажиллагааг идэвхжүүлэхэд онцгойлон анхаарч байгаа. Тиймээс энэ онд ч мөн идэвхтэй гадаад бодлого явуулж өнгөрсөн жилээс дутахааргүй олон айлчлал, арга хэмжээ хэрэгжүүлж байна. Хойд хөршийн хувьд хууль тогтоох дээд байгууллагын дарга нар харилцан айлчилсан бол бол өмнөд хөршид Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ албан ёсоор айлчилсан. Ерөнхий сайдын айлчлалаар Монгол Улсын шинэ сэргэлтийн бодлого, Алсын хараа 2050 хөгжлийн стратегийг Хятадын бүс зам, даян дэлхийн хөгжлийн санаачилга зэрэг стратегитай уялдуулах талаар тохиролцоонд хүрсэн.

-Энэ жилийн зун манай улсад олон айлчлал боллоо. Та ирсэн айлчлал бүрийн товч дүгнэлтүүдийг хэлэхгүй юу?

-Түрүүний яриагаа дуусгачихъя. Ерөнхий сайдын айлчлалаар боомт болон хил дамнасан төмөр замын бүтээн байгуулалт, ялангуяа Гашуунсухайт, Ханги, Шивээхүрэн, Бичигт зэрэг боомтыг хоёр талд харилцан ашигтайгаар багцлан хөгжүүлэх асуудлаар санал нэгдсэн. Мөн Бичигт, Хөөт, Чойбалсан чиглэлийн зүүн босоо төмөр замын бүтээн байгуулалт, санхүүжилтийн талаар гэрээ байгуулсан. Айлчлал олон байх тусмаа л бид дэлхийтэйгээ илүү харилцаанд орж байна л гэсэн үг. Мэдээж айлчлал бүр өөр өөрийн гэсэн дүгнэлттэй, ач холбогдолтой. Гуравдагч хөршүүдийн хувьд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн урилгаар Франц, Польш, Киргизийн Ерөнхийлөгч, Гэгээн Ширээт төрийн тэргүүн нар Монгол Улсад албан ёсоор айлчилсан. Энэ жил Францын Ерөнхийлөгч анх удаа манай улсад айлчилсан нь түүхэн ач холбогдолтой байсан. Айлчлалыг дүгнэсэн Монгол, Францын хамтарсан тунхаглал хоёр улсын харилцаа, хамтын ажиллагааг шинэ шатанд гаргасан чухал ач холбогдолтой түүхэн баримт бичиг боллоо. Польшийн талтай хүнсний хангамж, аюулгүй байдал, тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөний хүрээнд хамтран ажиллах, “Илгээлт-2100” тэтгэлэгт хөтөлбөрт монгол оюутан залуусыг хамруулж Польшид сургахаар тохиролцлоо. Киргизийн Ерөнхийлөгчийн айлчлал Төв Азийн улс орнуудтай харилцаа, хамтын ажиллагааг идэвхтэй өрнүүлэх бодлогын хүрээнд хоёр улсын харилцааг эдийн засгийн агуулгаар баяжуулах, тээвэр, логистик, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэр, аялал жуулчлалын салбарт хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхэд чиглэсэн чухал ач холбогдолтой айлчлал байлаа. Айлчлалын үеэр Киргиз Улс Улаанбаатар хотод Элчин сайдын яамаа нээлээ. Гэгээн Ширээт төрийн тэргүүн, Ромын Пап Франциск Монгол Улсад түүхэн айлчлал хийсэн. Айлчлалын үеэр гадаадын олон зуун сэтгүүлч, сурвалжлагчид Монгол Улсад ирж Ромын Папын айлтгал болон төрийн тэргүүн нарын хэлсэн үгийг дэлхий нийтэд өргөн дэлгэр түгээсэн. Ромын Пап Франциск “Монгол Улс хүний эрхийг дээдэлсэн, энх тайвныг цогцлоосон, амар амгалан улс” хэмээн онцлон тодорхойлж, манай алдартай яруу найрагчдын шүлгийг эш татаж байсныг та бүхэн анзаарсан байх. Үүнээс гадна АНУ-ын Дэд ерөнхийлөгч Камала Харрисын урилгаар Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ АНУ-д айлчилж агаарын тээврийн тухай засгийн газар хоорондын хэлэлцээр байгуулсан, стратегийн гуравдагч хөршийн түншлэлийн хүрээнд эдийн засгийн чиглэлээр хамтран ажиллах замын зураглал, засгийн газар хоорондын хэлэлцээр зэрэг хэд хэдэн чухал баримт бичигт гарын үсэг зурсан. Энэ бүгд бүхэлдээ гуравдагч хөршийн бодлого зарчмынхаа дагуу зөв явж байгаагийн эхлэл юм. Цаашид ч бид гуравдагч хөрштэй харилцахдаа нээлттэй, тэнцвэртэй бодлогыг баримтласаар л байна.

