Author: ЭНХТӨРИЙН МӨНХТҮВШИН

“Цогц Хөгжлийн Үндэсний Төв”-ийн гүйцэтгэх захирал, социологич М.Энхбадралтай ярилцлаа.

---

-Сонгууль болоход ердөө таван сарын хугацаа үлдлээ. Тэр утгаараа улс төрийн хүрээнд сонгуулийн уур амьсгал ямар хэмжээнд өрнөж байна вэ?

-Сонгуулийн тойрог өмнө нь байгаагүй том хэмжээтэй болж өөрчлөгдлөө. Бүсчилсэн хөгжил гэж ярьж байгаа ч тойргийг томсгосон гол шалтгаан нь биш болов уу. 2023 оны арванхоёрдугаар сарын 21-нд ”УИХ-ын 2024 оны ээлжит сонгуулийн тойрог байгуулах, тойргийн мандатын тоо, дугаар, нутаг дэвсгэр, төвийг тогтоох тухай” тогтоолыг баталсан. Ерөнхийдөө сонгуулийн тухай хуульд орсон дэвшил, амжилтыг хойш татсан өөрчлөлт боллоо. Энэ нь сонгуулийн тойрог, мандатыг тогтоолоор баталдаг биш, сонгуулийн тухай хуультай цуг баталдаг байх шаардлагатайг харуулж байна.

Учир нь хуулиар тогтоосон ололт амжилтаа тогтоолоор үгүйсгэсэн бодит жишээ боллоо. Сонгууль бол зөвхөн эрх баригчдын, эсвэл улс төрийн намуудын шийдэх ёстой, зөвхөн тэдэнд хамааралтай зүйл биш. Шударга ардчилсан сонгууль бол иргэдийн сонгох эрхийг баталгаажуулж, баттай эдлүүлэх ардчиллыг хэрэгжүүлэгч гол хэрэгсэл.

-Сонгуулийг шударга, өрсөлдөөнтэй байлгахын тулд сонгуулийн зардлыг бууруулах, сонгуулийн зардалд хяналт тавих боломжтой байх ёстой. Ингэж байж улс төрд шинэ хүмүүс орж ирэх бололцоо бүрдэнэ гэж улс төр судлаачид ярьж байна. Та үүнтэй санал нэг байна уу?

-Тантай санал нэг байна. Зардал буурсанаар улс төр цэвэр, өрсөлдөөнтэй болох суурь болно. Гэвч аймгуудыг нэгтгэсэн, бүсчилсэн тойрогтой болсноор сонгуулийн зардал асар ихээр өснө. Үүнийг дагаад мөнгөтэй, эрх мэдэлтэй нь л ялах сонгууль болно. Урьд өмнө нь болж байгаагүй хувилбар учраас хэн ч эцсийн үр дүнг баттай хэлэх боломжгүй. Бүх л талууд эргэлзсэн, барьц алдсан шинжтэй байна. Гэвч хуучин, эрх мэдэл, мөнгөтэй хүмүүст ашигтай буюу товчхондоо өөрчлөгдөхгүй, шинэчлэгдэхгүй хэмээх сонгуулийн хувилбар болсон нь тодорхой. Энэ өөрчлөлтөд нам хоорондын гэхээс гадна эрх баригч намын дотоод зөрчил, үе хоорондын тэмцэл ч нөлөөлж байгаа нь тодорхой. Намын залуу удирдлагуудад нам доторх тойргоо өмчилсөн, хөгшин улстөрчдийг эвтэйхэн зайлуулах сонирхол байна. Гэвч хамгийн сонирхолтой нь хэнийх нь ч хүссэн үр дүн гарахгүй байж магадгүй.

-Ирэх сонгуулийг бид шинэ тогтолцоо, шинэ хуулиар явуулахаар болсон. Үүнд сонгогчид хэр идэвхтэй оролцох бол. Учир нь сонгууль өгөөд яах ч юм билээ, адилхан л хулгайч гарч ирнэ гэсэн бодолтой иргэд цөөнгүй байна л даа?

-Болохгүй бол засгийн эрх баригчдыг солиод өөрчилдөг нь ардчилсан сонгуулийн хамгийн гол ид шид нь. Энэ эрх, боломжоо үнэгүйдүүлж орхилоо гээд өөрсдийгөө л хохироох нь ойлгомжтой. Тиймээс саналын эрхтэй хүн бүр чухалчилж, зорьж, чанартайгаар саналаа өгөх хэрэгтэй. Ирэх сонгууль бидний нэрлэж сурснаар холимог буюу параллель хувилбараар явна. Мажоритар бүсчилсэн 13 том тойрогт 78 мандат, пропорциональ намын жагсаалтаар 48 мандаттай. Тиймээс сонгогч тойрогт нэр дэвшигч болон намын нэрийг тус бүр дугуйлна. Сонгуулийн саналын хуудас өмнөх сонгуулиудаас нүсэр, төвөгтэй болохоор байна. Магадгүй хүчингүй саналын тоо ч өсөх төлөвтэй байна. Өнөөгийн нөхцөл байдлаас ерөнхийд нь дүгнэвэл сонгуулийн ирц өснө. Тэр дундаа залуучуудын ирц оролцоо буурахгүй, илүү нэмэгдэнэ. Хамгийн чухал нь сонгуулийн систем, санал өгөх процесс, саналын хуудасны мэдээллийг эрт, олон нийтэд сайтар сурталчлах нь чухал.

-Ер нь судлаач хүний хувьд бид энэ сонгуулиар яг ямар хүнийг сонгох ёстой вэ гэдгийг хэлэхгүй юу. Нөгөөтэйгүүр сонголтоо хийхийн тулд ямар шалгуур тавих нь чухал бол?

-Нэгдүгээрт төлөөлөх чадвар. Сүүлийн үед олон нийт болоод улстөрчдөд их буруу хандлага тогтсон нь ажиглагдаж байгаа. “Эмэгтэйчүүдийн асуудлыг эмэгтэйчүүд, залуучуудын асуудлыг залуучууд л ярих ёстой. Эдийн засаг, улс төр, уул уурхайн асуудлыг бол том дарга, гишүүн ярьж болно” гэх. Тэр дундаа УИХ-ын гишүүн нь ард түмний төлөөлөл, элч болохын хувьд ийм үзэлтэй байж хэрхэвч болохгүй. Ямар ч УИХ-ын гишүүн сонгогдсон тойргийнхоо залуучууд, хүүхэд, эмэгтэйчүүд, ахмадууд гэх мэт нийгмийн бүх бүлгийн асуудлыг мэдэрч, тэднийг төлөөлөх чадвартай байх ёстой. Тэр тусмаа өөрийг нь дэмжээгүй, эсэргүүцсэн сонгогчийг ч төлөөлөх үүргийг хүлээж байгаа. Үүнийг ойлгоогүй хүн ард түмний төлөөлөгч болж ажиллах боломжгүй.

-Мэдээж нийт ард түмнийг төлөөлөх ёстой л доо. Гэхдээ манайд энэ зарчим үйлчилдэггүй байх аа…?

-УИХ-ын гишүүн нэгдүгээрт, иргэдийг төлөөлөх үүрэгтэй. Мөн хууль тогтоох, хуулийн хэрэгжилт болон гүйцэтгэх засаглалд хяналт тавих чиг үүргүүдийг хэрэгжүүлдэг. Хоёр болоод гуравдах чиг үүргийн хэрэгжилт нь парламентын институтийн чадавхтай шууд холбоотой. Жишээ нь, тухайн гишүүн нутгийнхаа дүү, сонгуулийн кампанит ажилд нь голлож оролцсон хүмүүсээр ажлын албаа бүрдүүлдэг. Гэтэл тэдгээр хүмүүс нь сонгууль, улс төрийн “хар цагаан” туршлагатай болохоос хууль тогтоох механизмд ажиллах чадваргүй хүмүүс байх нь нийтлэг. Ирэх сонгуулиар гишүүдийн тоо өсөхөд энэ байдал бага зэрэг өөрчлөгдөнө гэж найдаж байна. Улстөрч хүн бол улс төрийн амьтан учраас таны хүссэн дүрд маш хурдан хувирна. Тиймээс иргэд, сонгогчид тухайн улстөрчийн хөрөнгө чинээ, нийтэд зориулж бүрдүүлсэн түүх, дүр төрх, бэлэг сэлтэд хууртахгүйгээр бодит мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийж, чиг үүргийнх нь хүрээнд шаардлага тавивал УИХын гишүүд таны шалгуурт хэтдээ нийцэх л болно. Үүнд нээлттэй мэдээллүүд, болон найдвартай эх сурвалж болдог өдөр тутмын сонин, цахим талбарууд тусална. Харин улстөрчдөөс тоглоомын талбай, цэцэрлэг, сургууль барих, зам засах зэрэг ажлыг нэхээд байвал улстөрчид дахин сонгогдохын тулд танд үүнийг л амлах болно.

-Нэр дэвшигчдэд бид яг ямар шалгуур тавих ёстой вэ?

-Сонголтоо хийхдээ наад зах нь ёс зүйн зөрчил гаргаж байсан эсэх, авлига, албан тушаалын хэрэгт холбогдож байсан үгүйг нь харчих хэрэгтэй. Түүнээс бус танихгүй бурхнаас таньдаг чөтгөр гээд байвал сонгууль хийгээд яах юм, өөрчлөлт гарахгүй. Сонгогчийн хандлага өөрчлөгдөхгүй бол улстөрчид ч өөрчлөгдөхгүй. Энэ цаг үед хүнийг үг яриа, үзэмжээр нь дүгнэхэд хэцүү болсон. Олон нийтийн санаа бодлыг хаашаа ч эргүүлэх боломжтой болсон тул хүнийг урьдчилан таних бараг боломжгүй. Энэ эргүүлгийн хор хөнөөлд эцэстээ бид нийтээрээ л өртөх болно. Тиймээс улстөрчдөд итгэж найдах гэхээсээ илүү хянаж, хариуцлага тооцох хэрэгтэй. Сайн хүн гарч ирээд нийгмийг өөрчилнө гэж биш, сайн сонгогч оролцоотой иргэд сайн нийгмийг авчирна гэвэл үнэнд ойртоно. Хариуцлага тооцно гэдгийг зөвхөн сонгуулиар хязгаарлаж болохгүй. Сонгогч тухайн хүнд санал, мандатаа өгөөд явуулж байгаа л бол саналаа өгсний маргаашаас нь хяналтаа эхлэх хэрэгтэй.

