Author: ЭНХТӨРИЙН МӨНХТҮВШИН

Өнөөдөр нүүрсний сонсгол албан ёсоор эхэлнэ. Хамгийн эхлээд УИХ-ын гишүүн асан Д.Бат-Эрдэнийн эзэмшдэг орон нутгийн өмчит “Таван толгой” ХК-тай холбоотой асуудлыг нүүрсний сонсголоор хэлэлцэх юм. Тус асуудлыг сонсголын хүрээнд дөрвөн хоног үргэлжлүүлэн явуулахаар байгаа. УИХ-аас байгуулагдсан нүүрсний асуудлыг судлах хянан шалгах Түр хорооны дарга Б.Энхбаяр эл сонсголоор “Таван толгой” компанийн нүүрс олборлолт, борлуулалт, тээвэрлэлт, экспортын үйл ажиллагаа болон бусад бараа ажил, үйлчилгээ, худалдан авалтын үйл ажиллагааг сонсоно гэдгээ мэдэгдсэн. Нийт 62 хүнийг гэрчээр дуудсаны олонх нь Ардчилсан намын угшилтай улстөрчид багтаад буй. Өөрөөр хэлбэл, нүүрсний сонсголоор эхлээд Ардчилсан намын угшилтай улс төрчдийн асуудлыг хэлэлцэнэ гэсэн үг. Үүнтэй холбоотойгоор УИХ дахь АН-ын бүлгийн гишүүд эхлээд манай намын угшилтай улс төрчтэй холбоотой асуудлыг хэлэлцэх гэж байгаа бол уг сонсголыг дэмжихгүй гэдгээ илэрхийлсэн. Юутай ч өнөөдөр сонсгол болно. Нөгөөтэйгүүр Засгийн газар орон нутгийн өмчит “Таван толгой” ХК-д Бүрэн эрхт төлөөлөгч томилон ажиллуулсан ч удалгүй буцаан татсан. Учир нь, “Таван толгой” ХК нь “Эрдэнэс Тавантолгой” ХК-ийн эзэмшил газар руу хилийн зурвас хэтэрч олборлолт хийсэн гэдэг маргаан нь хуулийн байгууллагаар шалгагдаж, төлбөр барагдуулах ажил дуусах шатандаа орсон байсан тул Засгийн газраас томилогдсон БЭТ-д хийх ажил байгаагүй гэж хэлж болно. Нүүрсний сонсголыг хоёр үе шаттай зохион байгуулна. Эхний сонсголыг өнөөдөр эхлүүлэх бол хоёр дахь сонсголыг аравхоёрдугаар сарын 18-22-ны өдөр зохион байгуулахаар тогтсон.

УИХ-ын нүүрс олборлолт, борлуулалт, тээвэрлэлт, экспортын үйл ажиллагаа болон бусад бараа, ажил, үйлчилгээ худалдан авалтын үйл ажиллагаанд хяналт шалгалт хийх үүрэг бүхий хянан шалгах Түр хороо байгуулагдсан. УИХ-ын гишүүн, Хууль зүй дотоод хэргийн сайд Б.Энхбаярыг тус хянан шалгах Түр хорооны даргаар томилсон. Энэ удаагийн сонсголд ажиллах шинжээчид өмнөх Ажлын хэсгийн шинжээчдийн дүгнэлттэй танилцсан эсэх талаар асуухад Түр хорооны дарга Б.Энхбаяр, өмнөх Түр хорооны шинжээчдийн ажилласан 40 хуудас материал байгаа ч гарын үсгээр баталгаажаагүй. Улмаар нэгдсэн шинжээчийн дүгнэлт гаргаагүй учраас нотлох баримтын шаардлага хангаагүй хэмээн үзсэн. Мөн өмнөх шинжээчдийн бүрэлдэхүүнд ашиг сонирхлын зөрчилтэй хүн ажиллаж байсан гэж үзэж байгаа. Тиймээс энэ удаа шинжээчдийн хараат бус, мэргэшсэн байдлыг хангах чиглэлээр өргөтгөнө. Үндэсний аудитын газраас хоёр хүн, Монголбанкнаас дөрвөн хүн оролцуулах саналтай байна. Нүүрсний худалдан авалтын гүйлгээнээс гарсан мөнгөний 70 хувь нь гадаад улсууд руу шилжсэн байгаа. Тиймээс гадаад улс руу шилжсэн гүйлгээг хянах тусгай эрхтэй хүнийг Монголбанкнаас авч ажиллуулна гэсэн юм.

Э.ТҮВШИН

Улс  төр судлаач, хуульч С.Амаржаргалтай дагнасан шүүх байгуулах асуудлын хүрээнд ярилцлаа.

-Засгийн газрын тэргүүн энэ жилийг авлигын эсрэг жил болгон зарласан. Одоо он гарахад сар гаруй хугацаа үлдлээ. Үндсэндээ 2023 он шувтарч байна. Улс төр судлаач хүний хувьд Монголын авлига буурсан гэж харж байгаа юу?