-Гадаад харилцаа тэр дундаа гуравдагч хөршийн бодлого Монгол Улсад ус агаар мэт хэрэгтэй байгааг олон улс судлаачид хэлж байна. Салбарын сайдын хувьд уг асуудалд бодитой ямар ажил хэрэгжүүлэн ажиллаж байна вэ?

-Манай гадаад бодлогын үзэл баримтлалд гуравдагч хөршийн бодлогын хүрээнд түншлэлийн харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлэх нь Монгол Улсын улс төрийн гадаад бодлогын нэг хэсэг нь гэж заасан байдаг. Гуравдагч хөршүүдтэйгээ бид бүх түвшинд уулзалт, яриа хэлэлцээ хийж, идэвхитэй, үр дүнтэй харилцаа, хамтын ажиллагааг эрчимтэй хөгжүүлж байна. Үүний тод жишээг өнгөрсөн жил болон энэ жил хэрэгжүүлсэн дээд, өндөр түвшний олон айлчлалуудаас харж болно. Өнөөгийн олон улсын харилцааны энэ амаргүй нөхцөлд Монгол Улс гуравдагч хөршүүддээ өөрийн нөхцөл байдлыг зөвөөр ойлгуулахад онцгойлон анхаарч ажиллаж байна. Үүний үр дүн ч гарч байгаа гэж бодож байгаа.

-Энэ жилийг Монголд зочлох жил болгон зарласан. Үүний хүрээнд Гадаад харилцааны яам ямар үүрэгтэй оролцов. Ямар үр дүн гаргаж ажиллаж байна вэ?

-Энэ хүрээнд бид 2023 онд Монгол Улсад зохион байгуулах олон улсын чанартай 22 арга хэмжээний хуанлийг гаргаж олон улсад зарласан. Түүнчлэн Засгийн газар Монгол Улсад жуулчлахаар 30 хүртэлх хоногоор ирэх гадаадын 34 улсын иргэдийг 2023-2025 онд визийн шаардлагаас чөлөөлсөн. Өнөөдрийн байдлаар дэлхийн 98 улсын иргэдэд 30 хүртэлх хоногийн визийг цахимаар олгож байна. Гадаад харилцааны яам “Welcome to Mongolia” аяны хүрээнд мэдээлэл, сурталчилгааны цогц арга хэмжээ хэрэгжүүлж байна. Чойжин ламын сүм музейтэй хамтран бүтээж гадаадын 20 гаруй оронд толилуулсан “Хот мандал” хөдөлгөөнт үзэсгэлэнг “Мандала” нэртэйгээр 2023 онд дахин шинэчилсэн. Монголын байгалийн гэрэл зургийн “Amazing Mongolia” альбом гаргаж хөдөлгөөнт үзэсгэлэн болгон Европын орнуудаар аялуулан толилуулж байна. Хилийн чанадад суугаа манай Дипломат төлөөлөгчийн газрууд өөрсдөө арга хэмжээ зохион байгуулж Монголд зочлох жилийг идэвхтэй сурталчилж байна. БНХАУ, Бельги, Итали, Дани, Япон, Америк, Швед, Испани зэрэг нийт 16 орны 32 хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр Монголд зочлох жилийн тухай мэдээллийг түгээн сурталчлах ажлыг тасралтгүй зохион байгуулж байна. Тухайлбал, Дэлхийн аялал жуулчлалын байгууллагын цахим хуудсанд Монголд зочлох жилийг сурталчилсан нийтлэл байршуулаад байна. ЮНЕСКО-гийн шугамаар НҮБ-ын гишүүн 193 оронд тараагддаг, олон улсад нэр хүндтэй “World Heritage Re­view” сэтгүүлд Монголын тухай тусгай дугаар гарсан, франц хэлтэй орнуудад аялал жуулчлалын салбарыг танилцуулдаг БНФУ-ын “Petit Fute” сэтгүүлийн 2023 оны хаврын дугаарын тэргүүн нүүрэнд Монгол Улсыг онцолсон сурталчилгааны дэлгэрэнгүй материал хэвлүүлж түгээсэн.