-Шинэ залуу улстөрчдөд ирэх сонгуулиар найдлага бий юу?

-Маш хэцүү. Яагаад гэвэл өмнө хэлсэнчлэн маш өндөр өртөгтэй сонгууль болно. Ер нь танигдсан, хуучин хүмүүст ашигтай сонгууль. Эсвэл асар их хөрөнгө зарцуулах нөөцтэй, намын хатуу дэмжигч бүтцийг өөртөө ажиллуулж чадах хүмүүст давуу талтай. Сонгуулийн бүсчилсэн тойргийн энэ хувилбарыг сөрөг хүчин болох АН, ХҮН дэмжсэнд үнэхээр харамсаж байна. Сөрөг хүчний намын удирдлагууд өөрсдөө жагсаалтаар сонгогдоно гэж тооцоод, залуучуудаа хайрласангүй. Ийм нөхцөлд залуучууд зоригтой байгаасай. Ер нь намын удирдлагууд нь олон зуун залуучуудынхаа идэвх, цаг хугацаа, хүч хөдөлмөр, нэр хүндийг наймаалцчихдаг нь хэвийн зүйл мэт болж. Тиймээс зөвхөн эрх баригчид биш засгийн эрхийн гадна байгаа намууд ч эхнээсээ дотоод ардчиллаа бэхжүүлж, олон түмний нам байх нь чухал. Эцэстээ залуучууд хохироод үлдэж байна. Улс төрийн намууд нийгмийн бүлгүүдийг төлөөллийг хангах үүрэг амлалтаа биелүүлж эмэгтэйчүүд, залуучуудын оролцоог бодитоор дэмжих цаг нь болсон. Энэ үүргээ умартаж ирснээс болж одоогийн парламент болон бусад төлөөллийн байгууллагууд нийгмийн бүлгүүдийг төлөөлөх чадамж сул, тэнцвэргүй, нэг хүйс хэт давамгайлсан бүтэцтэй байна.

-Бүсчилсэн тойргоор сонгууль явуулахын ач холбогдол юу юм бэ. Монгол Улсын хувьд энэ тогтолцоог ашиглах өөрөөр хэлбэл бүсчилсэн хөгжлөөр явах цаг нь болсон гэж үзэж байна уу?

-Бүсчилсэн хөгжлийг хэрэгжүүлэх бүрэн боломж нь одоогийн Засгийн газарт байгаа. 2019 оны Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр Засгийн газрын эрх мэдлийг хангалттай нэмэгдүүлсэн. Засгийн газар бүсчилсэн хөгжлийн бодлогоо хэрэгжүүлэх, төсвөө бүсчилсэн хөгжлийн загвараар оруулж батлуулах бүрэн боломжтой болсон. Тиймээс сонгуулийн тойргоос л шалтгаалж бүсчилсэн хөгжил хэрэгжээгүй гэж үзвэл өрөөсгөл болно. Ганцхан тохиолдолд л бүсчилсэн том тойргийг зөвтгөж болж байна. Хэрэв Монгол Улс засаг захиргааны бүтцийн өөрчлөлт хийх гэж байгаа бол түүнийг угтаж сонгуулийн тойргоо бүсчилж, улс төрийн бүтцийг урьдчилан бэлдэх нь зөв. Улс төрийн бүтцээ урьдчилж бэлдээгүй нөхцөлд засаг захиргааны бүтцийг өөрчлөхөд маш хэцүү, бараг боломжгүй.

-Эдийн засаг талаас нь та юу хэлэх үү?

-Бүсчилсэн хөгжлийн эдийн засгийн ач холбогдлыг эдийн засагчид нь судалгаа тооцоотой тодорхойлох нь зөв болов уу. Миний мэдэх сэдэв биш.  Энгийн логикоор бол гурван ядуу аймгийг нийлүүлэхэд нэг том ядуу аймаг болох нь ойлгомжтой. Тооцоо судалгаа муутай, улс төрийн шийдвэрүүдэд тулгуурлавал сайн үр дүн хүлээх аргагүй.

-Намын жагсаалтыг улс төрийн намууд хэрхэн хийх бол. Нөгөө л нэг гарч ирдэг ах гэгдэх улстөрчид намын жагсаалтаар ороод ирвэл яах вэ. Эсвэл хулгай, луйварт нэр холбогдсон улстөрчид орж ирэхийг үгүйсгэхгүй биз дээ?

-Намын жагсаалтаар 48 гишүүн сонгогдоно. Тухайн нам хэнийг нэр дэвшүүлэхээс шалтгаалж сонгогчдын саналыг авах эсэх нь шийдэгдэх тул аль болох нэр хүндтэй, олон нийтэд таалагдах хүмүүсийг дэвшүүлэхийг хичээх нь тодорхой. Хэрэв нэр хүндгүй, гэмт хэрэгт нэр холбогдсон гэх мэт хүмүүсийг жагсаалтад оруулбал тэр чинээгээр авах санал нь буураад л явна. Маш энгийн. Энд онцлоход жагсаалтад мэргэжлийн хүмүүс оруулах нэрээр хэт сул улстөрчдийн тоо нэмэгдвэл парламентын чадавхад сөрөг нөлөө тэй. Жагсаалтаар сонгогдсон гишүүдийн бие даасан байдлыг хангах зохицуулалтыг ч УИХын тухай хуульд оруулах хэрэгцээ байгаа. Үгүй бол жагсаалтаар сонгогдсон гишүүд намын удирдлагуудын кноп, утсан хүүхэлдэй болж, энэ нь Монголын парламентыг хэврэгшүүлж, тогтолцоонд илүү хохирол учруулах эрсдэлтэй.

-Дахиад асуухад яг ямар улстөрчдийг УИХ-д гаргаж ирвэл Монгол Улсын хөгжил бодитой урагшлах вэ. 126 гишүүнтэй парламентын онцлог юу байх бол?

-Дараагийн парламент анх удаа 126 гишүүнтэй болно. Ер нь парламентын гишүүдийн тоог нэмэх хэрэгцээ байсан. Гэхдээ ирээдүйд ямар үр дүн гарахыг бид таах боломжгүй. Мэдээж сонгуулийн системийг өөрчилж, гишүүдийн тоог нэмснээр гарах нэг давуу тал нь сөрөг хүчний тоо, чадавх одоогийнхоос өснө. Сөрөг хүчин сул дорой байгаагийн хор хөнөөл их. Гурван хоногт л хууль баталж байх жишээтэй. Энэ нь хяналтын механизм, сөрөг хүчний хяналт байхгүй гэдгийг харуулах наад захын жишээ болоод байна. Өмнө дурдсанчлан 126 гишүүнтэй парламентын гишүүдийн бие даасан байдлыг хангах нь чухал. Сонгодог парламент гэх нэрээр гишүүд зөвхөн намын бүлгийн шийдвэрийг дагадаг, даргын тушаалыг хэрэгжүүлэгч болж хувирвал парламентын институт аюулд орно.

-Парламентын чадавх сайжирна гэж үзээд байгаа шүү дээ…?

-Парламентын чадавхыг нэмэгдүүлэх чиглэлд УИХ өөрөө хариуцлагатай, манлайлж ажиллах ёстой. Сайн боловсруулаагүй, судалгаа хийгээгүй хэрнээ богино хугацаанд “хууль үйлдвэрлээд” байвал эрсдэл дагуулна. Одоогийн парламент гүйцэтгэх засаглалдаа хяналт тавих чадамжгүй байна. Засгийн газартаа хариуцлага тооцох нь бүү хэл Засгийн газраас өргөн барьсан хууль парламентаар ногоон гэрлээр батлагддаг жишиг тогтсон. Үүгээр зогсохгүй шүүх засаглал дуулгавартай байх ёстой гэсэн хандлагыг бий болгож эхэллээ. Энэ сайны шинж биш. Ардчилсан, эрх чөлөөт нийгмээ хамгаалъя гэвэл парламентаа бэхжүүлж, тордох хэрэгтэй. Парламентын тогтолцоо бол дотооддоо иргэд бидний эрх чөлөөний баталгаа, гадагшаа бол Монгол Улсын тусгаар тогтнолын баталгаа болох институт.

-Сонгуулийн дараа бүрдэх Засгийн газрын бүтэц ямар байх бол. Урьдчилан хэлэх боломж бий юу.

-Таамаглахад эрт байна. Судалгаагаар эрх баригч намын рейтинг ихээр унаж байгаа ч саналын шилжилт тодорхой гарахгүй байна. Өөрөөр хэлбэл эрх баригч МАН-ын эсрэг саналуудыг шилжүүлж авах улс төрийн хүчин тодрохгүй байна. Энэ бол сөрөг хүчнүүд ажлаа муу хийж байгааг харуулсан үзүүлэлт. Сонгуулийн тойрог эрх баригчдад ашигтай хувилбар болсныг бас тооцох хэрэгтэй. Сонгууль хүртэл улс төрийн олон том “бужигнаан” болох нь тодорхой. Ойролцоогоор ирэх дөрөвдүгээр сарын дундуур Засгийн газрыг аль нэг тал дангаар бүрдүүлэх үү эсвэл хамтарсан засгийн газар бүрдэх вэ гэдгийг дүгнэх боломжтой болох байх. Онцлоход, сонгуульд өрсөлдөгч намууд засгийн газрын бүтцээ урьдчилан сонгогчдод танилцуулбал давуу тал болно. Тэр дундаа сөрөг хүчний намууд.

