Author: ЭНХТӨРИЙН МӨНХТҮВШИН

Монгол Улсын Их Сургуулийн Улс төр судлалын тэнхимийн дэд профессор, доктор, улс төр судлаач Б.Эрдэнэдалайтай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Улс төр судлаач хүний хувьд хэн бүхний аман дээр гарч ирдэг ардчиллын мөн чанарыг хэлэхгүй юү?

-Ардчилал гэдгийг, хүн бүр өөрийнхөөрөө ойлгож хүлээж авдгаараа тайлбарлаж чадна. Ардчилсан орны иргэн үзэл бодлоо илэрхийлснийхээ төлөө, төр засгийн буруу бодлогыг шүүмжилснийхээ төлөө шийтгэл хүлээхгүй, эрхээ хязгаарлуулж болохгүй. Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасан эрхүүдийг бид хэн нэгний хязгаарлалт, дарамтгүйгээр эдэлж чадах улсад амьдарч байна. Гэхдээ ингээд шууд дүгнэе гэхээр зарим эрхүүдээ бас чөлөөтэй эдэлж чадахгүй байгаа. Үүнийг олон улсын болон дотоодын хийгдэж буй судалгааны дүнгүүдээс харж болно. Улс төрийн намуудын бидэнд санал болгодог мөрийн хөтөлбөрүүд биелдэг, бодлого шийдвэр гаргах түвшинд иргэдийн оролцоо ямар ч асуудалгүй тусдаг, хэрэгждэг байх ёстой.

-Ер нь Монгол Улсад ардчилал ямар хэрэгтэй юм бэ. Геополитик талаасаа ямар ач холбогдолтой юм бэ. Ардчилал байгаа учраас л Монгол Улс өнөө цагт тусгаар тогтнолоо бүрэн бүтэн хамгаалж чадаж байгаа гэдэгтэй та санал нийлдэг үү. Ямар учраас ингэж үзэх болов?

-Монгол Улсыг бүс нутгийн хувьд ардчиллыг тогтвортой хэрэгжүүлэх нөөц ихтэй, ардчиллын баянбүрд гэж судлаачид дүгнэдэг. Эндээс бидэнд ардчиллын чанарыг хангалттай түвшинд аваад явах, хамгаалах боломж байгаа нь харагдаж байна. Хөрш орнуудын хувьд ч, бусад улсуудын зүгээс ч биднийг ардчилсан улс гэдгийг хэдийнэ хүлээн зөвшөөрч хамтран ажиллаж байна. Бид бүгд найрамдах засаглал бүхий тусгаар тогтносон улс шүү дээ. Үндсэн хуулийнхаа хүрээнд засаглалын тогтолцоогоо тогтож, түүнийхээ дагуу хэрэгжүүлж ажиллаж байна. Монгол Улс иргэний ардчилсан хүмүүнлэг нийгмийг байгуулж, хүний эрх, эрх чөлөөг хүндэлсэн, хуулийг дээдэлсэн, ардчилсан улс болох хүсэл эрмэлзлээ 1992 оны ардчилсан шинэ Үндсэн хуулиндаа тусгаж, баталгаажуулсан шүү дээ.

-Олон улсын байгууллагаас саяхан Монгол Улс ардчиллын индексээрээ дөрвөн байр ухарч 81-т орлоо гэж мэдэгдсэн. Ер нь жил бүр хойшоо ухарч байна. Ардчиллын индекс өсөх тусам ямар сөрөг нөлөөлөл бий болох вэ?

-Дэлхийн улсуудыг ардчилал, авлига, хүний эрх, эрх чөлөө гэх мэт олон үзүүлэлтүүдээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн арга зүйгээр судалдаг судалгаанууд тогтмол хийгдэж байдаг. Манай улс ардчилалд шилжсэнээс хойш 34 жилийн хугацаанд олон ургальч үзэл, иргэдийн эрх чөлөө, улс төрийн соёлыг хэмждэг таван багц ойлголтыг хамруулсан 60 төрлийн үзүүлэлтээр гаргадаг нэгдсэн индексээр “гажуудсан ардчилалтай улс”-ын тоонд багтсан хэвээр л байгаа. Сонгууль шударга, чөлөөтэй явагдаж байгаа эсэх, сонгогчдын аюулгүй байдал, Засгийн газарт гадаад улсуудын нөлөө байгаа эсэх, төрийн албаны бодлого хэрэгжүүлэх чадамж зэрэгт гарч буй алдаа дутагдал хэрхэн нөлөөлж байгаа зэргийг судалдаг. Ардчиллын индекс өмнөх жилээс дөрвөн байраар ухарч 81 дүгээр байрт энэ жил орлоо. Бид цаашид анхаарах ёстойг л харуулж байна даа.

-Ямар шалтгаанаас болоод манай улсын ардчиллын индексийн үзүүлэлт унаад байдаг юм бэ. Яавал бид энэ үзүүлэлтээрээ урагшилж чадах вэ?

-Дээр дурдсан маш олон үзүүлэлтүүдийг одоо ямар нөхцөлд очсон, яагаад ингээд унаад байна гэдгийг уг сууриар нь харж засах хэрэгтэй. Төрийн бүх түвшний бодлого гаргах байгууллагууд, улс төрийн намуудад итгэх иргэдийн итгэл жил бүр буурч байгаа. 2016, 2017 оноос хойш авлигад автсан байгууллагуудыг жагсаахад гааль, шүүх, боловсрол, эрүүл мэндийн байгууллагуудын урд улс төрийн нам орж ирсэн. Иргэдийн ашиг сонирхлыг төрд бодлогоор дамжуулж байх ёстой улс төрийн намууд авлигад автах, улс төрийг мөнгөөр хийх болсонтой холбоотойгоор ардчиллын суурь зарчмуудаа тоохгүй, тэдгээрт чиглэсэн бодлого гаргахгүй, анхаарахгүй байгаатай холбоотой юм. Сонгуулийн суурь зарчмуудаа маш сайн баримталж ажиллах, иргэдийн оролцоог нэмэгдүүлэх гээд олон аргуудыг ашиглаж болно.

-Ардчиллын индекс, хүйсийн эрх тэгш байх үзүүлэлтээр манайх байнга ухарч байна. Энэ нь шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн оролцоо дутсанаас болдог уу. Та эмэгтэй хүний хувьд энэ асуудалд ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Бид олон жил шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн, залуучуудын оролцоог нэмэгдүүлэх чиглэлд ярьж, ажиллаж ирсэн. Сонгуулийн тухай хуульдаа жендерийн квотыг амжилттай тусгасан. Гэтэл нөгөө талаас энэ удаагийн сонгуулийн тойргийг бүсчилсэн том тойрог болгосонтой холбоотойгоор олон жил хэрэгжүүлэхээр зорьсон асуудал үр дүн тааруу гарах нь ойлгомжтой боллоо. Намын жагсаалтаар эмэгтэй гишүүд сонгогдоно. Мөн эмэгтэйчүүдийг дэмжих байдал бидэнд бас дутагдаж байгаатай ч холбоотой. Эмэгтэйчүүд зөвхөн эрүүл мэнд боловсролын асуудлаас гадна бүх талын бодлого боловсруулах ажилд амжилттай сайн оролцож чадна гэдгийг бүгд ойлгож дэмжээсэй гэж хүсч байна.

-Сонгуулийн тухай хуулиар нэр дэвшигчид сурталчилгаагаа явуулахад цаг хугацааны хувьд хязгаарлагдмал байгаа. Энэ хэнд ашигтай вэ?

-Сонгуулийн сурталчилгааг 18 хоногт хийхээр сонгуулийн тухай хуульд заасан. Энэ дээр дахиад л сул тал гарч ирж байгаа юм. Ийм цөөхөн хоногт гурваас дөрвөн аймагт, эсхүл том дүүргүүдэд олон сонгогчийн дунд сурталчилгаагаа хийх шаардлага нэр дэвшигчдэд үүсч байна. Тэрийг хэн хийж чадах вэ гэхээр Засаг захиргааны анхан шатны нэгжүүдэд намын анхан шатны нэгж нь байдаг улс төрийн намууд. Өөрөөр хэлбэл, сум, багуудад намын хороо, үүр нь байдаг намуудад давуу тал болно гэсэн үг. Эсвэл ухуулагчаа олон байлгаж, сонгуулийн кампанит ажилдаа маш их мөнгө зарлагадаж чадах нэр дэвшигчдэд ашигтай. Жишээлбэл, тухайн тойрогт буй өрх бүрээр орж сурталчилгааны материал тараах, тэдэнтэй уулзана гэвэл 18 хоногт ер нь л боломжгүй.

