Author: ЭНХТӨРИЙН МӨНХТҮВШИН

УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдоржтой цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Та сайхан намаржиж байна уу?

-Тавтай сайхан намаржиж байна, намаржаа тавлаг уу.

-Тавлаг сайхан. Та бид хоёр малын бэлчээр дээр уулзаж байгаа юм шиг санагдчихлаа?

-Сая тойрогтоо ажиллаж байгаад ирлээ. Сар шахам хугацаанд 48 багаар явж ард иргэдтэйгээ уулзаж санаа бодол, төрд хэлэх үгийг нь сонсож, хийсэн ажлаа тайлагнаж, цаашдаа хийх ажлын даалгавар захиасыг нь аваад ирлээ.

-Сонгууль дөхөөд гишүүд тойрогтоо их ажиллаж байх шиг байна, тийм үү?

-Би сонгогдсон цагаасаа хойш жилдээ 2-3 удаа ингэж тойрч иргэдтэй уулзаад хэвшил болсон зүйл. Сонгуультай холбоотой ч юм биш. Зөвхөн сонгогдсон тойрогтоо ажиллахаас гадна бусад аймаг сумдуудаар ч явж ард иргэдтэй уулзаж учирч явдаг. Сая гэхэд л Архангайн аймгийн 5-6 сумдаар уулзалт хийгээд ирлээ. Сүүлийн долоон жилд нийтдээ 16 аймгийн 90 гаруй суманд ард иргэдтэй уулзсан байна.

-Ямар зорилготой болоод өөрт хамаагүй тойргоор уулзаад байдаг юм бэ?

-Үндсэн хуулинд УИХ гишүүн нь нийт ард иргэдийн төлөөлөл, тэдний ашиг сонирхлыг харгалзаж ажиллах ёстой гэж заасан байдаг. Тиймээс би өөрийн тойрог гэлтгүй өөр аймаг сумдын иргэдтэй уулзалт хийдэг. Цаашдаа Монголын бүх 330 сумын иргэдтэй уулзана гэж төлөвлөсөн байгаа. Малчдын ажил хөдөлмөр ачааллыг бодохоор намар л уулзалт хийхэд арай илүү тохиромжтой байдаг. Ер нь мэргэн ард гэж үг байдаг даа. Иргэдтэй уулзаж, тэднээс л хийх ёстой ажил, санаачлах хууль, шийдлийг сонсож олж мэддэг. Иргэд л надад эрч хүч, урам зориг өгдөг.

-Намрын чуулган эхэллээ. Сонгуулийн жилийн төсөв гэж айхтар юм хэлэлцэнэ. Сөрөг хүчний хувьд, төсвийн зарлагын хяналтын дэд хорооны даргын хувьд тун завгүй, тэмцэлтэй чуулган болох нь дээ?

-Сөрөг хүчин гээд заавал бүх юман дээр тэмцээд эсэргүүцээд байдаг юм биш л дээ. Шүүмжлэх юмаа шүүмжлэнэ, эсэргүүцнэ. Зөв зүйтэй юмыг хөндлөн хэвтээд эсэргүүцээд байдаггүй. Мэдээж сонгуулийн жилийн төсөв маш их данхайж, ил далд сонгуулийн мөнгөө босгох ч юм уу, дахин сонгогдчих гээд пиарын зорилготой ч гэх үү, элдэв хэрэгтэй хэрэггүй зардлыг гишүүд төсөвт суулгах гэж зүтгэдэг.

-Та бас юу суулгах гэж зүтгэх вэ?

-Тэтгэврийг долоо биш таван жилийн дунджаар тогтоох хууль, долоон жилийн дунджаар тогтоолгосон иргэдэд таван жилийн дунджаар тогтоож, зөрүү гарвал нөхөн олговор олгох гээд хоёр хууль өргөн барьж батлуулсан. Тэрэнд зарцуулагдах хөрөнгийг дараа жилийн төсөвт суулгахгүй бол хууль маань хэрэгжихгүйд хүрнэ. Гишүүдийг ч энэ ажил дээр хамтрахыг уриалж байна.

–Тойрогтоо байшин барилгын төсөв суулгаж, тендерээс сонгуулийн мөнгөө босгохгүй юм уу?

-Сөрөг хүчин нэг хазгай гишгэхэд л ачаад явчихна. Ер нь мөнгө төгрөгний асуудалд би хутгалддаггүй. Ховдод хөрөнгө оруулалтын ажлыг МАН-ынхан шалгаруулдаг.

-Нүүрсний хулгай гэж сенсаци дэгдэхээс өмнө та нүүрсний тээвэр дээр нэлээд их дуугарсан даа?

-Тэр ч бүр арай дэндсэн хулгай байсан л даа. Төсөвт орох ёстой байсан мөнгийг л тээвэр нэрээр хулгайлсан асуудал. Тэрийг хууль хяналтынхан бас шалгах байлгүй дээ. Нүүрсний хулгайг сөхөж олны анхаарлыг хандуулж чадсанаар нүүрсний экспортын хэмжээ өдөртөө 350 мянган тонн болж өссөн. Үүний үр дүнд төсвийн орлого хагас жилээр 23 хувиар давсан. Гэхдээ энэ эдийн засгийн өсөлт нь ард түмэнд хүртээлгүй байгаад байгаа нь харамсалтай. Тоо баримт харахаар улс орны эдийн засаг өсөөд байгаа боловч ард иргэдийн орлого, амьжиргаа улам муудаад байдаг. Үнийн өсөлт, инфляци, аж ахуйн нэгжүүдийн дампуурал маш их байна. Олонхоороо хүч түрээд нүсэр төсөв батлаад байхаар инфляцидаа идүүлээд төрийн албан хаагчид, багш эмч нарын цалин хаанаа ч хүрэхээ байж байна шүү дээ. Үүнээс улбаалаад мэргэшсэн боловсон хүчнээ гадагш нь алдаж эхэллээ.

-Үүнээс гарах арга зам юу байна гэж хараад байна вэ?

-Юуны өмнө инфляциа хязгаарлаж төсвийн зарлагыг эрс багасгаж төгрөгийн худалдан авах чадварыг дээшлүүлэх хэрэгтэй. Тэрнээс уралдаж барьцалдаад цалин тэтгэвэр нэмээд байвал яван явсаар хэт инфляци руу л ордог жишээг бусад орны гашуун туршлагаас харж болно. Хоёрдугаарт, хувийн хэвшлийг дэмжих үүднээс татвар хураамжуудаа багасгах хэрэгтэй, ингэснээр тэд цалин хөлсөө нэмэх, ажилчдынхаа нийгмийн асуудалд анхаарах боломжийг бий болгоно. Гуравдугаарт, нийгмийн бүх л давхаргад шууд ордог орлогын эх үүсвэрүүдийг нээж, төрийн элдэв зөвшөөрөл лиценз квотоос чөлөөлж өгөх хэрэгтэй. Жишээ нь махны экспортонд төр оролцоод, квот тогтоогоод хэн гаргаж болно, хэн нь болохгүй гэдгийг шийдээд байхгүй бол төрөөр дамжиж хувиарлагдахгүй иргэдийн орлого шууд нэмэгдэх боломжтой. Ийм сувгуудыг шинээр бий болгох, өргөжүүлэх, төрийн оролцоогоо багасгах л чухал байна.

-Гадны хөрөнгө оруулалт чухал юм биш үү?

-Гадны хөрөнгө оруулалт, хөгжлийн бодлого хоёроо уялдаа холбоотой болгомоор байна. Одоо бол тийм юм харагдахгүй байна. Гадны хөрөнгө оруулагчдыг дэмжинэ, хамгаална гэчихээд л эхнээс нь дээрэмдүүлсэн, залилуулсан хөрөнгө оруулагчдын асуудлыг шийдэхгүй замхруулна. Нэмээд газрын ховор элемент, уран зэрэг олон улсын хөрөнгө оруулагчдын сонирхол татсан төслүүдээ элдэв шалих шалихгүй шалтгаанаар гацаадаг, эс үйлдлээр эсэргүүцдэг баймааргүй байна.