-Сонгуульд оролцох иргэдийн ирц хүрэлцэхгүй байвал яах вэ. Мэдээж дахиад л санал хураалт явуулах байх. Тэгсэн ч ирц хүрэхгүй байвал ямар арга хэмжээ авах эрх зүйн зохицуулалттай байдаг вэ?

-Сонгуулийн тойрогт хамаарах сонгогчдын нэрийн жагсаалтад бичигдсэн нийт сонгогчдын тавь буюу түүнээс дээш хувь нь санал хураалтад оролцоогүй бол тавин хувь нь оролцоогүй хэсэг тус бүрд нэмэлт санал хураалт явуулах хуулийн зохицуулалттай. Нэмэлт санал хураалтын дүнг өмнөх санал хураалтын дүн буюу авсан санал дээр нэмж тооцдог. Ингээд нийт дүнгээр нэр дэвшигчдээс хамгийн олон санал авсан нэр дэвшигчийг УИХ-ын гишүүнээр сонгогдсонд тооцдог. Тиймээс дахин ирцээс шалтгаалсан асуудал гарахгүй.

-Сонгуульд нэр дэвшигчид сурталчилгаагаа хийхдээ хэвлэл мэдээллийн ямар суваг, төрлийг ашиглах нь илүү үр дүнтэй, ач холбогдолтой байх вэ. Энэ талаар та тодорхой зөвлөгөө хэлэх боломж бий юу?

-2022 онд цогц хөгжлийн үндэсний төвийн гүйцэтгэсэн Сонгогчийн зан төлөвийн судалгаагаар сонгогчидтой хийх биечилсэн уулзалт нь хамгийн нөлөөтэй сурталчилгааны суваг гэсэн үр дүн гарсан. Гэвч энэ удаад сонгуулийн тойрог маш том болсон мөн сонгуулийн сурталчилгааны хугацаа 18 хоног буюу хэт богино. Ийм нөхцөлд иргэдтэй биечлэн уулзаж амжихгүй. Томоохон, хүн ам төвлөрсөн хэсгүүдэд л биечилсэн уулзалт хийх боломжтой. Тиймээс энэ сонгуульд хэвлэл мэдээлэл тэр дундаа өдөр тутмын сонин болон сошиал сүлжээний нөлөөлөл гол нөлөө үзүүлэх нь тодорхой болоод байна. Гэхдээ сошиал сүлжээнд хиймэл оюун ухаан, хуурамч дүрслэл ашигласан маш их мэдээлэл гарах нь тодорхой. Үүнийг дагаад цахим орчинд тарах хуурамч мэдээллээс хэрхэн сэргийлэх вэ гэсэн том асуудал байна.

Улс төр судлаач Б.Болдбаатартай УИХ-ын гишүүн асан Н.Номтойбаярын тэргүүлсэн “Үндэсний эвсэл”-ийн цаашдын улс төрийн үйл ажиллагааны талаар ярилцлаа.

---

-Юуны өмнө УИХ-ын ээлжит сонгууль хэдхэн сарын дараа болох гэж байгаатай холбогдуулан өнөөгийн улс төрийн намуудын рейтинг ямар байгааг сонирхон асууя. Судлаач хүнийхээ хувьд энэ чигийн судалгаа, тооцооллыг байнга харж байгаа байх?

-Миний хувьд улс төр хэмээх салбарыг 10 гаруй жил судалж, тодорхой саналуудаар ганц, нэг ном гаргаж байсан. Сүүлийн гурван жилийн турш улс төрийн нам, улстөрчдийн бодлого, шийдвэр, үйл ажиллагааг анхааралтай ажиглаж байна. Тэр утгаараа нам, улстөрчдийн рейтинг ямар байгаа цаашид унах уу өсөх үү гэдгийг өөрийнхөө түвшинд судлахаас гадна зарим улстөрч, намуудад саналуудаа хүргэдэг.

Монголд улстөрчдийн рейтинг тогтоох судалгаа хийдэг олон байгууллага, хувь хүмүүс, судлаачдын нэгдэл бий. Гэхдээ ихэнх нь цаанаа улс төрийн намуудын захиалгатайгаар судалгааны дүнгээ танилцуулдаг нь нууц биш. Миний хувьд энэ төрлийн судалгааг хамгийн бодитой гаргадаг байгууллагыг Монгол-Германы хамтарсан “Про капитал” судалгааны төв юм болов уу гэж харж байгаа. Тэр утгаараа тус төвөөс сүүлийн үеийн судалгааг саяхан танилцуулсан байна лээ. Би буруу хараагүй бол 100 жилийн түүхтэй өнөөгийн эрх баригч МАН-ын рейтинг түүхэнд байгаагүйгээрээ унасан байсан. Харин сөрөг хүчин болох АН-ын рейтинг бага зэрэг өссөн ч цагаан сонголтын хувьд хүрэхгүй байна. Харин бусад намуудын рейтинг мэдэгдэхүйц өссөн зүйл ажиглагдаагүй.

-Гуравдагч хүчин гэгддэг ХҮН намын хувьд рейтинг нь өсөөгүй байна уу?

-ХҮН нам Монголын улс төрийн гуравдагч хүчин гэж ярих нь өрөөсгөл. Учир нь МАН, АН-тай харьцуулахад аймаг, орон нутгийн үүрийн хэмжээнд ч гишүүдийнхээ тоогоор болон рейтингээрээ хүрэхгүй байгаа. Гэхдээ яваандаа ХҮН намын рейтинг өсөх хандлагатай гэдгийг хэлье. Одоохондоо Монгол Улсад АН болон МАН гэсэн улс төрийн хоёр голлох хүчин байна. Тиймээс гуравдагч хүчин албан ёсоор гарч ирэх цаг арай болоогүй болов уу.

-Гуравдагч хүчин гэснээс саяхан УИХ-д суудалгүй хоёр нам нэгдэн эвсэл байгууллаа. Уг эвслийг улс төрийн шуугианы эзэн УИХ-ын гишүүн асан Н.Номтойбаяр тэргүүлэхээ мэдэгдлээ. Энэ эвслийн цаашдын чиг баримжаа ямар байхаар байна вэ?

-Аливаа улс төрийн намын бие даасан хүчирхэг байдлыг хангадаг гурван хүчин зүйлс гэж бий. Нэгдүгээрт, гишүүнчлэл буюу тухайн нам, эвслийн цар хүрээ гэсэн үг. Хоёрдугаарт, санхүүгийн чадамж, хөрөнгө мөнгө буюу цар хүрээнээсээ хамаараад ямар хэмжээний хөрөнгө босгож чадахаар байна вэ гэдэг асуудал. Гуравдугаарт, бодлого буюу үзэл санаа. Ийм гурван хүчин зүйлээс шалтгаалж тухайн улс төрийн намын нэр хүнд, нөлөөлөл, дэмжлэг нэмэгддэг. Тэр утгаараа Монголын ногоон нам болон Монголын үндэсний ардчилсан нам гэдэг ямар түүхтэй, ямар үзэл баримтлалтай нам бэ гэдгийг эхлээд мэдэх хэрэгтэй. Ногоон намын үүссэн түүх бол ардчилсан хувьсгалтай зэрэгцэн яригдана. Мэдээж үзэл баримтлалын хувьд ногоон улс төр буюу төвийг сахисан, зүүний бодлоготой нам. Харин Монголын үндэсний ардчилсан намын хувьд консерватизм буюу үндсэрхэг үзэлтэй нам. Чөлөөт эдийн засгийг дэмждэг гэхээрээ зарим талаараа баруун үзэлтэй ч адилхан гэмээр. Харьцангуй шинэ улс төрийн хүчин гэж хэлж болно. Хоёулаа УИХ-д суудал авч үзээгүй. Тэгэхээр энэ хоёр нам нэгдэж эвсэл болж байгаа нь тийм ч сонин үзэгдэл биш. Харин эвслийг нь хэн тэргүүлж байгаа нь сонин байлаа.

-Н.Номтойбаярын хувьд тус эвслийг тэргүүлэх болсон нь улс төрийн хүрээнийхний анхаарлыг татсан гэж ойлгох уу?

-Тийм. Жишээ нь Н.Номтойбаяр биш өөр улстөрч тухайлбал, хоёр намын даргын аль нэг нь уг эвслийг тэргүүлсэн бол олны анхаарлыг тийм ч их татахгүй. Харин Н.Номтойбаяр тэргүүлж байгаа учраас л олны анхаарлыг татаад байгаа юм. Олны анхаарлыг татаж чадаж байна гэдэг нь тухайн улстөрчид өөрийн гэсэн улс төрийн хүрээлэл, имиж байна гэсэн үг шүү дээ. Түүний хувьд УИХ-ын гишүүн, сайдын албан тушаал хашиж байсан туршлагатай. Магадгүй олны хэл аманд их өртдөг боловч тэр нь улс төрийн зоригтой шийдвэр, том улстөрчдийн болон намынхаа буруу бодлогын эсрэг тэмцдэгтэй нь холбоотой гэж ойлгодог. Тиймээс л энэ хүн өөрийн гэсэн улс төрийн өнцгийг бүрдүүлж чадсан гэж хэлж болно.

-Үндэсний эвслийн цаашдын замнал юу байна вэ?