-Сонгуулийн сурталчилгааны хугацаа сонгуулийн дүнд нөлөөлөх үү?

-Манай улс өмнөх сонгуулиудын сурталчилгааг 18, 21 хоногт хийгээд явж байсан. Тэр үеэс сонгуулийн тойргийн газар нутгийн хүрээг нь томсгосон хэрнээ сурталчилгааны хоног хэвээрээ байна гэдэг учир дутагдалтай. Энэ жил анх удаа нэр дэвшиж байгаа нэр дэвшигч сонгуулийн кампанит ажил эхлэхэд сурталчилгаагаа эхлүүлэх, өмнө нь хоёр удаа сонгогдож олон жил тойргоо усалсан гишүүн хоёрын хооронд ялгаа маш их. Үүнээс харахад сонгуулийн үр дүн тодорхой хэмжээнд шийдэгдчихсэн байхыг үгүйсгэхгүй. Эрх баригч нам нэлээд хэдэн хувиа халаасандаа хийчихсэн мэт дүр зураг ажиглагдаж байна.

Э.МӨНХТҮВШИН

Жендер активист, улс төр судлалын магистрант Б.Анхзаяатай сонгууль тойрсон асуудлаар ярилцлаа.

---

-Монголчууд бид төлөөллийн ардчиллыг сонгосноос хойш ес дэх удаагийн парламентын сонгуулиа өгөх гэж байна. Ер нь бид төлөөллийг хангаж ирсэн үү гэдэг асуултаас ярилцлагаа эхэлье?

-Төлөөллийн байгууллага нь мөн чанараараа ажиллаж ирсэн эсэхийг тухайн институтэд итгэх олон нийтийн итгэлээс харж болно. 2023 онд хийгдсэн “Монголд төлөөллийн ардчиллын институтүүд чиг үүргээ хэрхэн хэрэгжүүлж байна вэ?” гэх судалгаа байдаг. Тэнд УИХ-д итгэдэггүй гэж хариулсан нь 2010 онд 44 хувь байсан бол 2023 онд 66 хувь болж өссөн байдаг. Харин улс төрийн намуудад итгэдэггүй гэсэн үзүүлэлт 2010 онд 58 хувь байсан нь 2023 онд 71 хувь болж нэмэгдсэн байгаа юм. Энэ үзүүлэлт манай төлөөллийн ардчиллын хөгжилд бодит бэрхшээл тулгарсныг тод харуулж байгаа гэж болно. Өөрөөр хэлбэл, улс төрийн намууд олон түмнийхээ санаа бодлыг тусгахгүй, оролцоог нь хангахгүйгээр өнөөдрийг хүрсний хор уршиг гэж болно.

Эндээс бид алдаа оноогоо дүгнэж, цаашид арай өөр арга замыг эрэлхийлэх хэрэгтэй гэдгээ ойлгох хэрэгтэй болов уу. Парламент бага ард түмэн гэж бид хэлдэг. Нийгмийн бүлгийн төлөөллийг хангах бүх арга замыг намууд эрэлхийлэх нь магадгүй энэ гацаанаас гарах том боломж ч байж магадгүй юм. Залуучууд, эмэгтэйчүүд, мэргэжилтнүүд, нийгмийн цөөнх гээд бүхий л бүлгийн төлөөлөл парламент болон бусад төлөөллийн байгууллагад сууж байх учиртай.

Ард түмний амьдралаас хол тасарсан парламентыг бидэнтэй “ойртуулах” ганц боломж л энэ гэж харж байна.

-Өнгөрсөн жилийн хуулийн томоохон өөрчлөлтүүд нь парламентын төлөөлөх чадварыг нэмэгдүүлэхээр хийсэн өөрчлөлтүүд гэж ойлгож байсан. Гэхдээ бүсчилсэн тойргийн тогтолцоо нь энэ бүгдээ үгүйсгэж байгаа юм биш үү?

-Иргэн хүний хувиар өнгөрсөн хавар хийгдсэн органик хуулийн өөрчлөлтүүдэд ихээхэн найдлага тавьж байлаа. Гэтэл нэг өөрчлөлтөө нөгөө гараараа үгүйсгэсэн сонгуулийн тойргийг зурчихсан. Сонгуулийн зардлыг багасгаж, шинэ улстөрчдөд боломж олгоно, нэг саналын үнэ цэнийг нэмэгдүүлнэ гэж ярьж байсан ч бүх зүйл эсрэгээрээ байх нь хэнд ч ойлгомжтой байна. Мөнгөтэй, танигдсан, хуучин улстөрчдөдөө ээлтэй сонгууль болно. Тэгэхээр нөгөө төлөөлөх чадвар гэдэг зүйл чинь мянга ная дахь асуудал болж хувирсан. Аль нэг хүйсийн төлөөллийг хангах квотыг 30 хувь болгон нэмэгдүүлсэн ч одоогийн 17 хувь нь 126 гишүүний 20 орчим хувь болж л нэмэгдэхээр дүр зураг харагдаж байна. Тоо нь нэмэгдсэн ч чанарт өөрчлөлт орох эсэх нь бас л эргэлзээ төрүүлж байна.

-Хүйсийн квотыг 30 хувь болгосон, жагсаалтын тал нь эрэгтэй, тал нь эмэгтэй байхаар байгаа шүү дээ. Гэтэл үзүүлэлт хуучнаасаа өөрчлөгдөхгүй гэхээр?

-Жагсаалтыг тавь, тавин хувиар эрэгтэй, эмэгтэйчүүд гэж оруулах болсон нь дэвшил үү гэвэл мөн. Жагсаалтын 48 хүний 24 нь эмэгтэйчүүд байх нь, олон хүн гарах нь гэж байгаа. Гэхдээ тойрогт ердөө 14 эмэгтэйг явуулах талаар намууд сонгуулийн зураглалаа гаргаж байна. Эргээд үр дүнг нь харвал өнөөдрийн 17 хувиасаа айхтар өсөхгүй дүр зураг харагдаж байгаа юм. Тэгэхээр заавал жагсаалтад 24, тойрогт 14 гэж 30 хувийн квотыг тааз гэж үзэлгүй харин босго буюу доод тал нь гэж үзэх хэрэгтэй. Одоогоос жилийн өмнө улс төрийн намуудын удирдлагууд нэгдэж байгаад тэгш оролцоог 40 хувьд хүргэнэ гээд өөрсдөө амласнаа санаж л байгаа байх. Үүнийг нь олон нийт мартаагүй ажиглаж байгаа шүү.

-Намуудын удирдлагууд амласан 40 хувьдаа хүрэхгүй байх магадлалтай юу?

-Магадгүй өмнө нь амлаад биелүүлэхгүй орхидог байсан байж болно. Гэхдээ одоо сонгогчид хэрсүү болсон. Жилийн өмнөхийг байтугай л санаж, нэхэх болов уу. Харин ч намуудад зөв улс төр хийх орон зай нь байна. Намын сайн дурын квотыг санаачлаад хэрэгжүүлээд түүгээрээ ялгарч зөв улс төр хийх орон зай байна, хүлээлт ч байна. Одоогийн УИХ-д суудалтай намуудын хувьд эмэгтэйчүүдийн нуруун дээр тогтож байдаг мөртөө тэдний улс төрийн оролцоог бодитоор хангаж чадахгүй байгаа нь намын дотоод ардчилалд асуудал байгааг илтгэж байна. Ер нь хамгийн том асуудал, завхрал намуудын дотоод ардчилалд байна. Намын жагсаалтыг хүйсээр сөөлжүүлэх болсноос гадна тойрогт нэр дэвшигчдийг хүйсээр сөөлжүүлэх санаачилга ч гаргаж болно. Ингэж чадвал улс төрийн намууд улс төрийн тавцнаа тогтвортойгоор оршиж, олон нийтийн итгэх итгэл сэргэж, хүлээн зөвшөөрөгдөхөд дөхөм болно гэж сонгогч хүний хувьд харж байна. Хүлээлттэй ч байна, анхааралтай ч ажиглаж байна.

