Author: ЭНХТӨРИЙН МӨНХТҮВШИН

СОНИНЫ АРЫН НҮҮР: Баттай эх сурвалж тогтмол хэвлэлийг сонгосон танд баярлалаа DNN.mn

Итгэлтэй хүн гэж бий. Хэзээ ч хаана ч нэг л зангаараа. Ямар ч асуудал гарсан даагаад гардаг хүн гэж бий. Хамгийн чухал нь юу болсон, өрнөснийг бодитой хэлдэг хүн л хамгийн итгэлтэй, хамгийн түшигтэй хүн байдаг. Үүн шиг энэ олон мэдээллийн урсгал дунд өдөр тутмын сонин гэдэг хамгийн үнэмшилтэй, хамгийн итгэлтэй эх сурвалж болж чаддаг. Шинэ он шувтарч байна. Ирэх жил улс төрийн хүрээнд цоо шинэ үйл явдал болно. Гучин жил өрнөсөн УИХ-ын 76 гэх нэршил ирэх жилийн намар 126 гэх ухагдахуунаар өөрчлөгдөх гэж байна. Гишүүдийн тоог нэмэх нь парламент засаглалтай улс орны хувьд хамгийн зөв шийдвэр гэдгийг улс төрийн хүрээнийхэн болоод судлаачид, эрдэмтэд батлан ярьж байна. Сонгуулиа ч том тойргоор явуулж байгаа нь Монгол Улсын хөгжил яг одоо л гараанаасаа бодит утгаараа хөдлөх гэж байна. Нэг үгээр парламент гэдэг жинхэнэ утгаараа улс орныхоо эрх ашгийн төлөө бодлого, хуулиа гарган ажиллах боломж бүрдэх гэж байна. Тиймээс энэхүү хөгжлийн өөрчлөлтийг бүх нийтээрээ хүлээн зөвшөөрч, яг одооноос л ирээдүйнхээ төл зөв улс төр хийх, оролцох үүрэг иргэн бидэнд ирлээ. Өнгөрсөн хугацаанд жижиг тойрог ярьсан улстөрчдийн уран сайхан яруу үгсэд бид хууртаж, ирээдүйгээ баллах шахлаа. Алдаагаа олж харсан бол даруй засах арга хэмжээг авч, төр засгийн үйл хэргийг идэвхтэй үргэлжлүүлснээр улс орны хөгжил цаг алдалгүй урагшилна гэж итгэнэ. Сонгууль гэдэг нэг талд боломж олгоно, нөгөө талд боомилолт бий болгоно. Гэлээ гэхдээ Ардчилсан, эрх зүйт Монгол Улсын хувьд Үндсэн хуулиар олгогдсон эрхээ дөрвөн жил тутам эдлэх л учиртай. Энэхүү эрхээ зөв танин мэдэж, сонголтоо хийхийн тулд тулд танд цаасан хэвлэл буюу сонин хүчтэй нөлөөлнө. Хамгийн баттай эх сурвалж. Хамгийн итгэл үнэмшилтэй хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл бол сонин. Сошиалаар түгсэн мэдээлэл бүхэн эргээд уулзах эзэнгүй. Буух хаяггүй. Харин сонин хэвлэл бол буух эзэнтэй, буцах хаягтай автор. Үүнийг сонгогчид болон сонгогдох улстөрчид бүгд эрхэмлэн, сурталчилгааныхаа үнэ цэнийг тодорхойлох гэж байна. Өнгөрч буй 2023 оноо улс төрийн хүрээнд зөв дүгнэж, ирэх 2024 ондоо сонголт нь мэргэн байх болтугай.

Э.МӨНХТҮВШИН

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Багануур дүүргийн АН-ын дарга Ц.Өлзийхишиг: Төвийн эрчим хүчний 60 хувийг нүүрсээр хангадаг багануурчууд хоёр дахин илүү дулааны төлбөр төлөх ёсгүй DNN.mn

Багануур дүүргийн АН-ын хорооны дарга Цэвэгмидийн Өлзийхишигтэй ярилцлаа.

-Та Багануур дүүргийн АН-ын даргаар сонгогдоод удаагүй байна. Нийслэлийн захын дүүргийн намын ажил байдал ер нь ямар түвшинд байна вэ. Багануур дүүргийг сонгож улс төрийн идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулах болсон шалтгаан тань юу вэ. Ний нуугүй хэлэхэд дунд шатны намын байгууллагыг удирдаж ажиллана гэдэг тийм ч амар бишийг улс төрийн хүрээнийхэн бүгд мэднэ шүү дээ?

-Мэдээж амаргүй алба гэдгийг шулуухан хэлэх хэрэгтэй. 2016 оноос хойш АН ямар байгааг, ер нь Монголын ардчилал ямар түвшинд очсоныг бүгд мэднэ. АН-ын хувьд ерөнхийдөө дотоод бүтэц зохион байгуулалтаа шинэчлээд эхэллээ. Улмаар улс төрийн томоохон хүчний хувьд улс эх орны хөгжил дэх дараагийн үе шатны манлайллаа хэрэгжүүлэх ёстой. Тийм болохоор намын бүх шатны удирдлага зохион байгуулалтууд хийгдсэн. Дунд шатны намын дарга нар шинэчлэгдэж дараагийн удирдлагуудаа томиллоо.

Миний хувьд бол Багануур дүүрэгт дунд сургуулиа дүүргэсэн унаган иргэн нь. Мөн “Багануур” ХК буюу Багануурын уурхайд инженерээр ажлын гараагаа эхэлж байлаа. Миний өсч торнисон орчин юм. Гэтэл өнөөдөр дүүрэг маань ямар байгаа билээ. Бүгд л харж байна. Дүүргийн хөгжлийн төлөө өөрийн мэдлэг боловсрол, ажлын туршлага, ур чадвар, байгаа бүгдээ зориулах насан дээрээ ирлээ. Үүний төлөө АН-ын суурь үзэл баримтлал, мөрийн хөтөлбөрийн чиг баримжааг ашиглан дүүргийн хөгжлийн дараагийн үе шатыг эхлүүлэх ёстой гэж үзсэн. Өөрийн биеэр оролцох ёстой гэсэн хувь хүний итгэл үнэмшилээр шийдвэр гаргасан. Товчхондоо улс төрийн зорилго маань энэ, үүний төлөө улс төрийн ачаанаас үүрэлцэх ёстой. Нэгэнт ингэж шийдсэн миний хувьд бүгдийг даван туулах, ажлын ард гарах л үлдлээ. Эцсийн үр дүн нь нийгмийн хөгжил шүү дээ.

-Багануур дүүргийн тухайд хөгжлийн давуу талуудыг яаж харж байна?

-Багануурын уурхай 1978 онд нээгдсэн. Өнөөдрийн хувьд тус уурхай нь төвийн эрчим хүчний 60 хувийг дангаараа түүхий эдээр хангаж байна. Бахархам хөдөлмөр эрхэлж буй хамт олон. Уурхай анх ашиглалтад орсон үеэс л Монголын өнцөг булан бүрээс илгээлтийн эзэд болсон шилдэг охид хөвгүүд цуглаж Багануур хотыг бий болгосон. Илгээлтийн эздийн байгуулсан уурхай, дүүрэг юм. Монголын гал голомт болсон Багануурын уурхайд залуу халуун насаа зориулсан ах эгч нарын минь дүүрэг билээ. Өнөөдрийн байдлаар 30 мянга орчим хүнтэй, Улаанбаатар хотоос 130 км зайтай байдаг. Мөн энэ 30 мянган хүний 15 мянга орчим нь хөдөлмөрийн насны залуучууд байгаа. Өнөөдөр харамсалтай нь эдгээр залуучуудын 7600 орчим нь л ажлын байраар хангагдаж байгаа. Үлдсэн нь ажиллая гэсэн ч ажлын байр байхгүй нөхцөл байдалтай байна. Мөн Багануур дүүрэг маань зүүн өмнөд бүсийн цахилгаан дамжуулах төв сүлжээ. Энэ сүлжээгээр дамжуулан долоон аймаг 54 сумыг эрчим хүчээр хангаж байна. Энэ хүчин чадлаараа явах юм бол 200 жилийн нүүрсний нөөц байна. Дэд бүтцийн хувьд зүүн гурван аймгийг дамнасан мянганы зам явж байна. Нүүрс тээвэрлэх хамгийн зүүн талын тээврийн төмөр замын сүлжээ очсон. Ер нь бол дэд бүтцийн бодитой, ирээдүйтэй маш сайн суурьтай. Ийм орчинд дүүргийн хүн амын маань 50 хувь нь ажилгүй байгаа нь байж болохгүй асуудал л даа.

-Томоохон хотыг түшиглэн дагуул хотуудыг хөгжүүлэх нь наад зах нь их хотын түгжрэлээс зайлсхийх хамгийн сайн арга гэж судлаачид үздэг. Өнөөдөр нийслэлийн тулгамдсан асуудал бол түгжрэл. Энэ талаар таны бодол ямар байдаг вэ?

-Өнөөдөр Улаанбаатар хотод Монгол Улсын хүн амын тал буюу нэг километр квадрат талбайд 370-400 орчим хүн амьдарч байна. Энэ бол хэтийдсэн их төвлөрөл. Дөрвөн уулын дундаас хальсан асуудал. Түгжрэл, агаарын бохирдол, хөрсний бохирдол гээд хүний нийгмийн суурь хэрэгцээг хангахад бэрхшээлтэй хүндрэл чинээндээ туллаа. Гэтэл дөнгөж 130 километрийн цаана эрчим хүчний, зам тээврийн дэд бүтэц нь бүрэн шийдэгдсэн хот дүүрэг цэмцийж байна. Багануур дүүргийн 62 мянган га газар нутагт 30 мянган хүн Улаанбаатараас арав дахин сийрэг амьдарч байна. Яагаад ашиглахгүй байгаа юм бэ. Яагаад төр засгийн зүгээс тусгайлсан хөгжлийн хөтөлбөрийн тийм бэлэн суурин дээр хэрэгжүүлдэггүй юм бэ. Нөгөө дүүрэг нь ажилгүйдлийн байдалтай. Улаанбаатар хот энэ их ачааллаа өөр дээрээ хадгалалгүйгээр дагуул хотууд руугаа хуваарилах, тухайлбал Багануур дүүрэг рүү шингээж, илүү үр дүнтэй хөгжүүлж болно. Энэ бол дэлхийн өндөр хөгжсөн орнуудын жишиг. Багануур дүүрэг маань Улаанбаатар хотын тулгамдсан олон асуудлыг өөр дээрээ авч, цэгцтэйгээр маргаашийн хөгжлийн загвараа гаргаад явах бүрэн боломжтой.

-Таны ярьж байгаа бүх дэд бүтэц хөгжлийн боломжууд мөн. Төв шугам, зүүн зүгийн авто замын зангилаа, нүүрсний тээвэр гээд. Энэ бүгдийг зорчигчидтой болгох боломжтой юу?

-Өмнө нь бол зорчигчдын байсан боловч нийгэм эдийн засгийн урсгал бага учраас больсон. Гэхдээ нэг зүйл харагдаж байгаа нь зүүн гурван аймгаас ирж байгаа тээвэр ложистик, бараа таваар яагаад заавал 130 км-ийг туулаад энэ хотын бөглөрөлд ирэх ёстой юм бэ. Өдөр болгон нүүрс татаж байгаа төмөр замын боломжийг ашиглан бид бараа таваарыг Багануурт төвлөрүүлж, тээвэр ложистикийн төв бий болгох боломжтой. Орон нутгийн худалдаа эрхлэгчид, иргэд, ер нь дүүрэг, нийслэлийн аль алинд ашигтай. Энэ зүгээр менежментийн асуудал.

-Том хөрөнгө оруулалт, улс төрийн шийдвэр гэхээсээ илүү дотроо хийх менежментийн, зохион байгуулалтын асуудал гэдэг нь үнэн. Шийдвэр зориглон гаргаж чадвал Багануур дүүрэгт хөгжил ойрхон байна шүү?

-Тийм ээ. Ер нь боломж байгааг хүн бүр мэдэж байгаа. Харамсалтай нь улстөрчдийн хоосон амлалт болоод өнгөрдөг. Та сонсож байсан байх, Багануур дүүрэгт оюутны хотхон байгуулах тухай яригдаж байсан, Аж үйлдвэрийн парк мөн яригдаж байсан, Багануурын цахилгаан станц баригдаж байгаад улс төрийн шалтгаанаар барилгажилтын ажил нь зогссон. Энэ бүхэн яагаад яригдаж байна гэхээр, суурь боломж нөхцөл нь байдаг учраас яригддаг.Гол нь үүнийг ажил болгоод авч явах дүүрэг нийслэлийн түвшинд магадгүй Засгийн газрын түвшинд бодлого болгоод аваад явах эзэн байхгүй байгаа нь харагдаад байна.

-Сонгуулийн ялалт АН-д ирвэл та хамгийн түрүүнд ямар ажил хийнэ гэж төлөвлөж байна вэ?

-Миний хувьд одоо 40 нас хүрч байна. 80 орчим ажилтантай бизнесийн компани удирдаж байна. Энэ яах вэ, миний хувийн амьдрал. Манайх дөрвөн хүүхэдтэй, ам бүл зургуулаа амьдардаг. Гэхдээ яг өнөөдрийн байдалд би зөвхөн урдах амьдралаа аваад явах гэдэг түвшинд харвал нэг өөр хэрэг. Гэтэл бидний үр хүүхдийн маргаашийн ирээдүй байгаа. Эдний төлөө бид юу юу хийх ёстой вэ. АН-ын хувьд хэрвээ Багануур дүүрэг, Нийслэл, Засгийн газрын түвшинд олонх болж чадах юм бол Багануур дүүргийг цэвэр нийгэм эдийн засгийн шийдэл байдлаар нь авч явж манлайлахын төлөө зүтгэнэ. Багануур дүүргийн нийгэм эдийн засгийн судалгааг хийлгэж байна. Түрүү нь хэлсэнчлэн 7000 гаруй хүн ажилтай байгаа. Үүний дөнгөж 3000 гаруй нь төрийн болон төрийн бус байгууллагад ажиллаж байна. Гэтэл 3900 хүнийг хэн ажлын байраар хангаж байна вэ. Ерөөсөө хувиараа жижиг бизнес эрхлэгчид байгаа. Тэд маань төрөөс ямар ч дэмжлэг хүсэхгүйгээр энэ олон хүнийг ажлын байраар хангаж байна. Үнэндээ төрөөс эдгээр хүмүүст дэмжлэг хэрэгтэй. Өнөөдөр Багануур дүүргийн бизнес эрхлэгч Улаанбаатар хотын бизнес эрхлэгчээс хоёр дахин өндөр дулааны татвар төлөөд бизнесээ хийж байна. Тэгэхээр Багануур дүүргийн хөгжлийн загварууд тодорхой юм. Нэгдүгээрт, Багануурын ДЦС барих ажлыг шийдвэрлэж хувиараа бизнес эрхлэгчдэд очиж буй өртгийг бууруулах, мөн төрөл бүрийн үйлдвэрлэл хөгжүүлэх бааз суурийг бий болгох ёстой юм. Хоёрдугаарт, Багануур УБ-ыг холбосон замыг өргөтгөх, өдөр бүр нүүрс татаж байгаа төмөр замын тээврээр бараа эргэлт татаж зүүн бүсийн тээвэр ложистикийн төв болох суурийг тавих асуудлыг шийдэх. За тэгээд гэр хороолол руу тавьж буй дулаан, усны шугмыг үргэлжлүүлэн тавьж иргэдийг хувийн сууцандаа тухтай, эрүүл амьдрах боломжийг бүрдүүлэх нь хамгийн чухал. Нөгөө яригдаад байдаг Аж үйлдвэрийн парк, Оюутны хотхон ингэж байж л ажил болно. Багануур дүүрэг хотын асуудлыг боломж болгон ашиглаж, 100000 хүнтэй бие даасан хот болон хөгжих бүрэн боломжтой. Багануурчууд хөнгөн гал тэргээр ажил бизнесээ ярилцаж, төлөвлөнгөө Улаанбаатар руу зорчдог байж яагаад болохгүй гэж. Би ингэж л ирээдүйг нь хардаг.

-Багануур дүүргийг төлөөлөн УИХ-д байгаа төрийн түшээдэд энэ бүх ажлыг хийх хууль эрх зүйн боломжийг бий болгох боломж байна шүү дээ?

-Хуульчлаад 2012-2016 оны Бат-Үүл даргын үед дагуул хотуудыг хөгжүүлэх эхний алхмууд хийгдсэн. Багануур дүүргийн иргэд дагуул хот болох хүсэл эрмэлзэлтэй байгаагаа илэрхийлсэн. Үүндээр тулгуурлаж дагуул хот болгон хотын захирагч хүртэл сонгож байсан. Харамсалтай нь өнөөдөр УИХ-д иргэдийг төлөөлж байгаа хүмүүс маань хувийн ашиг сонирхлоо хараад байгаа болохоос иргэдийн хүсэл сонирхлыг хангахын төлөө ажил хийхгүй байна.

-Дүүргийн хөрөнгө оруулалтын хэмжээ ямар байдаг вэ?

-Багануур дүүргийн жилийн төсөв 14-16 тэрбум орчим байна. Үүний 11 тэрбумыг татварын орлого бүрдүүлнэ, үлдэгдэл нь хариуцсан яам, тамгын газрын багцаас орж ирдэг. 10 тэрбум нь урсгал зардалдаа явдаг. Би Атлантик сити гэдэг Америкийн нэгэн жижиг хотод очиж байсан. Тэр яагаад байгуулагдсан бэ гэхээр Америкийн баруун эргээр бизнес их хөгжсөн байдаг. Зүүн эрэгт ч гэсэн хөгжүүлэхийн тулд тус хотыг байгуулж татвараас чөлөөлснөөр бизнес хөгжих таатай орчин бүрдсэн, татваргүй учраас бизнес аялал жуулчлал хөгжөөд маш хүчирхэг эдийн засагтай хот болсон байсан.

-Амьдрах таатай орчин гэдэг бол угаас хүний мөрөөдөл, Багануур хотыг маш цэвэр цэмцгэр хот гэж бид төсөөлдөг, нэг хэсэг тийм ч байсан. Одоо бол гэр хороолол нь тэлж байгаа боловч орон сууцны хороолол гэх мэт хотын дүр төрхийг харуулах зүйл их бага харагдаж байна лээ?

-Багануурын бренд бол уурхай, бас бидний бахархал болсон цэвэр цэмцгэр хот байсан. Одоогийн манай дүүргийн хүн амын бүтэц яаж харагдаж байна гэхээр Багануур дүүрэгтэй ойролцоо 10 мянга орчим хүнтэй таван сум байгаа. Дүүргийн 9000 өрхийн 5000 орчим нь гэр хороололд, 3500-3600 орчим нь орон сууцанд амьдардаг. Өдрөөс өдөрт гэр хороолол тэлж орон сууц, барилгажилт хомс байгаа.Энэ байдлыг Багануурчууд маань мэдэж байгаа гэж бодож байна.Тэгэхээр үүнд төр бодлого хийх цаг болсон.

-Одоогийн байгаа нөхцөл байдал дээр мэдээж та хүмүүсийн үзэл бодлыг сонссон байх. Хөгжлийн бодлогыг эцсийн бүлэгт УИХ гаргана. Дүүргээс УИХ-д сонгогдсон ямар гишүүд байна вэ?