-Та уран олборлохыг дэмждэг юм уу?

-Дэмждэг, магадгүй улс төрчдөөс хамгийн их дэмждэг нь байх. Хүн төрөлхтөн гал эзэмшин харьцаж сураад сая жил болсон. Харин цөмийн эрчим хүчийг нээж ашиглаад зуун жил ч болоогүй боловч энэ хугацаанд техник технологийн дэвшил сая жил эзэмшсэн галнаас илүү аюул багатай, хяналттай ашиглах боломжтой болголоо. Цаашдаа ч улам боловсронгүй болно. Тиймээс Монгол Улс уран олборлож, экспортлож, улмаар Монголдоо ч цөмийн эрчим хүч үйлдвэрлэж, экспортлох боломжтой гэж үздэг.

-Цөмийн хог хаягдал, цацраг идэвхитэй олборлолт гээд ард иргэд эсэргүүцээд байдаг шүү дээ?

-За хоёулаа ярьсаар цэвэр мэргэжилтнүүдийн ярилцдаг шийддэг асуудал руу хазайж орох нь. Мэргэжлийн бус ч шинжлэх ухааны наад захын ойлголтоор бол цацрагын үндсэн фон гэж байдаг. Уран олборлох газар ялимгүй өндөр, бусад газар ерөнхийдөө харилцан адилгүй ч тодорхой цацрагийн фонтой. Бүх амьд бодьгал тэр фонд дасан зохицоод, амьдраад үржээд ирсэн. Шар нунтаг ч тодорхой фонтой, олборлож буй газрын фоноос хэтрэхгүй. Шар нунтагаас хойш хоёр өөр боловсруулалтад ороод, идэвхижүүлж байж цөмийн түлш болдог. Тэрнийг манайд хийхгүй. Тэгэхээр уранаа олборлож борлуулахыг би дэмждэг. Ойроос гэвэл манай хоёр хөрш, Казахстан, Узбекистан уран олборлож экспортлож байна. Казахстан дэлхийн хэрэгцээний бараг тэн хагасыг ганцаараа гаргаж байна. 2022 онд зөвхөн уранаас 2.6 тэрбум ам.долларын орлого олсон байна. Нөөцөөрөө бол манайх Казахстанаас илүү байх ч боломжтой гэж мэргэжилтнүүд үздэг юм байна лээ.

–Нутгийн ард иргэд эсэргүүцдэг шүү дээ?

-Тодорхой зорилготой, гадны санхүүжилттэй бүлэглэлүүд очиж үймүүлдэг, нутгийн ард иргэдийг турхирдаг гэж би хардаг. Үнэндээ цахилгаан, машин, уурын тэрэг, радио гээд өнөөдөр бүгд мэддэг хэрэглэдэг зүйлсийг тухайн үедээ бас л ард иргэд нь эсэргүүцээд бөөн юм болж л байсан түүх бий. Таньдаг мэддэг болохоороо дайсагнахаа больчихдог л доо.

-Ураны асуудлаар Францын ерөнхийлөгч манай улсад айлчилсан. Уг айлчлалын дараагаас урантай холбоотой асуудал олны анхаарлыг их татаж байна л даа…?

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Франц улсад удахгүй төрийн айлчлал хийх гэж байна. Уг айлчлалаар олон жилийн турш шийдэгдээгүй байсан Улаанбадрах дахь ураны ордын хөрөнгө оруулалтын гэрээнд гарын үсэг зурах ажил байгаа. Тус орд газар ашиглалтад ороод бүрэн хүчин чадлаараа ажиллаж чадвал Монгол Улсын төсөвт жилдээ 700 гаруй тэрбум төгрөгийн татварын орлого оруулах боломжтой. Уран бол стратегийн том бүтээгдэхүүн. Тэгэхээр Монгол Улсын ураны салбарт НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөлд байдаг таван орныг орж ажлаасай гэж хувьдаа боддог.

-Ямар таван орныг аль орд газарт оруулна гэж…?

-ОХУ-ыг Мардайн ордод, Франц бол Улаанбадрахын ураны ордод ороод явна. БНХАУ хоёр гурван ордуудад хөрөнгө оруулалт хийхээр байгаа. Цаашлаад Англи, Америк улсыг бусад ураны томоохон ордуудад хөрөнгө оруулалт хийж ороосой гэж боддог. Эдгээр таван орон тавуулаа автомын цахилгаан станцтай улс. Өөрөөр хэлбэл цөмийн эрчим хүч үйлдвэрлэдэг орнууд. Тиймээс эдгээр орнуудын хөрөнгө оруулалтыг татсанаараа илүү том боломж манай улсад бий болно гэж харж байгаа.

-Уран гэснээс таны сонгогдсон тойрог буюу Ховдод Халзан бүргэтэйн орд газар бий. Үүнийг ашиглана, ашиглахгүй гээд янз бүрээр л бичдэг. Таны хувьд ямар байр суурьтай явдаг юм бэ?

-Засгийн газрын зүгээс тодорхой шийдвэр гаргасан юм билээ. Ер нь аливаа уул, уурхайн орд газруудыг ашиглах, хайгуул хийх эсэхийг тухайн орон нутгийн иргэдээс заавал асуух ёстой. Асуухаас гадна асуудлаа нээлттэй хоёр талдаа ярилцаж, маш сайн ойлголтыг өгсний үндсэн дээр тохиролцох ёстой. Өөрөөр хэлбэл орон нутгийн ард иргэдтэй ойлголцсоны дараа л орд газрыг ашиглах асуудлаа ярих учиртай юм. Хэрэв ард иргэд нь эсэргүүцээд, ойлголтын зөрүү үүсэж байгаа бол хайгуул болон ашиглалт явуулж огт болохгүй.

-Таны хувьд хуурамч шатахууны асуудал олон удаа ярьсан. Онцгой албан татварын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах төслийг ч өргөн барьж, улмаар таны төслийг унагасан. Дахиад энэ хуулийн төслөө өргөн барих уу?

-Миний энэхүү хуулийн төслийг Цэцээр хүчингүй болгуулсан. Тэгэхээр дахиад өргөн барих эсэхээ одоогоор шийдээгүй байна. Хамгийн гол нь хуурамч шатахууны хор хохирлын асуудлыг олон нийтэд таниулах, сайн мэдээллээр иргэдийг хангах нь илүү чухал байгаа.

-Ярианыхаа төгсгөлд нэг зүйл асууя. Эрх баригчид нийгмийн бухимдсан салбар дээр халаа сэлгээг шуурхай хийж байна. Хүнийг нь солиод асуудал өөрчлөгдөнө гэж байх уу?

-Орон нутаг, УИХ-ын сонгуулиар тухайн нэр дэвшигчийн олон жилийн хөдөлмөрөөр бий болж ялалт авдаг. Ялалт авснаараа ИТХ болон УИХ-ын гишүүнээр сонгогддог. Гэтэл энэ хүмүүсийн олон жилийн хөдөлмөрийг уландаа гишгэж, Ерөнхий сайд нь шууд тухайн орон нутгийн засаг даргыг томилож, чөлөөлж байна. Ерөнхий сайд шууд ийм шийдвэрийг бие даан гаргаж байгаа нь нутгийн өөрөө удирдах ёсонд шууд халдаж байгаа үйлдэл болоод байгаа юм. 2022 оны сүүлээр батлагдсан Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэр түүний нэгж, удирдлагын тухай хуулиар маш олон багийн болон сум, аймгийн ИТХ-ын эрх мэдлийг хязгаарласан. Цаашлаад хуучин нийгмийн босоо удирдлагын систем рүү чиглэсэн хуулийг баталсан. Тухайн үед би хэлж л байсан. Ерөнхий сайд гэдэг хүн өөрийнхөө намын ялсан орон нутгийн болоод нийслэлийн засаг дарга, удирдлагуудыг шууд халах, солих, өөрчлөх эрх мэдэлтэй болж байна шүү гэж. Яг л энэ дагуу л болж байна. Ер нь нутгийн өөрөө удирдах ёсны эрх рүү шууд ингэж халддаг байдал нь цаашдаа орон нутагт ажиллаж байгаа төрийн албан хаагчдын итгэл, зоригийг мохооно. Сум, багийнхаа иргэдийн итгэлийг хүлээгээд төлөөлөгчөөр очдог. Дараа нь аймаг руу явдаг зарчим алдагдана. Өөрөөр хэлбэл намын анхан шатны гишүүдийн итгэл, урам зоригийг хугалсан үйлдэл боллоо гэсэн үг. Тэгэхээр иймэрхүү үйлдэл дээрх хуулийн алдаатай байдал нь яваандаа МАН-ыг том доголдол руу чирнэ. Даргад ойрхон байсан нь дарга болдог зарчим МАН-д томоор үйлчилж байна.