Ер нь амлалтаа биелүүлэхгүй намд дахин итгэл хүлээлгэх цаг хугацаа ч бидэнд алга шүү дээ.

-Хуулийн шинэчлэл нь тойрог зурахдаа үгүйсгэгдсэн гэж байгаа бол ямар шийдэл байна гэж та харж байна вэ?

-Одоо ерөөсөө ганц л боломж байна. Улс төрийн намууд сонгуульд хэрхэн оролцохыг харж сонголтоо хийх л үлдлээ. Нийгмийн хамгийн таагүй институци болтлоо унасан нэр хүндээ аварч, ялгарах, улс төрийн зөв соёлыг бий болгох боломж намуудад байна. Дээр дурдсан судалгаанд яагаад улс төрийн институци, намд итгэдэггүй вэ гэхэд амлалтаа биелүүлдэггүй учраас гэж олон нийт хариулсан байгаа юм. Бид одоог хүртэл мөрийн хөтөлбөрийг хаа хаанаа үл ойшоож, амлалтыг биелүүлдэггүй, амныхаа зоргоор бурдаг улс төрийн соёлд дассан байна. Гэтэл одоо нийгэм өөрчлөгдөж, технологийн үр шимээр бүх улстөрчдийн ул мөр, намын амлалтууд тодоос тод бичигдэн үлдэж байна шүү дээ. Сонгогчид өөр болсныг олон судалгааны үр дүн харуулж байна.

Харин намууд нь өөрчлөгдөхгүй, хуучин соёлоороо сонгуульд оролцох нь өөрсдөд нь ч халгаатай. Одоо жижиг эрх ашгаа хөөлгүй улс орны хөгжлийг чирэх, ухамсарлах үүрэг улс төрийн намуудын нуруун дээр байна шүү дээ.

-Намуудын жагсаалтад багтахын тулд их хэмжээний мөнгө яригдаж байна. Мөнгөнөөс ангид байх боломж үнэхээр байхгүй гэж үү?

-Сонгуулийг мөнгөнөөс ангид байлгах боломж бол мэдээж байгаа. Гэхдээ энэ нь олон талын хүчин чармайлтаас ихээхэн шалтгаална. Улс төрийн намын тухай шинэ хуулиар энэ зохицуулалтыг нэлээд хийсэн ч хэрэгжүүлэх субьект нь нөгөө л улс төрийн нам шүү дээ. Өөдрөг төсөөллөөр харж баталсан хуулиа алт болгох уу, гууль болгох уу гэх хүч нь ч намуудад байна. Бүсчилсэн тойргийн сургаар намын жагсаалтын үнийн тухай яриа ч газар авсан. Бидний зориод байгаа бодлогын нам болох мөрөөдөл салхинд хийсчихэж байгаа хэрэг үү? Нэг хувь хүнээс гарахад хэтэрхий их мөнгийг гаргаж сонгогдох гэж зүтгэх нь ямар зорилго байгаа нь ойлгомжтой шүү дээ. СЕХ-ноос нэг тойрогт нэг нэр дэвшигчийн зарцуулах мөнгөн дүнг батлахдаа 800 саяас 1.5 тэрбум гээд нэмэгдүүлээд баталчихлаа. Энэ бол наанаа үзүүлдэг үнийн дүн бодит байдал дээр хэд нугалардаг гэдэг.

Мөнгөний босго өндөрсөх тусам эрх мэдэл багатай, төлөөлөл нь хангагдаагүй бүлгийн улс төрийн оролцоо улам бүр хумигддаг. Шинэ залуу улстөрчид хаанаасаа тэр их мөнгө байх вэ. Эдийн засгийн эрх мэдэл доогуур эмэгтэйчүүд, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд, нийгмийн цөөнх гээд энэ нийгмийн бүрдүүлэгч бүлгүүдийг улс төрийн намуудад бодлогоор дэмжиж төлөөллийг нь хангах боломж байна. Энэ нь улс төрийн намын нийгэмд хүлээдэг үндсэн үүргүүдийн нэг нь шүү дээ.

Э.МӨНХТҮВШИН

 

Улс төрийн намууд шат шатандаа багаа удирдан зохион байгуулж, оролцох хүмүүсээ тодруулсаар байна. Намуудын сонгуульд оролцоход хамгийн гол ажлыг нугалах хүн бол генсек. Өнөөгийн эрх баригч МАН-ын генсекээр Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын дарга Д.Амарбаясгалан ажиллаж байгаа. Түүний хувьд Засгийн газрын гал тогоог бариад гурван жил болж байна. Анх засагт орж ирэхэд нь л түүнээс намын гал тогоог шилжүүлэх асуудлыг МАН дотроо цөөнгүй удаа ярилцсан. Учир нь МАН-ын дүрмээр тэрбээр давхар улс төрийн албан тушаал хаших эрхгүй юм. Гэвч өдий болтол энэхүү дүрмээ зөрчин генсекийн ажлаа хийсээр байна гэсэн яриа мэр сэр гараад дарагддаг. Яг энэ шуугианыг ашиглаад генсекээ түлхэх сонирхолтой бүлэг байдаг бололтой. Юутай ч сонгуулиас өмнө МАН-ынхан шинэ генсектэй болно гэдгээ зарим нэг нь ил тод хэлж байна. Харин генсек солигдвол хэн болох уу гэдэг нь сонирхолтой. Өмнө генсекийн асуудал яригдаж байхад Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга Я.Содбаатарын нэр хүчтэй яригдаж байсан. Тиймээс МАН-ын генсек солигдох нь тодорхой бол Я.Содбаатар болох магадал өндөр гэсэн үг. Гэхдээ улс төрийн хүрээнд саяхан Үндэсний аюулгүй байдлын ажлаа өгсөн Ж.Энхбаярыг генсек болгох тухай ярьцгааж байна. Юутай ч МАН сонгуулиас өмнө генсекээ солино. Тэр нь Я.Содбаатар уу, Ж.Энхбаяр уу гэж ярих хүн олон байна. Гэхдээ улс төр гадарладаг хүмүүс бол үүнийг худал яриа гэж үзэж байгаа. Яагаад гэвэл сонгуульд нэр дэвших хүмүүсийг голлон мэддэг албан тушаал бол генсек юм. Төдийгөөс өдий хүртэл намын гал тогоог барьж байсан хүнээ сольж шинэ хүн тавина гэдэг бол нэр дэвшилтийг шал өөрөөр хийнэ гэсэн үг юм. Хэдийгээр шинэ хүмүүс нэр дэвшинэ гэсэн яриа намуудад байгаа ч зуун хувь солигдохдоо тулаагүй гэцгээж байна. Тиймээс энэ яриа горьдогсдын мөрөөдөл л гэж таамаглаж байна. Харин сөрөг хүчний хувьд генсекийн асуудал шуугиантай байгаа. Угтаа олон жилийн маргааныг цэглэж Лу.Гантөмөр дарга болсон. Түүнийг дарга болсноос нь хойш ямар хүнээр намынхаа гал тогоог бариулах бол гэсэн асуудал олны анхаарлын төвд байсан. Чамгүй цаг хугацаа өнгөрсний дараа тэрбээр Э.Одбаяр гэх залууг томилохоор болсон. Э.Одбаяр гэж хэн бэ гэдгийг улс төрийн хүрээнийхэн сайн мэднэ. Түүнийг том улстөрчийн нөлөөллөөс гардаггүй нэг талыг барьдаг гэцгээдэг. Тиймээс АН-ынхан түүнд итгэж намын гал тогоогоо хариуцуулаад энэ сонгуульд оролцох эсэх нь эргэлзээтэй гэж гаднаас нь дүгнэцгээж байгаа. Гэвч саяны ажилласан хугацаандаа бүлэг фракцуудын эв эеийг олох гэж чамгүй хөөрхөн ажилласан гэх хүмүүс ч байна. Хэрэв солигдвол сонгууль хүртэл намынхаа эв эеийг олж нэр дэвшигчдийг гаргаж ирэх хүн энүүхэн хугацаанд бий болох уу гэдэг нь асуудал дагуулж байна. Тэртэй тэргүй хэрүүл шуугиан бүлэг фракцаараа хуваагдаж бужигнадаг энэ намын генсек хийх бол амаргүй ажил. Ажилдаа дөнгөж дөр сууж байгаа хүнээ явуулчихаад шинэ хүн гаргаж ирээд сонгуульд оролцож ялалт байгуулна гэх бол арай л хөнгөн бодож байгаа мэт харагдаж байна.