-Багануур, Налайх, Багахангай гурван дүүрэг нийлээд УИХ-ын хоёр мандаттай. Эндээс Амарсайхан, Сандаг-Очир гэдэг хоёр гишүүн сонгогдсон байгаа. Сандаг-Очир гишүүний хувьд хоёр ч удаа дүүргийн Засаг даргаар ажилласан. Дүүргийн амьдралын нөхцөл байдлыг хамгийн сайн мэдэх хүмүүсийн нэг. Уг нь ханцуй шамлан юм хийх ёстой хүн гэж миний хувьд хардаг.

-Тэгэхээр сүүлийн 7-8 жил дорвитой бүтээн байгуулалт юу ч бий болсонгүй. Нүүрсийг нь ачаад явчихдаг. Хөдөөнөөс хүмүүс нүүж ирээд гэр хороолол үүсгэдэг. Зөрөөд боловсролтой сэхээтэн хүмүүс нь Улаанбаатар руу яваад байдаг ийм нөхцөл байдалтай байна уу?

-Та түрүү нь анзаарсан байх, бид төвийн эрчим хүчний 60 хувийн түүхий эдийг хангадаг бахархалтай сайхан дүүрэг гэсэн атлаа тэнд ажиллаж амьдарч байгаа иргэд маань Улаанбаатараас хоёр дахин илүү дулааны төлбөр төлдөгийг. Ийм байж болох уу.

-Ямар учиртай юм бол…

-Том бодлого алга байна. Багануурын дулааны станцын үйлдвэрлэж байгаа өртгийн байдал тийм байгаа. Нэг ёсондоо үр ашиг муутай үйлдвэрлэлээр дүүрэг бизнес эрхлэгчдээ хангаж байна гэсэн үг. Багануурын цахилгаан станцын барилгажилт нь явж байгаа төслийг хэн нэгэн улс төржүүлээд гацаах биш барьж аваад урагшлуулах ёстой.

-Улаанбаатар хотын алслагдсан дүүрэг гэдэг нэртэй, тэгээд зогсонги байдалд орсон. Энэ асуудлаар улстөрчид бүгд л ярьж байсан. Мөн сонгуулийн өмнө маш их ярьдаг. Харамсалтай нь ажил болдоггүй. Таны хувьд бас ингээд яриад өнгөрөх хүн биш байгаа?

-Ийм үг байдаг, “Амжилттай ажил, амжилттай бизнес хийе гэвэл асуудал ол” гэж. Тэр асуудал хэр олон хүний асуудал байна гэдгээс хамаар хамгийн амжилттай ажил, хамгийн амжилттай бизнес болно гэсэн дүрэм. Яг үүнтэй адил бидэнд маш их асуудал байна. Энэ бидэнд ажил хийх, бизнесээ босгох маш их боломж байгаа гэсэн үг. Барьж аваад ажил болгох хүн л дутаад байна. Би нэг юманд харамсаж байгаа. Багануур дүүргийн АН-ын даргаар томилогдоод хэд хэдэн ажил зохион байгуулж, 100 орчим айлаар орлоо. Амьдрал ямар байна, Ямар асуудал байна гээд. Яг саяны асуудлууд үүсч байна. Бидэнд гишүүдийн авдаг хэдэн тэрбумын зээлээс жаахан нь олддог бол хийж хэрэгжүүлэх маш олон санаа байгаа тухай ярьж байлаа. Тэдэнд боломж олгох хэрэгтэй.

-Хүн амьдрах эдийн засгийн таатай орчин бүрдсэн Багануур дүүргийг бүтээж өнөөдрийн Улаанбаатараас хүмүүсийг татах улс төрийн бодлого дээр та төвлөрч байгаа юм байна гэж ойлголоо?

-АН-ын дунд шатны дарга нарын 80 орчим хувь нь залуучууд болсон. Миний хувьд зөв шинэчлэл болж байна гэж харж байгаа. Яагаад гэхээр энэ хүмүүс л ажил хийх насных гэж харж байна.Өмнөх үеийнхэн шиг аливаад хаагдаж боогдохгүй зоригтой үе. Бидний үеийн залуучууд ханцуй шамлаад ажиллахад бэлэн байна. Энэ боломжийг иргэд маань бидэнд олгох ёстой. Надад бодлого, бас боломж байгаа учраас хийе хэрэгжүүлье гэж шийдсэн.

-Төсөөлөхөд тодорхой хугацааны дараа Багануур дүүргийн хүн ам, тээвэр ложистик, эдийн засгийн өсөлт ямар түвшинд хүрсэн байх бол?

-2012-2016 онд АН Багануур дүүрэгт засаглаж байсан. Тэр үед санаачлан, энэ бодлогын эхлэл болгоод Багануур дүүргийн ерөнхий төлөвлөгөөг гаргаж нийслэлийн ИТХ-аар батлуулсан байдаг. Энэ нь 2030 он хүртэлх ерөнхий төлөвлөгөө. Энэ төлөвлөгөө ёсоор 60 мянган хүнтэй хот байхаар төлөвлөсөн. Энэ төлөвлөгөө газар дээр хэрэгжих алхам хийгдээгүй гэсэн үг. Миний хувьд Багануур дүүргийн сөрөг хүчин болох АН-ын дарга байна. Өнөөдрөөс эхлээд Багануур дүүрэгт болж байгаа, тухайлбал яг тэр 7000 ажлын байр дээр яаж ажилтай байлгах тухай бодохын оронд, тэр 7000 ажлын байранд хүмүүсийг үзэл бодлоор нь ялгаварлаж байгаа. Манай намын батлах байна уу, манай намын даргаас бичиг аваад ир, тэгээд ажилд авна ч гэх шиг. Ажилтай болохын тулд үзэл бодлоороо барьцаалагддаг байдалтай байна. Чи АН-ын үзэл бодлыг дэмжээд тэдний хуралд суух юм бол ажилгүй болно шүү гэх жишээний. Миний хувьд үүн дээр маш том акц, арга хэмжээ авч ажиллана. Хувь хүний үзэл бодол бол Үндсэн хуулиар хамгаалагдсан эрх чөлөө. Хүн үзэл бодлоороо хэзээч ялгаварлагдан гадуурхагдах ёсгүй. Олон нийтийн байгууллагуудын дэмжлэг туслалцаа хүртэл ийм байдлаар явдаг болсон. Энэ асуудлаар Олон улсын байгууллагуудад хүртэл хандана гэж бодож байгаа. Өнөөдөр Монгол хүний эрх чөлөө, чөлөөт эдийн засагт олон улсын байгууллагууд, нэг дүүргийн удирдлага халдаж болохгүй. Үүний эсрэг бол ажиллана. Сөрөг хүчний намын даргын хувьд энэ завхралыг ярьж байна, хийж эхэлнэ, шаардлагатай бол Үндсэн хуулийн цэцэд, Олон улсын байгууллагад хандаж эхэлнэ. Мөн бизнес эрхлэгчдэд боломж олгох Олон улсын бизнесийн форум, хөрөнгө оруулалтын чуулгануудыг дүүрэгтээ зохион байгуулах цаг болжээ. АН-ын мөрийн хөтөлбөрт оруулах бодлогуудыг намын хорооны гишүүд, Бодлогын зөвлөлөөр хэлэлцүүлэх, улмаар мэргэжилийн экспертүүдээр дамжуулан судалгаанууд хийж байна. Бидэнд өнөөдөр улаан гэрэл асаасан ямар асуудлууд байгаа юм. Тэрийг шийдэх ямар боломжийг нөхөд хийгээгүй юм. Үүнийгээ хий гэдгийг шаардана. Бидэнд цаашдаа хийх ёстой ямар ажлууд байгаа юм. Богино, дунд, урт хугацаанд ямар ажлууд хийх юм. Үүнийг би АН-ын даргын хувьд дүүргийнхээ иргэдтэй хамтраад хийхийн төлөө хичээх болно. Бид хамтдаа хөгжих загвараа батлах ёстой. Энэ нь иргэдээрээ хэлэлцүүлэх. АН-ын хувьд иргэдтэйгээ ойр байж, олонхоороо дэмжигдсэн ажлыг барьж авна. Тийм дэмжлэгтэй ажил бүтдэг. Хот төлөвлөлтийн бүх зургийг иргэдээрээ хэлэлцүүлээд гаргаж ирнэ. Эрх барьж байгаа төр засгийн бодлого явцгүй бол тэднийг сонгуулиар сольж л байх ёстой. Харин эрх баригчид солигдохгүйн тулд сайн ажиллах ёстой. Муу ажиллаад байхад нь солихгүй байхаар эрх баригчид ажил болж байгаа юм байна итгэж эхэлдэг. Энэ бол аюул. Өрсөлдөөний дүнд сайн бодлого гарч, сайн бодлого иргэдийн амьдралд хэрэгждэг. Ийм нөхцөлийг бий болгох эрх нь иргэдэд өөрсдөд нь байгаа. Багануурчуудад өөрсдөд нь байгаа. Үнэхээр болохгүй байгаа юмыг сайжруулах хамгийн сайн арга бол иргэдийн сонголт шүү. Үүнийг л онцлон хэлэх байна.

Э.ТҮВШИН

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Уул уурхайн сайд асан Д.Ганхуяг: Нефтьгүй ихэнх орнууд шатахууны гурван сарын нөөцтэй байдаг DNN.mn

УИХ гишүүн, Уул уурхайн сайд асан Д.Ганхуягтай шатахууны асуудлаар ярилцлаа.

-Сүүлийн бараг хагас сар үргэлжилсэн шатахууны хомсдол одоо ч хэвийн горимдоо ороогүй байна. Та өмнө Уул уурхайн сайд байсан хүн. Тэр утгаараа бензин шатахууны асуудлыг бодлогын хувьд яаж зохицуулж байсан бэ?

-Ер нь ямарч асуудлыг сэтгэл байвал зөв шийдэж болдог л доо. Дэлхий дээрх ихэнх орнууд нь газрын тос олборлодоггүй тул, тэр орнууд бүгд л шатахууны гадаад худалдаа эрхэлдэг. Энэ орнууд олон улсад тогтсон нийтлэг худалдааны аргачилаар ажилладаг. Энийг судлаад амьдралд хэрэгжүүлэх ажил юм. 2012-2015 оны хооронд Бензин, шатахууны гадаад худалдаа зах зээлийн зарчимд бүрэн шилжсэн байдаг. Сүүлийн долоон жилийн хугацаанд эрх баригчид бензиний гадаад худалдаан дээр дэвшилттэй ямар ажлууд хийсэн нь тодорхой бус байна. Өнгөрсөн хугацаанд хоёр ч удаа бензин хомсдож, хомсдолыг дагаад бензиний үнэ нэмэгдэж, энэ нэмэгдэл нь иргэдийн халаасыг сэгсэрсээр ирсэн.

-Танай нам эрх барьж байхдаа уг асуудлыг яаж шийдэж байсан юм бэ?

-2012 онд Ардчилсан нам олуулаа засаглаж эхэлсэн. Олуулаа гэдэг нь АН-ын 33 УИХ-ын гишүүн дээр Шудрага Ёс эвслийн 12 гишүүн орж байж 45-уулаа УИХ-ын олонхыг бүрдүүлж, үр дүнд нь Н.Алтанхуягийн Засгийн газар байгуулагдсан түүхтэй л дээ. Тухайн үед буюу 2012 оны эхний хагас жилд дэлхийн зах зээл дээр түүхий нефтийн үнэ өндөр нэг баррель нь 80-90 ам.долларын хооронд хэлбэлзэж байсан. Н.Алтанхуягийн шинэчлэлийн Засгийн газар стратегийн бүтээгдэхүүн болох, иргэдийн амьжиргааны өртөгт чухал нөлөөтэй бензиний жижиглэнгийн үнийг тогтвортой байлгахын тулд гаалийн татвар, ОАТ-ыг бага багаар бууруулж сүүлдээ тэглэхэд хүрч байв. Мөн тэр үед Засгийн газрын шийдвэрийн дагуу Монгол банк Уул уурхайн яам хамтарч бензин импортлогч компаниудыг бага хүүтэй зээлээр дэмжих хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж байсан.

-Бага хүүтэй зээлээр дэмжих бодлогын шалтгаан нь юу байсан юм бэ?

-Шалтгаан нь Роснефть компани нь Монголын Засгийн газраас авч буй арга хэмжээнүүдийг дагуулаад бензиний хилийн үнэ, экспортын татвар зэргийг тасралтгүй нэмсээр байсан байдаг. Үүнээс гадна 2012 оны сүүлчээр дэлхийн зах зээл дээр нэг баррель газрын тосны зах зээлийн үнэ өсч 110 ам.долларт хүрч байсан. Гэсэн хэдий ч тухайн үеийн Уул уурхайн яамны хамт олон, мөн Г.Өлзийбүрэн даргатай Газрын тосны газрынхан хамтарч зах зээлийн зарчимд нийцсэн хэд хэдэн тууштай арга хэмжээ авсанаар Роснефттэй хэлэлцээр хийж үр дүнд нь хуримтлагдсан олон асуудлуудыг шийдсэн байдаг. Шинэчлэлийн Засгийн газар байгуулагдсаны дараахан Уул уурхайн яамнаас Роснефтээс манай улсад нийлүүлж байгаа газрын тосны бүтээгдэхүүний хилийн үнэ нь зах зээлийн үнээс нэг тонн дутамд 410 орчим ам.доллараар илүү болохыг судалгаагаар тогтоосон байдаг. Ийм учраас Роснефть компаниас үнээ бууруулахыг удаа дараалан хүссэн ч амжилтанд хүрэхгүй байсан.

-Тэгэхээр нь яасан байх уу. Өөр орноос шатахуун импортлох болсон гэж үү…?

-Иймээс тэр үед яам, агентлагын зүгээс бензин импортлогч компаниуддаа зөвхөн Роснефт компаниас бензин авах биш ОХУ-ын өөр компаниуд, мөн Солонгос улсын боомт дээрээс ч бензин авч импортлоход хямд тусахаар байгаа мэдээлэлийг өгсөн юм. Энэ мэдээлэлийн дагуу манай компаниуд сайн ажиллан Роснефтээс өөр компаниудаас бензин худалдан авч импортолж эхэлсэн байдаг. Зэрэгцүүлээд бензиний нийлүүлэлтээс эрэлт нь илт илүү болж хомсдол үүсвэл нийт хэрэглэгчидийн эрх ашиг хамгийн их хохирох тул бензиний нөөцийн хэмжээг 30 хоногоор нэмэгдүүлж, шатахууны бүх төрөл буюу AИ-92, АИ-95, дизел зэрэг дээр Засгийн газар болон хувийн хэвшил хамтран байнга 60-аас доошгүй хоногийн нөөцтэй байлгах зорилготой Засгийн газрын тогтоолыг хуульд нийцүүлэн гаргуулж, хэрэгжүүлж эхэлсэн. Энэ дэлхий дээр байгаа орнуудын ихэнх нь нефть олборлодоггүй тул хомсдол үүсгэхгүйн тулд нөөц бүрдүүлдэг жишиг. Нөөц бүрдүүлэхдээ бүтээгдэхүүнээр биш, ууршилт зэрэг хорогдол багатай, аюул багатай тул түүхий нефтээр бүрдүүлдэг байна. Тухай орны хэрэглээний нийт хэмжээнээс хамааран ихэнх улсууд гурван сараас дээш хугацааны нөөцийг бүрдүүлдэг юм билээ. Хэрэглээ ихтэй том эдийн засагтай орнууд ихэвчлэн зургаан сараас доошгүй хугацааны нөөцтэй байдаг. Бензин зэрэг бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, худалдаа, борлуулалт зэрэг үйл ажиллагааг 100 хувь хувийн хэвшил хэрэгжүүлдэг бол нөөц бүрдүүлэхэд нь төрөөс нь дэмжлэг үзүүлэн хамтарч ажилладаг байсан. Гэтэл манай улсын Засгийн газрын гишүүд, улс төрчид сүүлийн үед өөрсдөө ажилдаа хариуцлагагүй хандаж бензиний хомсдол үүсгэчихээд ажлын гол ачааг үүрдэг хувийн компаниудад буруу өгч байна.

-Нээрээ л бензин, шатахуун өгөхгүй байгааг хувийн хэвшил буруутай мэтээр үзэх хүмүүс цөөнгүй байна шүү…?

-Тийм. Улмаар худалдаа, борлуулалт зэргийг хуучин социалист нийгмийн үеийнх шиг буцааж төрд авах тухай ярих болсон. Энэ бол боломжгүй зүйл. Шалтгаан нь социализмын үеийнхээс суудлын машины тоо л гэхэд хэдэн 1000 дахин өссөн. Нөгөө талаас манай шатахуун импортлон борлуулагч компаниуд мэрэгшсэн, туршлагажсан асар их хөрөнгө оруулалтыг хийсэн, хүний нөөцийнх нь ур чадвар нь ч сайжирсан. Олон ажлын байр бий болгодог, мөн энэ салбарт менежмент, технологи болон тоног төхөөрөмжийн шинэчлэл байнга явагдаж байдаг онцлогтой. Гэхдээ бараг бүх оронд энэ салбарын бизнесд тусгай зөвшөөрлөөр дамжсан төрийн зохицуулалт, хяналт бас дэмжлэг байдаг. Гол шалтгаан нь бензин нь улс орны эдийн засгийн амьдрал, иргэдийн амьжиргааны өртөгт маш их нөлөөтэй байдагтай холбоотой.

-Та хэллээ шинэчлэлийн Засгийн газраас хэрэгжүүлсэн арга хэмжээнүүд нь эрэлт, нийлүүлэлтийн харьцаанд үндэслэдэг зах зээлийн зарчимд нийцсэн учир амжилттай урагшилсан байна гэж. Одоо тийм биш байна уу?

-Түрүү нь хэлсэн ажлуудыг явуулахын зэрэгцээ Петрочайна компанид шатахуун худалдаж авах саналыг Уул уурхай яамнаас тавьж байсан. Петрочайна ХК нь энэ саналыг хүлээж авсан учраас хэлэлцээр эхэлж бензиний үнийг Сингапурын хөрөнгийн биржийн Дачин-33 түүхий нефтийн үнэнээс олон улсад тогтсон аргачилаар тооцохоор болсон байдаг. Дачин-33 гэдэг нь манай Дорнот аймгаас олборлож байгаа түүхий нефтийн хөрөнгийн биржийн үнэ. Ингээд Петрочайна компаниас бензин, дизел авахын тулд Замын-Үүдийн шилжүүлэн ачих байгууламжийг шахаж маш хурдан ашиглалтанд оруулсан шүү дээ. Ингэснээр яам, агентлагаас Роснефть компанийн удирдлагад уулзаж хэлэлцээр хийх саналыг дахин тавихад, тэд саналыг хүлээн авсан байдаг. Шалтгаан нь Монголын компаниуд ОХУ-ын өөр компаниудиас ,мөн Солонгосын боомт шатахуун худалдан авч байгаа, дээрээс нь Петрочайна-гаас шатахуун авахаар болсон гэсэн мэдээлэлийг Роснефть компани аль хэдийн авсан байсантай холбоотой. Бодит байдал дээр тэр үед Роснефть компаниас манай компаниудын авдаг нийт бензин шатахууны хэмжээ 10 гаруй хувь буурчихсан байсан гэдэг. Өөрөөр хэлбэл энэ 10 хувийг өөр нийлүүлэгчээс авдаг болчихсон байсан гэсэн үг.