-Юуны өмнө бусад орнуудын авлигын индексийг нэг хараарай. Манайх шиг огцом ухралттай орон нэг ч байхгүй байгаа. Бусад орны хувьд тэр дундаа манайх шиг авлигын эрсдэл өндөртэй орнууд болох Турк, Беларусь, Болгар зэрэг улсуудын авлигын индекс өсөхдөө нэг, хоёр байраар ухардаг. Харин буурахдаа огцом буюу 5-10 байраар урагшилдаг. Юу гэхээр Турк жишээ нь 180 орноос 100-д орсон байлаа гэж бодъё. Тэгвэл авлигын эсрэг арга хэмжээ авсанаараа ирэх жил нь 90 рүү бүр 80 руу ороод ирэх жишээтэй. Үүнийг огцом бууралт буюу урагшлалт гэж байгаа юм. Гэтэл манай орны авлигын индексийн бууралт удаашралтай буюу 1-2 байхад өсөлт нь огцом буюу 5-10 байраар явагдаж байна. Тэгэхээр бусад орны хувьд авлигал адилхан байгаа ч зоригтой тодорхой шийдвэрүүдийг гаргаснаараа авлигын индексээ огцом урагшлуулж чадаж байна.

-Авлигатай тэмцэх тогтолцоо нь өөрөө буруу байна уу?

-Харин манайд тодорхой зоригтой шийдвэр гаргадаггүй учраас авлигын индекс нь буурахдаа удаашралттай байна. Өөрөөр хэлбэл бидний авлигатай тэмцэх хөтөлбөр, бодлого зохицуулалт, тогтолцоо маань буруу, үр дүнгүй байна гэсэн үг. Өнгөрсөн 2021 онд Монгол Улс авлигын индексээрээ 180 орноос 110-т орж байсан. Харин 2022 онд 116 дугаар байрт бичигдсэн нь огцом өсөлт. Тиймээс Ерөнхий сайдын хувьд 2023 оныг авлигын эсрэг жил болгон зарласан. Энэ хүрээнд “5 Ш” ажиллагааг эхлүүлсэн. Улмаар авлигын индексийг хоёр оронтой тоо руу оруулна гэсэн зорилтыг тавьсан.

Гэхдээ миний харж байгаагаар авлига албан тушаалын хэрэгт хариуцлага тооцох арга механизм нь удаашралтай явагдаж байгаа учраас энэ жилийн тухайд Засгийн газар зорьсондоо хүрэхгүй байх. Монгол Улсын хувьд 116 гэсэн байраас буух ч хоёр оронтой тоо руу орохгүй.

-Авлига, албан тушаалын хэрэгт оногдуулж буй хариуцлагын явц удаашралтай байна гэлээ. Яагаад удаашралтай байна вэ. Хурдан шуурхай шийдвэрлэдэг байхын тулд дагнасан шүүх байгуулах шаардлагатай юу?

-Авлига албан тушаалын хэргүүдийг манай цагдаа, АТГ тодорхой хэмжээнд мөрдөөд, илрүүлж л байна. Гэтэл илрүүлсэн, шилжүүлсэн хэрэг нь прокурор дээр очоод уддаг. Цаашлаад шүүхийн шатандаа очоод ял өгч чаддаггүй. Нэг бол торгоод явуулчихдаг. Тэгэхээр энэ систем маань өөрөө авлигыг өөгшүүлээд байна. Тиймээс бид яах ёстой вэ гэхээр маш тодорхой нэг зүйл байгаа юм. Монгол Улсын Үндсэн хууль, Монгол Улсын шүүхийн тухай хуульд ч бий. Юу гэхээр, тусгайлсан буюу дагнасан шүүх байгуулж болно гэж заасан хуультай. Ийм эрх зүйн орчин нэгэнт байгаа учраас бид ашиглах ёстой. Өөрөөр хэлбэл авлига, албан тушаалын хэргийг тусгайлан шийддэг шүүх Монгол Улсад нэн даруй хэрэгтэй болчихсон гэсэн үг.

-Гэхдээ цагдаа, прокурор, шүүх байгууллага энэ төрлийн гэмт хэргийг шийдвэрлэж л байгаа шүү дээ…?

-Одоо бол Эрүүгийн болон Захиргааны хэргийг шийддэг шүүх байгууллагууд байна. Тэгвэл үүнтэй адилхан авлига, албан тушаалын хэргийг шүүдэг шүүх байгууллагатай болох цаг нь болсон. Мөн дан ганц шүүхээс гадна дээрх төрлийн гэмт хэргийг мөрддөг, шалгадаг тусгайлсан хууль хүчний байгууллагууд хэрэгтэй. Тэгэхээр бусад хэргийг шийдвэрлэдэг хууль хүчний байгууллага болон шүүхийн байгууллага авлига албан тушаалын хэргийг мөрдөж, илрүүлж, шүүж чадахгүй юм байна гэдэг нь өнгөрсөн хугацаанд тодорхой харагдаж байна шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл тэд ямар нэгэн байдлаар барьцаалагдсан байна. Ямар нэгэн байдлаар нөлөөнд автчихаж. Тиймээс авлига, албан тушаалын хэргийг үнэн зөвөөр, хурдтай, богино хугацаанд шийдвэрлэдэг хуулийн цогц байгууллагатай болох шаардлагатай байгаа юм аа. Ингэж чадвал Монгол Улсын авлигын индекс огцом буурч, Засгийн газрын дэвшүүлсэн зорилго буюу хоёр оронтой тоо руу орох боломж нээгдэнэ.