Э.МӨНХТҮВШИН

АН-ын тэргүүн дэд дарга С.Баярцогттой цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Монголын үндэсний худалдаа аж үйлдвэрийн танхимаас танай намын мөрийн хөтөлбөрт тусгуулах тодорхой саналуудыг хэлж байсан. Саналынх нь гол агуулга юу байсан бэ?

-Манай намын хувьд мөрийн хөтөлбөрөө боловсруулах ажил ид үргэлжилж байна. Үүнд төрийн институциудын болон төрийн бус холбоодын саналуудыг их авч байгаа. Ер нь бидний хувьд уламжлалт маягаар явахгүй байх асуудлыг их бодож байна. Хэрэв уламжлалт бодлого, хөтөлбөрөөр яваад байвал Монголд халамж авч байгаа нь ажил хийж байгаагаасаа ялгаагүй амьдарч, гадаадын хөрөнгө оруулалт, эдийн засгийн өсөлт, тэлэлт бодитой бий болохгүй. Бидний хувьд олонх болох байх гэсэн итгэлтэй байгаа. Тиймээс мөрийн хөтөлбөрөө Засгийн газрын хэмжээнд эргэж гарч ирэх байдлаар боловсруулж байна. Үүнд шаардлагатай маш том судалгааг МҮХАҮТ бидэнд өглөө. Ерөнхийдөө мөрийн хөтөлбөрүүд бүхэлдээ алсын хараа 2050 дээр суурилж байгаа. Бид ер нь сэтгэлгээний хувьд өөрчлөгдөхгүй бол болохгүй болсон. Тэр нь юу гэхээр улс орныг том бизнесүүд л авч явж байгаа. Гэтэл тэр бизнес рүүгээ маш их дайрч байна.

Гол асуудал нь нийгмийн энэхүү сэтгэлгээг төр нь хүртэл зөвшөөрчихөөд байгаа юм. Тиймээс улс орныхоо эдийн засгийг авч яваа энэ олон бизнесүүдийн нэр хүндийг хамгаалах нь нэн чухал болсон. Энэ чиглэлд Ардчилсан нам МҮХАҮТ хамт зоригтой, эрс өөрчлөлтийг хийх шаардлагатай гэдгээ хэлсэн.

-АН-ын хувьд олонх болж Засгийн эрхийг барьж байхдаа Монголын эдийн засагт ямар өөрчлөлтүүдийг авчирч байсан бэ?

-Олон бий. Тухайлбал, 1996 онд олонх болчихоод хийсэн өөрчлөлт бол Монголын эдийн засгийг яг үндсэн зах зээл рүү шилжүүлсэн. 2004-2008 оны эдийн засгийн өсөлтүүд мөн 2012 оны хамтарсан Засгийн газрын үед хийсэн эдийн засгийн том тэлэлт, зорилтууд явсаар байгаад өнөөгийн эдийн засгийн өсөлтийг авчирсан. Цаашид эдийн засгийг өсгөх, тэлэхийн тулд уламжлалт аргаар явах маш хүнд болсон. Тиймээс парламентад суудалтай болон манай намын хувьд зарчмын шинэ бодлогыг тавина. Юун түрүүнд татварыг багасгана. Нэмээд бизнес дэх төрийн оролцоог бид эрс багасгана. Өөрөөр хэлбэл, бизнесийн байгууллага хийж чадаж байгаа ажил руу төр оролцохгүй гэдэг зарчим дээр хатуу зогсоно. Харин бизнесийн салбар ашгаа нөхөхөд урт хугацаа шаардагдах, мөн оролцоход хүнд байх, мөн үндэсний аюулгүй байдалтай холбоотой салбар луу л төр орно. Бизнес хийж чадаж байгаа бүх салбарыг бизнес рүү шилжүүлнэ. Ийм зорилтоор мөрийн хөтөлбөрөө боловсруулж байна. Нөгөөтэйгүүр энэ жижиг эдийн засаг дээр гадаадын хөрөнгө оруулалт, зээлгүйгээр тэлэхгүй, өсөхгүй. Тиймээс арилжааны бус хөрөнгө оруулалтын зээлийг их хэмжээгээр бий болгох шаардлагатай. Аль болох хөрөнгө оруулалтын орчинг таатай болгох чиглэлд бодлогоо боловсруулж байна.

-Өнөөгийн эдийн засгийн өсөлт АН-ыг эрх барьж байх үед явуулсан бодлогын үр дүн гэж та хэллээ. Гэтэл өнөөгийн эрх баригчид тэгж үзэхгүй байх шиг байна. Гарч байгаа хулгай болгон АН-тай холбоотой мэт ойлголтыг өгч байна шүү дээ. Энэ талаар та ямар бодолтой явдаг вэ?

-Эрх баригч намын ярьдаг улиг болсон сэдэв л дээ. Сонгууль болгоноор өөрсдийнхөө хийсэн алдаагаа сөрөг хүчин рүүгээ түлхдэг. Монголын улс төрийн өнгөрсөн 34 жилийн түүхийг хэдүүлээ эргээд нэг саная. Энэ хугацаанд Ардчилсан нам дангаараа засаг барьсан нь ердөө найман жил. Хамтарч засагласан үе нь зургаан жил байдаг. Үүнээс харахад манай нам өнгөрсөн 34 жилийн 14 жилд нь Засгийн газрын үйл ажиллагаанд оролцож байсан гэсэн үг. Харин үлдсэн 20 гаруй жилд нь МАН дангаараа засаг барьсан. Хамтраад 30 гаруй жил засгийн эрхийг барьж байна. Тэгэхээр асуудлын гол нь хаана байсан байна вэ гэдэг нь тодорхой харагдана. Нөгөөтэйгүүр Монголын төрд гарсан хамгийн том хулгай луйвар сүүлийн найман жилд гарсан шүү. Өнөөгийн эдийн засгийн энэ жаахан сэргэлт, тэлэлт хаанаас эхэлсэн бэ гэхээр Оюу толгойн гэрээ зурагдсан цагаас эхлэлтэй. Харин хулгай хаанаас эхлэлтэй вэ гэж. Тэгэхээр уул уурхайн салбарт маш их баялаг бий болсон. Үүнд төрийн оролцоо маш өндөр байсан учир ямар нэгэн байдлаар авлига, хулгай, луйвар гарч эхэлсэн.

-АН-ын хувьд Засгийн эрхийг дахин авлаа гэхэд төрийн хулгай, луйвартай яаж тэмцэх вэ?

-Ер нь аливаа явдлын үр дагавартай тэмцэх гэхээс илүү суурийг нь байхгүй болгох ёстой. Өөрөөр хэлбэл алдаа завхрал, авлига гараад байгаа тэр суурийг нь байхгүй болгох шаардлагатай гэсэн үг. Тодорхой бизнест төрийн оролцоо байж л байвал тэнд авлига, хээл хахууль бат бөх оршиж л байна. Тиймээс манай намын хувьд хувийн хэвшил хийж чадаж байгаа бүхэнд л төрийн оролцоог халъя гэж байгаа юм. Нөгөө талдаа бид хөрөнгийн биржээ маш идэвхтэй ажиллуулна. Монголын хөрөнгийн бирж зөвхөн дотооддоо бус дэлхийд зэрэг хувьцаагаа гаргадаг, дэлхийн хөрөнгийн биржийн шаардлагыг хангадаг болох чиглэл рүү аваачина. Ингэвэл компаниуд шилэн болно. Ингэж чадвал янз бүрийн хулгай, луйвар, авлига алга болно. Бүгд л бирж дээр үнээрээ өрсөлдөнө гэсэн үг.

-АН-ын хувьд олонх болно гэдэгтээ итгэлтэй байна гэж та хэллээ. Үнэхээр танай нам олонх болоод Засгийн эрхийг барьвал өнөөгийн эрх баригчдын ямар бодлогыг цааш нь үргэлжлүүлэх вэ. Эсвэл бүр сууриар нь өөрчлөх үү?