Э.МӨНХТҮВШИН

Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ өчигдөр чуулганы нэгдсэн хуралдаанд танхимын шинэ гишүүдийн танилцуулгыг хийсэн. Ингэхдээ Хууль зүйн сайдад Б.Энхбаярыг, Хот хариуцсан сайдад Б.Дэлгэрсайхан нарын намтрыг танилцуулав. Шинээр томилогдсон сайд нарын танилцуулгатай холбоотойгоор УИХ-ын гишүүд Ерөнхий сайд болон шинэ сайд нараас асуулт асууж, үг хэлсэн. Энэ үеэр Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ “Олон хүмүүс надад хэлдэг. Энэ асуудлыг гаргаж тавьснаараа нийгмийг та нар их бухимдуулж байна. Намынхаа нэр хүндийг унагааж байгаа шүү. Намынхаа журмын нөхдүүдийг хүнд байдалд оруулж байна гэж хэлдэг. Журмын нөхдөө энэ танхимаас гаргах санал хураалтын үеэр би энд хараад сууж л байсан. Т.Аюурсайханд тэгэж хандах надад хэцүү. Байнга янз бүрийн мессэж надад ирдэг. Тэр дунд Т.Бадамжунайн гэр бүлээс “ӨШӨӨ АВНА” гэдэг мессэж надад ирсэн. Х.Нямбаатар сайд зэрэг олон хүнд ирсэн. Ийм мессэж хүлээн авах төвөгтэй байна” гэж мэдэгдсэн. Улмаар Ерөнхий сайдын энэхүү үг өчигдөр, өнөөдөр сошиалд шуугиан болж байна. Тэгвэл Т.Бадамжунайн ар гэрийхнээс үнэхээр ийм утгатай мессэж Ерөнхий сайдад ирсэн үү. Энэ талаар Т.Бадамжунайн охиноос тодрууллаа.

Тэрбээр “Би мессэж явуулсан. Гэхдээ өшөө авна гэж огт бичээгүй. Аав маань саяхан харвалт өгсөн. Тэр өдөр би Л.Оюун-Эрдэнэ рүү “Чамаас болж харвалт өглөө. Хэрэв ингээд амь нас нь эрсэдчихвэл аавынхаа амийг нэхнэ шүү” гэсэн утгатай мессэж явуулсан. Үнэхээр бухимдсан, аавыгаа өрөвдсөн. Гэтэл аавыгаа өрөвдсөн охиных нь үгээр бүхэл бүтэн Ерөнхий сайд хүн улс төр хийгээд л сууж байна. Аавынхаа төлөө хэн ч ингэж мессэж бичнэ. Гэтэл Улсын Ерөнхий сайд хүн мессэж яриад улс төр хийгээд сууж байдаг. Би энэ мессэжийг олон хүнд явуулаагүй. Л.Оюун-Эрдэнэ, Х.Нямбаатар хоёр руу л явуулсан. Үнэхээр хэлэх үг алга байна” хэмээлээ.

Т.Бадамжунайн охины Ерөнхий сайдаас “Өшөө авна” гэж бичсэн гэх мессэжийг эх сурвалжаас нь хүлээн авч хүргэж байна.

Э.МӨНХТҮВШИН

Монгол Улсын зөвлөх инженер, Ардчилсан намын Үндэсний бодлогын хорооны гишүүн, шүгэл үлээгч Ж.Энхбаттай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Ногоон автобусны асуудлаар анх нийгэмд шүгэл үлээсэн хүн бол та. Тэр утгаараа энэхүү асуудлыг олон нийтийн анхааралд өртүүлж чадсанаараа холбогдох албан тушаалтнууд ажлаа өгч, огцорлоо. Үнэхээр хариуцлагаа үүрээд огцорч байна уу, эсвэл хариуцлагаас мултрах гэж ажлаа өгөв үү?

-Монгол Улсад тулгамдсан олон асуудал байгаа. Гэтэл тулгамдсан асуудлыг барьж төрийн сайд, дарга нар хулгай хийх, бусдад давуу байдал олгох, сонгуулийн зардлаа босгож байна уу гэдэг байдлаар иргэн хүнийхээ хувьд хардсан. Тэр ч утгаараа нийтийн тээврийн салбарт шинэчлэл хийнэ гэх нэрийн дор ногоон автобуснууд оруулж ирсэн. Үүнд миний бие инженер хүнийхээ хувьд хяналт хийж, дүгнэлтүүд гаргасан. Уг дүгнэлтийнхээ үндсэн дээр холбогдох төр засгийн байгууллагуудаас мэдээлэл цуглуулах гэсэн боловч надад ямар нэгэн мэдээлэл гаргаж өгөөгүй.

Мэдээлэл хаалттай, улсын нууц гэсэн тайлбарыг өгсөн. Яагаад нийтийн тээврийн үйлчилгээг сайжруулахын тулд автобус худалдан авч байхад мэдээлэл нь нууц байдаг юм бэ гэж гайхсан. Тиймээс уг асуудлыг нууцаас гаргаач ээ гэдэг шаардлагыг цахим хуудсаараа дамжуулан олон нийтэд хүргэсэн. Олон нийтийн хувьд ч анхаарлаа уг асуудал руу чиглүүлсэн. Улмаар өөрийн цуглуулсан дүгнэлтүүдээ АТГ-т хүргүүлсэн. Ингээд хэд хоногийн дараа АТГ-аас олон нийтэд уг асуудлаар мэдээлэл хийсэн шүү дээ. Аливаа нийтийн эрх ашигтай холбоотой асуудлаар Засгийн газрын зүгээс тогтоол гаргаж байж, түүнийг нууцын зэрэглэлд авдаг. Тэгвэл энэхүү автобус худалдан авах асуудал нууцын зэрэгт орсон юм бол Засгийн газрын ямар тогтоолоор нууцад оруулсан бэ гэдгийг ил болго гэсэн. Ингээд цаашаа асуудал үүсэж, нийгмийн анхаарлыг гүнзгий татсан. Үүний эцэст холбогдох хоёр албан тушаалтан ажлаа өгч байна.

-Хариуцлагаа үүрч ажлаа өгөв үү, эсвэл хариуцлагаас мултарч ажлаа өгч байна уу гэдэг дээр та тодорхой байр суурь илэрхийлсэнгүй…?