-Авлигын хэргээр дагнасан шүүх байгуулах асуудал 2020 оны сонгуулиас хойш л яригдаж байгаа. Одоо ямар шатандаа яригдаж байдаг юм бол. Засгийн газраас өргөн мэдүүлэх гэж байгаа гэж сонссон, үнэн үү?

-Хотын шинэ дарга Х.Нямбаатар Хууль зүйн сайд байхдаа уг асуудлыг илүү анхаарч, хуулийн төсөл боловсруулах ажлын хэсэг гарган ажиллаж байсан. Одоо Хууль зүйн сайд Б.Энхбаяр ахлаад явж байгаа байх. Хуулийн төсөл ерөнхийдөө бэлэн болсон гэдгийг миний танил хуульчид хэлж байсан. Тэгэхээр тун удахгүй Засгийн газраас авлигын асуудлыг дагнан шийдвэрлэх шүүх байгууллага байгуулах хуулийн төслийг УИХ-д өргөн барих болов уу. Магадгүй өнөөдрийн Засгийн газрын хуралдаанаар уг асуудлыг хэлэлцэж ч болно. Хуульч хүнийхээ хувьд уг асуудлыг нэн яаралтай хэлэлцээд шийдвэрлэх шаардлагатай гэж харж байгаа.

-Таны хувьд яагаад уг асуудлыг хурдлуулах шаардлагатай гэж үзээд байгаа юм бэ. Сонгууль дөхсөн учир авлигын асуудлаар улс төр явах гээд байна уу?

-Миний хувьд улс төр талаас нь асуудлыг харахгүй байна. Харин өнөөдөр мөрдөгдөж байгаа хууль эрх зүйн орчин болон шүүх, хуулийн байгууллагуудын тогтолцооны гажигаас болж авлигын асуудал хойшлогдох ёсгүй. Өнөөдөр авлига авсан гэх тодорхой мэдээлэл олон нийтэд цацагдаад байхад л тухайн этгээдэд хариуцлага тооцож чадахгүй байна. Тооцлоо гэхэд толгойг нь илээд өнгөрсөн шийдвэрийг Монголын шүүх гаргаж байна шүү дээ. Тухайлбал, ЖДҮ гээд л мартагдсан. Дараа нь Боловсролын сангийн зээл гээд л бас мартагдсан. Хэн, ямар албан тушаалтан энэ асуудлуудад хариуцлага тооцогдсон бэ. Нэг ч байхгүй шүү. Одоо нүүрсний хулгай гэх хэдэн арван их наядын асуудал яригдаж байна. Анх нийгэмд ил тод болохдоо хулгайчдад хуулийн хамгийн өндөр хариуцлагыг тооцно гэж байсан. Гэтэл өнөөдөр уг асуудлаар нийтийн сонсголоо ч УИХ хийж чадахгүй, гацчихсан байна шүү дээ. Үүнээс харвал нүүрсний хулгайн хэрэг нөгөө л нэг ЖДҮ шиг таг чиг болох горимдоо орчихож. Саяхан “Ногоон автобус”-ны хэрэг гарлаа. Үүнд мөн хэн хариуцлага хүлээж байна. Хэдэн хүн хорьсон л гэж байгаа. Салбарын сайдыг нь яллагдагчаар татлаа, шүүх рүү шилжүүллээ гэсэн. Шүүх дээр очоод торгох, эсвэл албан тушаалаасаа буугаад л өнгөрнө. Монголд авлигын асуудал яг л ингэж шийдэгдэж байна. Ийм байхад яаж авлига буурах вэ. Тиймээс л одоо нүүрсний сонсгол явуулахаас өмнө авлига, албан тушаалын хэргийг шийдвэрлэдэг дагнасан шүүхтэй болох хэрэгтэй. Тэгэхгүй гэвэл нүүрсний хулгайч нарт бид хариуцлага тооцож яагаад ч чадахгүй. Өнөөгийн шүүх л лав тэдэнд хариуцлага хүлээлгэж чадахгүй гэдгийг олон нийт мэдлээ.

-Дагнасан шүүх байгуулах асуудал эрх зүйн хувьд боломжтой ч амьдрал дээр биелэх боломжгүй гэдгийг зарим хүмүүс хэлж байна. Таны хувьд уг асуудлыг яаж шийдэх боломжтой гэж харж байгаа вэ?