-Мэдээж төрийн залгамж халаа гэдэг зүйл байх ёстой. Тэр утгаараа өнөөгийн Засгийн газрын явуулж байгаа бодлогоос бид гурван зүйлийг шууд үргэлжлүүлнэ гэсэн бодолтой байгаа. Монгол Улс бол парламентын бүгд найрамдах улс. Үүнийг төгөлдөржүүлэх Үндсэн хуулийн өөрчлөлт болон дагалдан гарсан хуулиудтай холбогдуулан улам сайжруулахын төлөө зүтгэнэ. Өөрөөр хэлбэл, парламентын засаглалыг төгөлдөржүүлэх ажлыг улам идэвхтэй хийнэ гэсэн үг. Энэ нь өөрөө Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын баталгаа болж байгаа. Хоёрдугаарт, авлига хээл хахуультай тэмцэж байгаа бодлого, үйл ажиллагааг нь сайжруулан үргэлжлүүлнэ. Сайжруулна гэдэг нь яг одоо бол авлигын үр дагавартай тэмцэж байна. Гэтэл үр дагавар гэхээс илүү суурь агуулгатай нь тэмцэх шаардлагатай байгаа гэдгийг би түрүүн хэлсэн шүү дээ. Тэгэхээр манай намын хувьд авлигатай тэмцэнэ. Ингэхдээ суурь агуулгаар нь буюу авлига гарч байгаа шалтгаан нөхцөлтэй нь тэмцэнэ гэсэн үг. Ингэснээр авлигыг эрс багасгах, бүр байхгүй болгох бололцоотой гэж харж байгаа. Энэ чиглэлд хийх хамгийн эхний ажил бол бизнесд оролцдог төрийн оролцоог эрс цөөлнө. Энэ бол авлигатай тэмцэх дэлхийн жишиг. Ер нь юм нуугдах тусам тэнд алдаа завхрал байнга гарч байдаг. Үүнийгээ дагаад авлига, хулгай гарна. Өөрөөр хэлбэл, онцгой байдал тогтоогоод эсвэл БЭТ томилох нь үүний тод жишээ гэсэн үг. Үүнээс бизнесийн шийдэл огт гарахгүй. Харин дандаа улс төрийн шийдлүүд л гарна.

-Гурав дахь том асуудал нь юу вэ?

-Оюу толгойгоос хойш Монголд ганц ч гадаадын том хөрөнгө оруулалт орж ирсэнгүй. Тэр битгий хэл хөрөнгө оруулж байсан компаниуд Монголоос гарч, дайжсан. Тиймээс хөрөнгө оруулалтын орчинг сайжруулах нь бидний нэн тэргүүний зорилго байх ёстой. Ингэж байж дараа дараагийн том хөрөнгө оруулалтыг Монголд оруулж ирж чадна. Бидний хувьд уран дээр боломж их харагдаж байгаа. Мөн зэс, эрчим хүчний үйлдвэрлэл дээр маш их боломж бий. Өөрөөр хэлбэл, Монголын говь бол сэргээгдэх эрчим хүчний маш том нөөц газар. Дэлхийн чиг хандлага сэргээгдэх эрчим хүч рүү явж байна. 2030 оноос цааш сэргээгдэх эрчим хүчээр бүрэн хангагдана гэж үзэж байгаа. Энэ бол маш том зах зээл. Энэ том зах зээлийг хангах суурь бааз нь Монголын говь гэж бид харж байна.

-Дотоодын хөрөнгө оруулагчдын асуудал дээр голчилж юунд нь анхаарах вэ?

-Өнөөдөр манай улсад халамж авч байгаа нь ажил хийж байгаа иргэд шиг яг адилхан амьдрах боломжтой болгочихсон. Энэ бол өнөөгийн Монголын төрийн хамгийн том алдаа. Алдааных нь үр дүнд ажил хийхгүйгээр амьдрах боломжтой гэсэн сэтгэлгээ нийгэмд хүчтэй тархаж байна. Энэ тархалтыг нэн даруй зогсоохгүй л бол бүхэлдээ энэ улс маань хөгжихгүй. Хөгжлийн тухай яриад ч нэмэргүй. Учир нь төрийн бодлогоор иргэдээ залхуу, ажил хийх сонирхолгүй болгож байна шүү дээ. Үүнийг Ардчилсан нам нэн яаралтай засна. Зассан үр дүнд ажил хийж байгаа нь халамж авч байгаагаасаа хэд дахин илүү амьдардаг боломжийг бий болгоно. Халамж авна гэдэг ойлголт бол хамгийн сул дорой хүний зан гэсэн сэтгэлгээг нийгэмд түгээнэ. Ингэхийн тулд бид татварын орчинг сайжруулна. Тэр дундаа ажил олгогч дээр хамгийн хүндээр тусаж байгаа нийгмийн даатгалын шимтгэлийг шийднэ. АН-ын хувьд 2004-2008 онд 4/11 гэсэн бодлогыг хэрэгжүүлж байсан. Үүний үр дүнд дөрвөн том татварыг арван хувиар буулгасан. Татварын өршөөлийг маш их үзүүлдэг байсан. Үүнийг АН хийж чадна. Учир нь бид 1996 онд үнэ чөлөөлж чадсан. Тэр үед хүн болгон үүнийг маш эмзэг хүлээн авч байсан. Гэтэл том зургаараа зах зээлийн эдийн засгийг бодит утгаар нь бий болгож ирсэн.

-Эдийн засгийн өсөлтийг бий болгоход хөрөнгө оруулалт, тэр дундаа гадны хөрөнгө оруулалт маш чухал гэдгийг хүн бүр мэднэ. Хөрөнгө оруулалтын таатай орчинг бүрдүүлэх шаардлага бий. Энэ утгаараа Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг намрын чуулганаар хэлэлцсэн боловч хойшиллоо. Уг асуудлын шийдлийг танай нам ямар байдлаар тооцож байгаа вэ?

-Манай намын угшилтай гишүүд уг хуулийн төслийг эсэргүүцлээ гэж та хэлж байна уу. Ер нь бол маргалдаж байгаа асуудал нь бол байсан л зүйл шүү дээ. Тэрийг нь хамтдаа байж байгаад л бүгд баталсан. Түүнээс хойш энэ асуудал хоёр намын улс төрийн үйл ажиллагаа болчихсон нь харамсалтай. Нийт дүнгээрээ монголчууд хохирсон байдалтай байна шүү дээ. Гадаадын хөрөнгө оруулалтын эрх зүйн асуудал дээр хоёр нам эсрэг байр суурьтай байна гэж гадныхан харвал хөрөнгө оруулалтаа хойшлуулъя л гэнэ. Тиймээс монголчууд дотроо маргалдаж болно. Гэхдээ гадагшаа бид нэгдсэн байр суурьтай л болчих хэрэгтэй байгаа юм. Энэ утгаараа саяны Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн хэлэлцүүлгийн үед гарсан маргаан тэрийг тойрсон улстөржилт бол Монголын эсрэг л болсон гэж харж байгаа. Тиймээс энэ асуудлаа засч залруулаад Монголын хөрөнгө оруулалтын орчин маш ойлгомжтой болсон гэх дохиог гадныханд өгөх шаардлагатай байна.

Э.МӨНХТҮВШИН

 

Сонгуулийн ерөнхий хорооны Мэдээлэл, судалгаа, сургалтын төвийн референт Б.Нямсүрэнтэй цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Сонгууль дөхсөнтэй холбоотойгоор нэр дэвших санаархалтай улстөрчид тухайн тойргийнхоо иргэдэд янз бүрийн байдлаар хандив, тусламжийг олгож байна. Уг үйлдэл нь Сонгуулийн тухай хуулийг зөрчиж байгаа юу. Үүнд Сонгуулийн ерөнхий хороо ямар байдлаар хяналт тавьж ажиллаж байгаа вэ?