-Ойрын хугацаанд Монголд ирэхээр төлөвлөж буй томоохон айлчлал юу байна вэ?

-Энэ он дуустал, мөн ирэх онд дээд, өндөр түвшинд болон гадаад харилцааны сайдын түвшинд хэд хэдэн айлчлал, арга хэмжээ хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байна. Аливаа дээд, өндөр түвшний айлчлал, арга хэмжээг айлын талтайгаа тохиролцсоны дараа зэрэг зарладаг жишиг, уламжлалтай тул эдгээр айлчлал, арга хэмжээнүүдийн талаар цаг тухайд нь олон нийтэд мэдээлэх болно.

Ардчилсан намын гишүүн, зөвлөх хууль, улс төр судлаач Т.Хүрэлбаатартай Орос, Монголын парламент хоорондын хамтарсан комиссын асуудлаар ярилцлаа.

-Өнгөрсөн долоо хоногт АН-ын бүлэг Орос, Монголын парламент хоорондын хамтарсан комиссын асуудлыг хуульчдаараа судлуулна гэж мэдээлэл өгч байсан. Зөвлөх хуульчийн хувьд энэхүү асуудлыг юу гэж ойлгож байгаа вэ?

-Юуны өмнө ийм комисс байгуулагдсан нь өөрөө хууль зөрчсөн үйлдэл болохыг бид баримттай ярьж байгаа. Учир нь Монгол Улсын төрийн эрх барих дээд байгууллага нь УИХ. УИХ ард түмний төлөөллөөс бүрддэг. Тэр утгаараа УИХ-аар батлагдаж буй хууль, журам болгон ард түмний саналыг тусгасны үндсэн дээр хэлэлцэгдэж баталдаг. Өөрөөр хэлбэл УИХ-ын хэрэгжүүлж байгаа үйлдэл, гаргаж байгаа шийдвэр болгоны цаана ард иргэдийн санал байнга явж байдаг гэсэн үг. Үүгээрээ ард түмэн төрийн эрхийг барих Үндсэн хуулийн эрхээ эдэлж байгаа гэж ойлгож болно. Гэтэл УИХ-ын дарга нь гадны улс орны парламенттай хамтрах асуудлыг ард түмэн битгий хэл УИХ-ын гишүүдээс асууж, саналыг нь авалгүйгээр дангаараа төлөөлж комисс хүртэл байгуулсан нь өөрөө Үндсэн хуулийн ноцтой зөрчил. Тиймээс АН-ын хуульчид энэ асуудлыг Үндсэн хуулийн цэцэд өгөхөөр бэлтгэж байгаа.

-Хууль зөрчсөн үйлдэл юм байж. Улс төрийн өнцгөөр нь харвал энэхүү комиссыг ямар зорилгоор байгуулсан гэж та харж байна вэ?

-Ирэх жил бол сонгуулийн жил. Тэр утгаараа улс төрчид, намуудад сонгуульд оролцох хөрөнгө санхүү асар их хэрэгтэй болсон. Тэр утгаараа эрх баригчид тэр дундаа УИХ-ын дарга сонгуулийн мөнгөө босгохын тулд Оросын нөлөөнд орж иймэрхүү хууль бус үйлдэл хийсэн байж болзошгүй. Шууд улс төрийн өнцгөөр нь харъя, хардъя гэвэл иймэрхүү дүр зураг ажиглагдаж байна л даа. Нөгөөтэйгүүр УИХ-ын дарга УИХ-ыг төлөөлөх эрх байхгүй. Гэтэл яагаад дангаараа ийм шийдвэр гаргасан бэ гэдэг асуудал гарч ирнэ. Би үүнд нэг хариулт л хэлье. Эрх баригчид үнэхээр хүчиндээ солиорсон байна. Дарга болчихвол бүгдийг шийдвэрлэнэ, би л бүх юмыг мэднэ, миний өөдөөс дуугарах хүн байхгүй гэх коммунист үзэл суртлаар явж байна. Тэд ардчилсан орон, эрх зүйт төртэй улс гэдгээ таг мартчихаж. Босоо удирдлагын тогтолцоо МАН-д хүчтэй ноёрхож эхэлсний нотолгоо бол энэ. Дарга л бүгдийг мэддэг гэсэн үзэл агуулгаар асуудлыг шийдвэрлэх гэж муйхарлаж байна.