-Шүүх байгуулагдлаа гэхэд хорин нэгэн аймаг, сумдад давхар байгуулна. Тиймээс байр савны асуудлаа яаж шийдэх юм бэ гэх мэтээр асуудлыг дэндүү жижиг талаас нь харах хэрэггүй юм. Монгол Улсын эдийн засгаас давсан авлигын асуудал байхад бид мянга эдийн засгаа сайжруулна гэж яриад яах билээ. Эхлээд авлига авсан хулгайч нартайгаа тэмцэж, үр дүн гаргаж чадвал Монгол Улсын эдийн засаг гурав дахин тэлнэ. Өөрөөр хэлбэл өнөөдөр та нэг сая төгрөгийн цалин авч байгаа бол авлигын асуудлыг шийдчихвэл гурван сая төгрөгийн цалинтай болно гэсэн үг. Энэ бол нийтийн эрх ашиг. Тиймээс өнөөдрийн жижиг сажиг тулгамдсан асуудлыг бид олж хараад, том зорилгоосоо ухарч болохгүй. Нөгөөтэйгүүр бид хуучин сэтгэхүйгээсээс салах хэрэгтэй байна. Тэр нь жолооч гэхээр бүх техникийг мэддэг, жолооддог хүн гэж боддог. Эмч гэхээр бүх өвчнийг анагаах шидтэн мэт боддог. Орчин цагт нийгмийн салбар бүр дагнасан мэргэжлийг илүүд үзэх болсон. Эмч гэвэл зөвхөн зүрхний эмч. Жолооч гэвэл зөвхөн жижиг тэрэгний ч гэх үү эсвэл автобусных гэх зэргээр дотроо задраад явна. Үүнтэй адил гэмт хэргийг дотор нь задалж, зөвхөн нэг төрөлд нь хариуцлага тооцох, маргаан шийдвэрлэх механизмыг бүрдүүлж өгөх ёстой. Нийгмийн явж буй зүй тогтлоос шүүх байгууллага ангид байна гэж яагаад ч байхгүй. Тиймээс бид цаг үеэ дагаад дагнасан шүүх байгууллагатай болох шаардлагатай.

Э.МӨНХ

Дэлхийд алдартай телевизийн олон шоу нэвтрүүлэг бий. Орон орны телевизүүд зохих ёсны төлбөр төлж албан ёсны зөвшөөрлийг нь аваад эх орондоо дуурайн явуулдаг. Түүний нэг нь “Авьяаслаг монголчууд” шоу нэвтрүүлэг. Хүнд ямар л авьяас байна, түүнийгээ үзүүлж, өөрийгөө олон нийтэд цаашлаад дэлхийд таниулах нэгэн боломж.