-Ирэх оны сонгууль том тойргоор явагдах учир эвсэл байгуулагдах явдал үүгээр ч зогсохгүй болов уу. Ерөнхийдөө жижиг намуудын хувьд эвсэлд нэгдсэн нь илүү үр дүнтэй байх болно. Тиймээс Үндэсний эвсэлд нэгдэх сонирхолтой бусад улс төрийн хүчнүүд цөөнгүй гарч ирэх байх. Магадгүй МАН, АН-ын угшилтай улстөрчид ч энэхүү эвсэлд нэгдэн орохыг үгүйсгэхгүй. Улс төр судлаач хүнийхээ хувьд нэг зүйлийг тодорхой хэлье. Сонгуулиас өмнө Н.Номтойбаярын тэргүүлсэн “Үндэсний эвсэл”-ийг гүйцэх улс төрийн нэгдэл гарч ирэхгүй болов уу. ХҮН намын хувьд ч энэхүү эвсэлд орж магадгүй гэсэн шум улс төрийн хүрээнд дуулдаж байгаа. Тэр утгаараа уг эвслийг бусад улстөрчид болон улс төрийн намууд боломж гэж харж байгаа. Тэр ч утгаараа уг эвсэл цаашид илүү томорно. Магадгүй МАН, АН-ын түвшинд өрсөлдөх хүчтэй нэгдэл болж гарч ирэхийг үгүйсгэхгүй.

-Н.Номтойбаярын хувьд цагтаа МАН-ын залуу лидер явсан түүхтэй. Тэр утгаараа түүний ард МАН-ын зарим нэг ах нар бий гэж ярьдаг. Тэр хүмүүс уг эвсэлд нэгдэх болов уу?

-Зөвхөн МАН-ын гэлтгүй АН-аас салсан ах улс төрчид уг эвсэлд нэгдэхээс өөр сонголт байхгүй л болов уу. Би зүгээр судлаач хүнийхээ хувьд энэхүү эвсэлд нэгдэх сонирхолтой байж мэдэх хэдэн улстөрчийн нэрийг хэлье л дээ. Тухайлбал, УИХ-ын даргын суудлаа шахалтаар өгсөн М.Энхболд байна. Энэ хүний ард тухайн цаг үедээ МАН-ын удирдах албан тушаал хашиж байсан цөөнгүй улстөрчид бий. Мөн МАН-аас хасагдсан улстөрчид олон бий. Ё.Баатарбилэг, Д.Хаянхярваа, Т.Аюурсайхан, Ж.Мөнхбат гэх мэт. АН-аас М.Энхсайхан, С.Эрдэнэ, Д.Эрдэнэбат, О.Баасанхүү, Л.Эрдэнэчимэг, Н.Батбаяр нарын хүмүүсийг нэрлэж болно. Өөр содон олон улс төрчид уг эвсэлд нэгдэх магадлалтай. Нөгөөтэйгүүр тус эвслийн тэргүүн Н.Номтойбаяр “Үндэсний эвсэл нь Монгол Улс, Монгол хүний төлөө хийж бүтээе гэсэн чөтгөртэй ч анд болно” гэж тодорхой хэлсэн. Энэ үгний цаад утга учир маш нарийн. Өөрөөр хэлбэл манай эвсэлд МАН, АН-аас хөөгдсөн, зарим талаараа олны итгэлийг алдсан гэж шүүмжлэгдэх улс төрчид ч орж ирж магадгүй шүү гэсэн анхааруулга гэсэн үг. Нөгөөтэйгүүр үндэсний эвслийн хувьд одоогоор нэгдье, нийлье гэсэн хүн болгонд үүд хаалгаа нээнэ. Цаг үе, улс төрийн нөхцөл байдлаасаа шалтгаалж ирсэн хүн болгоныг хүлээж авахаас өөр аргагүй. Тиймээс миний харж байгаагаар уг эвслээс ирэх сонгуулиар УИХ-д суудал авах магадлал өндөр харагдаж байна. Нөгөөтэйгүүр уг эвслийн зарчим нь үндэсний ардчилсан үзэл санаа бөгөөд цаашид нэг нам болох зорилготой. Тэр утгаараа сонгуулийн дараа улс төрийн шинэ хүчин байгуулагдахыг үгүйсгэхгүй. Хэрэв энэ замналаар явбал ирэх 2028 оны сонгуулиар энэхүү эвсэл жинхэнэ утгаараа Монголын улс төрийн гуравдагч хүчин болох магадлал өндөр байна.

-Н.Номтойбаяр уг эвслийг тэргүүлж байгаа учраас уу. Яагаад гуравдагч хүчин болох магадлалтай гэж?

-Би ярианыхаа эхэнд хэлсэн. Аливаа улс төрийн нам, улстөрчийн чансааг тодорхойлох гурван хүчин зүйл байдаг гэж. Тэр утгаараа Н.Номтойбаярын хувьд хөрөнгө босгох боломж байна. Хүрээллээ тэлэх улс төрийн тодорхой бааз суурь нь байна. Мөн өөрийн гэсэн баруун төвийн болоод либерал үзэл баримтлал байна. Энэ гурван хүчин зүйлс түүнд төвлөрч байгаа учраас Үндэсний эвсэл цаашид нэг нам болж, Монголын гуравдагч улс төрийн хүчин албан ёсоор болох боломж үүслээ гэж харж байгаа. Миний хувьд Н.Номтойбаяртай ямар нэгэн байдлаар харилцаж үзээгүй. Улстөрч хүнийх нь хувьд хэн бэ гэдгийг маш сайн мэднэ. Тэр утгаараа хувь улстөрчтэй нь холбож ийм дүгнэлт гаргаагүй гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Ерөөсөө л улс төрийн үйл явц, цар хүрээ, зураглалаараа ингэж тодорхойлогдож байгаа юм

Сонгууль дөхсөн энэ өдрүүдэд УИХ-ын гишүүн, сайд, дарга болох мөрөөдөлтэй улстөрчид ордноор дүүрэн хольхилдоно. Яг л багш нараасаа дүн гуйж, хамаг зовлонгоо хэлэн шаргууцалдах оюутнууд шиг шаагилдаж байна. Гэхдээ ихэнх нь мөнгөгүй. Мөнгөтэй байсан ч өөрөөсөө нэг ч төгрөг зарлагадахгүйгээр сонгуульд өрсөлдөх сонирхолтой улстөрчид олон бий. Угтаа улс төрийг мөнгөтэй хүн хийдэг гэдгийг дэлхийн аль ч улс орны улс төрийн үйл явцаас тодорхой харж болно. Харин манайд энэ зарчим эсрэгээрээ ажилладаг нь сонин. Мөнгөгүй атлаа улс төрийг сонирхож, энд тэнд хор хутган бусдын нэр төрийг харлуулж, улмаар түүгээрээ зарим сонгогчдод таалагдан нэр дэвших муу аргатай. Энэ аргандаа бүр гаршчихсан улстөрчид ч цөөнгүй. Гэхдээ одоо цаг үе өөр болсон. Хэн нь хэн бэ гэдгийг ард түмэн бусдаар хэлүүлэлтгүй мэддэг болж. Тиймээс улиг болсон мөнгөгүй улс төрчдийн энэ арга одоо хол явахгүй биз. Харин жинхэнэ улс төрийг мөнгөтэй, мэдлэгтэй хүмүүс хийдэг гэдэг зарчим энэ сонгуулиар хүчтэй үйлчлэхээр харагдаж байна. Энэ бол ардчилсан улс орнуудад тогтсон эрүүл зарчим. Дэлхийн улс төрийн энэхүү сонгодог жишгийг УИХ-ын гишүүн асан Н.Номтойбаяр Монголд тод харуулж чадлаа. Тэрээр энэ парламентын эд эс байсан ч явцын дунд албан тушаалын хэрэгт нэр холбогдож, гишүүнийхээ бүрэн эрхээс өөрийн хүсэлтээр чөлөөлөгдсөн. Улмаар сүүлийн хоёр жил гаруй чимээгүй байсан тэрээр улс төрд дахин орж ирж байгаагаа чангаар зарлалаа. Түүний хувьд ирэх сонгуулиар Монголын ногоон нам, МүАН-ыг нэгтгэн “Үндэсний эвсэл” байгуулан оролцохоо мэдэгсэн. Энэхүү мэдэгдэл нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр ердийн цаг үеийн үйл явдал байдлаар цацагдсангүй. Харин эсрэгээрээ Монголын өдөр тутмын бүх сонины нэгдүгээр нүүрт энэхүү мэдэгдлээ нийтлүүлэн ард түмэнд хүргэлээ. Н.Номтойбаяр бол байдаг л нэг улстөрч биш. Тэр ч утгаараа тэрээр Монголын улс төрд нүүр бардам орж ирж байгаагаа зарлахын тулд Монголын өдөр тутмын бүх сонинд төлбөрөө төлж, нэгдүгээр нүүр дээр нь мэдэгдлээ тамгалав. Ингэж зангарагатайгаар улс төрд орж ирж байгаагаа зарладаг хүн цөөхөн. Хувь улстөрч битгий хэл улс төрийн намуудаас ч ийм эрүүл зарчим гарах нь ховордсон. Эрх баригч нам мөнгөтэй. Тэр чинээгээрээ Монголын улс төрийг удирдаж байгаа. Харин сөрөг хүчин болох Ардчилсан намаас ард түмэн улс төрийн зоригтой том акц өрнүүлэхийг өнгөрсөн хугацаанд анхааралттай ажиглалаа. Гэвч тэд хоорондоо толхилцож, маргалдсанаас өөр онцгой зүйлгүйгээр ээлжит сонгуультай золгож байна. Үнэндээ сөрөг хүчинд мөнгө алга. Мөнгөгүй учраас хүссэнээрээ улс төр хийж чадахгүй байгаа нь нууц биш. Хөрөнгө мөнгө босгож чаддаг, зарж, зарцуулж чаддаг улс төрийн нам, улстөрчид л ирэх сонгуулиар ялна. Түүнээс биш аль гоё сайхан ярьсан нам, улстөрчид улс төр хийдэггүй. Угаасаа улс төр хийх ямар ч боломжгүй. Тиймээс ардчилсан, чөлөөт зах зээлтэй орнуудын адил эрүүл, ил тод эдийн засгийн аргаар улс төр хийх цаг нь болсон.