-Нийтийн тээврийн салбарт үүрлэсэн булхай, луйвруудын дөнгөж зэс нь цухуйсан асуудал шүү. Цаана нь олон хулгай, луйврын асуудал далд хэлбэрээр оршиж л байгаа. Энэ хоёр хүн яагаад огцров гэдэг асуудлыг улс төрч хүнийхээ хувьд өөрөөр харж байна. Нэгдүгээрт, сонгууль ойртчихсон байна. Тиймээс Ардын намынхан энэ мэт үл мэдэх нөхдүүд манай намын рейтинг цаашлаад сонгуульд сөргөөр нөлөөлнө гэж үзсэн учраас огцрохыг шаардсан. Өөрөөр хэлбэл Ж.Сүхбаатар, Д.Сумъяабазар хоёр өөрсдийнхөө хүслээр ажлаа өгсөн юм биш. Харин улс төрийн шахалтаар огцорсон гэсэн үг. Гол асуудал байна. Энэ хоёр хүн огцорсноороо Улаанбаатар хотын хулгай арилахгүй. Нийслэлийн нийтийн тээврийн газар гэж хууль бусаар дүүрэн бугшсан газар байна. Тус газрын дарга нь өөрөө цагдаагаар ажиллаж байхдаа мөрийтэй тоглоом тоглож, ёс зүйн зөрчил гаргаснаасаа болж хөөгдсөн байгаа юм. Яагаад ийм ёс зүйн зөрчилтэй хүн өнөөдөр нийтийн тээврийн газрыг удирдаж байна вэ. Яагаад өнөөдөр асуудал дагуулаад байгаа компанийн удирдлагуудтай найзууд байгаа юм бэ. Энэ бол тохиолдол биш. Үүний цаана маш том сүлжээ, маш том бүлэглэл байна. Тиймээс зөвхөн Ж.Сүхбаатар, Д.Сумъяабазар хариуцлага үүрлээ гэдэг нэрийн дор огцроод энэ асуудал шийдэгдчихгүй. Цаана байгаа эдгээр хүмүүсийг бүгдийг нь хууль, хяналтын байгууллагууд шалгах шаардлагатай. Товчхондоо хоёр дарга огцорсон асуудал бол ерөөсөө МАН-ын сонгуулийн өмнө нүүрээ угаасан л асуудал.

-Одоо дараагийн хотын дарга хэн болох вэ гэдэг нь олны анхаарлыг татаж байна. Таныхаар бол дараагийн дарга ирсэн ч энэ хулгай үргэлжлэх нь ээ?

-Мэдээж дараагийн Засаг дарга МАН-аас л томилогдоно. Ингэхдээ бүр өмнөх Засаг даргынхаа ивээлд багтсан нэг цүнх баригч нь гарч ирнэ. Угаасаа намынх нь тогтолцоо тийм. Нийслэлийн намын хороо хуралдана. Хуралдаанаараа дараагийн Засаг даргаа томилоно. Тус хорооны дарга нь Д.Сумъяабазар. Энэ хүн ажлаа өгөхдөө “Дараагийн Засаг даргаа хайрлаарай” гэж тодорхой хэлсэн. Энэ нь юу гэсэн үг вэ гэхээр би хүнээ явуулна, түүнийг та бүхэн хайрлаарай л гэсэн үг шүү дээ. Нөгөөтэйгүүр НИТХ 45 төлөөлөгчтэй. Үүнээс АН-аас найм, ХҮН-ээс гурав байдаг. Тэгэхээр нийслэлийн намын хорооноос гарсан шийдвэр НИТХ-аар шууд дэмжигдэнэ гэсэн үг. Тэгэхээр Д.Сумъяабазараар Ардын нам нэг удаадаа нүүрээ угаасан ч өнгө орохгүй. Хулгай үргэлжилнэ. Үргэлжлэхдээ улам нарийн, улам томоор явагдана. Бид одоо бодит үнэнийг л хэлэх хэрэгтэй. Ерөөсөө одоо байгаа бодит байдал ийм шүү.

-Нийслэлийн намын хороо нь хуралдаад шийдвэр гаргана гэж байна. Гэхдээ хэн хотын дарга болох вэ гэдгийг Ерөнхий сайд эцэслэж шийдэх байх л даа…?

-Монгол Ардын намын Удирдах зөвлөл өчигдөр хуралдаад, бөөн маргаан өрнөж өрнөж тарсан байна. Хотоос сонгогдсон гишүүд нь уг асуудлыг хотын намын хороо өөрсдөө шийдэх ёстой. Намын удирдах зөвлөл уг асуудал орох ёсгүй гэж үзсэн байна. Үүнээсээ болоод хоорондоо маргалдаж, хурал нь тодорхойгүй хугацаагаар хойшилсон гэнэ. Тэгэхээр дараагийн хотын дарга хэн болох асуудлыг хотын намын хорооныхон нь шийдэх гээд улайраад байна гэсэн үг. Түүний цаана хэн байгаа вэ гэхээр нөгөө ажлаа өгсөн Д.Сумъяабазар л байгаа. Нөгөөтэйгүүр бид Нийслэл дээр хулгай яваад байна гэж сая харлаа, ойлголоо. Гэвч нийслэлийн дүүрэг тус бүр дээр том, жижиггүй хулгай явагдаж байгаа. Тэр дундаа дүүргүүдэд асар том хулгай явагдаж байгаа шүү. Тухайлбал, агаарын бохирдлыг бууруулна гээд бүх дүүргүүдэд агаар шүүгч шахсан. Уг асуудал одоо хууль хяналтын байгууллагаар шалгагдаж байгаа. Өнөөдрийг хүртэл Монгол Улсад нэг нам дангаараа найман жил засаг барилаа. Өнөөдөр Улаанбаатар хот битгий хэл Монгол Улсын хэмжээнд яг юу сайжирчихсан юм бэ. Юу хөгжөөд байна. Юуг эд нар хийж чадав. Ганцхан хулгай сайжирлаа, хулгай хөгжлөө, хулгайг эд нар хийж чадлаа.

Өөр юу ч хийсэнгүй. Өнөөдөр Улаанбаатар хотыг гурав ангилчихлаа. Богд уулын аманд амьдрагсад. Орон сууцанд амьдрагсад. Сүүлийнх нь гэр хороолол буюу улны хэсэгт амьдрагсад гэж. Тэгээд орж ирж байгаа төсвөө Богд уулын аманд амьдрагсадын сайн сайхны төлөө зарцуулчихна. Тэдний хүүхдүүдийн сургалтын төлбөр, тоглох талбай, сургууль цэцэрлэг гээд бүх зүйлд нь зориулна. Гэтэл гэр хороололд амьдарч буй иргэддээ яг юу хийж өгөөд байна вэ. Нийгэм үнэхээр л ийм байна. Бодит байдал энэ л байна. Үүнийг ярихгүй байх юм уу.

-Дээр дооргүй хулгай гаарлаа гээд байна. Хулгайчдад хариуцлага тооцлоо гээд хэд хэдэн албан тушаалтнууд ажлаа өгч байна. Тэглээ гээд хулгай алга болохгүй гэлээ. Тэгвэл хулгайг зогсоох, арилгах ямар гарц шийдэл байгаа юм бэ?

-Хулгайг зогсоох ганц арга бол хулгайчдыг үүрээр нь олж, хариуцлага тооцох явдал. Ганц нэг хүнийг нь барьж хорих биш. Бүлэг, үүрээр нь барьж, шалгаж, хариуцлага тооцох ёстой. Жишээлбэл, Ж.Сүхбаатар сайдын зөвлөх, туслах, багийн хүмүүс Нийслэлийн худалдан авах газарт дарга, хэлтсийн дарга гэсэн албан тушаалуудад очиж. Эдгээр хүмүүс саяны ногоон автобусыг худалдан авах ажлыг гардан зохион байгуулж. Тэгэхээр Ж.Сүхбаатар ажлаа өгөх биш түүний гар хөл болгоныг нь шалгаж, хариуцлага тооцох хэрэгтэй. Цаашлаад Ж.Сүхбаатарыг УИХ-ын гишүүнээс нь түдгэлзүүлж байгаад шалгах шаардлагатай. Ингэж хууль хэн бүхэнд тэгш үйлчилнэ. Ингэж байж хуулийнхан хүн бүрийг тэгш шалгана. Тэгэхгүйгээр зөвхөн нэг дээлээ тайлснаараа хариуцлага үүрчихлээ гэж эндүүрэх хэрэггүй. Уг асуудлыг ч ингээд орхиж болохгүй. Тэгвэл Монгол Улсад хулгай гэдэг зүйлийг таслан зогсоох боломж байхгүй. Гарсаар байна, нарийссаар л байна.

-ЖДҮ, Хөгжлийн банк, Боловсролын зээлийн сан, нүүрсний хулгай, ногоон автобус гээд салбар бүрийн хулгай нийгэмд ил тод ээлж дараатай гарч ирсээр байна. Тэгвэл дараагийн хулгай аль салбараас ямар хулгай илрэх бол. Та шүгэл үлээгчийнхээ хувьд дараагийн хулгай үүрлэсэн салбар аль нь гэж бодож байна вэ?