-Хомсдолд орохгүй байхын тулд нөөцөө сайн бүрдүүлэх хэрэгтэйг наад захын эдийн засгийн мэдлэгтэй хүмүүс хэлнэ дээ…?

-Зах зээлийн үндсэн зарчим бол нэгдүгээрт, эрэлт нийлүүлэлтийн харьцааны тэнцвэрийг хадгалах буюу зах зээл дээр хомсдол үүсгэхгүйн тулд хангалттай нөөцтэй байх. Хоёрдугаарт, харилцан хамааралгүй нийлүүлэгч олонтой байх тусам өрсөлдөөнөөр худалдан авагч талд ашигтай хэлэлцээр хийх нөхцөл бүрдэнэ. Гуравдугаарт, сая хэлсэн эхний хоёр нөхцөлийг хангасан тохиолдолд шудрага зарчим буюу зах зээлийн үнээр бүтээгдэхүүнийг авах хэлэлцээр хийх боломтой болдог. Эндээс тэр үед манай Засгийн газар, яам, агентлаг нь эдгээр зарчмыг баримталж ажилласан нь тодорхой харагдах болов уу.

-Гадаад харилцаа гэдэг чухал. Ядаж л тухайн орны хэл устай хүн хэлэлцээр хийх байх л даа. Тухайн үеийн Газрын тосны газрын дарга нь ОХУ-ын Ленинградын их сургуулийг эдийн засагч мэрэгжлээр төгссөн орос хэлтэй хүн байсан. Харин сайд таны хувьд Япон улсад нефт боловсруулах хими технологийн инженерийн мэрэгжлээр дээд сургууль төгссөн байсан зэрэг нь зөв тохиол байсан байх даа?

-Намайг сайдаар ажиллаж байх үед ОХУ-ын тал эхний уулзалтаараа дараахь зүйлийг мэдэгдсэн.Бензиний худалдаанд дунд нь зуучилдаг Монгол-Роснефть гэдэг хамтарсан компанитай бид одоо харьцахгүй, танай яам, агентлагийн төлөөлөл болон шатахуун импортлогч компаниудын төлөөлөлтэй 45 хоногийн дараа дахин хэлэлцээр хийе. Мөн Роснефт компанийн өнөөг хүртэл Монголыг хариуцсан ажилтануудаа өөрчилнө гэж мэдэгдсэн байдаг. Саяхан буюу өнгөрсөн 2021 оны 11 дүгээр сард бас л манай зах зээл дээр шатахууны хомсдол үүссэн. Тэр үед төрийн өмчийн Эрчис Ойл гэдэг компани байгуулагдсан. Энэ компаниас болж хомсдол үүслээ гэсэн мэдээлэл гарч байсан даа. Энэ компани нь одоо юу хийж байгаа нь тодорхой бус л байна. Ингээд 45 хоног бололгүйгээр нэг сар орчмын дараа хоёр тал Москвад дахин хэлэлцээр хийж бензин шатахууны хилийн үнийг тонн дутамд 280 орчим ам.доллароор бууруулахар тохирсон байдаг. Ингэж үнэ буулгасан үндэслэл нь Итали улсын биржийн түүхий нефтийн үнэнээс олон улсын аргачилаар нефтийн бүтээгдэхүүний үнийг тохирсонтой холбоотой. Ийм замаар МУ-ын Роснефттэй хийдэг бензин шатахууны үнэ тохирох аргачилал нь зах зээлийн зарчимд шилжсэн түүхтэй. Дээрх арга хэмжээнүүдийн үр дүнд 2012-2014 оны хооронд Роснефть компаниас авдаг “Бензин, шатахууны хилийн үнийг олон улсын хөрөнгийн биржийн түүхий газрын тосны үнэнээс тооцдог болсноор”, бензин шатахууны үнийг тонн тутамд дунджаар 320 ам.доллароор бууруулж чадсанаар бензин худалдан авагч иргэдээс гарах зардлыг нэг их наяд төгрөгөөр хэмнэсэн гэсэн тооцоо гарсан байдаг.

Түүхээс харвал бид урдаас бензин шатахуун оруулж ирсэнээрээ хойноос авдаг хэмжээгээ огцом бууруулж чадсан гэдэг. Магадгүй хойно, урдаасаа тэнцүүхэн аваад байвал бензин, шатахууны асуудал хэвийн болох юм биш үү?

-Тухайн үед буюу 2013 оны хоёрдугаар улиралд БНХАУ-ын Петрочайна компаниас эхлээд дизел, дараа нь АИ-92 бензин ( МГЛ93) импортолж эхэлсэн. МГЛ93 гэдэг нь Петрочайна ХК нь Дорнот аймагт газрын тос олборлож, олборлосон газрын тосоо бүтээгдэхүүн хуваах гэрээний дагуу экспортолдог. Энэ нь эх орны баялагаар хийсэн бүтээгдэхүүн гэсэн утгатай. Тэр үед Ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдорж сонгуульд хоёр дахь удаа оролцож сонгуулийн компанит ажлаа эхлэхдээ “машиныхаа банкийг МГЛ93-аар дүүргэв” гэсэн мэдээлэл орон даяар гарч, шуугиан болж байсан шүү дээ. Монгол улс сарын хэрэглээний нийт бензин, шатахууны 96 орчим хувийг “Роснефть”-ээс авдаг байсан бол 2013 оны гуравдугаар улиралын байдлаар энэ хэмжээ 68 орчим хувь болтлоо буурч байсан. Харин 2014 оны зургаадугаар сард ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Путин Монгол улсад айлчлах үеэрээ Монголын талын төлөөлөгчидийн өмнө Роснефтийн ерөнхийлөгч И.Сечин гуайг Монголд нийлүүлдэг шатахууны хэмжээг бууруулсанаа буцааж нэмэгдүүлээрэй гэж хэлсэн байдаг. Энэ амжилт 2016 оноос хойш өнөөг хүртэл хэрхэн өөрчлөгдсөнийг мэдэхгүй. Үр дүн нь лав тааруу байна.

-Бензин, шатахуун хомсдохын зэрэгцээ орж ирж байгаанууд нь чанар муутай байна гэх шүүмжлэл иргэдээс их гарах боллоо. Үүнийг та юу гэж харж байгаа вэ?

-Бензиний чанар их муудсаар байна гэж хэрэглэгчид ярьсаар байгаа л даа. Энэ үнэн. Тирафигура гэх компани керосинийг онцгой албан татваргүй оруулж ирээд бензинд 50 хувь хүртэл хольж борлуулдаг гэж их ярьж , бичиж байсан.Иймэрхүү хольцтой чанаргүй бензинээс болж 2018, 2019 онуудад иргэдийн машины бензиний нацосс их хэмжээгээр эвдэрч хохирч байсан гэдэг. Энэ асуудлын талаар манай Б.Пүрэвдорж гишүүн л ганцаараа УИХ дээр ярьсаар байдаг. Олонх нь ер тоосон шинжгүй байгаа харагдсан. Хэрэв энэ нь үнэн бол иргэдийн өмч хөрөнгийг санаатай эвдсэн, үүнийг дэмжсэн гэмт хэрэг болох байх. Ковидын үед нэг баррел газрын тосны үнэ олон улсын зах зээл дээр эрэлт огцом унасан учраас 30 ам.доллар хүртэл буурч байсан. Гэлээ гээд бензин, шатахууны үнэ олигтой буурсан уу. Бензин нийлүүлэгч орон дайн хийж эхэлмэгц л олигопол нийлүүлэгч Роснефть компани нь ОХУ-ынх тул ядахдаа нөөцөө нэмэгдүүлэх, хоорондоо хамааралгүй нийлүүлэгчийн тоог нэмэгдүүлэх Монгол ухаан МАН-ын дарга нарт байхгүй гэж үү. Тэгсэн атлаа дандаа том дарга нараа урдаа барина. Нөгөө том дарга нарын хооронд болсон яриа нь амьдрал дээр урт настай хэрэгжих үү. Тэр тусмаа ороо бусгаа ихтэй энэ цаг үед.

-Нүүрсний экспорт нэмэгдсэнтэй холбоотойгоор түлш, шатахууны хомсдол бий болсон гэж тайлбарлах хүмүүс ч байна. Үүнд та ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Бензиний шатахууны гадаад худалдаа өнөөдөр ч гэсэн олон улсын жишгээр компани хоорондын, эсхүл компани төрийн хэрэгжүүлэгч агентлаг хоорондын ойлгомжтой гэрээ, хэлэлцээрийн дагуу явж байгаа. Уул уурхайн тэр дундаа нүүрсний олборлолт нэмэгдээд дизелийн хэрэглээ өссөнөөс болчихлоо ч гэх шиг. Дизель дээр нэг жилийн хэрэглээний өсөлтөө төлөвлөж чадахгүй бол яам, агентлаг гэж байх шаардлагагүй баймаар. Тэгээд бензин шатахууны нөөцөө төлөвлөж хэрэгжүүлж чадаагүй бол нийлүүлэгч чангалах нь ойлгомжтой асуудал. Монгол кинон дээр Хатанбаатар Магсаржав Цахиур төмөрт гамингуудтай хэлэлцээр хийх гэж байхад “Чи яагаад тэдний адууг туугаад ирэв” гэж асуухаар нь мань нөхөр “хөлгүй явган бол тэд таны үгийг илүү сонсох байх гэж бодсон” гэдэгтэй агаар нэг ойлголт шүү дээ. Бензин дээр хомсдол үүсвэл даамжирдаг, дагаад үнэ нэмэгддэг ийм гинжин зарчим үйлчилдэг.

Хөдөө дизел нэг литр нь 4700 төгрөг байсан бол, одоо 5500-аар ч олдохгүй байна гэх.Хөдөөний иргэдийн дизелийн сарын хэрэглээг сарын 20 мянган тонн гэж үзэхэд лав 16 тэрбум төгрөгөөр тэдний халаасыг хоосолсон гэсэн тоо гарна байх.

Э.МӨНХТҮВШИН

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Б.Ёндон: Нэр дэвшигч том тойрогт өөрийгөө таниулж, ялъя гэвэл цаасан хэвлэлийг сонгох нь илүү ашигтай DNN.mn

Социологч, улс төр судлаач Б.Ёндонтой ирэх жилийн сонгуулийн сурталчилгааны талаар ярилцлаа.

-Ирэх жил бид шинэ тогтолцоогоор сонгуулиа явуулахаар болж байна. Судлаач хүний хувьд уг тогтолцоог яаж дүгнэж байгаа вэ?

-Саяхан эрх баригчид сонгуулийг бүсчилсэн тойргоор буюу бидний хэлж сурсанаар том тойрогоор явуулах болсон талаар мэдээлсэн. Тэгэхээр энэ бүсчилсэн тойргоор Монгол Улс өмнө сонгууль явуулж байгаагүй. Бидний хувьд шинэ систем гэсэн үг. Мэдээж сонгуулийн ямар ч тогтолцоонд давуу болон сул тал гэж байдаг. Тухайлбал, бүсчилсэн тойргоор сонгууль явуулах нь өөрөө парламент засаглалтай оронд асар том боломжийг авчирдаг. Өөрөөр хэлбэл УИХ-ын гишүүн хуульд заасан үндсэн чиг үүргээ хэрэгжүүлэх бүрэн боломжтой болдог гэсэн үг. Одоо 76 гишүүнтэй байгаа. Бүгд жижиг тойргоос сонгогдсон ард түмний төлөөлөл. Тэр утгаараа баг, сум, хороо, дүүрэг, аймаг гэх мэт засаг захиргааны анхан болон дунд шатны асуудлыг л түлхүү ярьж, зөвшилцдөг. Энэ нь макро улс төрийн хувьд зарим сөрөг нөлөөллийг бий болгодог. Төрийн эрх барих дээд байгууллага гэдэг бол бүхэлдээ улс орны хэмжээнд бодлого гаргаж, түүнийгээ хэрэгжүүлэхэд хяналт тавих үүрэгтэй. Гэтэл улс орны хэмжээний буюу макро улс төрийн бодлого бус эсрэгээрээ жижиг улс төрийн шийдвэрүүдийг олон гаргаж байна. Тиймээс жалга довны үзэл, аймаг орон нутгийн өрсөлдөх чадвар алсуураа удааширдаг. Учир нь жижиг тойргоос сонгогдсон гишүүд л сайн ажиллаж чадвал тухайн орон нутгийн төсөв нэмэгдэж, иргэд нь орлоготой, төсөл хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэх боломжтой болдог. Тиймээс хувь гишүүний нөлөөлөл асар өндөр болдог. Түүнийгээ дагаад авлига, хүнд суртал, нөгөө хулгай гэдэг нь гарах боломжийг бүрдүүлдэг байна. Тиймээс үүнийг тогтолцооны хувьд зогсоох гол өгөгдөл нь бид сонгуулиа бүсчилсэн тойргоор явуулах юм.

Тэгэхээр бүсчилсэн тойргоор сонгуулиа явуулах нь Монгол Улсын хувьд хөгжих нэгэн том боломж гэж та үзээд байна уу?

-Би ч гэлтгүй дэлхийн жишиг ийм юм. Үндсэн хуулийн өөрчлөлт ч анх бүсчилсэн тойрог руу чиглэгдэж гарсан. Үүнийг зарим хүмүүс анзаараагүй. Ерөөсөө Монгол Улсын хөгжил бол бүсчилсэн тойргоор сонгуулиа явуулах. Өнгөрсөн гуч гаруй жил Монгол Улс хөгжлийнхөө гараанд ирчихээд гацчихаад байсан. Энэхүү гацааг тайлах, төрийн бодлогыг илүү макро түвшинд хүргэх асуудлыг 2016 оноос хойш л улс төрийн хүрээнийхэн ярьдаг болсон. Гэвч 2020 оны сонгууль эдийн засгийн хямралтай зэрэгцэн явагдсан учир энэхүү том бүтцийн өөрчлөлтийг Үндсэн хуулиараа хийж өгөлгүй үлдээсэн шүү дээ. Угтаа 2019 оны Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн хүрээнд л 126 гишүүнтэй болох асуудал яригдаж, тусгагдсан байсан. Гэвч нийгэм, эдийн засгийн нөхцлөөс шалтгаалж уг асуудлыг хойшлуулсан. Харин одоо эдийн засаг өсч байгаа энэ үед сонгуулийн тогтолцоог өөрчилсөн нь маш том алхам гэж харж байгаа. Эрх баригчдын хувьд хамгийн зөв хийсэн цор ганц ажил нь бараг энэ байх.

-Бүсчилсэн тойргоор сонгууль явуулна гэдэг бол хэд хэдэн аймгийн иргэд нэгдээд төлөөллөө сонгоно гэсэн үг. Тэр утгаараа нэр дэвшигчдийн хувьд өөрийгөө таниулах, мөрийн хөтөлбөрөө танилцуулах ажилд хүндрэл гарах уу?

-Мэдээж төлөөлөх тойрог нь томорч байгаа учраас тэр чинээгээрээ нэр дэвшигчдийн нэр хүнд, бодлого, үйл ажиллагаа нь олон нийтэд танигдсан байх нь чухал. Тиймээс зарим хүмүүс бүсчилсэн тойрогт бие даагчид гарч ирж чадахгүй гэж ярьж байгаа. Нэг талдаа боломж бага харагдаж байгаа хэдий ч хувь улстөрч өөрийнхөө мөрийн хөтөлбөр, сурталчилгаа сайн хийж чадвал гарах боломж нь төдий чинээ нэмэгдэнэ гэсэн үг. Бүсчилсэн тойрог байгуулж сонгууль явуулсан анхны улс бол АНУ. Анх энэ системээр сонгууль явуулахад улстөрчид гэхээс илүү салбартаа танигдсан мэргэжлийнхэн буюу олон нийтэд нэр хүндтэй бие даагчид сонгуульд ялж байсан. Тэгэхээр манайд ч гэсэн улс орондоо нэртэй, салбартаа үнэлэгдсэн эрхмүүд олон. Нөгөөтэйгүүр зөв менежмент хийж чадсан улс төрчид л том тойрогт ялалт гаргаж чадна.

-Зөв менежмент гэхээр та юуг хэлж байна вэ?

-Ирэх 2024 оны сонгуульд нэр дэвших сонирхолтой олон хүн байна. Тэр бүгдтэй биш гэхэд өөрийнхөө хэмжээнд тодорхой хүмүүстэй уулзаж, сонгуульд яаж өрсөлдөх гэж байгаа санаа бодлыг нь асуусан. Судлаач хүний хувьд нэг том алдаа байгааг олж харсан. Тэр нь юу гэхээр, манай улстөрчдөд зөвлөж, пиар-ыг хийж байгаа сонгуулийн менежерүүд дан ганц сошиал дээр төвлөрч байна. Нэг талдаа тэдний зөв. Олон нийтийн хандлага ямар байгааг сошиалаар дамжуулан олж мэдэх, эсрэгээрээ олон нийт рүү сошиал ашиглан сурталчилгаагаа хийх нь энэ цаг үед хамгийн чухал. Гэхдээ энэ бол зөвхөн төвлөрсөн газар буюу Улаанбаатар гэх мэт бүсэд л үр дүнтэй. Харин хөдөө, орон нутагт интернэт сүлжээгүй олон өрх айл бий. Тэр хүмүүст яаж өөрийгөө таниулах вэ, яаж мөрийн хөтөлбөр сурталчилгаагаа хийх үү. Үүнийг өнөөгийн сонгуулийн менежерүүд огт бодохгүй байна. Цаашлаад сонгуулийн сурталчилгааны үеэр интернэт сүлжээнд доголдол үүсвэл яах вэ. Нөгөөтэйгүүр сошиалд өөрийнхөө мэдээллийг өгөх тусам эргээд гарч ирэх сөрөг мэдээлэл ихэсдэг. Тиймээс зарим сонгуулийн менежерүүд нэр дэвшигчдийнхээ сурталчилгааг сошиалаар явуулахыг бүрэн зогсоохыг зөвлөж байгаа юм билээ.

-Сошиалаар сурталчилгаа явуулах асуудал ээдрээтэй, барьцгүй гэдэг. Тэгвэл нэр дэвшигчид ямар хэвлэлээр дамжуулан сурталчилгаа мэдээллээ сонгогчдод өгөх нь илүү дээр юм бэ?