УИХ-ын дэд дарга, УИХ-ын гишүүн С.Одонтуяатай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Юуны өмнө УИХ-ын ээлжит намрын чуулган хаалтаа хийлээ. УИХ-ын дэд даргын хувьд энэ чуулганыг хэрхэн дүгнэж байна вэ?

-Энэ удаагийн чуулганаар бие даасан 12 хууль баталж, 200 гаруй хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулсан нэлээн ачаалалтай ажилласан чуулган болж өнгөрлөө. Миний хувьд хэд хэдэн хууль дээр илүү төвлөрч ажилласан. Юуны түрүүнд төсвийн тухай хууль, төсвийн тогтвортой байдал, төсвийн хүрээний мэдэгдлүүдийн уялдаа холбоог хангах, тэдгээрийг улс орны урт хугацааны хөгжлийн бодлоготой нийцүүлэх талд саналаа тусгасан. Дэлхийг хамарсан цар тахал, дайн байлдаан, бүс нутгийн хямралт нөхцөл байдлаас шалтгаалан төсөвт учирч болох эрсдэл, түүнийг урьдчилан тооцож ажиллах нь зөвхөн 2024 он төдийгүй цаашид анхаарах нэг чухал стратеги мөн. Сонгуулийн жил угтан төсвийн хэт тэлэлт хийж, цалин хөлс нэмэхээс авахуулаад нийгмийн халамжийн шинжтэй бодлого хэрэгжүүлж байгаад нэлээд шүүмжлэлтэй хандлаа. Эдийн засгийн өсөлт, уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспортын дүн жилээс жилд өсч байгаа ч тэр өсөлт айл өрхийн хаалгаар орж мэдрэгдэхгүй байгаагийн гол шалтгаан нь инфляци хөөрөгдсөн төсөв, мөнгөний бодлоготой холбоотой.

-Тэгэхээр ядуурал их байна гэсэн үг үү. Нөгөөтэйгүүр инфляци нэг оронтой тоо руу орсон гэж мэдэгдээд байгаа шүү дээ…?

-Монгол Улсын гурван хүний нэг нь ядуу, ядууралд ойр хүний тоог нэмбэл бараг хоёр хүний нэг нь ядуу байна. Өдөрт 7000 төгрөгийг амьдралынхаа хэрэгцээнд зарцуулж чадахгүй байгаагийн гол шалтгаан бол албан бус татвар болох инфляци шүү дээ. Статистик тоогоор инфляци нэг оронтой тоонд орсон гэж байгаа ч бодит амьдрал дээр иргэдийн цалин орлого бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийг гүйцэхгүй байна. Миний бие төсөв мөнгөний бодлоготой уялдуулан АН-ын бүлгийн гишүүдтэй хамтран Баялгийн сангийн тухай хуулийг өргөн барьсан. Хаврын чуулганаар энэ хуулийг хэлэлцэн баталчихвал улс орны хөгжлийг зөвхөн төсөв, мөнгөний бодлогоор хязгаарлалгүй уул уурхайгаас олж буй орлогыг дараа дараагийн хөгжлийн бодлогод чиглүүлэх алхам хийгдэнэ гэж найдаж байна.

-Энэ парламентын бүрэн эрхийн хугацаанд эрүүл мэндийн салбарын талаар оруулж хэлэлцүүлсэн хууль тун ховор санагддаг. Харин саяын намрын чуулганаар Нийгмийн эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний тухай хууль батлагдлаа. Та энэ хуулийн талаар мэдээлэл өгөхгүй юу?

-Тийм ээ. Нийгмийн эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний тухай хууль бол анх удаа цоо шинээр батлагдаж байгаа хууль. Ер нь 2011 онд шинэчлэгдэн батлагдсан Эрүүл мэндийн тухай хуульд эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээнд давамгайлж байсан эмнэлэгт шүтсэн тогтолцоог өөрчилж, нийгмийн эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээг нэн тэргүүний зорилт болгон хуульчилсан юм. Өөрөөр хэлбэл иргэн хүн өвдсөн хойноо эмнэлэгт ирэх бус өвдөхгүй байхын тулд урьдчилан сэргийлэх үзлэгт тогтмол хамрагдаж, өөрийнхөө болон гэр бүл үр хүүхдүүдийнхээ эрүүл мэндэд анхаарлаа хандуулах ёстой гэсэн үг. Энэ үеэс л Нийгмийн эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний тухай хууль яригдаж эхэлсэн ч хуулийн төсөл УИХ-д өргөн баригдаж хэлэлцэгдэж байсангүй. Уг хуулийн зорилт нь хүн амын эрүүл мэнд, түүнд нөлөөлөх хүчин зүйл, халдварт болон халдварт бус өвчнийг тандах, судлах, үнэлэх, өвчин эмгэгээс урьдчилан сэргийлэх, хамгаалах, эрүүл мэндийн боловсрол олгох, эрүүл мэндийг дэмжих үйл ажиллагааг зохион байгуулах, санхүүжүүлэх, хяналт тавих зэрэг өргөн хүрээтэй асуудлыг зохицуулах учраас маш их ач холбогдолтой хууль. Тийм учраас үйл ажиллагаанд баримтлах НЭМТҮ-ний зарчим, үйлчилгээний төрөл, үйл ажиллагааны чиглэлийг тогтоож, УИХ, Засгийн газар, Төрийн захиргааны төв болон төрийн захиргааны байгууллага, аймаг, сум, нийслэл, дүүргийн хурлын байгууллага, Засаг дарга нарын чиг үүргийг тогтоож өгсөн.

-Нэг зүйлийг тодруулахад НЭМ-ийн ажилтны нийгмийн баталгаа гэж юу байдаг юм бэ?

-Нийгмийн эрүүл мэндийн ажилтны нийгмийн баталгаа нь 2011 онд батлагдсан Эрүүл мэндийн тухай хуулийн дагуу хэрэгжээд явж байгаа шүү дээ. Тухайлбал Эрүүл мэндийн тухай хуулийн 29.2-т Өрх, сум, тосгоны эрүүл мэндийн төвд болон анхан шатны тусламж, үйлчилгээ үзүүлэх тусгай эмнэлэгт 10 ба түүнээс дээш жил ажилласан эмнэлгийн мэргэжилтэн, эрүүл мэндийн бусад ажилтанд тэтгэвэрт гарахад нэг удаагийн мөнгөн тэтгэмжийг үндсэн цалингийн дунджаас нь тооцож олгоно, 29.5-д Өрх, сум, тосгоны эрүүл мэндийн төвд болон анхан шатны тусламж, үйлчилгээ үзүүлэх тусгай эмнэлэгт тасралтгүй ажиллаж байгаа эмнэлгийн мэргэжилтэн, эмнэлгийн бусад мэргэжилтэнд гурван жил тутамд нэг удаа зургаан сарын, үндсэн цалинтай тэнцэх хэмжээний мөнгөн тэтгэмжийг тухайн байгууллагаас нь олгоно гэсэн заалтад хамрагдаж байгаа.

-Энэ хуулийн хэрэгжилтийн хугацаан дээр та маргаан үүсгэж байсан. Ямар учиртай юм бэ?

-Анх энэ хууль орж ирэхдээ хэрэгжих хугацааг 2025 оны нэгдүгээр сараас гэж байсан. Гэтэл ажлын алба дахин боловсруулж оруулж ирэхдээ дөрөвдүгээр сарын нэгнээс гэж оруулж ирсэн. Энэ хууль анх удаа хэрэгжих гэж байгаа учраас бэлтгэл ажил ихтэй гэдгийг олон хүн надад хэлж байсан. Би ч өөрөө тийм ойлголттой байсан. Нийгмийн эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ түүний төсөв, зардал, үнэлгээний тооцоо судалгаа хийх, Ерөнхий сайдын дэргэд байгуулагдах нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний зөвлөлийн ажил үүргийг тодорхойлсон журам гаргах, аймаг дүүргийн нийгмийн эрүүл мэндийн төв, зоонозын төв, лабораториуд, эмнэлгийн нэгж албад гээд олон байгууллагын нийгмийн эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээтэй холбоотой олон дүрэм журам боловсруулж мөрдүүлэх шаардлага гарах юм билээ. Тэгээд ч одоо УИХ-ын ээлжит сонгууль гээд бужигнаж эхэлнэ. Энэ үеэр төрийн захиргааны ажил маш их цалгарддаг гэдгийг мэдэх учраас л хэрэгжих хугацааг долдугаар сарын 1-нээс болгочихооч гэж хүссэн. Харамсалтай энэ саналыг хүлээж аваагүй. Ер нь бид хуулийн хэрэгжих хугацааг тооцоо судалгаатай хийхийн оронд сэтгэлийн хөөрлөөр дайрдагаа болих хэрэгтэй.

-Намрын чуулганы төгсгөлд Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн төслийг эцэслэн баталлаа. Хуульд таны санаачилсан хэд хэдэн заалт тусгагдсан. Энэ талаар та тодруулж ярихгүй юу?