-Миний хувьд дараагийн том хулгай шахмал түлш буюу Эрчим хүчний салбараас гарч ирнэ гэж хардаж байгаа. Салбар хариуцсан сайд нь гаднаас коксон нүүрс импортоор авч, Улаанбаатар хотын тодорхой бүсүүдэд туршилт явуулна гэдгээ улаан цагаан хэлж байгаа. Бүр том алдаа гарахаас сэргийлж хэсэг бүлэг бүс газар туршилт явуулаад үзье гэж чичрээд байгаа шүү. Үгүй ээ, Улаанбаатар хотын иргэд туршилтад ордог хархнууд уу. Туршилт хийх гээд байгаа юм бол хүн дээр биш лабораторид хий л дээ. Мэргэжлийн байгууллагууд нь үүнд судалгаа шинжилгээ хийгээд дүгнэлт гаргалдаа. Дараа нь үнэхээр хоргүй, хохиролгүй гэж үзэж байгаа бол амьдрал дээр шууд үүнийгээ нэвтрүүлэлдээ. Юун туршилт вэ. Үнэхээр стандарт, шаардлага хангаж байгаа бол шууд нэвтрүүлэлдээ. Энэ бол хүний эрхийн ноцтой зөрчил. Туршилт хийгээд үзье гэж хэлсэнийхээ төлөө энэ сайд өнөөдөр ёс зүйн хариуцлага үүрээд ажлаа өгөх ёстой. Гэтэл үүнийг нь эсэргүүцдэг хүн ч алга. Эсэргүүцсэн ч хамаагүй бид туршилтаа хийх л болно гээд гүрийгээд дайрч байна. Ийм төр, ийм сайд гэж дэлхийд л лав байхгүй. Ганц байгаа нь Монголд л байна. Жишээлбэл, Японд аль нэг дарга нь гарч ирээд ийм бүтээгдэхүүнээ эхлээд энэ хэсэг хотын иргэдэд туршаад үзье. Болж байвал Япон даяараа хэрэглэцгээе гэж хэлбэл яах бол. Түүнд шууд хорих ял өгнө. Эсвэл галзуурсан байна гээд эмнэлэгт хүргэх байх шүү. Гэтэл манайд төрийн сайд хүн улаан цагаан иргэд дээрээ туршилт хийх гээд байхад, түүнийг нь болиулах нам, засаг гэж алга байна. Энэ нь цаанаа асар том хулгай явагдах гэж байна гэж хардаж байгаа. Утааг багасгах арга байж болно. Гэхдээ туршилт гэдэг үгийг ашиглаж, иргэдийгээ айдаст автуулах шаардлага байгаа юу гэдгийг эхлээд нэг бодох хэрэгтэй.

-Энэ олон хулгай луйвар өдөр бүр нийгмийн анхаарлыг татах нь өөрөө нийгэмдээ ямар сөрөг үр дагавар авчирч байгаа бол. Нөгөөтэйгүүр нийгмийн бухимдал дээд цэгтээ хүрвэл ирэх оны ээлжит сонгууль болох уу. Түүнээс өмнө УИХ, Засгийн газар бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорчих юм биш үү?

-Нийгэм бухимдалтай байгааг хүн болгон хэлнэ. Улаанбаатар хотын урдаас хойшоо хүртэл яваад иргэн болгоноос асуугаад үзье. Таны амьдрал сайхан байна уу, Улаанбаатар хотод аз жаргалтай амьдарч чадаж байгаа юу гэж. Тэгвэл 10 хүний найм нь таны өөдөөс шууд гаргадаг хуруунуудаа үзүүлнэ дээ. Харин үзүүлэхгүй байгаа хоёр хүн нь нөгөө дарга, сайд, хулгайчдын гар хөл болсон нөхдүүд л байгаа. Нээрээ бодит үнэн нь л энэ байна шүү дээ. Тэгэхээр Монгол Улсад үнэхээр үнэн гэдэг зүйл алга байна. Болж бүтэж байгаа юм ч алга. Хэдэн дарга нар төрийн цаанаас хулгай хийх гэж үе удмаараа төрийн эрхийг барьж байна. Нөгөөтэйгүүр сонгуулийг энэ аравдугаар сард болгох гэсэн МАН-ын нэг улс төрийн нарийн арга байхыг үгүйсгэхгүй. Сүүлийн үед хулгай яагаад ингэж их ил тод болоод байна. Хэн хүнгүй хулгайчаараа дуудуулаад байна вэ. Яагаад хулгай нийгмийн гол сэдэв болчихов. Энэ бүгд цаанаа улс төрийн зохицуулалттайгаар явж байхыг үгүйсгэхгүй. Өөрөөр хэлбэл МАН-ынхан ирэх сонгуулиар олонхын саналыг авч чадахгүй гэдгээ мэдсэн гэсэн үг. Тиймээс сонгуулиас өмнө хулгай гаарсан байна, манай танайгүй хулгайчдаасаа салахын тулд хэдүүлээ сонгуулиа хийе гээд шийдвэр гаргачихыг хэн байг гэхэв. Засгийн бүх эрх мэдэл ганцхан намд л байна шүү дээ.

Э.МӨНХТҮВШИН

 

Нийтийн удирдлагын магистр, түүхч, улс төр судлаач Т. Билэгжаргалтай улс төрийн үйл явцын талаар ярилцлаа.

-УИХ-ын намрын ээлжит чуулган нээлтээ хийлээ. Намрын чуулганаар хэлэлцэх гол асуудал юу байна. Улс төр судлаач хүний хувьд энэ намрын улс төр ямар байдлаар явах чигтэй харагдаж байна вэ?

-Энэ намрын чуулганыг хариуцлага тооцох, хэн нь хэн байсан бэ гэдгийг тодоор харуулах чуулган болоосой гэж иргэд хүсэж байна. Нийгэмд ил тод гарсан хулгай, луйвар бүгд холбогдох эзэнтэй. Хулгай хийсэн үйлдэл нь тодорхой байна. Хулгайлсан хүн нь ч тодорхой байна. Тиймээс одоо хариуцлага үүрүүлэх ёстой гэдэг иргэдийн шахалт энэ намрын чуулганы үеэр хүчээ эрс нэмэгдүүлнэ. Иргэд хариуцлага нэхээд ирэхээр эрх баригчид, улс төрчид, холбогдох этгээдүүд бүгд сандралдаж, зөвхөн өөрсдийнхөө арьсыг л хамгаалсан мэдэгдлүүдийг удаа дараа хийх байх. Ингэснээр намын эв нэглэл, ер нь аливаа бүлэг, фракцын эв нэгдлийг шууд зад татна. Ингэж задарсан нам, бүлэг, фракц болгон дундаасаа хэн нэгнээ золиосонд гаргаж л таарна. Тиймээс 2020-2024 оны УИХ-ын намрын отгон чуулган хамгийн их гал гарсан, хамгийн их биеэ өмөөрсөн, улс төржилт, попролыг дээд цэгт нь хүргэсэн чуулган болно гэж харж байгаа. Мэдээж хуулийн төслүүдийн хувьд УИХ-аар хэлэлцэгдэх эсэхээ хүлээн байгаа олон эрх зүйн актууд бий. Түүнээс хамгийн чухал нь ирэх оны төсөв. Дараа нь Сонгуулийн тухай хууль болон Улс төрийн намын тухай хуулийг дагалдах хуулийн төслүүдийг хэлэлцэн батлах нь чухал юм.

-Намрын чуулганы нээлттэй зэрэгцэн улс төрийн үйл явц хурцаар тавигдаж эхэлж байна. Тухайлбал, өчигдөр Хот хариуцсан сайд Ж.Сүхбаатар ажлаа өгөхөө мэдэгдлээ. АН-ынхан С.Зоригийн хэргийг дахин сэргээхийг шаардаж, үүгээр эрх баригч нам улс төр хийхгүй байхыг шаардлаа л даа…Тэгэхээр судлаач хүний хувьд намрын улс төрийн халалт ямар хэмжээнд, ямар үр дагавартайгаар ирэх бол гэж бодож байна вэ?