-Бүсчилсэн тойрог гэдэг бол 3-4 аймгийн сонгогчтой уулзаж, өөрийн болон намынхаа мөрийн хөтөлбөрийг танилцуулна гэсэн үг. Нэг аймаг ойролцоогоор 70-150 мянган хүн амтай. Тэгэхээр гурван аймгийн хүн ам гэхээр 210- 450 мянган хүн гэсэн. Үүнээс сонгуулийн насны 120-250 мянган хүн байхаар байна. Тэр бүгд дан ганц аймагтаа суурьшихгүй нь тодорхой. Тэгэхээр бүх баг, сумдаар нь явж таарна. Ингэж явахдаа тухайн нэр дэвшигч уулзалт хийж өөрийнхөө мөрийн хөтөлбөрөө танилцуулна. Гэвч ийм уулзалтад ирдэг хүн одоо бий бил үү. Тиймээс хамгийн зөв сурталчилгааны арга бол цаасан хэвлэл буюу сонин хэвлэлээр дамжуулан ард түмэндээ өөрийнхөө мөрийн хөтөлбөр, танилцуулгаа тодорхой гаргаад хүргүүлэх хэрэгтэй. Сонин гэдэг бол сошиалаас тэс өөр зүйл. Уламжлалт хэвлэл. Илүү олон хүнд баттай эх сурвалж болж очих хамгийн бодит хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл. Нэр дэвшигч том тойрогт өөрийгөө таниулж, ялъя гэвэл цаасан хэвлэлийг сонгох нь илүү ашигтай. Нэгдүгээрт, цаасан хэвлэл хэзээ ч баримт болж үлддэг. Хоёрдугаарт, мэдээллээ нягталж, олон талаас нь дүгнэх боломжийг уншигчдад олгодог. Гуравдугаарт, мэдээлэлд итгэх үнэмших бодит байдлаар нь хүлээн авдаг. Үүнийг манай улстөрчид, сонгуульд нэр дэвшигчид маш сайн ашиглах ёстой. Ашиглаж чадсан баг л энэ том тойргийн сонгуульд ялж чадна. Сошиалаар мянга өөрийгөө гайхуулаад иргэд хүлээж авахгүй гэдгийг л ухаарчих хэрэгтэй. Учир нь сошиалаар явж буй мэдээлэл иргэдийн итгэл үнэмшилийг төрүүлэхээ больсон байна. Ёстой хараад л мартдаг болсон. Харин цаасан хэвлэл гэдэг бол баримттай, бодит мэдээллийн эх сурвалж. Үүнийг ирэх сонгуулиар маш сайн ашигла. Би сая хэллээ яагаад сошиалаар сурталчилгаагаа хийж болохгүй юм бэ гэдэгт хэдэн зүйл хэлье.

-Юу тэр вэ?

-Өнгөрсөн сонгуулийн үеийн улстөрчдийн сурталчилгааг та бүхэн хараарай. Бүгд сошиал сувгаар дамжуулан сурталчилгаагаа явуулсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл цахим хэлбэрээр амлалтуудаа өгч байж. Аливаа контентуудаа цахим хэлбэрээр бэлтгэн хүргэсэн гэсэн үг. Ингээд нэр дэвшээд сонгуульд ялж, УИХын гишүүн болсон хойноо эдгээр хүмүүс нэг үйлдлийг тэр дор нь хийдэг. Тэр нь юу гэхээр цахимд оруулсан мэдээлэл, контентуудаа эхнээс нь бүгдийг устгаж эхэлдэг. Сонгуулийн үеэр өгч байсан хоосон, худлаа амлалтаа хийсвэл, баталгаагүй мэдээллийн урсгалыг ашиглаж олны тархийг угааснаа устгадаг гэсэн үг. Тэгэхээр одоо сонгогчид хэрсүүжсэн. Тэдэнд улстөрчдийн амлалт цагаан дээр хараар бичсэн хэлбэрээрээ л хэрэгтэй. Иргэдийн итгэлийг авч гарч ирчихээд амлалтаа хэрэгжүүлэхгүй бол баримттай эх сурвалж буюу сонинг нь гаргаж ирээд амлалтаа шаардана. Тэр утгаараа сонин хэвлэлд сурталчилгаагаа өгсөн, сонгуулийн сурталчилгаагаа цаасан хэвлэлээр дамжуулан тарааж байгаа улстөрчдийг сонгогчид илүү хүндэтгэн үзэхээр байгаа юм.

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Р.Болд: Хомсдолын үндсэн шалтгаан нь түлш, шатахууны нийлүүлэлтэд төр хөндлөнгөөс оролцож байгаад л оршино DNN.mn

Түүхийн ухааны доктор, судлаач, Онц бөгөөд бүрэн эрхэт Элчин сайд Р.Болдтой бензин, шатахууны асуудлаар ярилцлаа.

-Монгол Улс даяар түлш шатахууны хомсдол үүсч буйн шалтгааны талаар та судлаачийн хувьд байр сууриа илэрхийлэхгүй юу. Яг юунаас болж ийм байдалд хүрээд байна гэж та харж байна вэ?

-Манай албаны хүмүүсийн хэлж байгаагаар түлш шатахууны хомсдолд монголчуудын хэрэглээ нэмэгдсэн, ОХУ-д дотоодын хэрэглээгээ хангах нь дайны улмаас хүндрэлтэй болж байгаа зэрэг нь нөлөөлсөн гэдэг нь мэдээж үндэслэлтэй. Гэхдээ энэ бол зөвхөн өнгөний шалтгаан. Хомсдолын үндсэн шалтгаан нь түлш, шатахууны нийлүүлэлтэд төр хөндлөнгөөс оролцож байгаад л оршино доо. Манай албаны хүмүүс Роснефтьтэй АИ-92-ыг 10 хувийн хөнгөлөлттэйгээр удаан хугацаанд авч байх тохироо хийлээ гээд 2022 оноос хойш нэг бус удаа мэдэгдэж ирсэн. Гэхдээ үзүүлж байгаа хөнгөлөлтийн хувь хэмжээ ч багасаад байгаа. Хөнгөлөлтийн хариуд Роснефтийн тавьсан нөхцөлийн дагуу худалдан авах төлбөрийг манай импортлогчид тодорхой хугацааны өмнө урьдчилан 100 хувь хийх болсон. Ингэснээр тус Роснефтиэс өмнө нь зээлээр авч нийлүүлэлтээ хангаж байсан хамтын ажиллагаа үгүй болж, Оросын бусад нийлүүлэгчид зах зээлээс шахагдан, Роснефть манай зах зээлд ноёлох байдалтай болсон байна.

-Ер нь ийм тохироо хэрэгтэй юм уу?

-Анхнаасаа хэрэггүй зүйл байсан. Түлш, шатахууныг төр биш шатахуун түгээх станц ажиллуулдаг хэдэн пүүс л оруулж ирдэг биш бил үү. Тэд л зах зээлийн үнээрээ нийлүүлэгчтэйгээ шууд юм уу эсвэл биржээрээ тохироод л явна биз. Үнэтэй зарах эсэх нь тэдний л асуудал. Тэглээ гээд ард олны амьжиргааны түвшинд нөлөөлөх ч юм уу, мэдэхгүй. Үнэтэй байна гээд машин унахаа болиод л нийтийн тээврээр эсвэл явган л явж таарна биз дээ. Тэглээ гээд иргэн ядуурах юм уу. Харин ч түгжрэл багасч, иргэдийн эрүүл мэндэд ч хэрэгтэй байх, нэг талаасаа. Түлш, шатахууны асуудалд төр оролцох нэг л асуудал байна. Энэ нь улсын нөөц бүрдүүлэх л явдал. Өөрөөр оролцох шаардлага огт байхгүй.

-УИХ-ын дарга Г.Занданшатар, сайд, дарга нар гал унтраах байдлаар ажиллахаа болих хэрэгтэй. Шатахууны нөөцтэй бас улсын стратегийн нөөцийн савтай байх хэрэгтэй. Гэтэл нөөцийн савуудаа гадагшаа зарчихсан байдаг. Үүнийг ярьж байгаад санхүүжүүлэх хэрэгтэй гэж мэдэгдсэн. Үүнийг та дэмжиж байна гэсэн үг үү?

-Миний санаж байгаагаар Засгийн газраас түлш шатахуун импортлодог аж ахуйн нэгжүүдийг 45 хоногийн нөөц бүрдүүлж байх тогтоолыг 2021 оны сүүлчээр гаргаж, бараг 300 тэрбум төгрөгийг гаргасан.

Гэтэл арилжааны банкууд нөөц бүрдүүлэх хөрөнгийг аж ахуйн нэгжүүдэд зээл болгон тараагаад ер нь аль ч үгүй болгож, салхинд хийсгэсэн дээ. Нөгөө талаар нөөцийг хэрхэн бүрдүүлэхийг нарийвчлан зааж өгөөгүйгээс нөөц гэдэг нь импортлогч компаниудын худалдан авсан бараанаас ялгагдахгүй байна уу даа гэж харагдсан. Уг нь нөөц бүрдүүлэх төрийн шийдвэр зөв байсан ч харин хэрэгжүүлэх арга замыг ийнхүү будилаантуулсан. Ямар яам, тамгын газар, албан тушаалтан уг зөв шийдвэрийг үр дүнгүйдүүлсэнийг нягтлах ёстой байх аа. Засгийн газрын нөөц бүрдүүлэх дээрх шийдвэр бол хэрэглээний нөөцийг л хэлж байх шиг байгаа юм. Монгол Улсын түлш шатахууны сарын хэрэглээ 200-220 мянга орчим л тонн. Харин бүх импортлогчдын түлш шатахуун хадгалах савны багтаамж бараг сая тонн хүрнэ. Иймд тэдэнд нөөц бүрдүүлэх сав хангалттай бий. Г.Занданшатар дарга хэрэглээний нөөц бүрдүүлэх сав суулгыг хэлж байгаа бол энэ нь хувийнханд хангалттай бий гэсэн үг. Санхүүжүүлэх шаардлагагүй. Харин түлш, шатахууны улсын нөөц гэдэг нь онцгой үед хэрэглэх улсын халдашгүй нөөц бүрдүүлэхийг би хэлж байгаа юм шүү. УИХ-ын дарга үүнийг хэлж байгаа бол харин өөр хэрэг. Үндэсний аюулгүй байдлын 1994 оны үзэл баримтлалд түлш шатахууны хоёр сарын импорттой тэнцэх улсын нөөц бүрдүүлэх заалт байсан. Ер нь бол улсын мэдлийн түлш шатахууны халдашгүй нөөц нь улсын халдашгүй ерөнхий нөөц, бас зэвсэгт хүчний халдашгүй нөөц хоёроос л бүрэлдэнэ. Бусдын жишгийг харвал энэ хоёр нөөцийг тодорхой хугацаанд, жишээ нь 2-3 жил болоод нээлттэй тендерээр борлуулж, шинэчлэн сольж байдаг.

-Тэр нь ямар учиртай юм бэ?

-Учир нь чанар муудах, хорогдол зэргээс сэрэмжлэхийн тулд шүү дээ. Гэхдээ энэ нь эргээд газрын тос боловсруулах үйлдвэргүй зарим улс оронд хувийн импортлогчдоо дэмжих нэг хэрэгсэл болж байдаг. Ийм нөөцийг дунд, жижиг улс орны зарим нь бүрдүүлдэг, зарим нь үгүй. Ер нь нөхцөл байдлаасаа л шалтгаалдаг. Манай улсын хувьд түлш, шатахууны халдашгүй нөөцийг бүрдүүлэх зайлшгүй нөхцөл байдалд оршдог улс гэж би хувьдаа үздэг.

-Түлш шатахууны хараат байдлаас гарахын тулд тэгээд яах ёстой юм бэ, бид гучин жилийн турш л ярилаа даа?

-Харин ярьж, ярьж байгаад У.Хүрэлсүхийн Засгийн газрын үед газрын тос боловсруулах үйлдвэр барих ажлыг эхлүүлсэн биз. Энэ бол бодлогын хувьд хараат байдлаа багасгах шийдвэр гэж ойлгох ёстой. Үйлдвэр 2027 онд ашиглалтад орно гэдгийг тооцож Роснефтиэс түлш, шатахууныг тэр хүртэл хөнгөлөлттэй авч байхаар тохиролцсон биз. Гэхдээ л үйлдвэр маань Монголын хэрэгцээг зуун хувь хангаж чадахгүй, хажуугаар нь олон асуудал амьдралаас үүдэн гарна.

-Ямар асуудал гарна гэж…?

-Хориод жилийн өмнө “Оюуны Ундраа” компани газрын тос боловсруулах үйлдвэр барих, оруулж ирэх төсөл гаргаж нэлээд их хөөцөлдөж байсан. Энэ туршлага, жишгийг хувийн хэвшлийнхэн 2027 оныг хүлээлгүйгээр үргэлжлүүлэх шаардлагатай юм даа. Төр, хувийн хэвшил хоёр түншилж, хосолж байж л хараат байдлаас гарна.

-Газрын тосны үйлдвэр гэснээс энэ үйлдвэрийн Дорнодоос татах түүхий эдийг дамжуулах хоолойг Хятадын олон улсын “Норинко” инженерийн компани хариуцан ажилладаг, энэ компанийн талаар их л зүйл дуулдах юм. Та энэ талаар юу хэлэх вэ?

-“Норинко” групп буюу Умардын аж үйлдвэрийн корпораци бол БНХАУ-ын батлан хамгаалах аж үйлдвэрийн корпораци л даа. Дэлхийн зэр зэвсгийн зах зээл дээр ширүүн өрсөлдөгч. Жилдээ бараг 20 тэрбум ам.доллароос давсан зэвсэг экспортлодог. Мөн төрөл бүрийн судалгаа болоод өөр юу хийдгийг миний ажиллаж байсан салбарынхан бүгд сайн мэднэ дээ. 1990-ээд оны эцсээс иргэний салбарт идэвхтэй өрсөлдөх болж, олон тооны охин пүүсүүд байгуулагдсан. Учир нь орчин үед аливаа техник, технологи гол төлөв хоёрдмол зориулалтаар хэрэглэгдэх болсонтой холбоотой. Нэг охин пүүс нь Хан-Уул дүүрэгт бил үү дээ, салбараа нээчихсэн их сайхан байгаа юм шиг байна лээ.

“Норинко” бол газрын тосны салбарт хэрэглэдэг техник төхөөрөмжийг үйлдвэрлэх талаар туршлагажсан групп. Гэхдээ дамжуулах хоолой үйлдвэрлэх, тавих талаар туршлагагүй л дээ. Гэвч яах вэ, манайд хийж байгаа “туршилт” нь амжилттай болно гэдэгт бид их найдаж байгаа. Найдахаас ч өөр аргагүй байх.

Э.МӨНХТҮВШИ

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Д.Тогтохсүрэн: Том тойргоос сонгогдсон парламентын гишүүд жалга, довны асуудал ярьдаггүй болно DNN.mn

УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь МАН-ын бүлгийн дарга Д.Тогтохсүрэнтэй цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

– Ирэх сонгуулийг бүсчилсэн том тойргоор явуулах асуудлыг эрх баригч намын бүлэг дэмжлээ. Тэгэхээр бүсчилсэн тойргоор явуулна гэдгийг та тодорхой тайлбарлахгүй юу?

– Тойргийг бүсчилж томсгоё гэдэг дээр УИХ-д суудалтай улс төрийн намууд санал нэгдсэн. Улсын хэмжээнд 21 аймаг бий. Үүнээс харвал ерөнхийдөө сонгуулийн долоон бүс буюу долоон тойрог болох боломж бүрдэж байгаа юм. Ингээд л ерөнхийдөө том тойргоор л сонгуулиа явуулна гэсэн үг. Бүсчилсэн тойргоор сонгууль явуулахын гурван том давуу тал байна гэж бид үзэж байгаа.

-Давуу талууд нь уу?

-Тийм. Нэгдүгээрт, УИХ улс орны эдийн засаг, төсөв, хөгжлийн асуудлыг цогцоор нь ярьдаг болно. Улс орны түвшинд гэсэн үг. Ийм парламенттай болох нь бидний хувьд яг өнөөгийн цаг үед маш том давуу талыг бий болгоно. Одоо бол парламентад гишүүд өөр өөрсдийнхөө тойргийг л ярьдаг шүү дээ. УИХ-ын гишүүн атлаа сум, багийн сургууль, цэцэрлэгийн урсгал засварын ажлыг ярьдаг. Үүнийг шат шатандаа буюу доогуураа шийдээд, яриад явах боломжтой. УИХ-ын гишүүн хүн ийм нарийн ажлыг буюу дэндүү цөөнхийн эрх ашгийг ярих ёсгүй. Тиймээс энэ байдал засагдана. УИХ-ын гишүүн хүн улс орны хэмжээний асуудлыг шийдвэрлэх, улс орны хөгжлийн бодлогыг илүү боловсронгуй болгох чиглэлд л гол анхаарлаа хандуулж ажиллана гэсэн үг. Хоёрдугаарт, хот, хөдөөгийн тэнцвэр хангагдаж эхэлнэ. Өнөө цагт хот, хөдөөгийн ялгаа маш өндөр байна. Энэ асуудал дээд түвшиндээ буюу бодлогын түвшинд шийдэгдэнэ гэсэн ү г . Гуравдугаарт, мэргэшсэн парламент бүрдэхэд уг сонгуулийн систем чухал ач холбогдол үзүүлнэ гэж харж байгаа. Өөрөөр хэлбэл УИХ-ын нэр хүнд өснө.

Энэ байгууллага руу төрийн болон улс төрийн зүтгэлтэн орж ажиллана гэсэн үг. Дээрх гурван том давуу талыг нь харгалзан үзээд гурван намын дарга уг асуудлаарх Тунхаг бичигт гарын үсэг зурсан байгаа. Тиймээс уг асуудал ерөнхий түвшиндээ шийдвэрлэх шатандаа хэдийнэ орсон гэж ойлгож болно.

-Тэгэхээр тэр, тэр аймгуудыг нэг бүс болгоно гэдгээ албан ёсоор тохироод тогтчихсон уу. Мэдээж 78 мандаттай байх нь тодорхой биз?

-Ирэх сонгуулиар бүрдэх парламент 126 гишүүнтэй байна. Үүнээс 78 нь тойргоос сонгогдоно. Тэр утгаараа яг одоо бол энэхүү 78 гишүүний тойрог, мандатыг хувааж байна гэж ойлгох хэрэгтэй. Албажуулж УИХ-аар хараахан хэлэлцүүлээгүй байгаа. Ерөнхий боловсруулагдсан төслөөс харвал 13 тойрог, 78 мандаттай байхаар тусгаж өгсөн байгаа. Орон нутгийн хувьд гэвэл долоон тойрог гарч ирэхээр байна. Үүнээс Баян-Өлгий аймаг дангаараа нэг тойрог болж явах боломжтой гэсэн анхны төсөл гарсан.

-Бүсчлэх асуудлыг яг ямар шалгуураар тогтоон гаргаж ирсэн байх уу?

-Монгол Улсад хэрэгжиж байгаа Бүсчилсэн хөгжлийн хуулиар нийт таван бүс байдаг. Баруун, зүүн, төв, хангай, Улаанбаатарын бүс гэх мэт. Уг гол таван бүсийг дотор нь дэд хэлбэрээр ерөнхийд нь ингэж долоо хувааж болох юм байна гэж үзсэн. Мэдээж энэ бол анхан шатны санал, төсөл. Цаашид УИХ-аар хэлэлцэгдээд явахаараа зарим нэг зүйлд өөрчлөлт орохыг үгүйсгэхгүй. Мэдээж олонхоороо хэлэлцээд засч сайжруулаад явна гэсэн үг.

-Баян-Өлгий аймгийг тусад нь нэг бүс, тойрог болгож байгаа нь ямар учиртай юм бэ?

-Сонгуулийн тойрог гэдэг бол засаг захиргааны нэгж огт биш шүү. Үүнтэй манайхан жаахан андуураад байх шиг байна. Баян-Өлгийн тухайд гэвэл Үндэсний цөөнх гэдэг агуулгыг нь бид хамгийн түрүүнд авч үзэх шаардлагатай. Монголд ч гэлтгүй бусад улс орнуудад тухайн үндэстэнийг парламентдаа төлөөлөлтэй байлгахын тулд мандат олгодог. Ийм жишигтэй. Тиймээс бид ч гэсэн үндэсний цөөнх гэдэг утгаараа Баян-Өлгийн төлөөлөл парламентад заавал байх ёстой гэсэн зарчимыг барьсан. Тус аймаг одоо гурван мандаттай. Энэ тоог нь бууруулахгүйгээр хадгалж үлдэх нь илүү чухал гэдэг утгаараа дан тойрог болгосон. Хэрэв бусад аймгуудтай нийлүүлчихвэл гурваас илүү ч мандаттай болж магад, эсвэл бүр гурваасаа багасахыг ч үгүйсгэхгүй. Тиймээс төлөөллийг нь найдвартай хангахын тулд л гурван мандаттайгаар нэг бүс болгон өгч байгаа юм. Бусдаар бол илүү дутуу үзсэн зүйл огт байхгүй гэдгийг иргэд ойлгох хэрэгтэй.