Гэвч энэхүү боломжийг монголчууд өөр өнцгөөр нь ойлгож, оролцож байна. Тус шоунд оролцож түрүүлбэл 100 сая төгрөгийн эзэн болно. 100 сая төгрөг гэдэг бол жирийн ард иргэдэд маш их мөнгө. Тэр тусмаа өнөө цагийн нийгэмд энэ мөнгийг авахын тулд хүн юугаа ч золиослоход бэлхэн болж. Учир нь ард түмэн ядуу байна, ядуурч байна. Ядуу учраас 100 сая төгрөгийн төлөө үхэхээс наагуур үзэлцэж байх юм. Нэвтрүүлгийн онцлог мөн оролцогчдын авьяасаа үзүүлэх төрлөөс хамаарч үзүүлбэр нь янз янз. Зарим нь 100 саяын төлөө нүцгэн бүжиглэж бусдын доог тохуу болж байхад зарим нь өнгөрсөн амьдралаа ярьж, өөрийгөө өрөвдүүлэх аргаар үзүүлбэрээ амжилттай дуусгаж чадаж байна. Ядуу ард түмнээс гарах ядуу сэтгэлгээ гэлтэй. Хамгийн аймшигтай нь 100-хан сая төгрөгийн төлөө энхрий бяцхан охидынхоо амь өрссөн үзүүлбэрийг эцэг эхчүүд нь инээж, ханиагаад үзэж байх шиг. Олон жил давтан, сургуулилалт хийж байж, тайзан дээр бэхэлгээ хамгаалалттай явагддаг циркийн хүнд үзүүлбэрийг телевизийн шоу нэвтрүүлгийн тайзнаас ямар ч хамгаалалт, бэхэлгээгүйгээр бяцхан охид шууд үзүүлж байна. Шүүж байгаа шүүгчдээс нь арай ахмад гэснээрээ Чука гавьяат л “охид минь болгоомжтой” гэж сэтгэл түгшин үзлээ. Бусад нь ердийн байдаг зүйл шиг л хүлээн авч сууна. Агаарт бэхэлгээгүй дүүжлэгдэж байгаад хийдэг циркийн үзүүлбэр олон. Гэхдээ тэр өндрөөс алдаа гаргаж уналаа гэхэд дор нь тор, зөөлөн матрас гэх мэт хамгаалалтын нууц хэсэг бий. Ядаж л доогуур нь хөвсгөр хувцастай алиалагчид хоёр гурваараа үзэгчдийг инээлгэж гүйдэг. Хэрэв өндрөөс циркчин унавал барьж авах, амь насыг нь хамгаалах давхар үүргийг алиалагчид гүйцэтгэдэг. Харин “Авьяаслаг монголчууд”-ын тайзан дээр ийм төрлийн хамгаалалт бий юу. Ямар ч хамгаалалтгүй, ердийн л нэг гэрлээр чимэглэсэн тайз байдаг гэж үзэгчид, нэвтрүүлгийн багт ажилладаг зарим хүмүүс хэлж байна лээ. Энэ үнэн бол үнэхээр аймшигтай. Бид зүгээр хүн амины хэрэг гарч болзошгүй орчинд инээлдээд сууж байгаагаас ялгаагүй. Үүнийг оролцогчид ч тэдний багш, ар гэрийнхэн ч мэдэж байгаа. Гэвч тэд хамгаалалт бэхэлгээгүй, амь өрссөн үзүүлбэр үзүүлж байж 100 сая төгрөгийг нь авна гэсэн хандлагатай байна. Гэтэл үнэндээ үр хүүхэд, энхрий бяцхан охидынхоо амь насаар дэнчин тавьж оролцуулж байгаа гэдгийг эцэг эхчүүд ээ, ухаараач. Нэг талдаа та бүхэн Хөдөлмөрийн аюулгүй байдлын тухай хуулийг ноцтой зөрчиж байна. Шоу, энтертаймент нэвтрүүлэг гэдгийг нь хэн хүнгүй ойлгож байгаа. Хүүхдүүдээ оролцуулах эсэх нь ч та бүхний дур. Гэхдээ 100-хан сая төгрөгийн төлөө бяцхан хүүхдүүдийнхээ амь насаар дэнчин тавьж байгаагаа ойлгоорой. Хатуухан хэлэхэд таны үр хүүхдийн амь насыг хэн ч хариуцахгүй. Тиймээс үнэхээр хүнд үзүүлбэр үзүүлэх шаардлагатай бол нэвтрүүлгийн багийнхнаас аюулгүй байдлаа шаард. Ядуу ч гэлээ үр хүүхдээ бид аюулгүй, эрүүл саруул өсгөх үүрэгтэй. Бусад оронд явагдаж байгаа энэ төрлийн шоу нэвтрүүлэгт оролцогчид янз бүрийн үзүүлбэр үзүүлдэг. Гэхдээ тэр бүхнийх нь цаана ХАБ-ын дүрмийг маш сайн мөрдүүлдэг. Харин манайд мөрдүүлж чаддаг бил үү. Хууль, дүрэм, аюулгүй ажиллагаа гэдгийг монголчууд ер нь мэддэг бил үү. Шоу нэвтрүүлгийн ХАБ битгий хэл хүнд, хөнгөн үйлдвэрийн салбартаа ч ХАБ-ын дүрмийг мөрдөнө гэж “гурилддаг” ард түмэн дээ.

Манай ардын арми үнэхээр хоцрогджээ. Үүний баталгаа болгож армийн сүлд дууг нь та бүхэнд сонирхуулъя.