-УИХ-ын 76 гишүүнтэй. Удахгүй 126 болно. Яг өнөөгийн байдлаар Засгийн газар дэд сайд нартайгаа нийлээд нийт 40 гаруй сайд, 20 орчим яамдтайгаар ажиллаж байна. Энэ нь өөрөө ард түмний 40 хувийн саналыг авсан намын хувьд асар том бүтэц гэсэн үг

Тэр чинээгээрээ авлига, хүнд суртал, хулгай гаардаг гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Хэрэв өнөөгийн эрх баригч нам ард түмний 80 орчим хувийн саналыг авсан бол ийм хэмжээний бүтэцтэй ажиллаж болно. Энэ өөрөө улс төрийн удирдлагын онолоор тодорхойлогддог зүйл. Тэгэхээр ард түмний саналыг хэдэн хувьтай авч, түүнд тохирсон төрийн бүтцээр ажиллаж байна уу үгүй юу гэдэг чухал гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл байгуулсан төрийн бүтэц нь ард түмнийхээ саналын хувиас хэт давсан данхар бүтэц байвал хулгай, авлига, хүнд суртал тэр хэмжээгээрээ гардаг. Ард түмний саналын хувьтай энэ тэнцүү эсвэл доогуур буюу цомхон бүтэцтэй бол ийм зүйл гарах боломж тэр хэмжээгээрээ багасдаг гэж ойлгох хэрэгтэй. Тиймээс дараа дараагийн сонгуулиар гарч ирсэн нам нийт ардын саналын хэдэн хувийг авсан бэ гэдгээс нь хамааруулж, Засгийн газар, төрийн бүтцийг байгуулах шаардлагатай гэсэн үг. Манайд энэ тогтолцоо, бодлого байдаггүй. Ялсан нам ялахад нь үйлчилсэн хүмүүсээ “хооллох”-оо л боддог. Түүнээсээ болж эрх мэдлийн хувиарлалтаа алддаг. Эрх мэдлийн хувиарлалтаа алдсан нам зөв бодлого, хууль гаргасан ч төрийн үйлчилгээ, чанар, нэр хүнд нийгэмд улам доош орсоор байдаг.

-Та мэргэжлийн хүний хувьд ерөнхий онолын агуулгатай зүйл ярилаа. Ярианы эхэнд хэлсэн шүү дээ. Ард түмэн хариуцлага л нэхэж байна гэж. Эхнээсээ сайд, дарга нар хариуцлагаа үүрээд албан тушаалаа өглөө. Нэг талдаа зөв юм шиг. Нөгөө талдаа хариуцлагаас улам өөрийгөө чөлөөлж байгаа мэт харагдаж байна л даа. Үүнд та ямар тайлбар өгөх вэ?

-Хариуцлага нэхэж байгаа ард түмний гол хүсэл нь яг юу юм бэ гэдгийг бид ойлгох хэрэгтэй. Зарим нь ажлаа өг, огцор гэж байна. Зарим нь ажлаа өгөөд хуулийн хариуцлага үүрээрэй гэж байна. Тэгэхээр ард түмэн хариуцлага нэхэж байгаа бол яг ямар хариуцлага хүсээд байгаагаа эхлээд тодорхой болгох хэрэгтэй. Ж.Сүхбаатар сайд ажлаа өгнө гэж байна. Энэ хариуцлага үүрч байгаа хэлбэр мөн үү. Үнэхээр ард түмэн түүнийг огцрохыг л хүсэж байсан гэж үү. Яагаад энэ хүн ажлаа өгөхөөр болов гэдгийг хэрсүү ойлгох хэрэгтэй. Магадгүй зарим хүмүүс Ж.Сүхбаатар сайдын судлаа өгчихлөө гэхээр хариуцлага үүрчихлээ гээд энэ асуудлыг мартана. Ийм байвал бид хэзээ ч хариуцлага хэн нэгэнд үүрүүлж, эсвэл хэн нэгнээс хариуцлага нэхэх боломжгүй болчихож байгаа юм. Ард түмний тодорхойгүй хүслийг өнөөгийн улс төрчид өөрт ашигтайгаар эргүүлээд сурчихсан байна. Ерөнхийлөгч болохын тулд Ерөнхий сайдын албаа өгдөг. Өгөхдөө хариуцлага үүрч байна гэдэг нэрийн дор огцордог. Төсөв захиран зарцуулагч болохын тулд УИХ-ын гишүүнийхээ ажлыг өгдөг. Үүнийгээ би илүү сайн ажил хиймээр байна гэсэн хоосон попрол явуулж байгаад л Нийслэлийн Засаг дарга болчихдог. Үүнээс юу ойлгогдож байна вэ гэхээр ард түмний хариуцлага нэхэж байгаа хүслийг улс төрчид өөрт ашигтайгаар эргүүлж чадаж байгаа юм. Улс төрчид юу хийхийг хүсэж байна, тэр болгоноо хийх арга чаргаа ард түмний хүсэл сонирхол, эрх ашигт тулгуурлаад гаргаад ирж чаддаг болж. Энэ бол нийгмийн, улс орны хамгийн том аюул.

-Тэгэхээр Ж.Сүхбаатар сайд ажлаа өгч байгаа нь угтаа хариуцлагаас мултарч байгаагийн нэг хэлбэр гэж ойлгох уу?

-Шуудхан хэлэхэд Ж.Сүхбаатар гэх хүн хулгай хийж байгаад үйлдэл дээрээ баригдчихсан гэж ойлгож болно. Хулгайч үйлдэл дээрээ баригдахаар яах ёстой вэ. Ямар ч яриангүй шууд хуулийн хариуцлага хүлээнэ. Дэлгүүрээс нэг шил архи хулгайлж байгаад баригдсан нөхрийг цагдаа дуудаад шууд хариуцлагыг нь үүрүүлдэг биз дээ. Гэтэл улс төрчдөд хариуцлагаас зугтах, хариуцлагыг аргалах тусгай механизм оршиж байдаг. Түүний нэг нь давхар дээл. Засгийн газрын сайд нарын 70 орчим хувь нь давхар дээлтэй байгаа. Тэгэхээр эдгээр хүмүүсийн хууль бус үйлдэл ил тод боллоо гэхэд тэд зөвхөн сайдын суудлаа л өгнө. Ингээд л цааш хуулийн хариуцлага үүрүүлэх ямар ч боломжгүй болно. Сайдын суудлаа өгчихөөр манай ард түмэн түүнийг хариуцлага үүрээд явчихлаа гэж ойлгоно. Нийгмийн ухамсар, хандлага доогуур байгаа болохоор эрх баригчид, улс төрчид өөрсдийнхөө хүслээр амьдарч болоод байна. Тэр утгаараа давхар дээлтэй байх нь хариуцлагаас зугтах том боломж гэдгийг Ж.Сүхбаатар сайд харууллаа. Хариуцлагаас өөрийгөө яаж мулталч чадаж байгааг Ж.Сүхбаатар сайдын мэдэгдлээс сонссон байх.

-Ж.Сүхбаатар сайд ямар мэдэгдэл хийсэн гэж. Та түүнийг нь яагаад хариуцлагаас мултарч байна гэж ойлгоод байгаа юм бэ?