-Намрын чуулганаар батлагдсан маш чухал хуулийн нэг нь Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хууль. Хоёр жилийн өмнө НҮБ-ын Дур зоргоор саатуулах асуудал хариуцсан ажлын хэсэг Монгол Улсад ажилласан. Тус ажлын хэсгийн урьдчилсан дүгнэлтэд манай улсад 2020-2021 онд хийгдсэн баривчлах ажиллагааны 98-99 хувь нь шүүхийн зөвшөөрөлгүй байсан гэх ноцтой баримт тусгагдсан. Би үүнийг анх УИХ-ын чуулган дээр мэдэгдэж энэ асуудлыг зогсоохын тулд хуульд өөрчлөлт оруулах хэрэгтэй гэдгийг хэлсэн. Тухайн үед гишүүд юу яриад байгаа юм гэх нь холгүй байсан. Үүний дараа Хүний эрхийн Үндэсний комиссын 22 дугаар илтгэлд 2020-2022 онд 2694 хүн баривчлагдсаны 2674 нь буюу 99 хувь нь шүүхийн шийдвэргүй баривчлагдсан. Үүний 50 хувь нь шаардлагагүй баривчилгаа байсан гээд суллагдсан тухай илтгэлд дурдсан. Ингэснээр НҮБ-ын ажлын хэсгийн дүгнэлт батлагдаж байгаа юм. Бид өөрсдийгөө цөөхөн монголчууд гэж тодотгодог. Гэтэл цөөхөн монголчууд бид нэгнийхээ эрхийг зөрчиж, хэлмэгдүүлсээр байна. Иймээс миний зүгээс өнгөрсөн жил хойшлуулшгүй ажиллагаа явуулах, шүүхийн шийдвэргүй баривчлахтай холбоотой саналуудыг долоон удаагийн албан бичгээр Засгийн газарт хүргүүлсэн. Миний саналууд бүгд Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн төсөлд тусгагдсан.

-Хуулийн төслийн хэлэлцүүлгийн үеэр Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх хуульд хэт хуучинсаг заалтууд байсаар байгааг хөндөж байсан. Энэ ямар учиртай юм бэ?

-Бид чинь Ардчилсан Үндсэн хуультай улс. Гэтэл одоо хүртэл коммунизмын үеийн хуулийн заалтуудаа өөрчлөхгүй хэвээр байлгаад байж болохгүй. Байлгаад байвал мэдээж хэрэг хүний эрх зөрчигдсөөр л байх болно. Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх хуульд одоо ч хэт хуучинсаг заалтууд орсоор байгаа харагддаг. Бүр БНМАУ-ын үед хэрэглэж байсан Эрүүгийн хуулийн заалтууд олон байна. Хэлмэгдүүлэлтийн үед хар машинтай ногоон малгайтай хүмүүс шөнө оройн цагаар сүр дулиантай ирээд хүмүүсийг баривчилдаг, ойр хавийн хүмүүс том жижиггүй айж эмээдэг, сүрддэг байсныг түүхэн эх сурвалжуудад тэмдэглэн үлдээсэн байдаг. Гэтэл одоо ч гэсэн их хэлмэгдүүлэлтийн үед байсан энэ хар технологи байсаар байна шүү дээ. “Хойшлуулшгүй” гэх үгээр халхавчлан гэмт хэрэг хийсэн эсэх нь тодорхойгүй байхад тухайн сэжигтнийг баривчилж байна. Тиймээс миний бие “хойшлуулшгүй” баривчилгааны асуудлыг цэгцлэх цаг болсон гэж үзсэн.

-Тэгвэл таны санаачилсан заалтууд хуульд тусгагдсанаар Монгол Улс НҮБ-ын өмнө хүлээсэн үүргээ биелүүлж байна гэж ойлгох уу?

-Тэгэлгүй яах вэ. Энэ хууль батлагдсанаар нэгдүгээрт, НҮБ-ын өмнө хүлээсэн үүргээ биелүүлж байна. Хоёрдугаарт, “хойшлуулшгүй” ажиллагаа буюу хүний эрхэнд шүүхийн хяналтгүйгээр халдаж, баривчилдаг, олон сараар цагдан хорьдог асуудал зохицуулагдаж байгаа юм. Өмнө нь “хойшлуулшгүй” ажиллагаа нэрээр мөрдөн байцаагчийн үзэмжээр, хэтэрхий ерөнхий, субъектив байдлаар ханддаг байсан. Жишээ нь, ажлын бус цагаар болон баяр ёслолын үеэр шүүхийн шийдвэргүй баривчилдаг. Энэ хууль батлагдсанаар долоо хоногийн долоон өдөр 6-22 цагийн хооронд тойргийн журмаар баривчилгааны болон цагдан хорихын шүүгч ажиллаж, хуулийн дагуу хүний эрхийн зөрчилгүйгээр асуудлыг шийдвэрлэхээр болж байгаа юм. Бас баривчлах ажиллагаа, анхны байцаалтад тухайн иргэний хууль ёсны өмгөөлөгч заавал оролцоно. Ямар нэг байдлаар оролцох боломжгүй бол томилсон өмгөөлөгч оролцохоор хуульчилсан. Нөгөө талаар хүмүүсийг олон жил сараар “Мөрдөн шалгаж байна” гэх шалтгаанаар цагдан хорьдог. Тэгвэл хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр хугацааг тусгайлан зааж өгсөн. Ингэснээр Монгол Улс олон улсын өмнө хүлээсэн гэрээ конвенцаа биелүүллээ гэсэн үг. Олон пунктээр хүний эрхийн үзүүлэлтүүд урагшлах байх гэж найдаж байна.

-Баривчлах, цагдан хорих асуудлыг зөвхөн шүүх шийдвэрлэнэ гэж ойлголоо. Зөв үү?

-Хүний эрхийн комиссын 22 дугаар илтгэлд нийт баривчилсан хүмүүсийн 46 хувь нь нэг, хоёр хоногийн дараа хорих шаардлагагүй гэсэн шүүхийн шийдвэрээр суллагдсан байсан шүү дээ. Мөн өмнөх хуулиар гэмт хэрэгт сэжиглэгдэж байгаа л бол тухайн хүнийг шууд цагдан хорьдог байсан бол хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр зөвхөн Эрүүгийн хуулийн тусгай ангид хорих ял оногдуулахаар заасан гэмт хэрэгт холбогдуулан сэжигтнийг хойшлуулшгүйгээр баривчилж болох гурван үндэслэлийг тусгасан. Тодруулбал, гэмт хэрэг үйлдэж байх үед, эсхүл үйлдсэн дор нь, эсхүл гэмт хэрэг үйлдсэн газраас зугтах үед барьсан бол, гэмт хэрэг үйлдсэн даруй гэрч, хохирогч шууд заасан хэргийн газарт болон тухайн хүний хувцас, бие, орон байр, эд зүйл, тээврийн хэрэгсэлд ул мөр илэрсэн бол баривчилна гэж хуульд заасан. Бас Эрүүгийн хуулийн тусгай ангид хорих ял оногдуулахаар заагаагүй гэмт хэрэгт холбогдсон сэжигтнийг дээр заасан гурван үндэслэлээс гадна хэн болох нь тогтоогдоогүй, Монгол Улсад оршин суух газрын хаяг тодорхойгүй, эрхэлсэн ажилгүйн улмаас түүнийг мэдэгдэх хуудсаар дуудах боломжгүй эсхүл Монгол Улсад байнга оршин суудаггүй гэсэн гурван үндэслэлийн аль нэг нь тогтоогдвол шүүхийн шийдвэргүй баривчилж болохоор хуульд тусгасан. Түүнчлэн Эрүүгийн хуулийн тусгай заалтаар хорих ялаар шийтгүүлэх хүнд цагдан хорих, таслан сэргийлэх арга хэмжээг авдаг. Хууль хэрэгжиж эхэлснээр тухайн хүн хамгийн дээд тал нь 90 хоног найман жилээс дээш ял авахаар байгаа бол түүнийг 18 сараас илүүгүй хорихоор зохицуулагдсан.

-Хууль хэзээнээс хэрэгжиж эхлэх вэ?

-2024 оны наймдугаар сарын 18-наас хэрэгжиж эхэлнэ.

-Хотоос сонгогдсон гишүүний хувьд замын түгжрэл, утаа гээд хотын иргэдийн тулгамдсан асуудлыг шийдэх талд УИХ юу хийсэн бэ?

-Үнэхээр хотын утаа, түгжрэл, стресс, халтиргаа гээд өдөр тутам тулгарч буй эдгээр асуудал нэг далайлтаар шийдэгдэхгүй. Нэг үгээр хэлэхэд урт хугацааны буруу төлөвлөлт, буруу шийдвэрийн үр дагавар. Яг үнэндээ Э.Бат-Үүл даргаас хойш нийслэлд тэр гээд хэлчих дорвитой бүтээн байгуулалт, шийдэл гарсангүй. Тийм учраас хотыг удирдаж буй нөхдийг юм хийх болов уу гээд хоттой холбоотой шийдвэр санаачилгыг бүрэн дэмжиж, идэвхтэй оролцож ирлээ. Энэ хүрээнд нийслэл Улаанбаатар хотын замын хөдөлгөөний түгжрэлийг бууруулах, гэр хорооллыг орон сууцжуулах тухай хуулийг баталлаа. Ингэснээр нийслэлийн иргэдийн бухимдал стресс, цаг мөнгөний хамгийн том толгойн өвчнийг шийдэх эрх мэдэл үүрэг хариуцлагыг хотын удирдлагуудад бүрэн өглөө. Асуудал ужгирсан боловч асуудлын шийдлийг гарган хариуцах эзэнтэй болгож, үр дүнг шаардах цагийг эхлүүллээ. Түүнчлэн Өрийн удирдлагын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулснаар нийслэл хот олон улсад бонд гаргаж хөгжлийн төлөвлөгөөнд тусгагдсан дэд бүтэц, бүтээн байгуулалтын ажлуудаа ямар нэг асуудал, буруутан хайлгүйгээр хэрэгжүүлэх боломжийг бий болголоо.

-УИХ-ын намрын чуулган хэлэлцэх асуудлаа бүрэн хэлэлцсэн үү?