Ардын хувьсгалын гал дунд төрсөн

Алдарт Монголын залуу арми

Анд зөвлөлтийн дайчдын хамт

Ард түмнээ дарлалаас чөлөөлсөн

Ялагдашгүй манай армийн хүч нь

Яруу алдарт намын жолоодлого

Хөрш зөвлөлтийн их тусламж

Хөдөлмөрчдийн гүн дэмжлэг байдаг… гэх үгтэй.Өнөө цагийн Монгол ардын армийн сүлд дуу нь энэ. Энэ дуугаа одоо болтол шинэ цэргүүдэд бахархалтайгаар зааж, дуулуулан алхуулж байна. Яг ямар учиртай, хэдэн онд зохиогдсон дуу вэ гэдгийг армид очсон шинэ цэргүүд буюу өнөө цагийн залуучууд яагаад ч ойлгохгүй. Ойлгохгүй байгаа нь тэдний буруу огт биш. Дээрх дуунд “Анд зөвлөлтийн дайчид” гэж өгүүлж байгаа. Тэгвэл энэ дайчид нөгөө зөвлөлт нь өнөөдөр хаана байна. Аль тэртээ 1989 онд устаж, алга болсон улсыг хэлж байгааг тэд ойлгохгүй. Яруу алдарт намын жолоодлого гэж аль намын бодлогыг хэлээд байна вэ гэж залуучууд гайхаж байгаа. МАХН-ыг хэлээд байна уу. Гэтэл энэ нам чинь Монголын сүүлчийн коммунист удирдагч болох Ж.Батмөнхийн үеийн Үндсэн хуулийн үзэл санаанаас “Нэг нам ард түмнээ жолоодож, БНМАУ-ыг удирдан чиглүүлнэ” гэсэн заалтыг авч хаясан. Гэтэл өнөө цагийн Монгол ардын арми энэ дууг сүлд дуугаа болгочихоод цэргүүдээрээ дуулуулан явна. Он цагийн алдаа гэлтэй. Өнөө цагийн залуучууд ийм утга агуулга, үгтэй дууг дуулаад омогших уу. Ийм энгийн агуулгаас л Монгол ардын арми социализмаараа царцсаныг харж болохоор байна. Зөвхөн ардын арми социализмаараа үлдсэн Монгол дахь ганц субъект биш. Үүн дээр нэмэгдээд өөрчлөгдөөгүй ноцтой хэд хэдэн салбар манайд бий.Тухайлбал, цэрэг арми, цагдаа, шорон.Дотоод бүтэц, тогтолцоо, хандлага гээд бүх зүйл нь яг л социализмаараа. Өөрөөр хэлбэл зөвлөлт маягийн буюу хүнд сурталтай, хүнийг үл хайхарсан, жирийн ардыг нийгмийн нэг эрэг шураг, илүү юм биш гэж үздэг хандлага тогтолцоо нь яг хэвээрээ байгаа гэсэн үг. Энэ үеийн цэргийн сургаал, номлол ямар байсан бэ гэхээр нэг ийм. Тухайн үед домог, шүтээн болж явсан жанжин Г.К.Жуков “Цэргийн амь нас хайран биш. Манай хүүхнүүд төрүүлчихнэ” гэж хэлж байсан. Энэ үг бол тухайн үеийн цэрэг, армийн сургууль, номлол байлаа.Цэрэг эрийн амь нас ийм л дайны үнэлэгддэг байв. Энэ номлол ОХУ-д одоо ч ид хүчтэй байна. Саяхан ОХУ-ын Төрийн Думын депутат Виталий Милонов “Манай улсын охид 18 нас хүрээд сургуульд сурах гэж бүү яараарай. Орос оронд хүн хэрэгтэй. Ирээдүйд бид асар их хүнтэй армийг бий болгох ёстой. Тэгэхийн тулд манай охид 18 хүрээд төрөх хэрэгтэй байна” гэж хэлсэн байдаг. Мөн өөр нэг Думын депутат “Хөвгүүд 18 нас хүрээд “оков”-д очих ёстой” гэжээ. Коммунист дэглэмийн үеэс л хамгийн эрүүл саруул сор болсон залуучуудыг шилж сонгож албаар цэрэгт татаж аваад цэрэг бол хүн биш, цэрэг дагахаар тэрэг дага гэдэг үг хэллэгийг гаргаж цэргийн алба хаагчдын амь насыг үнэгүйдүүлж олон аавын хүүхдийн толгойг залгиж, үлдсэнийг нь эрэмдэг зэрэмдэг болгож ээж аавд нь тушаасаар өнөөг хүрсэн. Яг ийм үзэл сурталаар Монгол ардын арми тэртээгээс өнөөг хүртэл явж ирлээ.Цэрэг, армийн үе үеийн боловсон хүчин дандаа хуучин ЗХУ-д сургуульд сурч төгссөн байдаг. Өнөө цагийн удирдлагууд нь ч гэсэн ОХУ-д сурч төгсөж ирээд ардын армид алба хашиж байна. Боловсон хүчнийхээ хангалтыг хойноос авах сонирхол нэг талдаа их байгаа. Нөгөө талдаа хойно төгссөн нөхдийн мэдлэг, арга барил, үзэл санаа өнөөгийн Монголын армид яг таг тохирч байгаа нь социализмаараа байгаагийн тод илрэл. Хуучирсан тогтолцоо, хуучирсан арга барил Монгол ардын армийг