-Би хэлсэн. Энэ хүн хулгай хийж байгаад баригдсан. Өөрөө ч үүнийгээ мэдэж байгаа байх. Мэдсэн учраас сайдын суудлаа бушуухан өгчихөж байна. Гэхдээ бушуу туулай борвиндоо баастай гэдэг үгтэй. Өөрийнх нь гаргасан шийдвэр бүрэн хэрэгжиж чадаагүй, түүнээс нь болоод асуудал үүссэн байхад өөрийнхөө алдааг бусад руу шууд чихэж байгаа нь ёс зүйгүй үйлдэл. Ж.Сүхбаатарын хэлсэн мэдэгдлийг судлаач хүнийхээ хувьд агуулгаар нь дүгнээд хэдэн зүйл хэлье л дээ. Нэгдүгээрт, Ж.Сүхбаатар намынхаа төлөө сайдын ажлаа өгсөн. Засгийн газрын нэр хүнд цаашлаад намын нэр хүнд улам унахаас сэргийлсэн улс төрийн тоглолт. Ингэхдээ нэгэнт явж байгаа учраас намынхаа бодлого, Засгийн газрын үйл ажиллагааг магтан дуулж өгсөн. Энэ үйлдэл нь “ах аа намайг бодоорой” л гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл би сайдын суудлаа өгөөд нийгмийн галыг өөртөө татъя. Нэгэнт тугаа тахиж байгаа учраас намаа өргөөд өөрөө явъя. Тиймээс миний арыг нам маань бүтэн даагаарай гэж ойлгогдож байгаа юм. Хоёрдугаарт, сонгууль ойртчихсон учраас улс төрийн рейтингээ бодсон мэдэгдэл хийлээ гэж харж байгаа. Би энэ ажлыг сайн хийж байсан л даа, гэхдээ олон хүний дургүйг хүргэсэн шийдвэр гаргаж байж миний ажлын үр дүн гарч ирнэ. Тиймээс би ирэх сонгуулиар дахин гарч ирэхээ бодсон учраас улс төрч хүнийхээ хувьд өнөөдөр хариуцлагаа үүрээд сайдын суудлаа өгчихье өө гэж байна. Ард түмний тархийг угаагаад сурчихсан, явцгүй улс төрчдийг дахин битгий гаргаж ирээсэй. Асуудлыг даагаад явж байгаа бол даасан шиг даачих зангарагтай улс төрчид үнэхээр алга. Бүгд дараа дараагийнхаа эрх мэдлийн төлөө өөрөөсөө бусад бүх зүйлийг солиосонд гаргаж улс төр хийж байгаа нь эмгэнэлтэй.

 

Хуульч, улс төр судлаач О.Төгөлдөртэй Сонгуулийн хуулийн өөрчлөлтөөр ярилцлаа.

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр УИХ-ын гишүүний тоог 126-д хүргэсэн. Үүнийг дагаад Сонгуулийн тухай хуульч өөрчлөгдсөн. Уг өөрчлөлтөөр сонгуулийг холимог тогтолцоогоор явуулна гэж байгаа. Хуульч хүний хувьд энэхүү өөрчлөлтийг ямар байдлаар харж байна вэ?

-Юуны өмнө гишүүдийн тоог нэмэгдүүлсэнийг хуульч, улс төр судлаач хүнийхээ хувьд дэмжиж байгаа. Энэ бол парламентыг чадавхжуулах, нэг улстөрчид оногдох эрх мэдлийн төвлөрлийг задлах эрх зүйн том алхам хийгдсэн гэж үздэг. Үүнийг дагасан өөрчлөлт ирэх жилээс бодитой мэдрэгдэж эхэлнэ. Мэдээж гишүүдийн тоог хоёр дахин нэмэгдүүлсэн учраас үйл явцын дунд алдаатай, дутагдалтай олон асуудал гарч ирж магадгүй. Тэр бүхнийг тухай бүрд нь засаад явах эрх нь УИХ-д бий. Хоёрдугаарт, шинэчлэгдсэн Сонгуулийн тухай хууль ирэх оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлнэ. Хууль хэрэгжиж эхэлсний дараа дагалдах журмыг баталдаг хуультай. Журам гэдэг бол тухайн хуулийг амь оруулагч эрх зүйн акт. Тиймээс батлагдсан хууль хэр бодитой орших вэ, амьдрал дээр ямар байдлаар хэрэгжих вэ гэдэг нь дагалдан гарах журмаас тодорхой харагдана. Одоогоор Сонгуулийн тухай хуулийн өөрчлөлтөөр сонгуулийг холимог тогтолцоогоор явуулна гэсэн ерөнхий агуулгаар шинэчилсэн. Холимог тогтолцоо дундаа яг ямар хэлбэрийг нь сонгож явах вэ гэдэг нь харин чухал асуудал.

-Сонгуулийн хууль ирэх оноос хэрэгжинэ гэж байна. Мэдээж дагалдах хууль, журам яаж гарч ирэхийг улс төрийн хүрээнийхэн анхааралтай ажиглаж байна. Тэр дундаа ирэх сонгуулийг том тойргоор явуулбал хэнд ашигтай, үр дүн нь яаж гарах бол гэж бодож байна вэ?

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн дараа улстөрчдийн хамгийн их анхаарч буй зүйл бол олныг төлөөлөх 78 гишүүнийг тойргоос сонгохдоо том, жижиг мажоритар хувилбарын аль замаар нь явуулах вэ гэдэг асуулт байгаа юм. Тэгэхээр 2020 оны сонгуульд ашигласан томсгосон мажоритар хувилбарыг сонгох нь зүйтэй гэж ихэнх судлаачид үзэж байгаа юм билээ. Энэ нь юу гэхээр дахин сонгогдох боломжоо тасралтгүй эрэлхийлж яваа одоогийн УИХ-ын гишүүд жижиг мажоритар хэлбэрээр 78 тойрогт хүч үзэх санаатай байгаа гэж ойлгож болно. Яагаад гэвэл өнгөрсөн хугацаанд тойргоо хангалттай “усалчихсан”, тойргийн сонгогчдодоо харьцангуй танил дүрийг бүтээчихсэн шүү дээ. Нэг ёсондоо жижиг тойрогт мөнгөөр “зодох” сонирхол, боломж өнөөгийн улстөрчдөд, тэр дундаа эрх баригчдад их байна.. Өөрөөр хэлбэл, жижиг тойрогт очиж өрсөлдөх нь МАН-ынханд тэр дундаа ах нарт нь илүү ашигтай. Намын нэр, намын даргын нэр хүнд гэхээс илүүтэй жалга, жалгандаа үзэлцэх нь МАН шиг “хөл” сайтай нам хамаагүй бага хохирно гэж судлаач хүнийхээ хувьд харж байгаа. Гэхдээ аль хувилбараар явах вэ гэдгийг одоохондоо эрх баригчид зарлахгүй. Он гараад, сонгууль нэлээд дөхүүлж байж зарлах байх. Энэ нь эрх баригчдад илүү ашигтай.

-Эрх баригчдын хувьд жижиг тойргийг илүү сонирхоно гэлээ. Тэгвэл бусад намуудын хувьд жижиг тойрог ашигтай гэж харж байна уу?

-Сая хэллээ, жижиг тойрогоор явах нь мөнгөтэй, тойргоо сайн усалдаг улстөрчдөд илүү ашигтай. Тэгвэл тойргоо хамгийн сайн усалж байгаа гишүүд, улстөрчид нь хэн бэ. Аль нам бэ гэдэг нь тодорхой. Мөнгөтэй улстөрчид нь хэн бэ гэдгийг ч ард түмэн надаар хэлүүлтгүй мэдэж байгаа. Тиймээс жижиг тойргоор явбал мэдээж бусад улс төрийн хүчнүүдэд болон бие даагчдад төдийлөн ашигтай биш болов уу. Тэд том тойрогт нэр хүнд, мэдлэг боловсролоо өмнөө тавьж өрсөлдөх сонирхолтой байгаа. Гэвч уг асуудлыг Монголын хоёр том нам өөрт аль болох ашигтай хувилбараар шийдэх нь тодорхой биз. Эрх баригчид Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг хийхээс өмнө буюу 2019 онд өөр байр суурь илэрхийлж байсан.

-Ямар байр суурь вэ?

-Тэд ирэх сонгуулийг томсгосон мажоритар буюу нэг тойрог олон мандаттай байх хувилбарыг дэвшүүллээ гэж байсан шүү дээ. Угтаа эл хувилбар мөнгө тараах, “царцааны нүүдэл” ашиглах боломжийг багасгах учраас иргэдэд таалагдана. Гэвч МАН-д энэ нь ашиггүй гэдгээ тэд одоо ухаарсан байх.