-Газрын ерөнхий хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл болон холбогдох хуулийн төслүүд, даатгалын тухай болон холбогдох хуулийн төслүүд, жагсаал цуглаан хийх журмын тухай хуулийн төсөл, иргэний үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх, эрх чөлөөний тухай хуулийн төсөл гээд цаг үеийн шаардлага тулсан, иргэд олон нийтийн хүлээж буй зарим хууль, хуулийн нэмэлт өөрчлөлтүүдийг хэлэлцэж амжилгүй хаалаа. Мөн иргэд, аж ахуйн нэгжүүдийн анхааралтай хүлээж буй Өрсөлдөөний тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга орж ирсэнгүй. Зах зээлийн эдийн засгийн гол хуулийн нэг шинэчлэгдэхгүй үлдэж байгаа нь шударга өрсөлдөөн бий болгох, шударга бус өрсөлдөөнийг хязгаарлах, хэрэглэгчийн эрх ашгийг хамгаалах ажлыг хуучнаар нь үлдээж байна гэсэн үг. Мөн энэ хууль шинэчлэгдсэн тохиолдолд бизнесийн эрх чөлөө өргөжиж, төрөөс үзүүлэх нөлөөлөл буурна гэсэн хүлээлттэй байна.

-Саяхан томоохон маргаан дагуулсан Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн талаар та ямар байр суурьтай байсан бэ?

-Гадаад гэлтгүй дотоодын хөрөнгө оруулалт маш чухал, Хөрөнгө оруулалтгүйгээр эдийн засгийн өсөлт явагдахгүй. Дэлхийн бүхий л улсууд гадаадын хөрөнгө оруулалт татах замаар зөвхөн мөнгө гэлтгүй ноү-хау, шинэ техник технологийг нэвтрүүлэх, ажиллах хүчнээ сургаж авах гээд олон давуу талыг олж авдаг. Гэхдээ аль салбарт хөрөнгө оруулалт татах, түүнийг хэрхэн дэмжих, дотоодын компаниудтай хэрхэн уялдуулах вэ гэдэг дээр зөв бодлого хэрэгтэй. Маргаан дагуулсан нэг гол асуудал болсон 100000 долларын босго ч үүнтэй холбоотой. Уул уурхайн компанийн хувьд маш бага мөнгө байдаг бол худалдаа үйлчилгээний салбарт хангалттай хөрөнгө байж мэднэ. Ингэхээр салбаруудын хөгжил, хэрэгцээ шаардлагаа харах нь зөв. Газар эзэмшүүлэхтэй холбоотой Үндсэн хууль зөрчсөн заалтыг засах хэрэгтэй. Гэхдээ үүнийг газрын тухай багц хуулийг хэлэлцүүлсний дараа илүү тодорхой болгох хэрэгтэй гэсэн байр суурьтай байсан.

-Ажилгүйдэл ядууралтай тэмцэнэ гэж олон жил ярьсан ч ядуурлын хэмжээ буурахгүй байгаа. Яаж бид ядуурлыг бууруулж чадах вэ?

-Зүгээр халамж, хүнсний талон тараагаад ядуурал буурахгүй. Харин байнгын орлоготой байх арга замуудыг санал болгох хэрэгтэйг олон сая хүнийн ядуурлаас гаргасан Хятад, Энэтхэгийн жишээ харуулдаг. Том салбар, олон хүнийг хамарсан гэхээсээ илүү тодорхой үр дүн гарах хүрээнд сайн жишээ үзүүлэхийг бодож оёдлын салбарыг дэмжих талаар ажиллаж байна. Хамгийн бага зардлаар ажлын байр бий болгож байнгын орлоготой болдгоороо онцлог. Өнөөдөр 300 гаруй жижиг том оёдлын цех, компани үйл ажиллагаа явуулж тэдгээрт 4000 гаруй хүн ажиллаж байна. 4000 гаруй айл өрхийн амьжиргааг Оёдлын холбоо, Best хөтөлбөртэй хамтран хийсэн судалгаагаар энэ салбарыг хэрхэн дэмжиж хөгжүүлэх талаар дүгнэлт зөвлөмжүүд гарсан. Үүний эхний алхам болгож оёдлын салбарт ашиглагдах үндсэн болон туслах түүхий эд материалыг гаалийн татвараас чөлөөлөх хууль дээр ажиллаж байна. Мэдээж дараагийн алхам нь ЖДҮ-ийг дэмжих, ажлын байр бий болгох хөтөлбөрийн хүрээнд Дүүргийн хөдөлмөр халамж, Оёдлын үйлдвэр, ажилтан гурвыг холбосон гурвалсан гэрээ байгуулах замаар ажил эрхлэлтийг дэмжинэ. Ялангуяа гэртээ хүүхдээ харж буй ээжүүд, бусад шалтгаанаар гэртээ сууж олон эмэгтэй ажилтай орлоготой болно. Энэ мэт бодитой арга хэмжээний үр дүнд ядуурал буурна.

Э.МӨНХТҮВШИН

Хууль зүйн магистр, олон улс судлаач Ш.Идэрхүүтэй Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн төсөлтэй холбоотой асуудлаар ярилцлаа.

---

-Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн төслийг УИХ-аар хэлэлцэлгүй чуулганыг хаалаа. Судлаач, хуульч хүний хувьд уг шалтгааныг юу гэж харж байна вэ?

-Энд тийм том шалтгаан гээд байх зүйл байхгүй. Миний хувьд олон ч гишүүний хуулийн төслийн багт ажиллаж байсан хүн. Тэр утгаараа Ч.Хүрэлбаатар сайдын боловсруулсан энэхүү хуулийн төслийг хуульч хүний хувьд цаг үеэ мэдэрсэн их зөв зохицуулалт гэж дүгнэж байгаа. Өөрөөр хэлбэл хуулийн хувьд сайн бичигдсэн төсөл гэсэн үг. Харин эсэргүүцэгчид, хэлэлцэхээс цааргалагчид энэхүү хуулийн төслийг бүрэн гүйцэд уншаагүй, унших сонирхолгүй, хэн санаачилсанаас хамаарч сонгуулийн оноо авах зорилгоор санаатай гацаалаа гэж ойлгож байна.

-Санаатай гацаа гэж та хэллээ. Яагаад санаатай гацаана гэж. Энэ хууль батлагдсанаараа хэний эрх ашиг хөндөгдөх гээд байгаа юм бэ. Ердийн органик хууль л биз дээ?

-Хууль битгий хэл УИХ, Засгийн газрын тогтоол дээр хүртэл гишүүд, сайд, улс төрчид хоорондоо санаатай болон санамсаргүйгээр зөрчилддөг. Санаатай гэдэг нь цаанаа улс төрийн тохироо, эрх ашиг явж байгаа гэж ойлгох хэрэгтэй. Харин санамсаргүйгээр зөрчилдөнө гэдэг бол тухайн хуулийн төслөө бүрэн уншиж судлаагүй, бусдын зорилготой үгэнд автаж, дэндүү нэг талыг барьсан өнцгөөр тухайн эрх зүйн өөрчлөлтөд хандана гэсэн үг. Энэ удаад санаатайгаар буюу улс төрийн далд зорилго, улстөрчийн нэр хүндээ өсгөх гэсэн үйлдэл л нь тодорхой харагдаж байна. Бие биедээ өс санадаг. Бие биенийхээ эрх ашгийг хүндэлдэггүй. Бодлогын зөрчилдөөн гаргана гэхээс илүү хувийн харилцаанд тулгуурлан улстөрждөг байдал манай улсын төрд газар авсан асуудал. Дээр дооргүй л ийм хандлагатай улстөрчдөөр дүүрсэн гэхэд хилсдэхгүй дээ. Мэдээж хуулийн төслийн хувьд агуулгаараа тийм айхавтар том эрх зүйн акт биш шүү дээ. Үндсэн хууль шиг Үндэсний эрх ашиг, язгуур сонирхол, үзэл бодол дээр тулгуурласан хууль огт биш. Өдөр тутамд өөрчлөгдөх боломжтой буюу цаг үеэ дагаад шинэчлэгдэж байдаг хуулиудтай л адилхан хууль.

-Хуулийн төсөлд Үндэсний эрх ашиг, Монгол Улсын тусгаар тогтнолд сөрөг нөлөө үзүүлэх хэмжээний зүйл заалт бий юу?

-Инээдтэй л асуудал. УИХ-ын гишүүн хууль санаачлах бүрэн эрхтэй. Гэхдээ зүгээр нэг дээшээ хараад ч юм уу эсвэл тухайлсан нэг асуудал гарч ирэхээр түүнд нь зориулаад хууль биччихдэг гэсэн зүйл огт байхгүй. Байдаг байсан ч тэр нь хууль болж батлагдах нь тун ховор. Хууль батлахын тулд Хууль тогтоомжийн тухай хуулийг мөрдөх шаардлагатай.