сөнөөж байна. Өнөөдөр цэргүүдийн байрлах анги, байруудыг нэг хараарай.Ихэнх нь хуучин барилга.Саяхан алба хаагч амиа алдсан харамсалтай хэрэг гарлаа. Энэ үеэр хотын төвд байрлах цэргийн ангийн спорт заалны зураг нийгмийн сүлжээнд шуугиан боллоо. Хана, шал, тааз гээд бүгд эвдэрсэн, хуучирсан, мөөгөнцөрдсөн байна.Заалных нь цонхнуудыг гялгар уутаар таглачихсан байх. Ийм хуучин, хөгз, чийг үнэртсэн байранд ардын хүүхэд очоод яаж эрүүл байж чадах вэ. Өвлийн хүйтэнд гялгар уутаар жавраа хаасан цонхны доор хөлсөө гартал дэглүүлсэн цэргүүд очоод л эхнээсээ хатгаа тусна. Улмаар өвчин нь хүндэрч уушгиндаа орно. Ингээд л нэгэн сайхан аавын хүү өвчний улмаас өөд болно.Яг л ийм жишээ сая болсон. Монгол ардын армид ардын хүүхдийн амь ялааны аминаас доор үзэгдэх боллоо. Цэрэгт татагдаж очоод л эхний өдрөөсөө шанаа авч, дэглүүлдэг байдал нь бүр хорон болсон гэлцэх. Өмнө армид ямар дэглэлт байсан өнөөдөр ч ялгаагүй яг л тэр хэвээрээ байгаа гэдгийг хэлэх хүн олон байна. Гэтэл салбар хариуцсан сайд нь манай армид дэглэлт огт байхгүй гэж улаан цагаан худлаа хэлж байх жишээтэй. Ер нь цэргийн дэглэлт гэдэг ойлголт Зөвлөлт холбоот улсын нөлөөллийн армид л их түгээмэл дэлгэрсэн байдаг. Хүнд суртал ихтэй, хүнийг үл хайхрсан, аймшигтай дэглэлттэй атлаа цэргүүддээ байлдааны ямар ч чадвар эзэмшүүлж чаддаггүй нь харамсалтай. Үүний баталгааг Украин Оросын дайнаас тод, бодитой харж болно. Энэ дайнд ОХУ-ын цэргүүд ёстой махан таташ болж байна. Угтаа цэрэг гэдэг бол хүн. Бас нэгэн хорвоогийн бодьгал. Тиймээс цэрэг амьдрах, амьд явах жам ёсны эрхтэй.Гэтэл нэг өвгөн командлагчийн тушаалаар л дайны талбар руу оронгуут үхэж байна. Цэргээ үхэл рүү нь түлхсэн тушаалтан ямар ч хариуцлага хүлээдэггүй.Яагаад гэвэл ялаа алсан хүн хариуцлага хүлээдэг үү. Хатуухан хэлбэл тэр үхэж байгаа цэрэг ч гэсэн өвгөн удирдагч шиг жаргаж зовж өсч үржиж дурлаж хайрлаж амьдрах ёстой. Яг л ийм үзэл суртал өнөөгийн Монгол ардын армид нэвт шингэсэн гэдгийг саяны амиа алдсан цэргийн үхэл бат нот харууллаа. Хүн ёсны харилцаа, хандлага гэж манай армид тэр дундаа офицер, албан тушаалтнуудад огтхон ч алга. Тэд цэргүүддээ, энгийн арддаа ийм хүйтэн сэтгэлээр хандаж байхад тэдний төлөө цаашлаад эх орныхоо төлөө ямар ардын хүү дайнд орж амиа өгөх вэ. Хүн төрөлхтний түүхэнд олон мянган дайн тулаан болсон байдаг. Дайнаас гарах хоёрхон үр дүн бий.Ялах эс бөгөөс ялагдах.Ялагдаж байгаа цэргийн хүчний гол алдаа нь ерөөсөө л цэргээ хүн шиг үздэггүй жанжидтай нь холбоотой байсныг түүх хэлж өгнө.Хүнээ, цэргээ хайрлаж, хөгжүүлж байж л бид батлан хамгаалах салбараа батлан даана. Орчин цагт цэргийн хүчээр буюу хүний олноор дайнд ялдаг гэсэн онол устчихсан. Нөгөөтэйгүүр армийн байлдааны бэлэн байдал гэдэг нь нолийн ноль. Ийм арми дайсанд эсэргүүцэл үзүүлэх талаар бодохын ч хэрэггүй. Саяны спорт заалнаас долоон дор байр, танхимтай цэргийн анги олон байна гэхээр манай армийн зэр зэвсэг, тоног төхөөрөмж гэж ямар инээдтэй юм байдаг бол. Хуучин нийгмийн үед Монголд цэргийн анги олон байсан. Гэвч тухайн үед яаралтай хэрэгцээнд хөдлөөд явчих техник машин ховор байсан, бүгдийг нь тоноод хулгайлчихсан байдаг талаар бидний аав, ах нар дурсан ярьдаг байлаа. Гэтэл одоо ч энэ байдал нь яг хэвээрээ байна гэж бодохоор эмгэнэлтэй санагдаж байна.Тэд энх цагт ч эсэн мэнд ээж аавдаа эргэж ирэх баталгаа байхгүй. Тиймээс Монголын армид шинэчлэлт хийх хэрэгтэй байна. Армид өөрчлөлт оруулах шаардлага бий болж. Энэ өөрчлөлт, шинэчлэлтийг бид даруй, бүр нэн яаралтай хийх шаардалагатай. Учир нь орчин үеийн геополитик өнөөгийн арми удирдаж, болдого тодорхойлж яваа нөхдийн бодож байгаагаас тэс өөр болсон. Хэн ч ямар ч дайсан хаанаас ч хамаагүй босоод ирэхээр болжээ, эрхэм нөхөд өө.Үүнээс харвал өнөөгийн Монгол Улс ямар ч хамгаалалтгүй болсон байна. Шинэ сэргэлтийн бодлогоо цэрэг армиасаа эхэл. Юун түрүүнд хуучин ЗХУ болон өнөө цагийн ОХУ-д сурч төгссөн боловсон хүчин болгоноо цомхотголд оруулж, армиасаа зайлуулъя. Тэдний оронд барууны орнуудад цэрэг, армийн чиглэлээр боловсрол эзэмшсэн, мэдлэг, ур чадвартай шинэ цагийн офицеруудаар сольё. Энэ маягаар юун түрүүнд өөрчлөлт хийхгүй бол ардын арми ардын хүүхдийн амиар тоглож дуусах нь…