-Та бол эрх баригч намын бүлгийн дарга. Тэр утгаараа бүсчилсэн тойргоор сонгууль явуулах нь хэнд ашигтай гэж харж байна вэ?

-УИХ-д суудалтай парламентын гишүүд болон улстөрчид, судлаачид энэ асуудлыг дэмжиж байгаа гэдгийг онцлон хэлье. Ямар учраас гэдгийг нь дээрх гурван үндэслэлээр би хэлсэн. Нөгөөтэйгүүр бүсчилсэн тойргоор явуулах нь улс оронд, улс орны хөгжилд нэн чухал ач холбогдолтой гэж харж байгаа. Өмнө нь бид энэ хэв маягаар сонгууль явуулж үзээгүй. Тиймээс алдаа, оноо гарахыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ нэг л зүйл дээр бид итгэл үнэмшилтэй яваа. Тэр нь том тойргоос сонгогдсон парламентын гишүүд дов, жалганы асуудал ярьдаггүй, улс орны хэмжээнд, олон нийтийн эрх ашигт нийцсэн асуудлыг илүү ярьдаг болно л гэж харж байгаа.

-Улстөрчдийн хувьд фракцлах их дуртай хүмүүс. Тэр утгаараа уг хэв маягаар сонгууль явууллаа гэхэд үр дүнд нь бүрэлдсэн парламент бүс бүсээрээ фракц үүсгээд төрийн ажлыг гацаах эрсдэлтэй юу?

-Тийм үзэгдэл гарахгүй гэдэгт итгэлтэй байна. Бүсийн фракц гэдэг зүйл яагаад ч гарах боломжгүй байх. Одоо нэг аймгаас сонгогдсон гурван гишүүн хоорондоо нэгдэж чаддаг бил үү. Нэгдээд тухайн аймаг, тойргийнхоо асуудлыг шийддэг нь цөөхөн байна. Тиймээс үүнийг зогсоож нийтээрээ нэг зүйлийн төлөө буюу улс орны хөгжлийн төлөө хардаг болгоход энэ хэв маяг чухал л гэж ойлгож байгаа. Цаашид энэ тогтолцоогоор явбал УИХ-ын гишүүн жалга дов ярьдаггүй болно. Сум, аймаг, хороо, дүүрэг ярихгүй. Харин бүс л ярьдаг болно. Монгол Улсын хувьд бүс нутгийн хөгжил хамгийн чухал байгаа шүү дээ.

-Сул тал танд харагдаж байна уу?

-Мэр сэр сул тал байна гэж олон нийт шүүмжилж байгаа. Тэр нь бие даагч яах юм бэ гэж. Энэ том тойрогт бие даагч гарч ирэх боломжгүй юм биш үү гэж байгаа. Би хувьдаа үүнийг харин ч том боломж гэж ойлгож байгаа. Бие даагч гарч ирэх боломжтой. Тухайн бүсдээ нэр хүндтэй хүн бие даагаад гараад ирэхгүй гэх газар үгүй. Тиймээс энэ нь тийм ч сул тал болохгүй болов уу. Гол нь улс орны хөгжил хэлэлцдэг парламенттай болох нь бидний чухал давуу тал болно.

-Бүлэг дээр шатахууны асуудлаар салбарын сайдын мэдээллийг сонссон. Яг одоо гараад харвал нөхцөл байдал тун хүнд байна. Үүнийг яаралтай шийдэхийг иргэд шаардаж байгаа. Бүлгийн даргын хувьд уг асуудлын шийдлийг болоод шалтгааныг нь юу гэж харж байгаа вэ?

-Хэвийн болно гэдгийг салбарын сайд Ж.Ганбаатар байнга л мэдээлэл өгч байгаа. Гол асуудал байна. Шатахуун дээр гэж яривал өнгөрсөн ес, 10 дугаар сард нэлээд хязгаарлалт хийгдсэн. Үүнтэй холбоотойгоор Монгол Улс шатахууны нөөцөө үндсэндээ шавхчихсан. Одоо шавхчихсан нөөцөө буцаагаад бүрдүүлж гүйцэж чадахгүй байгаатай холбоотой л хүндрэлүүд гарч байх шиг байна. ОХУ-ын хувьд шатахууныхаа хэмжээг бууруулаад байгаа зүйл огт байхгүй. Хоёрдугаарт, манай дотоод хэрэглээ маш их хэмжээгээр огцом өсч байна. Сард 90 мянган тонн түлш хэрэглэдэг байснаа 140 мянган тонныг хэрэглэж байна. Энэ бол эдийн засаг өссөн, эскпорт нэмэгдсэнтэй холбоотой хэрэглээний өсөлтүүд гэж ойлгох хэрэгтэй. Бид өмнө нь 30-40 сая тонн нүүрс гаргачихлаа гэхээр маш өндөр экспорт хийлээ гэж ойлгодог байсан. Харин одоо 70-80 сая тонн нүүрс экспортлох урьдчилсан гүйцэтгэл харагдаж байна. Хоёр дахин нэмэгдчихсэн гэсэн үг. Тэгэхээр экспорт, эдийн засгийн өсөлтөө дагаад шатахуун түлшний хэрэглээ нэмэгдчихэж байгаа юм. Үүнээс болоод л нөөцөө шавхчихаж байна гэсэн үг. Уул уурхайн яамнаас энэ оноос өмнө АИ-92 бензиний нийлүүлэлт, борлуулалт хэвийн түвшиндээ орно гэсэн мэдээллийг өгч байгаа. ОХУ-тай манай улсын Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга холбогдох сайд, дарга нь байнгын холбоо харилцаатай байна.

-Ер нь ингэж гаднын улс орныг царайчилж суухаар өөрсдөө дотооддоо энэ асуудлаа шийдэх боломжийг УИХ-ын түвшиндээ хэлэлцэхгүй юм уу. Нефтийн үйлдвэр барина гэж олон жил ярилаа шүү дээ. Энэ асуудал жишээ нь ямар түвшинд яваа юм бэ?

-Монгол Улс нефтийн үйлдвэртэй болох том зорилтыг дэвшүүлэн ажиллаж байгаа. Энэ чиглэлд бид Энэтхэг улстай хамтарч уг том төслийг хэрэгжүүлж байна. Ямартай ч нефтийн үйлдвэрийг бид барьж байгаа. Ковидын болоод хил хаалттай нөхцөл шалтгаанаас үүдээд тус төслийн ажил саатсан нь үнэн. Угтаа 2024 онд нефтийн үйлдвэрийг ашиглалтад хүлээлгэн өгөхөөр төлөвлөж байсан.

-Тэгвэл хэзээ яг ашиглалтад орох юм бэ?

-Уул уурхайн яамнаас нефтийн үйлдвэр 2025 оны сүүлээр ашиглалтад орно гэсэн мэдээллийг өгч байгаа. Энэ үйлдвэр ашиглалтад орвол Монгол Улс дотоодынхоо түлш, шатахууны тодорхой хэрэгцээг өөрсдөө хангадаг чиглэл рүүгээ явж байна. Нөгөөтэйгүүр манай иргэд шатахуун бензин хомсдоод ирэхээр ОХУ крантаа хаачихлаа гэж шүүмжилж байна. Угтаа ОХУ-ын талаас ямар ч асуудалгүй нийлүүлэлтээ хийж байгаа юм билээ. Тиймээс цаашид сошиалаар давлагаалж хэт нэг өнцгийг барьсан мэдээлэл түгээхгүй байх дээр анхаарах ёстой байх аа.

-Өнгөрсөн жилийн өдийд иргэд нүүрсний хулгайч нарыг зарлахыг шаардаж жагссан. Тухайн үед та бүлгийн даргын хувьд “Манай намд нүүрсний хулгайд нэр холбогдсон хүн алга байна” гэж хэлж байсан. Гэтэл өнөөдрийн нөхцөл байдлыг та харж байгаа байх. Тэр үед яагаад та ингэж хэлэв. Үнэхээр намынхандаа итгэж байв уу?

-Тэр ийм юм шүү. Яг үнэн бодит асуудлыг нь зарим хүмүүс ингээд гуйвуулчихдаг. Тэгэхээр тухайн үеийн нөхцөл байдлыг та эргээд нэг санаарай. Гадаа ард түмэн жагсчихсан хэн нь нүүрсний хулгайч вэ, Ерөнхий сайд хэний нэрийг зарлах бол, аль намаас нь нүүрсний хулгайч гарч ирэх вэ гэдэг дээр төвлөрчихсөн, хүлээчихсэн үе байсан шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл нүүрсний хулгайч нарыг зарла гэж шаардсан. Иргэдэд нэр гарч ирэх нь чухал байсан. Тэр үед надаас танай бүлгийн гишүүдээс нүүрсний хулгайтай холбогдсон гишүүд байхгүй юм уу гэж олон хүн асууж байсан. Тэгэхээр нь тэр үед “Өнөөдрийн тухайд манай намын бүлгээс энэ хэрэгт нэр холбогдсон хүн гарч ирээгүй байна” гэдэг тайлбарыг л өгч байсан. Түүнээс биш манайд ер нь нүүрсний хулгайч байхгүй шүү гэж хэлээгүй шүү дээ. Тэр өдөр, тэр мөчид л манайд хулгайтай холбогдсон улстөрч байгаагүй. Би байгаагүй зүйлийг байгаа, байж магадгүй гэж хэлж болохгүй биз дээ. Гэтэл үүнийг Д.Тогтохсүрэн ёстой нам дотор нь хулгайч байхгүй гэж хэлж байсан. Ингэж нэгнийгээ өмөөрдөг гэх мэтээр гүтгэсэн, дайрсан л даа. Тэгэхээр асуудал, он цагаа зөв ойлгож байж бусад руу дайрах хэрэгтэй.

-Нүүрсний хулгайтай нэр холбогдсон МАН-ын гишүүдээ та бүхэн 2024 оны сонгуулиар дахиад гаргаж ирэхгүй биз дээ…?

-Тухайн хүнийг нэр дэвшүүлэх эсэхийг бүлэг ч юм уу, би мэдэх асуудал биш. Намын удирдлагуудын түвшинд яригдах асуудал байх. Мэдээж нэр цэвэр хүмүүсээ л нам дэвшүүлнэ гэдэгт итгэлтэй байна.

-Нүүрсний сонсгол ид үргэлжилж байна. Сонин, содон хүмүүсийн нэр ч гарч ирж байх шиг. Зарим хүмүүс ямар учраас очиж байгаагаа ч мэдэхгүй гэж байна. Энэ асуудалд таны нэр ч холбоотой гэх мэдээллийг цахим сүлжээнд нийтлэх болж. Та нүүрсний хулгайтай ямар нэгэн байдлаар холбоотой юм уу?

-Сүүлийн үед их амар юм болж байна. Юм л болбол миний нэрийг хаа хамаагүй хэрэгт гутгах ажил идэвхтэй өрнөж байна. Тэр дундаа нэр, зүсээ нуусан фэйсбүүк хуудас болон пэйжүүдээр миний нэр төрд халдсан үйлдлүүдийг их хийх болж. Тухайлбал, Чалкогийн машин дунд Д.Тогтохсүрэнгийн машин давхар явдаг гэсэн зүйлийг гаргаж ирсэн байна лээ. Мөн Өвөрхангай аймагт болсон хэрэг төвөг, янз бүрийн доголдолтой зүйлд л би буруутан, би хамаарал бүхий этгээд болчихсон явдаг. Ёстой нөгөө муу л бол хойд талын хар овоохой гэдэг шиг. Мэдээж улс төрийн сонирхол цаана нь явагдаж байгаа. Гэхдээ юм гэдэг хэмжээ хязгаартай. Ганц нэг гүтгэлэг, доромжлолыг тэвчиж болно. Түүнээс ихэдвэл энэ нь хууль зөрчсөн хүнд гэмт хэрэг болж хувирна. Тиймээс зарим нэг улаан цагаан гүтгэж, доромжилж байгаа этгээдүүдийг би холбогдох хууль цагдаагийн байгууллагад нь өгнө гэж бодож байгаа. Нүүрсний хэргийн тухайд гэвэл миний нэр битгий хэл сүүдэр ч энэ хэрэгтэй огт хамаагүй. Надад нүүрс болон бусад байдлаар ашиг орлого олъё гэсэн санаа зорилго байх битгий хэл тийм бодол ч толгойд орж ирэхгүй. Би ийм л хүн. Намайг мэдэх хүмүүс олон. Нуулгүй хэлэхэд ЖДҮ, сангуудийн зээл, Хөгжлийн банк, нүүрсний хулгай зэрэг янз бүрийн асуудалд нэр холбогдоогүй гишүүд цөөхөн байх. Түүний нэг нь би. Харин сүүлийн үед Өвөрхангайтай холбоотой асуудал болгоны ард миний нэрийг оруулж байна. Энэ бол улс төрийн цэвэр явуулга. Өөрөөр хэлбэл миний өрсөлдөгчдийн хийж байгаа ажил гэдгийг би тодорхой хэлье.

Э.МӨНХТҮВШИН

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Ш.Адьшаа: Нүүрсний сонсгол гэгч нь чиглэлээсээ хазайж, жинхэнэ хулгайч нараа нуух зорилго цаагуураа агуулж байгаа юм биш үү DNN.mn

Нүүрсний хулгайн асуудлаарх УИХ-ын Хянан шалгах түр хорооны сонсголын хоёр дахь шат өчигдөр эхэллээ.

Сонсголын эхэнд Түр хорооны дарга, ХЗДХ-ийн сайд Б.Энхбаяр: -Нүүрсний хулгайтай холбоотой янз бүрийн тоон дүн яригддаг. Зарим нь 40 их наяд, 44 их наяд гэж ярьдаг. Харин УИХ-ын гишүүн С.Ганбаатар 440 их наядын хулгай байна гэж хэлсэн. Тиймээс анх 40 наядын хулгай гарсан гэдгийг нотолж ярьж байсан УИХ-ын гишүүн Т.Доржханд болон 440 их наяд гэж хэлсэн С.Ганбаатар нарыг гэрчээр дуудаж, энэ талаар тодруулъя. Тиймээс түр хорооны хоёр гишүүн энэ ярьсан тоо баримтаа ямар үндэслэлээр гаргаж ирсэнээ эхлээд хэлээд өгөх үү.

УИХ-ын гишүүн Т.Доржханд: -Шинжээчдийн хэлж байгаагаар бол нөгөө 40 их наядын хулгай бараг нэг их наяд төгрөг болоод буурчихлаа. Бодвол тоонуудыг нь сайн харсан байлгүй дээ. Уг нь энэ тооцоолол бол 2022 оны арванхоёрдугаар сарын 8-нд байсан. Тооцоод 40 их наядын хулгай явагджээ гэж гарсан. Тооцооллыг манай судлаачдын баг болон энэ чиглэлээр мэргэшсэн, олон улсад үнэлгээ хийдэг хүмүүс гаргасан байдаг. Тэгэхээр түр хорооны шинжээчдийн туршлага, мэдлэг ямар билээ гэдэгт миний хувьд эргэлзээтэй байгаа. 40 их наяд гэдэг бол магадлалын онол дээр үндэслэсэн тооцоолол юм. 2022 оны дөрөвдүгээр сарын 5-нд Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ олон нийтэд хандаж мэдээлэл хийсэн. Энэ мэдээлэлдээ “Эрдэнэс Монгол” ХК-тай холбоотой асуудлыг гаргаж ирж байгаагаа онцолсон. Тодруулбал, төрөөс гадуур их хэмжээний мөнгө хяналтгүй эргэлдэж байна. “Таван толгой” ХК дээр өнөөдрийг хүртэлх сүүлийн 17-20 жилийн хугацаанд аман дээрээс 60 орчим ам.доллароор ачигдаж байж, хилийн цаанаа 180 гаруй ам.доллар болгодог. Эндээс 60-70 ам.долларын зөрүүг цавчиж байсан бүлэглэлийг илрүүлэх ажлын хэсэг байгуулсан. Ингэснээр далд байгаа эдийн засгийг ил болгож дотоодын нийт бүтээгдэхүүн хоёр дахин нэмэгдэхээр байгаа гэдэг мэдэгдлийг хийж байв. Энэ мэдэгдлийн дараа бидний эдийн засагчид судалж үзсэн. 2021 оны эдийн засгийн үндсэн үзүүлэлтүүдээс харахад ДНБ 46 их наяд байсан. Өөрөөр хэлбэл тийм хэмжээний орлогыг бид хилийн цаана алдсан гэсэн үг.

Одоо хоригдож байгаа Б.Ганхуяг гэдэг нөхөр нүүрсний хэргийн талаар мэдэхгүй байна гээд байгаа. Мэддэг хүн нь ирнэ гэсэн, ирсэн хүн нь Н.Удаанжаргал байсан. Хоёр том тортой зүйлийг нь 20-хан минутад танилцуулаад нууцад хамаарна гээд гарын үсэг зуруулсан. Тэр тортой зүйлстэй нь танилцах гэтэл удаан танилцаж болохгүй гэсэн. УИХ-ын гишүүд нь түүнийг мэдэхгүй байсан. Тухайн үед би Зам тээврийн сайд Л.Халтарыг ч дуудсан. Мөн Уул уурхай хүнд үйлдвэрийн сайд Г.Ёндон зэрэг нөхдийг дуудаж мэдээлэл авч ир гэхэд сайд нар нь ч мэдээллээ мэдэхгүй байсан. Тухайн үеийн нууцлалтай гэрээгээр нүүрсний тонн тутмаас их хэмжээний мөнгө авч, гэрээгээр халхавчилсан. Өнөөдрийн сонсголын үеэр шинжээчид ч танилцуулж байна. Статистик мэдээлэл нь зөрүүтэй. Тэгсэн мөртлөө эзэн холбогдогч, баримт материал нь далд. Тиймээс энэ асуудлыг шинжээчдийн хувьд нухацтай авч үзэх ёстой.

УИХ-ын гишүүн С.Ганбаатар: -Б.Энхбаяр аа, битгий улс төр хий. Би хэвлэл мэдээлэл дээр явж байсан тоог үндэслээд тайлбарласан. Жишээ нь 40 их наяд төгрөг гэдэг бол 400 сая хонь. Ард иргэдэд нүүрсний хулгай гэж ямар том зүйл байгааг л ойлгуулах гэж ингэж хэлсэн.

ХЗДХ-ийн сайд Б.Энхбаяр: -С.Ганбаатар гишүүн ээ, та одоо 440 их наяд гэдэг тоон дүн дээрээ байна уу. Эсвэл тэр үед сэтгэл тань хөөрөөд ингээд хэлчихсэн юм уу. 440 их наяд гэж танаас өөр ярьсан хүн алга. Ийм нэг уянгын халилаа та одоо боль оо.

УИХ-ын гишүүн С.Ганбаатар: -Б.Энхбаяр аа, чи яасан юм ойлгодоггүй хүн бэ. Би хэлж байна шүү. Хэвлэл мэдээлэл болон интернэтээр явж байсан тоог тайлбарлаж ярьсан. Энэ бол аугаа том хулгай. Энэ бол мянганы хулгай. Энэ бол эрх баригчдын тэр дундаа МАН-ын хулгай шүү. Та тэгээд өөрийнхөөрөө тайлбарлаж болно. Б.Ганхуягийг л хурдан авч ир гэдгийг би хэлье.