Хэрэв Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн төсөлд ямар нэгэн тусгаар тогтнолыг ганхуулсан, үндэсний эрх ашгийг хөндсөн зүйл заалт битгий хэл нэг үг, өгүүлбэр байвал санаачилсан болон боловсруулсан ажлын хэсгийнхэн бүгд хариуцлага хүлээнэ. Өөрөөр хэлбэл ийм агуулга оруулсан л байвал Хууль тогтоомжийн тухай хуулийг зөрчсөн, Үндсэн хуулийн үзэл санаанд нийцүүлээгүй гэх заалтаар Эрүүгийн хариуцлага ч хөндөгдөх боломжтой. Тэр утгаараа хэн хариуцлага хүлээнэ гэж хуулийн төсөлд иймэрхүү агуулга оруулах билээ. Нөгөөтэйгүүр уг хуулийн төсөл батлагдвал гадаадын хөрөнгө оруулагчдын хувьд Монголыг сонирхох, хөрөнгө оруулах урсгал нээгдэнэ. Тэр утгаараа ирээдүйд бодит ач холбогдол нь гарч ирэх хуулийн төсөл байсан. Үүнийг Ч.Хүрэлбаатараас өөр хүн УИХ-д оруулж ирсэн бол магадгүй хэдийнээ батлагдчихсан байхыг үгүйсгэхгүй. Гол нь Ч.Хүрэлбаатар оруулаад ирчихсэн болохоор түүнд гавьяа наах дургүй улстөрчид ашиг сонирхлоороо нэгдээд улс төржүүлж байгаа гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Миний хувьд энэ хүнтэй нэг ч уулзаж үзээгүй. Нэг ч хуулийн төсөл дээр хамтарч ажиллаж байгаагүй. Гагцхүү судлаач хүний хувьд дээрх байр суурийг илэрхийлж байгаа гэдгээ хэлмээр байна.

-Цаашид энэхүү хуулийн төслийг УИХ хэлэлцэх эсэх процесс хэрхэн үргэлжлэх бол?

-Хуулийн төсөл нэн яаралтай л батлагдах ёстой. Ингээд хойшлоод байвал гадаадын хөрөнгө оруулагчид Монгол Улсын эрх зүйн орчин тогтворгүй, улстөржилт ихтэй гэдэг сөрөг мэдээлэл авчихна. Ихэнх нь одоо бараг авчихсан байгаа. Энэ бол Монгол Улсын эдийн засагт үнэхээр том сөрөг нөлөө учруулна. Хөрөнгө оруулалт гэдэг нэг талдаа хөгжлийн том тулгуур. Нөгөө талдаа хөрөнгө оруулагчдыг татах, тогтоох асуудал маш эмзэг байдаг. Учир нь энэ бол бизнес. Бизнес эрсдэлээ тооцоолж нэмэгдэх үү, багасах уу, үргэлжлэх үү, зогсох уу гэдэг харилцаа дээр явагддаг. Эрсдэлтэй байна, гэхдээ яваандаа гайгүй болчих байлгүй гэсэн дундын үзэл зарчмаар явдаггүй. Эрсдэлтэй байвал зогсоно. Эрсдэлгүй байвал үргэлжилнэ. Ерөөсөө ийм хоёрхон зарчимтай. Гэтэл манайд хуулиа батлах гээд ч байгаа юм шиг. Эсвэл бүр өөрчлөх гээд ч байгаа мэт ийм тогтворгүй байвал гадаадын битгий хэл дотоодын хөрөнгө оруулагчид ч үргэнэ. Тиймээс бид гадны хөрөнгө оруулалт, гадаад харилцааны асуудалд нэгдсэн бодлого, нэгдсэн зарчим, нэгдсэн хандлагатай болох цаг ирсэн. Монголд ярьж байгаа асуудлыг монголчуудаас өөр хэн мэдэх юм гэсэн буруу хандлагаасаа салах хэрэгтэй. Монголчуудыг тэр дундаа улстөрчдийн үйлдэл, бодлого, шийдвэр болгоныг гаднынхан маш анхааралтай, нарийн тооцоололтой харж байгаа. Цаашид хууль батлагдах процесс үргэлжилнэ. Хуулийн төслийг санаачлагчид нь буцаан өгөөгүй л бол хэлэлцэх нь цаг хугацааны асуудал. Хаврын чуулган гуравдугаар сарын 19-нд нээнэ. Тэр үеэр хэлэлцэгдэх хамгийн эхний асуудал нь Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн төсөл. Тиймээс уг хуулийг судлаач хүний хувьд даруй батлах ёстой гэсэн байр суурьтай байна.

-Зарим улстөрчдийн хувьд уг хуулийн төслийг чуулган хаах цаг хугацаатай давхцуулан өргөн барилаа. Эрх баригчид ингэж хуулийн хулгай хийдэг мэтээр эсэргүүцээд байгаа шүү дээ. Үнэхээр хуулийн хулгай явагдах гээд байгаа юм биш үү. Үгүй бол яагаад намрын чуулганы эхэнд эсвэл бүр хаврын чуулганаар өргөн барьж хэлэлцүүлж болоогүй юм бол?

-Хуулийн төсөл хэзээ өргөн баригдах нь тийм ч чухал асуудал биш. Гэхдээ олон улсын чиг хандлага ямар байна. Хаашаа явж байна. Олон улсын харилцаан дахь Монгол Улсын бодлого байр суурь ямар байгааг хүргэх зорилгоор холбогдох хуулийн төслүүдийг хэлэлцэх нь бий. Жишээ нь Монгол Улс авлигажсан, авлигын үзүүлэлтээрээ дэлхийн улс орнуудын сүүлд орж байна. Үүнээс болоод гадаадын хөрөнгө оруулагчид Монголоос үргэж байгаа. Зөвхөн хөрөнгө оруулагчид гэлтгүй гуравдагч, дөрөвдөгч хөршүүдийн бодлого Монгол Улс руу чиглэхгүй. Өөрөөр хэлбэл дэлхий Монголыг огт сонирхохгүй гэсэн үг. Монголыг сонирхох гадны улс цөөрөх тусам бидэнд л ашиггүй. Бид хөгжиж чадахгүй. Тэр утгаараа дэлхийд муу нэрээ өсгөхгүй нь тулд Монголын төр бодлогоор зарим эрх зүйн өөрчлөлт, тогтолцооны шинэчлэлтийг хийдэг. Түүний нэг жишээ бол энэ намрын чуулганыг Авлигын эсрэг чуулган болгон зарласан шүү дээ. Мэдээж нэг удаагийн нэг чуулганы хугацааг авлигын эсрэг зарлаад авлигал алга болохгүй. Харин ингэж зарлаж байгаа нь олон улсад Монгол Улс авлигатайгаа тэмцэж байгаа шүү гэдгээ л илэрхийлж байгаа юм. Яг үүнтэй адил Монгол Улсад өнөөдөр гадаадын хөрөнгө оруулалт маш их шаардлагатай байна. Дотоодын аж ахуйн нэгжүүд томоохон үйлдвэр, том төсөл рүү дангаараа орох боломж тааруу байна. Ямар нэгэн гаднын компани, гаднын хөрөнгө оруулалт байж л том төсөл, том бүтээн байгуулалтыг эхлүүлж чадна. Гэтэл уриад, гуйгаад орж ирэхгүй байгаа хөрөнгө оруулагчдыг яах вэ. Дэлхий нийтээрээ Монгол Улсад хөрөнгө оруулаад ашиггүй гэсэн ойлголттой байхад яах ёстой вэ. Мэдээж Монголын төр эрх зүйн болоод тогтолцооны өөрчлөлт хийх шаардлагатай болно. Яг ийм цаг үед энэхүү Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг оруулж ирсэн болов уу. Түүнээс биш намрын чуулган хаах гэж байна, хурдхан шиг хуулиа батлаад авъя гэдэг байдлаар асуудлыг харах нь дэндүү өрөөсгөл ойлголт.

-Таны хэлсэнээр бол гаднын чиг хандлагыг өөрчлөхийн тулд Монголын төр, засаг аливаа хуулийн болоод тогтолцооны өөрчлөлтүүдийг хийдэг гэсэн үг үү?

-Нэг талдаа тэгэж ойлгох хэрэгтэй. Хүний харилцаагаар төсөөлөн бодъё л доо. Монгол Улсыг нэг хүн гэж ойлгоё. Тэгвэл энэ хүний өмссөн хувцас нь хуучин, боловсрол нь сул. Дээр нь харилцааны наад захын соёлгүй. Бүдүүлэг. Амиа хичээсэн зантай. Бүр бусдыг өөрөөсөө дутуу гэж хардаг зан суртахуунтай. Нэмээд эрүүл мэндийн хувьд асуудалтай. Хүнээр бол Монгол Улс нэг иймэрхүү нөхөр л гарч ирж байна. Тэгвэл ийм хүнтэй бусад хүн ойр дотно харилцах нь битгий хэл аль болох хол байхыг л хичээнэ биз дээ. Ийм хүнтэй харилцахаас илүү соёлтой, боловсролтой, асуудлыг зөв өнцгөөс нь ойлгодог, нийтэч, харилцан ашигтай ажиллах чадамжтай хүнтэй харилцана. Тэгвэл бид яаж ийм хүн, ийм улс болох вэ. Хамгийн түрүүнд хандлагаа өөрчлөх ёстой. Амин хувиа хичээдэггүй байх хэрэгтэй. Энэ бол тогтолцооны өөрчлөлт. Дараа нь бусдын нүдэнд аятай харагдах шинэ хувцас авч өмсөх хэрэгтэй. Эрүүл мэндээ сайжруулах шаардлагатай. Боловсролоо дээшлүүлэх ёстой. Энэ бүхэн бол хуулийн өөрчлөлт, шинэчлэлт. Хамгийн чухал нь хаана ч хэзээ ч нэг зангаараа байх ёстой. Энэ бол эрх зүйн тогтвортой байдал. Тэр утгаараа биднээс шалтгаалаад гадны хөрөнгө оруулагчид зугтаад байхад буруугаа бусдаас хайх хэрэггүй шүү дээ. Өөрөөсөө алдаагаа хайж олоод засах хэрэгтэй. Яг үүн шиг бид Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуульд байсан алдааг эрж олоод засах гэж байна. Үүнийг нь эсэргүүцэх хэн бүхэн нэг бол илүү сайн хуулийн төсөл боловсруулчихаад тэмцээд байна. Нэг бол Монгол Улсын хөгжлийг хурдасгах сонирхолгүйгээсээ болоод эсэргүүцэж байна гэж л ойлгох юм.

Э.МӨНХТҮВШИН