Энэхүү хамтарсан комиссыг ямар учраас байгуулсан, ямар зорилготой вэ гэдгээ УИХ-ын дарга болон холбогдох албаныхан тайлбарлаж байгаа. Тэдний хувьд хоёр улсын харилцааг шинэ түвшинд гаргах, стратегийн иж бүрэн харилцааг өргөжүүлэх зорилготой гэж үзэж байна. Энэ нь УИХ-ын хийх ёстой ажил уу?

-Мэдээж үгүй. Үүнийг Ерөнхийлөгч эсвэл Засгийн газрын түвшинд бүрэн хийгээд явах боломжтой. Харин УИХ-ын зүгээс гадаад бодлогын баримт бичгийг хуулиар боловсруулах л үүрэгтэй. Түүнээс биш УИХ гал тогооны ажилтай зууралддаг байгууллага огт биш шүү. Эрх баригчид давхар дээлийг хязгааргүй болгосон. Үүнээс болоод Засгийн газрын гишүүдийн дийлэнх нь давхар дээлтэй байна. Тэр утгаараа засаглалын эрх мэдэл, тогтолцоогоо хольж хутгасан. Хаана нь УИХ-ын

үйл ажил яваад байна, хаана нь Засгийн газрын бодлого хэрэгжиж байна гэдгээ ялгаж салгахаа больсон гэсэн үг. Угтаа УИХ хууль тогтоох үүргээ хэрэгжүүлж, гаргасан хуулийг нь Засгийн газар хэрэгжүүлэх үүрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, УИХ Засгийн газартаа чиглэл өгч, хяналт тавьж ажиллах тогтолцоотой гэсэн үг. Гэтэл давхар дээл, намын хэт дарангуйлал, босоо тогтолцоотой болсны хар гайгаар МАН засаглах зарчмаа гээсэн байна. Тэд нийгэмд сенсаци зориуд гаргаж, түүнийхээ сүүдэр дор парламент хоорондын комисс гэх Оросын нөлөөг Монголын төрд нутагшуулж байна гэж ойлгож байгаа.

-Ер нь бусад орнуудад парламент хооронд хамтрах туршлага байдаг юм болов уу?

-Парламентын тогтолцоотой оронд ийм үзэгдэл миний мэдэхийн лав байхгүй. Ерөнхийлөгч, Засгийн газар гадаад улсуудтай ингэж хамтарлаа л гэж сонсож байснаас хууль тогтоогч байгууллагууд хоорондоо хамтарсан комисс байгуулж ажилладаг жишээ, жишиг дэлхийд байхгүй л болов уу. Манай өнөөгийн УИХ-ын хувьд бүлгийн хэмжээнд гадаад улсын парламенттай хамтарч ажиллах, хууль, эрх зүйн арга туршлага солилцох асуудал байдаг. Хамтарсан бүлгийн даргууд ч бий. Харин бүтэн парламент хоорондын хамтрал олон улсад байхгүй ч манайд л шинээр ийм улс төрийн комисс байгуулагдаж байгаа нь сонин. Комисс байгуулагдсан. Одоо хэрэгжүүлэх үүрэг чиглэл нь юу юм бэ гэдгийг би хувьдаа ойлгохгүй байгаа. Монгол Улсад засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байдаг. Ард түмэн өөрийн төлөөллөөрөө дамжуулан энэхүү эрхээ эдэлнэ гэж хуулиараа зааж өгсөн. Гэтэл одоо Оросын ард түмэнтэй хамтарч энэхүү эрхээ эдлэх болж байна уу. УИХ-аас баталж гаргаж байгаа хууль монголын иргэдэд болон оросын иргэдэд мөн хамааралтай болох уу. Эсвэл оросын парламентаас гаргасан шийдвэр монголын иргэдэд ч бас хамаарч үйлчлэх үү. Тэгвэл бид тусгаар тогтнол гэж яриад яах юм. Оросын нэг колон улс болох зүг рүүгээ орчихож байгаа юм биш үү. Парламент гэдэг бол хууль л тогтоох үүрэгтэй байгууллага. Тиймээс хоёр улсын парламент хоорондын хамтарсан комисс гэдэг бол хууль л гаргана. Гаргаж байгаа хууль нь хэнд үйлчлэх вэ. Парламент Засгийн газар шиг хуулийг хэрэгжүүлэх чиг үүрэг байхгүй. Тэр утгаараа стратегийн ямар бодлого зохицуулалтыг шийдвэрлэх гээд байгаа юм. Хуулиар шийдвэрлэлээ гэхэд ямар хууль гаргах вэ. Гаргалаа гэхэд хэн тэрийг нь мөрдөх вэ.