Э.МӨНХТҮВШИН

Нийтийн тээврийг 100 хувь хувийн хэвшилд нь өгөх хэрэгтэйг судлаачид хэлдэг. Төрд байснаараа үйлчилгээ, хүртээмж нь дээрдсэн зүйл огт харагдсангүй. Хулгай, луйвар л гаарсан салбар болж гэдгийг нийслэлчүүд бат нот ойлгосон. Мэдээж өнөө маргаашдаа шийдвэр гаргагчид тус салбарыг бүрэн хувьчилчихгүй нь тодорхой. Дээр нь метроны үлгэр яриад арав гаруй жил боллоо. Тиймээс тэр болтлоо нийтийн тээврийн үйлчилгээндээ хувийн хэвшлийг татан оруулъя. Тэр дундаа микро автобусуудад зөвшөөрлийг нь өгөөд үйлчилгээнд гаргуулъя. Нийслэлчүүд микро автобус хөлөглөдөг байсан цаг саяхан. Тэр үед нийтийн тээврийн салбар өнөөгийнх шиг хэл ам таталдаггүй, хулгай, луйвар ороогүй байсныг санаж буй байх. Гол нь иргэд, зорчигчид гэртээ, ажилдаа очих гэж даардаггүй, хүлээдэггүй, стресстдэггүй байв. Өглөө эрт ажилдаа явах дулаан, тухтай, түргэн шуурхай унаатай. Орой гэртээ автобус зогсчихно гэж айлтгүйгээр ажлаа амжуулчих боломж, нийслэлчүүдэд байлаа. Гэтэл нийтийн тээврийн асуудлаа цогцоор нь шийдэх бодлогоо гаргаагүй байж, хувь хүмүүс буюу микро автобусуудыг энэ салбараас нохой шиг хөөж явуулсан. Хотын соёлыг муухай харагдуулж байна, түргэн шуурхай явж иргэдийг айлгаж байна гэх нэрийдлээр түрий барьж олон жил дарамтад явуулсаны эцэст бүр мөсөн зогсоосон. Гэтэл өнөөдөр нийтийн тээврийн салбарт хэрэгжсэн цогц бодлого байна уу. Нөгөө соёл нь сайжирсан уу. Тэртээ 1993 онд автобусанд суух гэж “алалцдаг” байсан хандлага өнөөдөр ч яг хэвээрээ. Энэ тэгээд хөгжил мөн үү. Иргэдийнхээ амар тайван, аюулгүй зорчих боломжоос гучин жил хулгай хийж ирсэн нь саяхнаас ил тод боллоо. Хулгай хийх гэж л хувьд хөгждөг салбарыг төрд авдаг “заваан” зуршлаасаа хэзээ салах вэ, эрх баригчид аа. Боломж бүрийг хулгайлах зуршлаасаа жаахан хөндийрөөд юун түрүүнд иргэдийнхээ зорчих эрхийг хангаад өгөөч. Метроны үлгэрээ бодит болготол микро автобусуудаа явуулаад өгөөч. Ингэхдээ тодорхой стандарт, шаардлага тавиад зөвшөөрлийг нь өгчих. “Нугасандаа” зорчигчтой явдаг гэж шүүмжилдэг. Тэгвэл тэр болгондоо хатуу торгуулийн системтэй болчих. Тэд ч одоо тэгж явахгүй л дээ. Өмнөх шиг тухгүй, утаатай “амбаарууд” ч ховор болсон. Дандаа он залуу микро автобусууд явж эхэлнэ. Өөр ямар алдаа байсан, тэрийг нь засаад, микро автобусуудаа үйлчилгээнд гаргая. Нэгдүгээр эгнээгээр явдагаас нь илүү төлбөр авчих. Өнөөгийн төр авах, хураах асуудлаа харин ч нэг хүнээр хэлүүлэлтгүй болсон доо. Дарамталж хураадаг татвараа ч авах нь тодорхой биз. Гэхдээ цаана нь ашигтай байх бага ч гэсэн зайг нь үлдээчихээрэй. “Үнэхээр хэлэх үггүй болтол улс орныг удирдаж байна шүү…” гэж ярих иргэд олон. Болж байгаа салбар болгоныг төрд авч “бодийг нь хөтлөх”- дөө гаршиж ч гэж байна. Тиймээс хүлээгээд ирдэггүй, ирлээ ч багтдаггүй нийтийн тээвэртээ гоё, сайхан амлалт, мөрөөдлөө хэрэгжүүлтэл, хулгайчдынхаа учрыг олтол микро автобусаа явуулж байя, эрх баригчид аа.

Э.МӨНХТҮВШИН