-Сонгуулийн ерөнхий хороо сонгууль зохион байгуулах л чиг үүрэгтэй. Сонгуулийн тухай хуулийн 48 дугаар заалтад Хууль бус сурталчилгааг хориглох гэсэн дэд бүлэг байдаг. Тэр хуульд Ээлжит сонгуулийн жил эхэлснээс хойш санал авах өдрийг дуустал нөхөн, ээлжит бус сонгуулийн тухайд сонгууль товлон зарласан шийдвэр гарснаас хойш санал авах өдрийг дуустал аливаа этгээд өөрөө болон бусдаар дамжуулж сонгогчдын саналыг татах зорилгоор дараах үйлдэл, үйл ажиллагаа явуулахыг хориглоно гэж заасан байдаг. Үүнд найман зүйл заалт бий. Тухайлбал, мөнгө, эд зүйл тараах, нийтийг хамарсан биеийн тамирын уралдаан, тэмцээн, баяр наадам, урлагийн тоглолт, хүлээн авалт, дайллага, цайллага, төлбөрт таавар, бооцоот, мөрийтэй тоглоом зохион байгуулах, ивээн тэтгэх, сонгогчдыг гадаад, дотоодод аялал зохион байгуулан оролцуулах, амралт, сувилалд амраах, сувилуулах, ирээдүйд өөрийн болон бусдын хөрөнгөөр мөнгө, эд бараа өгөхөөр гэрээ байгуулах, хэлцэл хийх, хишиг, хувь, хувьцаа өгөх, ажлын байранд зуучлах, ажилд оруулах зэрэг амлалт авах, хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, цахим орчин, мессэж ашиглан улс төрийн чансаа тогтоох зорилго бүхий аливаа хэлбэрийн шалгаруулалт, санал асуулга зохион байгуулах, нийтлэх зэргийг хориглодог.

-Хууль бус сурталчилгаа явуулах гэдэг дээр эдгээр найман заалт байдаг юм байна. Тэгэхээр энэ хүрээндээ Сонгуулийн Ерөнхий хороо хяналт тавьж ажиллана гэсэн үг үү?

-Сонгуулийн ерөнхий хороо зөвхөн сонгууль зохион байгуулах л үүрэгтэй. Аливаа этгээд сонгогчдын саналыг татах зорилгоор хууль бус сурталчилгаа хийснийг цагдаагийн байгууллага шалган, Эрүүгийн хэргийн шүүх тогтоодог. Зөрчлийн тухай хуульд хууль бус сурталчилгаа хийсэн нь эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээргүй бол хүнийг хорин мянган нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр, хуулийн этгээдийг хоёр зуун мянган нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох хуулийн зохицуулалттай.

-Нэр дэвшигчдэд батламж, үнэмлэх олгох эрхтэй байгууллага бол Сонгуулийн ерөнхий хороо. Ингэж үнэмлэх олгохдоо хууль зөрчсөн эсэхийг нь хянаж үзнэ биз дээ. Хэрэв тухайн нэр дэвшигч хууль зөрчсөн үйлдэл гаргасан бол бүртгэж авахгүй байх эрхтэй байх, тийм үү?

-Нэр дэвшигчтэй холбоотой тодорхой хуулийн зохицуулалт бий. Тухайлбал, Сонгуулийн тухай хуулийн зургадугаар бүлгийн 29 дүгээр заалт байна. Тус бүлэгт УИХ-ын гишүүнд нэр дэвшүүлэх, нэр дэвшигчийн бүртгэлтэй холбоотой зохицуулалтыг тусгаж өгсөн байдаг. Үүний гол утга санаа нь чөлөөлөгдөх ёстой ажил, албан тушаалаа өгсөн байх, өр төлбөргүй байх, мөн нэгээс илүү тойрогт нэр дэвшихийг хориглож байгаа. Эсвэл хоёр тогтолцоонд зэрэг нэр дэвшихгүй байхаар зохицуулж өгсөн байдаг. Тэгэхээр энэ хуулийн зохицуулалтын хүрээнд шаардлагатай бичиг баримтуудыг харж, хянаж байж л тухайн нэр дэвшигчийг Сонгуулийн ерөнхий хороо бүртгэж авна.

-Тухайн нэр дэвшигчтэй холбоотой зөрчлийг Сонгуулийн ерөнхий хороо шалгах ямар ч эрх зүйн зохицуулалт байхгүй гэж хэлсэн. Тэгэхээр Цагдаагийн байгууллагаас ирсэн баримт бичиг дээр тулгуурлаж тухайн нэр дэвшигчийг бүртгэнэ гэж ойлгох уу?

-Сонгуулийн ерөнхий хороо хэн нэгнийг шалгах, буруу зөвийг нь хянах ямар ч чиг үүрэггүй байгууллага. Хуульд заасан гол утга санааг би хэлье л дээ. Хамгийн чухал нь өөрөө болон бусдаар дамжуулж сонгогчийн саналыг татах зорилгоор гэдэг агуулга явж байгаа. Үүнийг л сайн ойлгох хэрэгтэй. Хэрэв ямар нэгэн хуулийн зөрчилтэй байвал Сонгуулийн ерөнхий хороо бүртгэж авахгүй байх зохицуулалттай. Тиймээс хуульд юу гэж тусгасан байна, яг түүний дагуу Сонгуулийн Ерөнхий хороо чиг үүргээ хэрэгжүүлнэ гэсэн үг.

-Сонгуулийн хугацаа их дөхлөө. Тэр утгаараа энэ гуравдугаар сард төлөвлөгөөт ямар ямар ажлыг Сонгуулийн ерөнхий хороо хийж гүйцэтгэхээр байгаа вэ. Энэ талаар та мэдээлэл өгөхгүй юү?

-Цаг хугацааны хуваарьт заасны дагуу сонгуульд оролцох нам эвсэл нь сонгуулийн мөрийн хөтөлбөртөө дүгнэлт гаргуулахаар төрийн аудитын дээд байгууллагад гуравдугаар сарын 25-ны өдрөөс өмнө хүргүүлнэ. УИХ-ын сонгуулийн хуульд нэмэлт өөрчлөлт орсон тул Сонгуулийн ерөнхий хороо холбогдох журам, зааврын төсөл боловсруулж, батлан хэрэгжүүлэхээр ажиллаж байна. Мөн сонгуулийн хороодод ажиллах ажилтны сургалтыг улс орон даяар зохион байгуулахаар төлөвлөн ажиллаж байна.

-Томсгосон тойрогт сонгогчид саналаа өгөхдөө юуг анхаарах шаардлагатай вэ?

-Улсын бүртгэлийн байгууллага ирэх сарын 1-ний өдрөөс эхлэн өөрийн цахим хуудастаа сонгогчдын нэрийн жагсаалтыг байрлуулж иргэдийг танилцах боломжоор хангадаг. Иргэд уг сайтаар нэвтэрч ороод өөрийн мэдээлэл үнэн зөв байгаа, хаана санал өгөхөө харахаас гадна өөрийн хаягт байгаа санал өгөхөөр бичигдсэн сонгогчдын мэдээллийг шалган зөрчил байвал санал авах өдрөөс 14-өөс доошгүй хоногийн өмнө бүртгэлийн газарт хандан засуулах хэрэгтэй. Мөн сонгуулийн санал авах байранд очоод хэнийг сонгох вэ гэж сонголтоо хийх бус, тухайн тойрогт нэр дэвшиж буй хүн, нам эвслийн мөрийн хөтөлбөрийн талаар урьдчилж сайтар судалсан байх нь чухал байна.

-Саналын хуудасны загвар ямар байхаар төлөвлөсөн бэ. Энэ талаар мэдээлэл өгөхгүй юү?

-Саналын хуудас агуулга хэлбэрийн хувьд сонгогчдоос саналаа илэрхийлэхэд хялбар ойлгомжтой байна. Энэ удаагийн сонгуулийн саналын хуудас нь нэг хуудас байх ба мажоратор сонгуулийн тойрогт нэр дэвшигчид өгөх саналыг тэмдэглэх хэсэг, пропорциональ сонгуулийн тойрогт нэр дэвшигчдэд өгөх саналыг тэмдэглэх гэсэн хоёр хэсэгтэй байна. Сонгуулийн ерөнхий хороо нэр дэвшигчдийн нэрс тодормогц саналын хуудасны загварыг батлан хэвлүүлдэг.