-Хоёрын улсын Ерөнхийлөгчдийн гаргасан шийдвэрийг мөрдүүлнэ гэж хэлсэн. Энэ хүрээндээ ажиллах юм биш үү?

-Орос бол Ерөнхийлөгчийн засаглалтай холбооны улс. Манайх парламент засаглалтай ардчилсан улс. Тэгэхээр нэг талдаа Ерөнхийлөгч нь төрийн эрх барьж байна. Нөгөө талдаа УИХ гэдэг байгууллага нь төрийн эрхийг барьж байна. Гэтэл ийм зөрүүтэй засаглал дээр яаж хоёр улсын Ерөнхийлөгчийн шийдвэрийг ижил түвшинд мөрдүүлэх вэ. Энэхүү комисс нь явж явж Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн эрхийг нэмэгдүүлэх гээд байгаа юм уу. Манай Ерөнхийлөгч дангаараа хууль батлаад явах болж байна уу. Ер нь хуульч хүнийхээ хувьд хэлэхэд ямар ч тохиолдолд энэхүү хамтарсан комиссоос гаргасан шийдвэр, үйл ажиллагаа явах боломжгүй. Явлаа гэхэд араасаа асар олон хууль эрх зүйн зөрчил үүсгэнэ.

Ардчилсан намын гишүүн, хуульч, улс төр судлаач Б.Содхуягтай Монгол болон ОХУ-ын парламент хоорондын хамтарсан комисс байгууллагдсан асуудлаар ярилцлаа.

-Саяхан ОХУ-ын Төрийн думын дарга В.Володин манай улсад албан ёсны айлчлал хийгээд буцсан. Энэхүү ажлаар хэлэлцэгдсэн хамгийн гол асуудал нь хоёр улсын парламент хоорондын комисс байгуулагдсан тухай эрх баригчид мэдээлж байгаа. Энэ комисс ер нь ямар үүрэгтэй, ямар зорилготой байгуулагдав гэдэг дээр та хуульч, улс төр судлаач хүнийхээ хувьд байр сууриа илэрхийлэхгүй юу?

-Хоёр улсын парламентын хамтарсан комисс байгуулагдсан асуудлаар манай намын хуульчид тодорхой мэдээлэл авах болон эрх зүйн хувьд энэ нь боломжтой эсэх талаар судалгаа хийж байгаа. Удахгүй УИХ дахь намын бүлэг энэ асуудлаар тусгайлан мэдээлэл хийх байх

Юуны өмнө энэ асуудлаар тодорхой ойлголт өгье гэж бодлоо. Нэгдүгээрт, парламент хоорондын хамтрал гэдэг нь эрх зүйн хувьд ч тэр гүйцэтгэх чиг үүргийнхээ хувьд ч тэр ямар ч утга агуулга байдаггүй. Парламент гэдэг бол өөрөө хууль тогтоох байгууллага. Тэр утгаараа олон улсын хууль, эрх зүйн хэм хэмжээнд тулгуурлан дотооддоо хууль тогтоодог байгууллага. Харин Засгийн газрын хувьд чиг үүрэг, эрх зүйн орчноороо бусад улсын Засгийн газартай хамтарсан комисс зэрэг үйл ажиллагаа хэрэгжүүлэх бүрэн боломжтой. Өөрөөр хэлбэл хууль тогтоох байгууллага аль нэг улсын хууль тогтоох байгууллагатай ямар чиглэлээр хамтран ажиллах вэ гэдэг нь сонин. Тэр утгаараа боломжгүй, ямар ч шаардлагагүй ийм комисс байгуулах нь өөрөө ардчилсан орны нэр хүндийг унагаасан үйлдэл болох эрсдэлтэй. ОХУ бол өөрөө Ерөнхийлөгчийн засаглалтай орон. Тэр утгаараа бусад улс орон буюу өөрийн эрхшээлд, хараанд байдаг орнуудтайгаа иймэрхүү хамтарсан комисс байгуулаад явах боломжтой. Явж ч байгаа. Харин манайх бол эрх зүйт төртэй, ардчилсан орон. Тэр утгаараа ардчилсан улсын төрийн гол эрх мэдэл хууль тогтоох байгууллага буюу УИХ эдэлдэг. Цаашлаад тухайн улсын нийт ард түмэн төрийн эрхээ барьж явдаг. Тиймээс ийм комисс байгуулагдаж байгааг эрх зүйн хувьд боломжгүй, дээр нь байгуулагдсан ч юу хийх чиглэл нь тодорхой бус байдаг. Тэр утгаараа уг асуудлыг АНын гишүүд болон хуульчид нарийн судлах шаардлагатай гэж үзсэн учраас энэ асуудлаар дүгнэлт гаргахаар ажиллаж байна.