Ингээд Түр хорооны дарга Б.Энхбаяр хоёр гишүүнийг эргээд суудалдаа суухыг урьсан. Энэ үеэр Түр хорооны бусад гишүүд С.Ганбаатар болон Т.Доржханд нарын гишүүдээс асуулт асуух гэсэн боловч Түр хорооны дарга зөвшөөрсөнгүй. Үүнээс болж Түр хорооны гишүүдийн дунд маргаан өрнөсөн.

Үргэлжлээд Нүүрс тээвэр болон экспортын асуудлаарх шинжээчдийн дүгнэлтийг сонслоо. Шинжээчдийн дүгнэлтийн дараа Түр хорооны гишүүд холбогдох гэрчүүд болох УИХ-ын гишүүн А.Адъяасүрэн, Ш.Адьшаа нараас асуулт асууж, хариулт авсан.

Тухайлбал, ХЗДХ-ийн сайд Б.Энхбаяр: -Шинжээчдийн дүгнэлтээс нийт тав орчим тэрбум ам.долларын нүүрс тээвэрлэлт Монгол Улсаас гарсан гэж байна. Үүнээс хамгийн их буюу хил гаалийн бүрдүүлэлтгүй гасран 20 жолоочийг гэрчээр дуудсан. Мөн тооны компанийн холбогдох хүмүүсийг гэрчээр дуудан оролцуулж байна.

УИХ-ын гишүүн Г.Ганболд: -УИХ-ын гишүүдээс гарч байгаа үг ямар хор нөлөөтэй гэдгийг 40, 440 их наяд төгрөгийн хулгай байна гэдэг зүйлээс тодорхой харж болно. Үүнээс болж өвлийн хүйтэнд олон залуус эрүүл мэнд, үзэл бодлоороо хохирсон. Гэтэл сая гишүүд хэлж байна. Интернэтээр явж байгаа мэдээллийг л эш татсан гэж хэллээ. Тэгэхээр ийм хариуцлагагүй байж болохгүй. Та нар муу сайн ч УИХ-ын гишүүд биз дээ. Та бүхний хэлсэн энэ хариуцлагагүй үгнээс болж Монголын ард түмний төрд итгэх итгэл буурсан шүү.

Гэрчээр дуудагдсан УИХ-ын гишүүн Ш.Адьшаа: -Энэ сонсголд би ард түмэн, төр засгаа хүндлээд ирсэн. Ийм бузар гүтгэлэг Монголын түүхэнд дахиад гарах уу, үгүй юу. Би хэлж мэдэхгүй юм. Би 2005 онд Монголын гаалийн байгууллагаас чөлөөлөгдсөн. 2020 онд УИХ-ын гишүүнээр томилогдсон. 2012 оноос хойш миний бие болон манай ах дүүс, хамаарал бүхий хүмүүс “Эрдэнэс Таван толгой” компани болон бусад уул уурхайн компаниудаас нүүрс худалдан авах, хөрс хуулах үйлчилгээний бизнес хийсэн бол хуулийн хариуцлага хүлээхэд бэлэн байна. Энэ нүүрсний сонсгол чинь ер нь зорилгоосоо хазайлаа. Гөлөг тойруулах, жинхэнэ нүүрсний хулгайч нарыг нуух зорилго цаана нь явагдаж байгаа юм биш үү. “Эрдэнэс таван толгой”-н гүйцэтгэх захирал Б.Ганхуягийг энэ сонсгол гэгчдээ яагаад оролцуулахгүй байгаа юм бэ. Энэ хүн оролцох ёстой. Гол гэрч болсон хүн шүү дээ. Тиймээс энэ хүнийг оруулахыг албан ёсоор хэлж байна.

ХЗДХ-ийн сайд Б.Энхбаяр: -Ш.Адьшаа гишүүн ээ. Энэ зөвхөн “Эрдэнэс таван толгой”-н асуудлыг ярьж байгаа. Бусад уул уурхайн компаниудыг яриагүй шүү.

УИХ-ын гишүүн Ш.Адьшаа: -Б.Энхбаяр аа, би ярих ёстой зүйлээ хэлчихье ээ. Чи тэнд суучихаад дарга гэдэг эрх мэдлээрээ хүний хэлэх үгийг боох, хаах эрх байхгүй шүү. Би таныг хүндэтгэж байгаа шүү. Жаахан хүндэтгэлтэй байна шүү.

ХЗДХ-ийн сайд Б.Энхбаяр: -Би таныг хүндэтгээд л яриулаад байгаа шүү дээ. Таны үүсгэн байгуулсан компани дээр Жаргалсайхан гэдэг хүн өмнөх сонсголын үед жижиг “Таван толгой” компанитай холбоотой асуудлаар гэрчээр оролцсон. Та энэ хүнтэй хамтарсан нүүрс тээврийн компанитай юм байна. Мөн таны зөвлөх бас нүүрс тээврийн компанитай гэдэг асуудал яригдаж байна шүү. Зөвлөх нь ийм асуудалд холбогдохтой зэрэгцээд та чөлөөлчихсөн байна. Баригдахаа мэдээд ийм үйлдэл хийв үү. Та юунд сандраад байна вэ.

УИХ-ын гишүүн Адьшаа: -Би биш Б.Энхбаяр чи өөрөө сандраад байгаа юм биш үү. Өнөөдөр миний хувьд тэр Мөнхцэцэг гэдэг хүн ямар компанитай, ямар аж ахуй эрхэлдэг гэдэг байдлыг нь харгалзаж зөвлөхөөрөө томилоогүй. Харин гадаадад сургууль төгссөн. Англи, Орос хэлний онцгой орчуулагч бүсгүй учраас л зөвлөхөөрөө авсан. Миний хувьд хуулийн төсөл боловсруулах ажилдаа туслуулах гэж энэ хүнийг зөвлөхөөр авч томилсон. Ийм зүйлээр намайг яллах ажиллагаа явуулах гэж байгаа нь өөрөө утгагүй. Өнөөдөр чинь 1937 он биш шүү, Б.Энхбаяр аа. Ийм зүйлээр хүнийг хэрэгт хийнэ гэвэл энэ төр, энэ нийгэм чинь хаашаа явах вэ. Бусад тэр компанийн талаар би юу ч мэдэхгүй. Энэ ер нь юу болоод, ямар ажиллагаа явагдаад байгаа юм бэ. Өглөө энэ сонсголд ирээд л 10 компанитай болсоноо мэдлээ.

ХЗДХ-ийн сайд Б.Энхбаяр: -А.Адъяасүрэн таныг УИХ-ын гишүүн болохоос өмнө бил үү, болсоны дараа ч юм уу, мэдэхгүй. С зөвшөөрөл авах гэж бусдад авлига өгсөн гэдэг асуудал яригддаг. Энэ асуудал үнэхээр бодитой юм уу.

УИХ-ын гишүүн А.Адъяасүрэн: -Өнөөдрийн сонсголд гэрчээр дуудагдан олон нийтэд үнэн зөв мэдээлэл өгөх үүднээс би хүндэтгэн ирсэн. УИХ-ын гишүүнээр сонгогдохоосоо өмнө би улс төрд ямар нэгэн нөлөө бүхий ажил хийж байгаагүй. Улс төрийн өндөр албан тушаал эрхэлж байгаагүй. Би 1999 оноос эхлээд зам тээврийн салбарт үйл ажиллагаа явуулж ирсэн. Жолооны сургалт, авто тээврийн бизнес явуулж ирсэн. Монгол Улсад нийт 40 гаруй мянган жолооч бэлтгэсэн байна. Миний үед Монголын эдийн засгийг нуруун дээрээ үүрч явсан 400 гаруй тээврийн компани байсан. Хамгийн оргил үе дээ 17 мянган жолооч ажиллаж байсан. Жолооч, тээвэрчдийн зовлон жаргалыг мэддэг, энэ бизнесийн орчны сайн, мууг ойлгодог бүсгүй УИХ-д орж ирсэн. 2020 оны тавдугаар сар хүртэл намайг хэн ч таньдаггүй байлаа. Өөрөөр хэлбэл сонгуульд өрсөлдөх болсон цагаас эхлээд намайг энэ С зөвшөөрөлтэй холбоотойгоор гүтгэж ирсэн. Миний хувьд бизнес эрхлэгч эмэгтэй. Тэр утгаараа бизнес эрхлэгчдийг ухах юм бол зээлийн гэрээнүүд л гарч ирдэг. Тухайлбал манай эгч нэг хүнд зээл өгсөн. Тэр зээлийг надад авлигын хэрэг болгож наасан. Уг наалтаа сонгууль дуустал намайг харлуулсан. Сонгуулийн дараа нэг хэсэг чимээгүй болсон байдаг. Хэрэг ч хаагдсан байсан. Гэтэл нүүрсний хэргийн дуулиан шуугианаар буюу жилийн өмнөөс дахин гарч ирсэн. Ер нь хулгай хаана байдаг вэ. Эрх мэдэлтэй, нууц газарт л хулгай байдаг. Эрх баригчид хэрхэн авирлаж байгааг олон түмэн харж байгаа байх. Ардчилсан намд хоёрхон эмэгтэй гишүүн байдаг. Бид хоёрыг ямар ч нотлогдох зүйлгүйгээр байнга гүтгэж ирсэн. Одоо энэ сонсголоор хамаарал бүхий олон компанитай байснаа мэдлээ. Үнэндээ энэ олон компаниас нэгийг нь ч би мэдэх юм байна. Бусдыг нь ч мэдэхгүй.

Э.МӨНХТҮВШИН

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Ц.Даваасүрэн: Улстөрчдийн дийлэнх нь цаашид эрх мэдэлтэйгээ яаж үлдэх вэ гэдгээ л тэргүүнд тавьдаг явцуухан бодолтой хүмүүсээс бүрдэх болж DNN.mn

УИХ-ын гишүүн, Барилга хот байгуулалтын сайд Ц.Даваасүрэнтэй цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Цаг үеийн нөхцөл байдал хүндрэлтэй байна. Орон нутагт цас зудтай. Хот суурин газруудад эрчим хүч, бензин түлшний асуудал хомсдолтой гэх мэт. Яагаад бид өнөөгийн ийм хүнд нөхцөл байдал руу орчихов. Цаашид байдал улам л асуудалтай болох шинжтэй байна шүү дээ?

-Манай улс төрчид түлш, шатахуун, эрчим хүчээр хойд хөршөөсөө хамааралтай гэдгээ ирэх ч биш мэддэг байх. Үүний цаана ямар хор уршиг оршиж байгааг нь харин сайн ухаардаггүй юм болов уу. Энэ талаар хэлэхэд нэг их ач холбогдол өгөхгүй л өдий хүрлээ. Анхаараа ч гэхээр попорлоо гэнэ. Ер нь улс орны үндсэн язгуур эрх ашиг байхгүйтэй адил болсон байна. Улстөрчдийн дийлэнх нь цаашид эрх мэдэлтэйгээ яаж үлдэх үү гэдгээ л тэргүүнд тавьдаг явцуухан бодолтой хүмүүсээс бүрдэх болж дээ. Язгуур эрх ашгаа эрхэмлээд шийдье гээд зүтгэл гаргасан бол хөрөнгө мөнгө дутаагүй байх.

-Тодорхой жишээ байна уу?

-Жишээ нь, 2019 онд ковидын үед иргэд, аж ахуй нэгжийн тог, цахилгааны мөнгийг 800 гаруй тэрбум төгрөгөөр төлнө гэж байсан.

Тухайн үед би энэ мөнгө чинь 200 МВт-ын цахилгаан станц барьчих хөрөнгө. Тиймээс цахилгаан станцтай болохгүй бол ирэх 2024 онд хүндэрч эхлэх гээд байна шүү гэж анхааруулан хэлж байсан. Тэр үед хэлж байсан миний энэ үгийг хэн ч ойшоогоогүй. Эцэст нь би юу гэж хариулах гээд байна гэхээр, уг асуудлыг шийдье гэсэн сэтгэл дутаад байна л гэж…

-Сэтгэл үнэхээр дутаж байгаа нь өнөөгийн байдлаас илүү тодорхой харж болохоор байна л даа. Ер нь өнгөрсөн 30 гаруй жил энэ асуудлыг дотооддоо шийдэх боломж байсан уу. Та үүнд тодорхой хариулт хэлэхгүй юу?

-Би байсан л гэж хариулах байна. Дээр нэг л жишээ хэллээ шүү дээ. Бидний нэг жилд халамжинд зарцуулж буй хоёр их наяд төгрөгөөр 500 МВт-ын станц барьж болно. Гэх мэт… Нөгөө талаар, нэг станц барих гэсэн оролдлого бүрийг ямар нэг байдлаар саринуулж, нураадаг нэг хүчин зүйл бас байгаад байгаа юм. Тухайлбал, ДЦС-V-ыг барих гэхэд нь газаргүй гэж баахан будилуулж байснаа эцэст нь Багануурын цахилгаан станцыг оронд нь гаргаж ирээд нурааж байх жишээтэй. Багануурыг нь болохоор Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлөөс явуулж болохгүй гэсэн шийдвэр гаргаад л. Мөн Тавантолгойн ДЦС-ыг явуулах гэж миний хувьд хоёр ч удаа Засгийн газарт оруулаад олигтой үр дүнд хүрээгүй. Рио Тинто Оюу толгойгоор бариулахгүй монголчууд өөрсдөө барина гээд л өнгөрсөн. Одоо ч барьсан юм байхгүй. Харин намайг эрчим хүчний сайдаар ажиллаж байхдаа эхлүүлсэн ДЦС-IV-ын хүчин чадлыг 90 МВт-аар, Эрдэнэтийн ДЦС-ыг 50МВт-аар тус тус нэмэгдүүлэх төсөл болон 150 МВТ цагийн батарей хуримтлуурын станцын төсөл хэрэгжээгүй байсан бол балрах байлаа. Мөн тухайн үед санал болгож байсан ДЦС-III, Амгалангийн ДС-ын хүчин чадлыг 50 МВт-аар нэмэгдүүлэх төслийг хийчихсэн бол арай л дээр байх байсан болов уу. Даана ч хэрэгжүүлсэнгүй.

-Тэгвэл цаашид яах ёстой юм бэ. Яаж бид эрчим хүчний хараат байдлаас гарах вэ?

-Тодорхой. Ажил хийе гэсэн сэтгэлтэй эхлээд болох хэрэгтэй. Дараа нь хийх гэсэн ажлаа дуустал хийж чаддаг байх шаардлагатай. Угаасаа эрчим хүчний хараат байдлаар гарахын тулд шинэ станц л барих ёстой. Ялангуяа хурдан маневрын зохицуулах чадамжтай Усан цахилгаан станц болон хийн станц барих хэрэгтэй. Ингэж байж л эрчим хүчний хараат байдлаасаа гарна. Үүнийг ч улиг болтол л ярилаа даа. Хийе, болгоё гэдэг нь харин цөөхөн юм.

-Орон нутагт цаг агаарын нөхцөл байдал тун хүнд байна. Орон нутгаас сонгогдсон гишүүний хувьд энэ жилийн өвлийг малчид, иргэд яаж даван туулахаар байна вэ?

-Саяхан би орон нутгаараа явж, иргэд малчдын нөхцөл байдалтай танилцаад ирсэн. Ер нь зудтай сумдын нөхцөл байдлыг харахад цас эрт унаснаас шалтгаалж, мөн эрт орсон цас багасах битгий хэл улам нэмэгдснээс болж мал бэлчээрлэх боломжгүй болсон байна лээ. Тиймээс орон нутгийн иргэд, малчид маань өвлийг хохирол багатай давахын тулд малаа юун түрүүнд их хэмжээгээр нядалж байна. Өөрөөр хэлбэл мал хэт муудахаас өмнө эрт нядлаад эдийн засгийн эргэлтэд оруулчихъя гэсэн малчид олон байсан. Ер нь малчдын хувьд УИХ, Засгийн газарт гурван зүйлийг хандаж тавьж байна лээ. Нэгдүгээрт, бидний нядлаж байгаа малыг худалдаж авах тэр эдийн засгийн боломжийг бий болгоход анхаарч гэж байгаа юм. Хоёрдугаарт, өвөлжилт эрт хүндэрч байгаа учраас өвс тэжээлийн үнийг хямдруулаад өгөөч гэж байна. Гуравдугаарт, орон нутагт түлш шатахууны хомсдол их байна. Үүнийгээ шийдээд өгөөч ээ л гэж байна. Отор нүүдлээ хийх гэхээр түлш шатахуун нь байхгүй. Нөгөө нядласан хэдэн малаа сум оруулъя, аймаг, нийслэлд хүргээд ирье гэхээр түлш байхгүй. Зуд болоод яаядаа гэж байхад нэмээд түлш шатахуунгүй болчихлоо гэдэг зүйлийг хэлээд байгаа юм.

-Малчдын хувьд малаа ингэж их нядлаж байгаа нь мэдээж үнэ буурах шалтгаан болно байх л даа. Тэр нь эргээд малчдадаа эдийн засгийн хувьд үр өгөөжгүй болж ирнэ. Тэгэхээр үүнд төр, засгийн хувьд ямар бодлого барьж ажиллах ёстой юм бэ?

-Жилдээ 10 сая орчим бог мал нядлаж байгаа болов уу. Үүний зөвхөн арьсыг нь 10 ам.доллар болгъё гэвэл оройлцоогоор 100 сая ам.долларын эдийн засгийн орчин үүснэ. Гэтэл бид өнөөдрийг хүртэл энэ 100 сая ам.долларын эргэлтийг зүгээр л хаячихаж байна. Монгол Улс эрчим хүчний хараат байдалтай байгаа. Эрчим хүч хомсдож байна. Гэтэл үнэндээ бидний хаяж байгаа тэр 100 сая ам.доллар гэдэг чинь үнэндээ 100 МВт-ын станц л байхгүй юу даа. Нөгөө талдаа бидний их том дутагдал байна. Байгаа боломжоо огт ашигллаж чаддаггүй дутагдал. Жишээлбэл, сүү байна. Бид нийт 20 орчим сая бог сааж байгаа. Үүн дээр нэмээд хоёр сая үнээ сааж байна. Тэгэхээр нэг литр сүүг нэг ам.доллар гэж бодъё. Тэгвэл 400 сая литр сүү гэдэг нь дор хаяж 200-300 сая ам.доллар болно. Үүнийг бид ашигладаггүй. Ашигллаж чадвал энэ нь өөрөө 300 Мвт-ын цахилгаан станц л гэсэн үг. Боломжоо ашиглладаггүй байдал нь бидэнд бэлэн шахуу орж ирдэг байгалийн баялагтай л холбоотой. Энэ жаахан нөөцөө бид эдийн засгийнхаа голлох судас болгочихоод бусад боломжоо огт харахгүй байгаа нь харамсалтай. Өөрөөр хэлбэл биднийг юм хийх сэтгэлгээгүй болгочихсон гэсэн үг. Юм хийх сэтгэлгээгүй байхад бусдаас хараат байхаас өөр яах билээ.