Түүнчлэн УИХ-ын сонгуулийн тухай хуульд тойрогт ногдсон мандатын тооноос илүү, эсхүл дутуу нэр дэвшигчийн төлөө санал тэмдэглэсэн, нам эвслийн санал тэмдэглэх хэсэгт нэгээс илүү нам, эвсэлд санал тэмдэглэсэн саналын хуудсыг хүчингүйд тооцно гэж заасан. Манай байгууллагын хувьд иргэдэд энэ талаар мэдээлэл өгөх зорилгоор санал авах өдөр хүртэл санал тэмдэглэх зааврыг хэвлэл мэдээллийн байгууллагаар дамжуулан сурталчлах, сонгогчдод энэ талаар таниулж, мэдээлж байх тухай сум дүүргийн сонгуулийн хороод, хэсгийн хороодод чиглэл өгч ажиллаж байна.

-Сонгуулийн зардлыг бууруулах асуудлыг УИХ хэлэлцсэн. Энэ сонгуулийн тухайд зардал ямар хэмжээнд гарахаар байгаа вэ?

-Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн хууль 2023 оны зургадугаар сард нэмэлт, өөрчлөлт орсон. Хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн зарчим бол зардал бууруулахад чиглэсэн. УИХ-ын намрын чуулганаар батлагдсан тойргоос хамаарч Үндэсний аудитын газар зардлын дээд хязгаарыг баталсан. Энэхүү баталсан зардлын дээд хэмжээний тоон дүнг харахад 2020 оны зардлын дээд хязгаараас их хэмжээгээр өссөн гэж харагдахгүй байгаа юм. Жишээ нь, нэгдүгээр тойрог болох Архангай, Баянхонгор, Өвөрхангай аймагт 2020 онд зарцуулах зардлын дээд хэмжээний нийлбэр нэг тэрбум 271 сая төгрөг байсан бол 2024 онд нэг тэрбум 300 гаруй сая төгрөг болсон байна. Харин Баянзүрх дүүрэгт 2020 онд зарцуулах зардлын дээд хэмжээ нэг тэрбум 300 сая төгрөг байсан бол 2024 онд нэг тэрбум төгрөг болж буурсан нь харагдаж байна. Энэ дүнгээс харвал хуульд заасан сонгуулийн зардлыг бууруулахад чиглэх гэсэн хуулийн заалтын зарчим хэрэгжиж байна.

-Сонгууль зохион байгуулахад хэр хэмжээний зардал гаргахаар төлөвлөсөн бэ?

-Манай улсад сонгуулийн насны хоёр сая 230 мянган хүн бий. Энэ удаагийн сонгууль зохион байгуулах төсвийг 32 тэрбум төгрөгөөр баталсан. Аймаг, нийслэл, сум, дүүрэг, хэсгийн хорооны үйл ажиллагаа буюу бичиг хэрэг, шуудан холбоо, унаа болон тээвэрлэлт, санал авах байр бэлтгэх зэрэг зохион байгуулалттай холбоотой бүх төрлийн зардал үүнд багтана. Дээр нь саналын хуудас, үнэмлэх, гарын авлага, гадаад улсад байгаа сонгогчдын саналыг авах зэрэг зардал багтана. Энэ удаагийн сонгуульд мэдээллийн технологийн баг, даамал гэх мэтчилэн 26 мянган төрийн албан хаагч ажиллана.

Энэ хүмүүсийн урамшуулал, хоолны зардал ч дээрх төсөвт багтсан гэсэн үг. Ингээд тооцохоор нэг сонгогчид 14 мянган төгрөг буюу 4.25 ам.доллар зарцуулж байна гэсэн үг. Дэлхийн жишигт сонгууль зохион байгуулахад нэг сонгогчид 9-12 ам.долларын зардал гаргадаг юм байна лээ.

Э.МӨНХТҮВШИН

 

Нийгмийн ухааны доктор, улс төр судлаач Б.Түвшинбаяртай улс төрийн нам, сонгуулийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Юуны өмнө танаас энэ сонгуулийн онцлог, тэр дундаа иргэдийн улс төрийн боловсрол ямар түвшинд байна вэ гэдгээс яриагаа эхэлье ээ?

-Улс төрийн боловсрол гэхээс илүү сонгогчдын боловсролын асуудлыг ярих нь чухал байх. Тэгэхээр сонгогчдын боловсрол гэдэг олон талт ойлголт. Эрх зүйт төр гэж юу вэ. Ардчилал гэж юу вэ гэдгийг. Ийм улсад амьдарч байгаа иргэдийн эрх, үүрэг гэж юу гэдгийг ярих хэрэгтэй болно. Тэгэхээр сонгуульд яагаад заавал оролцох ёстой вэ, оролцсоноороо иргэнд ямар ач холбогдолтой вэ гэдэг суурь ойлголтыг сонгогчдын боловсрол гэж тайлбарлаж болно. Ардчилал өндөр хөгжсөн тухайлбал, АНУ-д сая миний хэлсэн энэ суурь боловсролыг ерөнхий боловсролын сургуулийн хичээлийн хөтөлбөрт багтаасан байдаг.

Харин манай улсад нийгмийн ухааны хичээл гэж орж байгаа, тийм үү. Үүнд улс төр, сонгуулийн талаар нарийвчлан заадаггүй. Дээр нь хичээлийн цаг цөөхөн байдаг. Тэгэхээр юуны өмнө энэ асуудлаар иргэдээ төлөвшүүлэхийн тулд бид суурь боловсролын хичээлийн хөтөлбөрт илүү олон цагаар оруулж өгөх шаардлагатай. Тэгэхгүй бол хэн дуртай нь улс төр ярьдаг. Ярих ярихдаа яг таг мэдэж байгаа юм шиг мэдэмхийрч нэг талын өнцгөөр ярьдаг нь нийгэмд асар сөрөг үр нөлөөг бий болгодог. Үүний тод жишээ бол манай улс байна. Үүнийг өөрчлөхийн тулд суурь боловсролд нь энэ асуудлыг системчлэн оруулж өгөх хэрэгтэй байгаа юм.

-Суурь мэдлэг, ойлголт аваагүйгээсээ болоод монголчуудын улс төрийн боловсролын түвшин сул байдаг гэж ойлгох уу?

-Мэдээж тийм. Суурь мэдлэг, боловсролгүй учраас зөвхөн бусдын ярьсан дээр дүгнэлт хийх маягаар улс төрийн талаарх ойлголтуудыг авдаг. Үүнээс болоод залуучуудын дунд улс төрд оролцох, улс төрийг ойлгох сонирхол бусад орнуудтай харьцуулахад манайх маш доогуур гэж хэлж болно. Манай залуучууд буюу 16-25 насныхан улс төрийг томчуудын ярианы сэдэв гэж ихэнх нь ойлгодог. Эсвэл бүр хөгшин хүмүүсийн ярьдаг ойлголт маягаар хүлээж авдаг. Гэхдээ сүүлийн жилүүдэд энэ хандлага харьцангуй өөрчлөгдөж байгаа гэж хэлнэ. Гэвч суурь боловсролын системд яг таг зөв мэдлэг олгохгүй л бол улс төрийн талаарх туйлшрал явагдсаар л байна. Нөгөөтэйгүүр арван жилдээ гэж ярьдаг. Энэ үедээ залуучууд улс төр, сонгуулийн талаарх мэдлэгээ бүрэн олж авч чаддаггүй учраас яг сонгууль өгөх болохоороо хэнийг яаж сонгох вэ гэдгээ мэддэггүй. Тэгэхээр яах уу. Аав, ээж, эмээ, өвөөгийнхөө ярьдаг улстөрч, улс төрийн намын талаар бодно. Улмаар “За аав маань тэр намыг их дэмждэг. Тиймээс би тэр намд нь саналаа өгье дөө” гэх хандлагатайгаар саналаа өгдөг залуучууд олон. Үүнээс болоод сонгуулийн үр дүн, улс төрийн нөхцөл байдал нийгмийн хүссэн шиг өөрчлөгдөж чаддаггүй. Нөгөө л нэг нам, нөгөө л нэг улстөрчид дахин дахин гарч ирээд байдаг нь ийм учиртай.

-Угтаа иргэн бүр өөрийн үзэл бодол, итгэл үнэмшил дээрээ тулгуурлан сонгуульд саналаа өгөх нь илүү чухал гэж хэлж байна уу та?

