Author: Ягааны Мөнгөнцэцэг

Төв аймгийн Угтаалцайдам сум өнөө жил 90 жилийн ойгоо тэмдэглэнэ.
Ойн бэлтгэл ажил тэнд ид өрнөж байна. Хүн бүр эрвийх дэрвийхээрээ гар бие оролцож
байлаа. Уушиг уулын үзүүрээр тойроод сум руу ордог хэсэг дээр дөрвөн хүчтэнтэй том
хаалга хийхээр бэлтгэж байна. Үүнийг “Уушги 
хайрхан” компани ивээн тэтгэж байгаа гэнэ. Тэндээс сумын төв хүртэл гурван
км газар 500 мод тарьжээ. Замаа сайжруулж, энхэл доголыг нь зассан байна.  Цаашилбал сумын төвд их ажил ундарч байна. 

Соёлын
төвийн засвар бараг дуусах тийшээ хандаж. Ард нь барьж байгаа 20 айлын орон сууц
ашиглалтад ороход тун дөхжээ. Сургууль, цэцэрлэгүүд амарчихсан.  Харин төрийн албан хаагчид ойн бэлтгэл ажилдаа
ханцуй шамлан орцгоосон байлаа.  Ойрдоо Угтаалд
хур бороо үзэгдээгүй учраас газар хуурай. Гэхдээ иргэд наадмаас өмнө зуншлага сайхан
болох байх гэсэн найдлага дүүрэн ажиллацгааж байна лээ.  Ингээд сумын Засаг дарга Н.Гантулгатай цөөн хором
ярилцсанаа хүргэе.

-Ойн
бэлтгэл ажил хэр хангагдаж байна вэ?

-Манай сумын 90 жилийн ойн баяр наадам долдугаар сарын 12-15-ны өдрүүдэд
болно. Ойг угтаж  2014 оныг “Түүхт ой иргэдийн
оролцоо, бүтээн байгуулалтын жил” болгон зарласан. Энэ хүрээнд иргэд идэвхтэй оролцож
байна. Угтаалцайдамаас төрсөн түүхт хүмүүс, уугуул, суугуул иргэд маань хандив тусламж
өгч байна. 

Ер нь ойгоо баяр наадам болгон тэмдэглэхээсээ илүү суман­даа үлдэцтэй  бүтээн байгуу­лалт өрнүүлэхэд түлхүү ан­хаарч
байна. Тиймээс сумын­хаа бүх төсвийн бай­гуул­лагыг автомашины зог­соолтой болгож
байна.  Сумын хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөтэй
уялдуулж, зам харгуйгаа засах зэрэг ажлуудыг хийж байна. Нийт 3.5 км сайжруулсан
шороон зам татлаа. 1961 онд Угтаалын САА байгуулагдах үед Үлэмжийн ам гэдэг нэртэй
хогийн цэг бий болсон байдаг. Тэр их хур хогийг цэвэрлэж, бэлчээрийн газарт шилжүүллээ.

-Угтаалчууд
хогоо хаана асгах уу?

-Шинээр 0.5 га газарт нүх ухаж, орчин үеийн хогийн цэг бий болгосон.
Тэр нүхэнд хогоо  хаяад булшилдаг болж байна.
Ер нь хуучирсан барилга байгууламжуудын өнгө үзэмжийг сайжруулах тал дээр ихээхэн
анхаарч байна. Соёлын төвийн спорт заалыг бүрэн заслаа. Гадна фассадыг нь янзалж
байна. Гэр хорооллын айлуудын хашаа­ны өнгө үзэмжийг сэр­гээж байна. Наадмын тал­байгаа
засварлаж бай­на. Баянхангай сумаас Угтаал­цайдам руу ордог хэсэг дээр самбар байрлууллаа.
Уушиг хайрханаа тойроод орж ирдэг зам дээр чулуун хаалга хийж байна.  “Мөнх шижиг тариа” компани сумын төвийн хуучин
усан оргилууртай хэсэгт цэцэрлэгт хүрээлэн байгуулж байна.