Э.МӨНХТҮВШИН

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Б.Батцэцэг: ОХУ-аас шатахуун, эрчим хүчний асуудлуудыг аль болох нааштайгаар шийдвэрлэж ажиллахаа илэрхийлсэн DNN.mn

Гадаад харилцааны сайд Б.Батцэцэгтэй цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Швейцарын Женев хотноо болсон “Хүний эрх-75” дээд, өндөр түвшний арга хэмжээнд та оролцоод ирлээ. Энэхүү арга хэмжээний ач холбогдол, агуулгын талаар товч мэдээлэл өгөхгүй юу?

-Энэ онд НҮБ-ын анхны тулгуур баримт бичиг болох Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал батлагдсаны 75 жилийн ой тохиож байна. 1948 оны 12 дугаар сарын 10-ны өдөр буюу одоогоос 75 жилийн өмнө уг баримт бичиг батлагдан гарснаар хүний эрхийг дэлхий дахинаа хүлээн зөвшөөрөх үндэс суурь болсон юм. Дэлхий дахинаа жил бүрийн энэ өдрийг нэгдмэл уриан дор тэмдэглэж ирсэн. Түгээмэл тунхаглал батлагдсаны 75 жилийн ойн хүрээнд Женев хотноо зохион байгуулагдсан “Хүний эрх-75” дээд, өндөр түвшний арга хэмжээ нь ихээхэн онцлог байлаа.

Энэхүү арга хэмжээний гол зорилго нь дэлхий нийтээр өнгөрсөн цаг хугацаанд хүрсэн ололт амжилт, алдаа оноогоо цэгнэн, улмаар Түгээмэл тунхаглалд дэвшүүлсэн хүн бүр эрх чөлөөтэй, эрх тэгш байх, шударга ёсыг тэгш хүртэх баталгааг хангах үүрэг амлалтаа сэргээн санаж, ирэх 25 жилд хүний эрхийг түгээмлээр хангах хүч чармайлтаа эрчимжүүлэх, энэ хүрээнд бүх түншлэгч талууд үүрэг амлалтаа хамтран тодорхойлоход чиглэсэн. Дэлхийн 130 гаруй улсын төр, засгийн тэргүүн, Гадаад харилцааны сайд, бусад өндөр түвшний зочид хуран цугласан энэхүү дээд, өндөр түвшний арга хэмжээ амжилттай болж өндөрлөлөө.

-Монгол Улсын зүгээс уг дээд, өндөр түвшний арга хэмжээнд ямар үүрэг оролцоотой байсан бэ?

-Монгол Улс гадаад бодлогодоо тэргүүлэх ач холбогдол өгдөг үндсэн чиглэл бол хүний эрх, эрх чөлөөний баталгааг бэхжүүлэх явдал. Хүний эрх, эрх чөлөөг хүндэтгэн хамгаалж, хангах мөн олон улсын хүний эрхийн гэрээгээр хүлээсэн үүргээ биелүүлэх нь Засгийн газрын бодлого, үйл ажиллагааны төвд байж ирсэн. Засгийн газрын зүгээс сүүлийн жилүүдэд өргөн хүрээтэй бодлогын болон хууль, эрх зүйн шинэчлэлийн алхмыг авч хэрэгжүүлж байна. Бид мөн бүс нутгийн болон олон улсын хамтын нийгэмлэгийн хүрээнд ч идэвхтэй ажиллахыг эрмэлзэж байна. Тус дээд, өндөр түвшний түвшний арга хэмжээний эхний өдөр улс орнууд хүний эрхийг хангах, хамгаалах чиглэлээр авч байгаа сайн дурын үүрэг амлалтаа танилцуулсан. Монгол Улсын Засгийн газраас жендэрийн тэгш байдлыг хангах нийтлэг зорилтын хүрээнд эрэгтэйчүүд, хөвгүүдэд тулгамдаж буй бэрхшээлийг шийдвэрлэхэд чиглэсэн “Охид нь хөвгүүдийнхээ төлөө” буюу “She for He” санаачилгыг дэвшүүлж, Монгол Улсад хүний эрхийг хангах үндэсний хөтөлбөр (II)-ийг баталж, хэрэгжүүлэх болон НҮБ-ын Хүний эрхийн бүс нутгийн сургалт, судалгааны төвийг Монгол Улсад байгуулах үүрэг амлалт авч байгааг танилцууллаа.

-“Охид нь хөвгүүдийнхээ төлөө” санаачилга их өвөрмөц, сонирхолтой сонсогдож байна. Ер нь охид, эмэгтэйчүүдэд чиглэсэн санаачилга их байдаг. Та энэ санаачилгынхаа талаар товчхон тайлбарлахгүй юу?

-Манай улсад жендэрийн эрх тэгш байдал гэхээр зөвхөн охид, эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах, тэднийг чадавхжуулах, тэдэнд чиглэсэн бодлого, арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэх ёстой мэтээр ойлгодог. Жендэрийн эрх тэгш байдал гэдэг нь тухайн нийгэмд тодорхой үнэ цэнэ бүхий бүтээгдэхүүн, боломж, нөөц урамшууллыг эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүс тэгш эдлэх эрхтэйг илэрхийлдэг. “Охид нь хөвгүүдийнхээ төлөө” санаачилга дэвшүүлснээр охид, эмэгтэйчүүдийн асуудлыг хойш тавьж байна гэж ойлгож болохгүй. Охид, эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах, тэдэнд чиглэсэн бодлогын арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэхийн зэрэгцээ эрэгтэйчүүдэд тулгамдаж буй асуудлыг тодорхойлж, шийдвэрлэх, тэдний цогц хөгжил, боловсрол, сэтгэцийн эрүүл мэнд, нийгэмд гүйцэтгэх үүргийг дэмжих бодлоготой байх нь нэгэн адил чухал байна. Эрэгтэйчүүдэд чиглэсэн цогц бодлого нь нөгөө талаас охид, эмэгтэйчүүдийн эрхийг хангасан, тэдгээрийн байр суурь, үзэл бодол, аюулгүй байдал, суурь эрхийг нь хүндэлсэн, жендэрийн тэгш, тэнцвэртэй нийгмийг бүрэлдүүлэхэд чухал ач холбогдолтой гэж үзэж байгаа юм. Дэлхийн банкнаас 2020 онд монгол эрэгтэй, эмэгтэй хүний дундаж наслалтын зөрүүтэй байдалд нөлөөлж буй хүчин зүйлийг тодорхойлох чанарын судалгаа хийсэн байдаг. Судалгаагаар манай улс дахь “маскулин хэв шинж” буюу “эр хүн шиг байх ёстой” гэсэн нийгмийн хэвшмэл ойлголт, уламжлалт сэтгэлгээнээс дээрх эрсдэлт үр дагаврууд гарч байна гэж мөн тодорхойлсон байдаг.

-Уг санал санаачилгыг хэрхэн хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байна вэ?

-Бид хүний эрхийг хангах, хамгаалах гэж цогцоор нь ярихаас илүүтэйгээр хамгийн ихээр тулгамдаж буй нэг сэдвийг сонгоод тодорхой үр дүнд хүрэх нь зүйтэй гэж үзэн энэхүү санаачилгыг дэвшүүлсэн. Ерөнхийлөгчийн ивээл дор “Нийгмийн хөгжилд эрэгтэйчүүдийн оролцоо, манлайлал” үндэсний чуулганыг өнгөрсөн жил зохион байгуулж, чуулганы мөрөөр холбогдох зөвлөмжийг гаргасан байдаг. Манай холбогдох төр, хувийн хэвшил, иргэний нийгмийн байгууллагууд өөрсдийн эрхлэх асуудлын хүрээнд шаардлагатай арга хэмжээг авч хэрэгжүүлээд явж байгаа. Энэхүү санаачилгыг олон нийтэд сурталчлан таниуцлах, үр дүнтэй хэрэгжүүлэхэд салбар дундын хамтын ажиллагаа нэн чухал. Эрэгтэйчүүдэд чиглэсэн цогц бодлогын асуудал нь зөвхөн хэдхэн байгууллагын хүрээнд шийдвэрлэх асуудал биш тул бүх салбарын байгууллага, олон нийтийн оролцоотойгоор анхаарал хандуулж, арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэх нь чухал байна. Эхний ээлжинд зан үйлийн хэвшмэл ойлголтыг залруулах, жендэрийн эрх тэгш байдлын тухай ойлголтыг бүх насныханд ойлгомжтойгоор тайлбарлан таниулах, нийгэмд чиглэсэн салбар дундын нөлөөллийн аян, арга хэмжээг зохион байгуулахаар зорьж байгаа.

-Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ ОХУ-ын Засгийн газрын дарга М.В.Мишустинтэй утсаар ярьсан. Энэ үеэр ямар асуудлыг ярилцсан бэ?

-Энэ удаад Засгийн газрын тэргүүн нар хоёр орны эрчим хүч, газрын тосны бүтээгдэхүүний талаарх хамтын ажиллагааны асуудлыг голлон ярилцсан. ОХУ-аас Монгол Улстай байгуулсан гэрээнийхээ дагуу түлш шатахуун болон эрчим хүчийг манай улсад нийлүүлсээр ирсэн. Сүүлийн цаг үеийн нөхцөл байдлаас шалтгаалан зарим хүндрэл гарсан. Тухайлбал, ОХУ-ын Сибирийн эрчим хүчний нэгдсэн системийн зарим цахилгаан станц дээр доголдол гарсны улмаас засвар үйлчилгээ хийж, нөөц эх үүсвэрүүдийг ажилд оруулж байгаатай холбогдуулан манайд нийлүүлэх эрчим хүчний хэмжээг багасгах, түлш шатахууны тухайд тээвэрлэлтэд ачаалал үүссэн зэрэг асуудал гарсан. Эдгээр асуудлыг шуурхай ярилцаж шийдвэрлэх шаардлагатай байсан. ОХУ-ын зарим нутагт, ялангуяа Сибирийн бүс нутагт хүйтний эрч огцом чангарч, эрчим хүч, дулааны хэрэглээ огцом нэмэгдэж, цахилгаан эрчим хүчний доголдол үүсээд байна. ОХУ-ын дотоодод ийм амаргүй нөхцөл үүсээд байгаа хэдий ч ОХУ манай улстай байгуулсан гэрээний дагуу түлш шатахуун, эрчим хүчээ нийлүүлсээр ирсэн. Үүнд бид талархаж байна. ОХУ-ын Засгийн газрын дарга М.В.Мишустин хоёр талын хамтын ажиллагааны чухал салбар болох түлш шатахуун, эрчим хүчний хамтын ажиллагаанд тулгамдаад буй асуудлуудыг аль болох нааштайгаар шийдвэрлэж ажиллахаа илэрхийлсэн.

-Худалдаа, эдийн засаг, техникийн хамтын ажиллагааны Монгол, Оросын Засгийн газар хоорондын комисс өнгөрсөн аравдугаар сард ээлжит хуралдаанаа хийсэн. Ямар үр дүн гарав?

-Жил тутам хоёр улсад ээлжлэн хуралддаг Монгол, Оросын Засгийн газар хоорондын комисс хоёр орны худалдаа, эдийн засаг, худалдааны хамтын ажиллагааны бүхий л асуудлыг хэлэлцэн шийдвэрлэдэг чухал механизм. Тус комиссын ээлжит 25 дугаар хуралдааныг энэ оны аравдугаар сарын 23-24-нд Улаанбаатар хотноо амжилттай зохион байгуулсан. Монгол, Оросын худалдааны хэмжээг нэмэгдүүлэх, худалдааны тэнцвэргүй байдлыг бууруулах, манай улсын хөдөө аж ахуйн бараа бүтээгдэхүүнийг оросын зах зээлд хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр оруулах, дэд бүтэц, эрчим хүч, хөдөө аж ахуй, санхүү, соёл, боловсрол зэрэг салбарт хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэх зэрэг асуудлаар тодорхой тохиролцоонд хүрсэн, бодит үр дүнтэй хуралдаан болсон. Монгол, Оросын хамтарсан “УБТЗ”-ын ачаа тээвэрлэлтийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх зорилгоор техникийн шинэчлэл хийх, дүрмийн санг нэмэгдүүлэх асуудлыг хэлэлцсэний зэрэгцээ бусад төмөр замын бүтээн байгуулалтыг хамтран хэрэгжүүлэх асуудлаар санал солилцсон. Монгол Улсын өдөр тутам өсөн нэмэгдэж буй эрчим хүчний хэрэгцээг хангахад чиглэсэн Улаанбаатар гуравдугаар цахилгаан станцын шинэтгэлийн асуудлыг мөн хэлэлцсэн. Монгол Улсаас ОХУ-д суралцах оюутны тоо, тэтгэлгийн хэмжээ болон соёл урлаг, спортын солилцоог нэмэгдүүлэхээр тохиролцсон. Энэ удаагийн ЗГХК-ын хуралдаанд оросын талаас өргөн бүрэлдэхүүнтэй төлөөлөгчид ирж ажилласны дотор ОХУ-ын хил залгаа субъектуудын удирдлага ОХУ-ын БН Буриад, БН Алтай Улс, Өвөрбайгалийн хязгаар болон Эрхүү мужийн Амбан захирагч нар ирж оролцсоныг онцлон дурдаж байна.

Э.МӨНХТҮВШИН

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Д.Ганхуяг: Монгол Улс нь Ази тивдээ ковидын дараа баян хоосны ялгаа хамгийн их нэмэгдсэн орон болсон DNN.mn

Ардчиллын төлөөх улс төрийн намууд нэгдэж “Ардчилсан нам” үүсгэн байгуулагдсан ойн баярыг угтаж “Democracy Summit” бодлогын реформын хэлэлцүүлэг “Бултаараа баяжигтун” уриан дор өчигдөр зохион байгуулагдлаа. Энэ үеэр УИХ-ын гишүүн асан, АН-ын Үндэсний бодлогын хорооны гишүүн Д.Ганхуягтай эдийн засаг, улс төрийн хүрээнд дэлгэрэнгүй ярилцлаа.

-Өчигдөр болсон энэхүү хэлэлцүүлгийн үеэр та “Дэлхийн дундаж орлоготой монгол хүн” санаачлагыг танилцуулсан. Тус санаачлагын гол зорилго юу байна вэ?

-Энэ санаачлагын зорилго нь Монгол хүний орлогыг дунд хугацаанд америк доллараар хоёр дахин нэмэгдүүлэх юм. Хүн ч, айл ч, байгууллага ч, улс орон ч зорилгогүй бол доороо хий эргэсээр байдаг. Зорилготой хүн зорилгогүй хүн хоёрын амжилтын зөрүү тэмээ, ямаа шиг зөрүүтэй байдаг. Өнгөрсөн зууны сүүлийн хагасаас эхлэн тогтвортой хөгжил хэмээх ухагдахуун гарч нийгмийн амьдралд бодит байдлаар биеллээ олсон. Үүний томоохон төлөөлөл нь НҮБ-аас гаргасан Тогтвортой хөгжлийн 17 зорилт юм. Тиймээс хөгжлийн бодлогын зорилт нь богино хугацааны зорилтын хэрэгжилтээсээ эхлэн тасралтгүй үргэлжлэх процесс юм.

-Таны хувьд Монгол Улсын макро эдийн засгийн үзүүлэлтийг ямар байдлаар дүгнэн харж байгаа вэ?

-Би сүүлийн 12 жилийн макро эдийн засгийн зарим үзүүлэлтийг хэлье. 2008-2009, 2012-2013, 2016-2017, 2020-2021, 2021-2022 онд УИХ, орон нутаг, Ерөнхийлөгчийн сонгуультай байсан тухайн жил, мөн сонгуулийн дараагийн жилийн үеэс ам.доллартай харьцах төгрөгийн ханш огцом унаж ирсэн нь тодорхой харагдаж байна. 2008-2009 оны хооронд төгрөгийн ханш огцом унасан нь нөгөө 1.5 сая төгрөгийн бэлэн мөнгөний амлалттай холбоотой. Энэ болон бусад амлалтаар 2.8 тэрбум ам.долларыг тараасан тооцоо гардаг. Хэрэв 1072 ширхэг хувьцаагаар энэ амлалтын заримыг нь хааж зохицуулаагүй бол улам хүндрэх байсан. Гэхдээ 2017-2023 оны хооронд бол бараг л шулуун шугамаар төгрөгийн ханш унаж, өнөөгийн байдлаар 2016 оны үетэй харьцуулахад 75 орчим хувь унасан байна. Энэ нь мэдээж ковид хэмээх олон улсыг хамарсан халдварт өвчний хорио цээртэй ч холбоотой байх. Гэхдээ Монгол Улс нь Ази тивдээ ковидын дараа баян хоосны ялгаа хамгийн их нэмэгдсэн орон болсон байдаг.

-Өнгөрсөн 12 жилийн хугацаанд тэгвэл ДНБ болон цалингийн үзүүлэлт ямар байдлаар хэлбэлзэж ирсэн байна вэ. Та маш тодорхой судалгаа гаргасан байна л даа…?

-2011-2022 оны 12 жилийн хугацаанд нэг хүнд оногдох ДНБ төгрөгөөр тооцоход 2.5 дахин, улсын төсвийн зарлага 3.9 дахин тус тус нэмэгдсэн байна. Харин ам.доллараар нэг хүнд оногдох ДНБ-нд бараг өсөлт байхгүй, дунджаар 4300 ам.долларын түвшинд хэлбэлзэж. Энэ тоо 2013 онд 4658 ам.долларт хүрсэн нь дээд амжилт байв. Өөрөөр хэлбэл сүүлийн 12 жилийн хугацаанд төгрөгөөр бол эдийн засгийн өсөлт байсан ч, ам.доллароор өгөөгүй гэхэд хилсдэхгүй. Харин улсын дундаж цалин сүүлийн 12 жилийн хугацаанд төгрөгөөр 3.2 дахин нэмэгдсэн бол, ам.доллараар бас л өсөлт байхгүй, дунджаар 435 ам.долларын түвшинд хэлбэлзэж ирсэн байна.

Эндээс ам.доллараар эдийн засгийн үр өгөөж тун хангалтгүйгээр зогсохгүй, иргэдийн амьжиргаанд наалдац муу байсан нь харагдах байх.

-Саяхан улсын төсөв батлагдсан. Төсвийн талаарх таны дүгнэлт ямар байгаа вэ?

-Эрх баригч улс төрийн намууд сүүлийн 10 гаруй жилийн хугацаанд сонгуульд дахин ялах,түүнчлэн албан тушаалаа хадгалж үлдэхийн тулд иргэд сонгогчидын саналыг худалдан авах зорилгоор сонгуулийн өмнөх жилүүдэд өрөө нэмэгдүүлж ирээдүйгээсээ зээл авдаг болсон. Чаддагаараа мөнгө хэвлэн мөнгөний нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлж, төсвийн зарлагыг чинээнээс нь хэтэртэл нэмж байна. Төсвийн хөрөнгө оруулалтыг дахин нэмэгдүүлж, чухалд эрэмбэлэгдэхгүй баахан байшин барьж, сум руу чиглэсэн орон нутгийн чанартай асфальтан зам зэргийг тавьж, бэлэн мөнгө тарааж, халамжийг хавтгайруулж ирсэн нь судалгаанаас тодорхой харагдах болов уу. 2023 оны байдлаар төрийн байгуулагуудын өмч, хөрөнгийн ашиглалтын зардал буюу хөрөнгийн зардал нь ДНБ-ны 12 хувьтай тэнцэж байна. Ингэж хэрээс хэтэрчээ.

-Төсвийн асуудлыг ингэж зохицуулснаар гарах сөрөг үр дүн ямар байх вэ?