-УИХ-ын дарга Г.Занданшатар ОХУ-д айлчлахдаа анх энэхүү асуудлыг хөндөж тавьсан гэдэг. Улмаар уг саналыг ОХУ хүлээн зөвшөөрснөө саяны айлчлалаараа тод илэрхийлсэн шүү дээ. Тэгэхээр УИХ-ын дарга нь дангаараа Монгол Улсын парламентыг бүрэн төлөөлдөг үү?

-Хоёр улсын парламент хоорондын хамтарсан комисс байгуулагдсан. Гол асуудал нь тус комисс шийдвэр гаргах түвшинд ажиллах ёстой юм уу л гэдэг байгаа шүү дээ. Энэ нь өөрөө хуулийн маргааныг дагуулж байгаа юм. Нөгөөтэйгүүр таны асууж байгаа шиг УИХ-ын дарга хүн өөрөө УИХ-ыг шууд төлөөлөх эрхтэй юу. Мэдээж энэ хүн бол парламентыг шууд төлөөлөх эрх хуулиараа байхгүй. УИХаас гарсан тогтоол шийдвэрийн хүрээнд л эрх нь олгогдож явдаг. УИХын дарга хүн Монгол Улсын парламентыг шууд төлөөлнө гэж үзээд ОХУ-ын парламенттай хамтарсан комиссыг байгууласан нь өөрөө Монгол Улсын Үндсэн хуулийг зөрчсөн үйлдэл болсон. Тиймээс энэхүү асуудал Үндсэн хуулийн цэц дээр очиж шийдэгдэнэ. Өнгөц харахад хоёр улсын парламент хоорондын харилцааг идэвхжүүлэх, туршлага солилцох маягтай боловч Монгол Улсын тусгаар тогтнол, Ардчилсан орны үзэл санаатай харшилж байгаа учир үнэхээр ноцтой асуудал. Тиймээс үүнийг тал бүрээр сайн судалж, үнэхээр хууль зөрчсөн асуудал байвал нэн яаралтай энэхүү комиссыг татан буулгах шаардлагатай.

-Хуульчид, улс төр судлаачид энэхүү хамтарсан комисс байгуулагдсан асуудлыг шууд Оросын нөлөөнд Монгол Улсыг оруулсан үйлдэл гэж хараад байх шиг байна. Таны хувьд ч бас ингэж харж, ойлгож байна уу?