-Сонгуулийн томсгосон нэг тойрог гэхээр 2008 онд сонгууль явуулсан хувилбар биз дээ?

-Тэр үед буюу 2008 онд сонгууль зохион байгуулсан томсгосон мажоритар буюу нэг тойрог олон мандаттай байх хувилбар л даа. Сонгуулийг аль болох томсгосон тойргийн хэлбэрээр зохион байгуулж, сонгогчид лидер болсон улстөрчдийг сонгох, сонгогдсон хүн нь иргэдээ бүрэн төлөөлөх боломжийг бүрдүүлэх нь чухал. Ер нь Монгол Улсын хөгжилд бүсчилсэн бодлого зохимжтой гэдгийг судлаачид бид удаа дараа ярьдаг. Тиймээс ойрын хугацаанд бүсчилсэн тойргийн тогтолцоонд шилжих нь зүйтэй гэж үзэж байгаа.

-Томсгосон болон жижигчилсэн тойргийн ялгааг манай сайн ойлгохгүй хүн цөөнгүй байгаа болов уу. Та үүнд хуульч хүнийхээ хувьд тайлбар хэлэхгүй юу?

-Үндсэн хуульд ард түмэн төрөө шууд сонгож байгуулна гэж заасан байдаг. Энэ нь иргэд төрийнхөө түшээдээр хэнийг сонгох вэ гэдгээ шийднэ гэсэн үг. Тиймээс сонгуульд мажоратори тогтолцоо нэвтэрсэн. Энэхүү тогтолцоо нь сонгогч нэр дэвшиж байгаа хүмүүс дундаас хэнийг дэмжих вэ гэдгээ ямар нэг зуучлагч, намын оролцоогүйгээр шууд илэрхийлж, дэмжинэ гэсэн санаа. Томсгосон тойрог гэдэг нь нэг дүүргийг, эсвэл нэг аймгийг бүтнээр нь нэг тойрог гэж үзээд мандатын тоотой тэнцэх хүнийг дугуйлахыг хэлж байгаа юм. Жишээлбэл, Сонгинохайрхан дүүрэг олон хүн амтай учраас зургаа, Чингэлтэй дүүрэг дундаж учраас дөрвөн хүнийг дугуйлах тойрог юм. Гэхдээ энэ тогтолцоо нь сонгогчдын эрх тэгш байдлыг үгүйсгэж байна гэж үзсэн. Тодруулбал, зарим аймаг, дүүргийн иргэд зургаан хүний төлөө санал өгч, төлөөллөө сонгож байхад, Говь-Алтай гэх мэт цөөн мандаттай аймгийнхан зөвхөн нэг хүний төлөө санал өгч, УИХ-д нэгхэн төлөөлөлтэй болох нь шударга бус гэж үздэг тал байна. Тэр ч утгаараа өнгөрсөн 2020 оны сонгууль явуулахдаа улс орныг 76 жижиг тойрогт хувааж, нэг сонгогч нэг нэр дэвшигчийг сонгох хувилбар гаргасан. Энэ хоёр тогтолцооны аль алинд нь сайн болон сөрөг тал бий. Ер нь сонгуулийн тогтолцоо бүрд сайн болон сөрөг тал гэж байдаг. Сайн нь гэвэл, сонгогч хэнийг дэмжих вэ гэдгээ тухайн нэр дэвшүүлсэн нам, мөрийн хөтөлбөр, хувь хүний боловсрол, цаашлаад удам судрыг нь харж сонгох бололцоо олгодог. Харин сөрөг тал нь, танил тал, хөрөнгө мөнгө тараах хэлбэрээр сонгогчдын санал худалдан авч, тойргууд хувьчлагдах үзэгдэл жижиг тойрог дээр гардаг. Энэ нь зөвхөн мөнгөтэй хүмүүс сонгуульд ялах бололцоог нээж өгсөн. Үүнээс болж өнөөдрийн завхралын үүд хаалга нээгдсэн гэж хэлж болно. Тиймээс одоо сонгуулийг томсгосон тойргоор явуулах шаардлагатай.

-126 гишүүний 78-ыг нь мажораториар харин 48-ыг нь пропорционалиар гаргаж ирнэ. Ингэхдээ 48-ыг хаалттай эсвэл нээлттэй явуулна гэж байгаа. Аль хувилбар нь илүү дээр вэ?

-Намын жагсаалтыг нээлттэй байх уу, хаалттай байлгах уу гэдэг хувилбараа сонгуулийн хуульдаа маш тодорхой зааж өгөх хэрэгтэй. Сонгуулийн хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл яригдаж байхад хуулийн төслийн ажлын хэсэг дээр хаалттай хувилбараар жагсаалтын асуудлыг шийдэхээр ярьж байсан. Ингэхдээ хаалттай жагсаалтад багтаж байгаа 48 нэр дэвшигчээ нийтэд эрт зарлаж, ил болгох хувилбар яригдаж байсан л даа. Ингэснээр сонгогчид эртнээс мэдээлэлтэй болж, нэр дэвшигчдийг жагсаалтад анализ хийсний дүнд хүмүүст нь тулгуурлаж нам дугуйлах боломжтой гэж үзсэн. Намуудын авсан саналын хувийг нь босго оноотой нь уялдуулан хувь тэнцүүлж суудал хуваарилна. Эсэргээрээ нээлттэй жагсаалтыг сонгож болно. Гэхдээ нээлтэй жагсаалт нь сонгогчдын санал өгөх хугацаа сунаж, сонгуулийн ирцтэй холбоотой асуудал үүсэх эрсдэлтэй гэж судлаачид үздэг. Мөн саналын хуудсанд маш олон тэмдэглэгээ хийх тул энэ хэрээр хүчингүй саналын хуудас маш их гарах эрсдэлтэй. Энэ бол бодит эрсдэл. Манайхан нэг хүн дугуйлах гэж будилдаг. Гэтэл 2-оос дээш хүн бүрийг дугуйлна гэхээр хүчингүй саналын хуудас 10-аас зургаа болох нь энүүхэнд болов уу. Тиймээс хаалттай жагсаалт гаргаад, жагсаалтад багтсан хүмүүсээ эрт зарлах хувилбараар явуулах нь төсөв, цаг, ирцийн хувьд илүү ашигтай.

-Намын жагсаалтад эмэгтэйчүүдийн 30 хувийг дуустал эрэгтэй, эмэгтэй гэж дараалуулж бичнэ гэдэг заалтыг оруулж өгөх ёстой гэж яриад байгаа. Намууд үнэхээр жагсаалтаа хүйсээр сөөлжүүлэн бичих үү?

-Сонгуулийн хуульд намын жагсаалтад эрэгтэй, эмэгтэй хүйсийн харьцааг 1:1 гэсэн байдлаар тусгах дээр ихэнх судлаачид, хууль санаачлагчид, ажлын хэсгийнхэн санал нэгдэж байсан. Ингэснээр намын жагсаалтад эмэгтэйчүүдийн эзлэх хувийнхаа дагуу эрэмбэлэгдэхдээ нэг эрэгтэй, нэг эмэгтэй нэр дэвшигч гэсэн байдлаар бичигдэнэ гэсэн үг. Тиймээс дараагийн парламентад урд нь байгаагүй олон эмэгтэй гишүүд орж ирэх нөхцөл бүрдэх боломжтой гэж харж байгаа.

Парламент бол нийгмийн бүлэг, сегмент, газар нутгийн төлөөллийг бүрэн хангах учиртай. Одоогийн харьцаагаар бол 17 хувийг нь л эмэгтэйчүүд эзэлж байна. Энэ бол тэгш оролцоо, тэгш төлөөлөл огтоос биш. Мөн эцэст нь сонгуулийн сурталчилгаатай холбоотой асуудлуудыг нэг тийш болгосноор Сонгуулийн хууль бүрэн зургаараа бэлэн болж, ирэх оны гуравдугаар сар гэхэд эцэслэгдэх болов уу.

Э.МӨНХТҮВШИН