-Үр дүнд нь төр томорч, төрийн эдийн засаг дахь оролцоо нэмэгдэж, орон нутгийн эрх мэдэл хумигдаж, манай улсын өр сүүлийн жилүүдэд хоёр дахин нэмэгдлээ. Иргэн бүрт оногдох өрийн хэмжээ 32 сая төгрөгт хүрч,10 гаруй төрлийн татвар хураамж нэмэгдсэн. Арилжааны банкны зээлийн хүү өндөр хэвээр байна. Төрийн ард түмнээс албан бусаар авдаг татвар хэмээгдэх инфляц нь сүүлийн хоёр жил дараалан хоёр оронтой тоон дотор байж, үндэсний валют төгрөгийн ам.доллартай харьцах ханш бараг хоёр дахин уналаа. Олон улсын хэмжээнд үндэсний валют төгрөгийн ханш үнэ цэнээрээ сүүл мушгихад ойртож байна. Төгрөгийн ханшын навс уналтаас улбаалж импортын өргөн хэрэглээний барааны үнэ гурав дахин түүнээс ч илүү өсч байна. Гэтэл дундаж цалинг ам.доллараар тооцож үзвэл 48 хувиар буурчээ. Тодруулбал, өнөөгийн хоёр сая төгрөгийн дундаж цалин нь 2016 оны төгсгөлд 930 ам.доллар болж байсан бол, өнөөдөр 580 ам.доллартай тэнцэж байна. Түүнчлэн Монголд баян хоосны ялгаа эрс ихэсч, ядуурлыг хамрах хүрээ тэлсээр 40 хувьд хүрэхэд ойртож. Энэ нь юу гэхээр 10 монгол хүний дөрөв нь ядуувтар амьдрах болж, ядуурлыг хамрах хүрээ тэлж байгаа учраас дундаж орлоготой иргэдийн давхарга жилээс жилд нимгэрч, авдаг цалин нь амьдралд нь хүрэлцэхээ болилоо. Тиймээс сарын 2000 ам.долларын цалин авахын тулд олон залуус, багш, эмч нар маань гадаадад хөдөлмөр эрхлэхээр дүрвэсээр байна даа.

-Төрийн эдийн засгийн бодлогын гол хэмжүүр нь бизнесийн таатай орчныг бүрдүүлэх юм. Тэгвэл манай улсад бизнесийн орчны гол үзүүлэлтүүд ямар байна вэ?

-Төр нь эдийн засагтаа хэтэрхий их оролцоотой тул хувийн хэвшлийн орон зай хумигдсан. Төгрөгийн ханш тогтвортой бус сонгуулийн дараагаас огцом унадаг, арилжааны банкны зээлийн хүү хэт өндөр байна. Төсвийн үр өгөөжийн үзүүлэлтээр Дэлхийн банкны гишүүн орнууд хойноосоо XI байрт орлоо. Эдийн засаг дахь төрийн оролцоо хэрээс хэтэрсэн учир авилгал ихтэй. Тэр утгаараа олон улсын хэмжээнд авилгалын индекс сүүлийн жилүүдэд өссөн, өрсөлдөх чадварын болон бизнес эрхлэх орчны үзүүлэлтээрээ олон улсад доогуур байрт эрэмбэлэгдэх боллоо. Хуримтлал багатайн дээр хуримтлалаа ам.доллар зэрэг чөлөөт валютаар арвижуулан өсгөх менежментийг огт хийхгүй байна. Гаднаас авсан зээлийн ашиглалтын үр дүн хангалтгүй. Шалтгаан нь гаднаас авсан зээлээ эргээд эдийн засгаа тэлэх төсөлд ашиглах үйл ажиллагаа учир дутагдалтай, өр зээл ихтэйгээс төлбөрийн чадавх тааруу зэрэг байдалтай байна.

-Тэгэхээр одоо яах вэ?

-Монгол Улс хөгжлийн бодлогоо зургаан жил хүртэл буюу дунд хугацаанд тогтвортой болгоё. Хоёрхон жилийн хугацаанд хөгжлийн бодлого гаргахаа зогсооё. тухайлбал төсөв, мөнгөний бодлогоо сонгуульд ялахад зориулж өөрчилдгөө болих хэрэгтэй. Байдал нэгэнт ийм байгаа учир дунд хугацааны буюу зургаан жил хүртлэх хугацаанд хөгжлийн бодлогынхоо зорилтоо төгрөгөөр бус ам.доллараар тодорхой болгож жил бүр энэ зорилтдоо чиглэн урагшлах хэрэгтэй байна. Энэ л монгол хүний орлогыг дунд хугацаанд америк доллараар хоёр дахин нэмэгдүүлэх зорилготой “Дэлхийн дундаж орлоготой монгол хүн” санаачлага юм. Энэ санаачлагыг 2016 онд байгуулагдсан “Монголоо Шинэчилье клуб”-ээс анхлан гаргаж байсан. Энд монгол хүний орлого гэдэг нь нэг хүнд оногдох ам.доллараар илэрхийлэгдсэн. ДНБ-ыг, дэлхийн дундаж орлого гэдэг нь нэг хүнд оногдох ДНБ нь 10.000 ам.доллар буюу түүнээс дээш орлоготой улсыг хэлж байгаа юм.

-Мэдээж санаачлага гаргахын тулд тодорхой судалгаа байх ёстой байх. Таны гаргаж ирсэн судалгаа юу байна вэ?

-Нилээд их судалгаа хийсэн. Япон улс 1961-1970 оны 10 жилийн хугацаанд нэг хүнд ногдох ДНБ буюу эдийн засгаа ам.доллараар ойролцоогоор 7.3 хувийн голчтой өсгөх зорилтыг тавьж, энэ зорилтоо 10 жил биш долоон жилийн хугацаанд хэрэгжүүлж, дэлхийн эхний тавд орох том эдийн засагтай орон болж хөгжсөн түүхтэй. Энэ зорилтыг дэвшүүлж байх үед Япон улсын эдийн засгийн өсөлт 1.25 хувьтай байсан байна. Монгол Улс 2022 оны байдлаар ДНБ-ний нийт хэмжээгээр 17.2 тэрбум ам.доллар буюу 184 орноос 125 дугаар байр, мөн нэг хүнд оногдох ДНБ-ний хэмжээгээр 4954 ам.доллар буюу 192 орноос 114 байр байранд байна. Энэ судалгааг Олон улсын валютын сангийн мэдээллээс харж болно. Үүнийг 30 орчим байраар урагшлуулахад манай улсын нэг хүнд оногдох ДНБ 10,000 ам.доллар орчим болох юм. Бид энэ санаачлагын зорилтыг хэрэгжүүлэхийг зорихоос өөр хөгжлийн гарц одоогоор харагдахгүй байна.

-Энэ санаачлагын зорилтыг хэрэгжүүлэхийн тулд ямар зарчим баримтлах ёстой вэ?

-Засаглалын хүрээнд хуулийн засаглалыг бэхжүүлэн хөгжүүлэх шаардлагатай. Энэ ажлыг дээрээсээ эхлүүлэх. Тодруулбал Үндсэн хуулийг зөрчсөн ямарч даргыг огцруулдаг, эсхүл өөрөө огцордог бусад хөгжилтэй орнуудын сайн соёлыг хэвшүүлэх хэрэгтэй. Угтаа Үндсэн хуульд ч ингэж заасан байгаа. Үндсэн хууль нь хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалахын тулд төрийн, тухайлбал төрийн өндөр, мөн ямар ч албан тушаалтаны зүгээс хийж болохгүй зүйлийг тогтоосон байдаг. Сүүлийн жилүүдэд манайд хүний эрх ихээхэн зөрчигдөх болсон. Иргэний баталгаатай эдлэх 18 эрх, эрх чөлөөг хэрхэн хэрэгжиж байгаа талаар олон улсын хөндлөнгийн байгууллагаар аудит хийлгэж, энэ мөрөөр органик хуулиудаа ойлгомжтой болгох хэрэгтэй. Нэг дарга Үндсэн хууль зөрчихөд л олон иргэдийн эрх, эрх чөлөөнд халддаг.

-Үндсэн хуулиа мөрдөх битгий хэл байнга өөрчилж байна л даа…?

-Угтаа Үндсэн хуулийг байсхийгээд өөрчилдөг хууль биш. Үндсэн хуулийг ард түмний төр засагтайгаа байгуулсан гэрээ гэдэг. Үндэслэл нь Үндсэн хуулиар төрийн эрх ард түмний эрх мэдэлд байна хэмээн хуульчилсан байдаг. Тиймээс Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулахдаа яг сонгуулиар иргэдийн саналыг нууцаар хүн нэг бүрээр авдаг шиг санал асуулга явуулдаг байх хэрэгтэй. Ингээгүйгээс болж Үндсэн хуулийн хямрал бий болж, нийгмийн тогтворгүй байдал үүссэн орнууд байдаг.

-Та сая засаглал талаас нь ярилаа. Тэгвэд эдийн засгийн хүрээнд бид яах ёстой юм бэ?

-Төр, засаг нь татвар төлөгчдийн хөрөнгөөр санхүүждгийнхээ хувьд бизнесийн өрсөлдөх чадвартай, таатай орчныг бүрдүүлэх үндсэн чиг үүргийнхээ ажлыг чанартай, хариуцлагатай хийх хэрэгтэй. Төр, засаг, нийт иргэдийн нэн тэргүүнд тавих зорилт бол экспорт. Экспорттой холбоотой элдэв хориг, хязгаарлалт, цензурыг хүчингүй болгох шаардлагатай. Ажил хийж, баялаг бүтээж байгаа хүн бүрийг дэмждэг болъё. Иргэд, компаниудыг улс төрийн үзэл бодлоор нь Үндсэн хууль зөрчин ялгаварлан гадуурхсан төрд алба хашиж буй хэнтэй ч хариуцлага тооцдог болох ёстой байна. Ойрын хоёр жилд төрийн өмчит компаниудын жилийн борлуулалт орсноор төрийн эдийн засаг дахь оролцоог 40 хувиас илүүгүй болгож хэвшүүлэх шаардлагатай. Төсөв, санхүүгийн хүрээнд улсын төсвийг боловсруулах, өргөн барих, хэлэлцэн батлахдаа Үндсэн хууль, төсвийн тогтвортой байдлын, дунд хугацааны төсвийн хүрээний мэдэгдлийн тухай зэрэг хуулиудыг ягштал мөрдөх хэрэгтэй.

-Төсвийн үр өгөөжийн үзүүлэлтийг сайжруулахын тулд яах ёстой юм бол?

-Төсвийн хөрөнгө оруулалтыг ач холбогдлоор нь эрэмбэлж УИХ-д төсвийн тухай багц хуулийг өргөн барихын өмнө олон нийтэд танилцуулдаг болох нь чухал. Хувийн хэвшлийг зөвхөн төсвийн хөрөнгө оруулалтаар дамжуулан дэмжих бодлогоосоо татгалзах. Энэ бодлогыг цаашид үргэлжлүүлвээс эрх мэдэлтэй, төсөвд ойрхон бүлэг хүмүүсд төсвөөс зооглох боломжийг олгосоор байх болно. Нөгөө гадныхны шүүмжилдэг төсвөөсөө тэрбумтан төрүүлдэг байдал даамжирсаар байна. Монгол Улсын бүх компаниуд бүгдээрээ байшин барьж, зам тавьдаг байх шаардлагагүй. Үүний оронд аж үйлдвэр хөгжсөөр байгаа орнуудын адилаар экспортын болон импортыг орлох бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг, мэдээлэл, харилцаа холбоо, дижитал технологийн хиймэл оюун, финтек зэрэг салбарт амжилттай ажиллаж байгаа ААН, ЖДҮ эрхлэгчид, иргэдээ хөнгөлөлттэй зээлээр дэмжих нь зохистой. Мөн Үндэсний баялгийн санг олон улсын жишигт нийцүүлэн байгуулж ам.доллараар арвижан өсдөг болгох, нийт иргэддээ ноогдол ашиг хувиарилдаг болох хэрэгтэй. Өгдөггүй, арвиждаггүй нэг мэдэхэд хоосон болчихдог Засгийн газрын тусгай сангуудын ихэнхийг нь татан буулгах ёстой.

-Сүүлийн жилүүдэд манай улс авлигын индексээрээ дандаа сүүлийн байрт орж байна. Тэр утгаараа авлигал өнөөдөр Монгол Улсыг сөнөөж байна л даа. Ер нь авлигын эсрэг бид яаж тэмцэх ёстой юм бэ?

-Үндсэн хуульд 2019 онд орсон өөрчлөлтөөр улс төрийн намын санхүүжилттэй холбогдуулж “Намын дотоод зохион байгуулалт ардчилсан зарчимд нийцсэн, хөрөнгө, орлогын эх үүсвэр, зарцуулалт нь нийтэд ил тод байна” гэж заасан. Энэ заалтыг хэрэгжүүлэхийн тулд нэн яаралтай Улс төрийн намын, Сонгуулийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулахыг хүсэх байна. Таны хэлдгээр Монгол Улсад авилгал өсөөд байгаа томоохон шалтгаанууд бий. Хамгийн том нь улстөрч болон улс төрийн намын санхүүжилт, түүнчлэн сонгуулийн зардлын эх үүсвэрийн ихэнх нь тодорхой бус байдагтай шууд холбоотой. Улс төрийн мөнгөний эх үүсвэр нь тодорхой бус байна гэдэг нь хууль бус мөнгө гэсэн үг. Хууль бус мөнгө гэхээр ихэнхдээ татвар төлөгчдийн хөрөнгө болох улсын төсөв, эсхүл төрийн өмчит компаниудын өмчөөс завшсан, зувчуулсан хөрөнгө, мөнгө байх үндэслэлтэй. Намууд том компаниудаас хуульд заасан хязгаараас хэд дахин их санхүүжилт авч, хууль бусаар сонгуульд ялсныхаа дараа олон нийтийн баялгаас дахин илүү хэмжээгээр нөхөх давуу эрхийг тэдэнд бүрдүүлдэг жишээ бий. Энэ талаар саяхан ерөнхий сайд УИХ-ын чуулганы индэр дээрээс ярьж байсан. Иймд бусад орны адил татвар төлөгчдийн хөрөнгө болох улсын төсвөөс, мөн төрийн өмчит компаниас хөрөнгө гаргуулж сонгуульд зарцуулсан нь тогтоогдвол тухайн намын удирдлага, түүнчлэн намын даргыг нь сонгуульд ялсан, ялагдсанаас нь үл хамаарч улс төрд буцаж ирэхгүйгээр зайлуулах хэрэгтэй. Энэ нь хэрэв ноцтой бол тухайн намыг нь татан буулгах хүртэл хуулийн хариуцлага тооцдог болгочих. Мөн нэр дэвшигчийн сонгуульд зарцуулсан мөнгөний эх үүсвэр шалгалтаар, эсвэл нотлох баримтаар хууль бус нь тогтоогдвол сонгуульд ялсан, ялагдсанаас үл хамаарч, тухайлбал гишүүн болсон байсан ч улс төрд буцаж ирэхгүйгээр зайлуулах хэрэгтэй. Дагаад гишүүнээс нь огцруулдаг байхаар хуульчлахыг цаг үе шаардаж байна.

-Төрийн албыг намын, төрлийн алба болгодгийг хэрхэн зогсоох вэ гэдэг нь нийгмийн асуудал болсон. Таны харж байгаагаар бид үүнээсээ хэзээ салах вэ?

-Юуны өмнө 2024 оны УИХ-ын сонгуульд оролцох улс төрийн намууд “Амласан мөрийн хөтөлбөрийн хэрэгжилт, үүний баталгаа болох шинээр дэвшүүлсэн мөрийн хөтөлбөрөөрөө өрсөлддөг” олон улсын жишгийг дагах хэрэгтэй байна. Авлигатай тэмцэхийг хэн ч дэмжинэ, дэмжсээр ч байгаа. Гэтэл хуулийн хяналтын байгуулага, ялангуяа шүүхээр буруутай нь тогтоогдоогүй байгаа асуудлаар өрсөлдөгчдөө хэт харлуулах нь иргэдийнхээ улс төрийн нам, улмаар төрд итгэх итгэлийг улам алсруулах нь ойлгомжтой. Бид нэг л эх оронтой, нэг л ирээдүйтэй, хүн бүрт үргэлжлэл байх нь тодорхой. Хэрэв ийм асуудлаар улс төрийн нам, эсхүл улстөрчдийн дохио зангаагаар санамсаргүй ажиллаж буй хуулийн байгуулагын ажилтан байваас Монгол хүнийхээ хувьд анхаарах цаг үе иржээ гэж харж байна. Гаднын оронд сонгуулийн үед сөрөг PR-аар өрсөлдөгчөө харлуулах тусам өөрөө илүү харладаг гэсэн онч үг байдаг. Харлуулах тусам харамсалтай үр дүн гардаг гэх.

-Хэзээ Монгол Улсыг бүсчлэн хөгжүүлэх вэ гэдэг нь өөрөө нийгмийн томоохон асуудал болсоор байна л даа…?

-Ийм шүү дээ. Хуучин социалист нийгмийн төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн үеийн үрэлгэн тогтолцоо, засаг захиргааны нэгж, тухайлбал 21 аймаг 330 сум хэвээрээ байх уу. Эсвэл нийт хүн амын 50 гаруй хувь нь Улаанбаатарын бүсэд цугларсан байхад хуучин засаг захиргааны нийгэм хэвээрээ байх нь зөв үү. Мэдээж өргөн уудам нутагтай тул шинэ засаг захиргааны өөрчлөлт хийвэл аль болох хилийн бүс нутагт суурьшлын бүсийг бий болгоход анхаарах хэрэгтэй байх. Монгол Улс дэлхийн бараг ихэнх оронд ЭСЯ, консулын газартай. Энэ байдалд ирээдүй, үр дүн зэрэг талаас нь дүгнэлт хийх шаардлагатай болсон. Технологийн дэвшлийг нэвтрүүлж төрийн нүсэр бүтцийг авсаархан болгох ажлыг эхлүүлэх. Тухайлбал бусад орны жишгээр Татварын ерөнхий газар болон Нийгмийн даатгалын ерөнхий газрыг нэгтгэн орон тоог дахин бууруулах ажлыг дэс дараатай хийх гэх мэт асуудал байна. Хэрэв сүүлийн 10 орчим жилийн хугацаанд хэрэгжүүлж ирсэн сонгуульд зориулсан тогтворгүй бодлогоо буюу төсвийн цоорхойг нөхөх зорилгоор гадаад өр зээлээ нэмэгдүүлдэг, төгрөг хэвлэн, төсвөө чинээнээсээ хэтрүүлэн тэлдэг замаар явбал Венесуэл, Аргентин зэрэг улсын замаар орно. Энэ замаар зорчвоос юмны үнийн өсөлт, инфляц хяналтаас гарч болзошгүй юм. Өнөөгийн Монгол Улс ийм зааг дээр ирээд байгаа нь бодитой үнэн шүү. Тиймээс би иргэнийхээ хувьд 2024 онд дөрвөн жилийн хугацаанд төгрөгийн ханшийг чангаруулах, нэг хүнд оногдох ДНБ-ийг 8,000 ам.долларт хүргэж, улсын дундаж цалинг 1200 ам.доллар хүргэх зорилт дэвшүүлсэн нэр дэвшигч, намыг сонгоё гэж бодож байна. АН-ын эсвэл МАН-ын Монгол Улс, эдийн засаг гэж байхгүй ээ. Бид нэг эх оронтой. Нэг л эдийн засагтай

Recent Posts

Recent Comments

Archives

Categories