-Би харин хэлээд байна шүү дээ. Засгийн газар хоорондын хамтарсан юу ч байж болно. Засгийн газар гэдэг бол УИХаас тогтоосон хуулийн хүрээнд гүйцэтгэх засаглах эрхээ хэрэгжүүлж явдаг. Тиймээс ямар ч улсын ямар ч байгууллагатай хүсвэл хамтарч ажиллах боломж нь хуулиараа чөлөөтэй. Нэмээд Монгол Улсын ерөнхийлөгч ч гэсэн ямар ч улсын, ямар ч байгууллагатай ажлын, албаны хүрээнд хамтраад явах нь нээлттэй. Харин УИХ гэдэг бол өөр ойлголт. Монгол Улсын төрийн эрх барих дээд байгууллага нь УИХ. Тэр утгаараа хэн нэгнээс хараат бус үйл ажиллагаа явуулах үндсэн чиг үүрэгтэй байгууллага. Гэтэл гадны улсын тэр дундаа Ерөнхийлөгчийн засаглалтай улсын парламенттай хамтарна гэдэг нь өөрөө ямар ч утга агуулгагүй үйлдэл. Яг хамтраад юуг хэлэлцэх юм. Ямар зүйл дээр хамтын шийдвэр гаргах гээд байгаа юм гэдэг сонин. УИХаар Үндсэн хууль хэлэлцэгдэж байхад ОХУ-ын парламентын зүгээс санаа оноо хэлж өгөх юм уу. Энэ өөрөө парламентын чадавхи, цаашлаад улс орны тусгаар тогтнолын асуудал болж хувирна. Тиймээс ийм агуулгагүй, чиг үүргээрээ холбогдох цэггүй байхад хамтарсан комисс байгуулагдаж байгаа нь өөр эрх ашиг явж байна уу гэсэн хардлагыг төрүүлнэ.

-Засгийн газар хоорондын хамтын ажиллагаа гэж байхаас парламент хоорондын хамтарсан комисс гэж байх ёсгүй гэлээ. Тэгвэл эрх баригчид ямар учраас энэхүү комиссыг байгуулав. Энэ асуудлыг та юу гэж харж байна вэ?

-УИХ бол хууль тогтоох засаглал. Хууль тогтоох засаглал зөвхөн Монгол Улсын болоод олон улсын хэлэлцээрүүдийг баталж гарган мөрдүүлдэг. Тэгэхээр дахин хэлэхэд хууль тогтоох байгууллагуудын хоорондох хамтарсан комиссын тухай ойлголт Үндсэн хууль болон УИХ-ын тухай хуульд ч огт байхгүй. Хууль эрх зүйн орчин байхгүй учраас бодитой үйл ажиллагаа явуулах боломж үнэхээр байхгүй гэсэн үг. Ер нь хоёр улсын хоорондох асуудлыг бид Засгийн газар хоорондын хамтарсан комиссын хуралдаанаар шийдээд явдаг зарчимтай. Тиймээс энэ байр суурь дээрээ бид болон хууль мэддэг хүн бүр хатуу зогсох байх. Яагаад байгуулав гэдэг дээр тодорхой хэдэн зүйл хэлье. Нэгдүгээрт, УИХын дарга хүн уг асуудлаар ажил хийдэг хүн болох гэж харагдсан байх. Хоёрдугаарт, ОХУын эрх баригчдын нөлөөнд автаж ийм үйлдэл гаргасан байх магадлалтай. Гуравдугаарт, улс төрийн рейтингээ өсгөхийн тулд зохион байгуулалттай ийм ажил хийсэн байхыг үгүйсгэхгүй. Тэгэхээр энэ хүн ямар ажил хийж явах нь сонин биш. Гол асуудал нь ийм ноцтой зүйлийг өөрийнхөө түвшинд шийдээд хийчихэж байгаа нь хууль зөрчсөн асуудал болоод байгаа юм. Монгол Улс бол хоёр том улсын голд оршиж буй цор ганц Ардчилсан орон. Тэр утгаараа гадаад харилцаа, гадаад бодлогын хувьд бид нэг цонхоор харж явах учиртай. Хэн нэгэн ерөнхийлөгч нь ч байна уу, УИХын дарга, Ерөнхий сайд нь байна уу Монгол Улсыг төлөөлөөд гадаад бодлогыг өөрийнхөө хүслээр өөрчлөөд яваад байх нь өөрөө ноцтой асуудал. Саяны УИХын даргын санаачилгаар ОХУ-ын парламенттай хамтарсан комисс байгуулсан үйлдлийг гадны улс орон хараад юу гэж ойлгох бол.

Монгол Улсын гадаад бодлогыг ямар байдлаар хүлээн авах уу. Ямар ч үр ашиггүй комисс байгуулснаараа Монгол Улсын гадаад бодлого, харилцаа олон улсын түвшинд унавал юу болох вэ. Манайх шиг жижиг эдийн засагтай улс орны хувьд гадаад бодлого, гадаад харилцаа гэдэг хамгийн чухал. Тиймээс хуульчид болон АНын хувьд энэхүү асуудлыг ул суурьтай авч үзэж, дүгнэлт гаргах болно.

Э.МӨНХТҮВШИН