-Тийм. Нөгөө талдаа үнэт зүйл, бодлогын хувьд өрсөлдөөн байхгүй болсон. Тиймээс залуучуудын хувьд улс төрийн намуудыг хооронд нь ялгаж, салгаж чадахгүй байна. Өөрөөр хэлбэл МАН, АН гээд том намууд байдаг ч яг юугаараа ялгаатай вэ гэдгийг нь мэдэхгүй залуучууд олон байна. Гэтэл бусад оронд тэр дундаа АНУ-д энэ асуудал маш тодорхой байдаг. Тэнд хоёр том намынх нь үзэл баримтлал, алсын хараа, үнэт зүйл нь тодорхой байдаг гэсэн үг. Баруун үзэлтэй нам нь энэ. Зүүний үзэлтэй нам нь тэр гэх мэт. Тиймээс иргэдийнх нь хувьд сонголтоо хийхдээ маш хялбар, амар байдаг. Манайд бол яг сонголтоо хийхдээ зуун хувь итгэлтэйгээр, ямар ч эргэлзээгүй саналаа өгнө гэдэг ойлголт байдаггүй. Байнга эргэлздэг. Эргэлзэж эргэлзэж буруу сонголтыг хийх нь олон. Тэгэхээр хувь хүн өөрийнхөө үзэл баримтлал ямар байна вэ гэдгээ эхлээд мэдэх хэрэгтэй. Дараа нь улс төрийн намуудын үзэл баримтлал, ер нь улс төрийн нам гэж юу вэ гэдгээ ойлгох нь чухал. Энэхүү ойлголтыг суурь боловсролын мэдлэгээр олж авах ёстой л гэдгийг хэлээд байгаа юм.

-Улс төрийн нам, улстөрчдийн рейтинг ямар байгаа, ямар улс төрийн нам, улстөрчийг иргэд сонгох вэ гэдэг судалгаанууд их явагдаж байна. Үүнээс нэг зүйл ажиглагдсан нь иргэдийн ихэнх нь буюу 50-иас дээш хувь нь хэнийг сонгохоо одоогоор шийдээгүй байна гэж. Тэгвэл тэр сонголтод багтахын тулд улс төрийн нам, улстөрчид юу хийх шаардлагатай вэ?

-Иргэдийн хувьд сонгууль болох яагаа ч үгүй байна. Харин улс төрчдийн хувьд сонгууль хаяанд нь ирчихээд байгаа гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Тэгэхээр иргэдийн хувьд энэ олон улс төрийн нам, улстөрчдөөс хэн нь илүү вэ гэдгээ тандалтыг өдөр тутам хийж байгаа гэсэн үг. Тиймээс одоохондоо хэнийг сонгохоо шийдээгүй байна гэж үзэх иргэд маш олон байгаа. Би ч гэсэн хувьдаа хэнийг сонгох вэ гэдгээ одоогоор шийдээгүй байна. Нөгөөтэйгүүүр иргэдийн энэхүү саналаас юу ойлгох хэрэгтэй вэ гэж. Юуны өмнө бид хэнийг ч сонгоогүй байгаа шүү гэдгээ хэлж байна. Тэр утгаараа та бүхэн бидэнд өөрсдийгөө таниулаарай, хэнд нь ч боломж бий шүү гэж хэлээд байгаа юм. Улстөрчид уг судалгааг ерөөсөө ингэж л ойлгох хэрэгтэй. Энэ сонгуулийг бүсчилсэн том тойргоор явуулна. Тэгэхээр улс төрийн намын хувьд нэр дэвшүүлэх гишүүдээ аль болох л таниулах ажлыг идэвхтэй хийж л байх ёстой. Энэ бол шинэ нэр дэвшигчдийн хувьд чухал ажил. Гэвч яг одоогийн байдлаар хуучин улстөрчид энэ ажлаа идэвхтэй хийгээд байна уу гэж харагдаж байна.

-Шинэ улс төрчдийн хувьд энэ том тойрогт өөрсдийгөө яг яаж таниулах ёстой вэ?

-Улстөрчдийн өөрийгөө таниулах гол хэрэгсэл нь хэвлэл мэдээлэл. Тиймээс хэвлэл мэдээлэлд тэр дундаа өдөр тутмын сонин хэвлэлд бодлогын томоохон ярилцлага өгөх нь чухал. Гарсан ярилцлагаа өөрсдөө ул суурьтай харж, дараагийн удаа энэ асуудал дээрээ би ингэж анхаарах ёстой юм байна гэдэг байдлаар алдаагаа засах боломжтой. Иргэдийн хувьд ч тухайн улстөрчийн талаар өөрийн үзэл бодлоороо дүн шинжилгээ хийнэ. Телевизийн шууд ярилцлагад орж өөрийгөө таниулъя гэвэл маш болгоомжтой хандах ёстой. Нэг үг, нэг өгүүлбэр битгий хэл биеийн хэлэмжээрээ буруу ойлголтыг олон нийтэд өгвөл таны нэр хүнд огцом унах эрсдэлтэй. Тиймээс шинэ залуу улстөрчид олон нийттэй зөв харилцаж, олон нийтэд зөв ойлголтыг өгөхийн тулд эхлээд өдөр тутмын сонинд ярилцлага, нийтлэлээ өгдөг. Энэ бол манай улс төрийн хүрээнд тогтсон хэв маяг гэж ойлгож болно. Өнөөгийн улс төрийн намуудын лидерүүд, ахмад улстөрчид бүгд л улс төрийн гараагаа, олон нийтэд танигдах ажлаа өдөр тутмын сониноос эхэлж байсан гэж хэлбэл хилсдэхгүй болов уу.

-Улс төрийн нам Монголд хэрэггүй гэж ярих цөөнгүй хүмүүс байдаг. Тэр хүмүүс ямар учраас ингэж ярьж байна вэ. Нийгмийн ухааны доктор, улс төр судлаач хүнийхээ хувьд уг асуудлыг яаж ойлгож байна?

-Ярианыхаа эхэнд улс төрийн суурь мэдлэг, боловсролын талаар хэлсэн. Таны энэ асуултад яг л тэр өнцгөөр хариулахаар байна. Улс төрийн нам гэж юу вэ, сонгууль гэж юу вэ, ямар ач холбогдолтой вэ гэдэг онолын суурь мэдлэгүүдийг дунд ангиасаа эхлээд хичээлээрээ дамжуулан ойлгож байх ёстой. Гэвч манай боловсролын системд ийм төрлийн дагнасан хичээлийн хөтөлбөр алга. Ерөнхий нийгмийн ухааны мэдлэгүүд гэх хөтөлбөр дотор л хальт дурдсан маягтай байгааг бид өөрчлөх хэрэгтэй. Тэгэхээр нам Монголд хэрэггүй гэж ярьж байгаа хүн бол ямар тогтолцоотой, ямар онцлогтой, ямар системтэй улсад амьдарч байгаагаа ойлгодоггүй юм байна гэж хэлнэ. Нөгөөтэйгүүр нам огт хэрэггүй гэж үзэх иргэд тийм ч олон байхгүй болов уу. Сайн, муу ч эрх зүйт төртэй, ардчилсан орон л юм бол улс төрийн нам байж л таарна. Улс төрийн нам олшрох тусам нийгэм улам ил тод, хариуцлагатай болно. Ялангуяа улс төрийн намуудын хүч, нөлөөлөл, өрсөлдөөн тэнцүү болчихвол тэр чинээгээрээ улс орны хөгжил, төр засгийн байдал тогтвортой болж, бүх талаараа сайжирна. Улс төрийн намгүй бол бид яаж төрөө байгуулах юм. Төргүй бол Монгол Улс гэж байхгүй.

Тиймээс улс төрийн намуудыг төлөвшүүлэх, цэвэр өрсөлдөөн, мэтгэлцээний зарчмаар хөгжүүлэх асуудлыг л ярих хэрэгтэй. Түүнээс биш нам байхгүй байх нь Монголд ашигтай гэвэл улсынхаа тусгаар тогтнол руу нулимж байгаатай л ялгаагүй асуудал. Нам байх нь зайлшгүй асуудал. Харин ямар намтай байх вэ гэдгээ л бид бодох хэрэгтэй.