Соёлын төвийн өмнөх талбайд “Чандмань дөл” компани хүүхэд залуучуудын
чөлөөт цагаа өнгөрүүлэх сагсны талбай,  ахмадуудын
чийрэгжүүлэх төвийг байгуулж байна. “Уушги хайрхан” 20 сая төгрөгийг наадмын бай
шагналд хандивласан. “Элсэн цагаан” компани хүндэтгэлийн өргөө барина. Мөн орон
нутгийн хөгжлийн сангаас 30 сая төгрөг гаргаж, атарчдын талбай хийж байна. Тэнд  атарчдынхаа хөшөөг шинэчлэн байршуулна. Бүтээн
байгуулалтын ийм ажлууд өрнөж байна. Сум орон нутгийнхаа хөгжлийн төлөө чадах чинээгээрээ
ажиллана гэдэг урам зоригтой явж байна.  Түүнчлэн
сумандаа бид Иргэний танхим байгууллаа.  Энд
иргэд олон нийтийнхээ үгийг сонсдог байх юм. Сум орон нутаг маань өдрөөс өдөрт сайхан
болж байна. Тиймээс бүтээн байгуулалтад гар бие оролцож байгаа бүх хүнд  баярлаж талархсанаа илэрхийлэх нь зөв байх. 

-Өнөөдөр
Сонинхангай уулын тахилга болох шиг боллоо…

-Тийм. Жил бүр Засаг даргын ивээл дор энэ тахилгыг хийхээр болж байгаа
юм. Мөн өчигдөр манай Иргэдийн хурал 
2013 оныхоо ажлын гүйцэтгэлтэй танилцаж, 
2014 онд орон нутгийн хөгжлийн сангийн шугамаар хийх ажлаа ярьсан. Японы
“Өвсний үндэс” хөтөлбөртэй хамтарч 50 хүүхдийн цэцэрлэгийг гэр хороололд байгуулахаар
болж байгаа. Үнэндээ манай суманд асуудалтай байгаа нэг зүйл цэцэрлэг шүү дээ.  Дээр нь 2015 оны орон нутгийн хөгжлийн сангийн
шугамаар ямар ажил эрэмбээ тодорхойлж саналаа гаргалаа. 

-Төрөлх
нутгийнхаа ойд зориулж иргэд, аж ахуйн нэгжүүд нэлээд хандив өгч байгаа дуулдсан.
Энэ тухай яривал… 

-Сумын 90 жилийн ойгоор Улаанбаатар хотод үйл ажиллагаа явуулж байгаа
нутгийн компаниуд сэтгэл, зүтгэлтэй ажиллаж байгаад талархаж байна. Жишээ нь  “Акума” төв, “Эссо” компани тус тус 20 сая,
“UB авто центр” компани 13 сая, “Авто ойл” компани арван сая, “Өдрийн сонин” арван
сая төгрөг хандивлаад байна. Мөн  “Гурван
гал” худалдааны төв хандив өргөж, нутгийнхаа ойн арга хэмжээнд оролцож байна. 

-Ойн
өдрүүдэд ямар арга хэмжээ зохион байгуулахаар төлөвлөж байна вэ?

-Найман насны морь уралдана. Мэдээж эрийн гурван наадмаа хийж, дэнж
хотойтол сайхан наадна. Зохиолын дуучдын тоглолт, шоу арга хэмжээ зохион байгуулна.
Явуулын циркийн үзүүлбэр сонирхуулна. Манай сумаас төрсөн авъяаслаг циркчин олон
бий. Тэдний тоглолтыг зохион байгуулна.

-Нутгийнхандаа
хандаж хэлэх үг бий байх?

-“Бид ойгоо тэмдэглэх гэж байна хандив өг” гэж албан байгууллага,
иргэдийг шахаж, шаардахгүй.  Нутгаа гэсэн
сэтгэлтэй энэ суманд төрж, өсч, ажиллаж, амьдарч байсан иргэд, аж ахуйн нэгж ойн
арга хэмжээнд идэвхтэй оролцоорой гэж уриалах байна. Сумынхаа хөгжлийн төлөө гэсэн
сэтгэлтэй хүн бүр Угтаалцайдамын хөгжлийн төлөө сангийн Хаан банкны 5745104531 данс
руу хандив өргөвөл бид бүхний ажилд ихээхэн тус дэмж болно гэж л хэлье.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

МҮАН-ын дарга М.Энхсайхантай ярилцлаа. 

-Та 2006 онд өнөөдрийн МҮАН-ыг ҮШН нэртэйгээр байгуулж байжээ. Энэ цагаас хойш найман жил өнгөрсөн байна. Нам байгуулагдаж байх үеийн дурсамжаар яриагаа эхэлье?

-“Мянган жилийн явдлыг нэг өдөр болсон мэт тунгаа. Тустайг болгоо” гэсэн эзэн Чингэс хааны сургаалаар яриагаа эхэлмээр байна. XX  зууны болон Цагаан морин жилийн хувьсгалаас хойших монголчуудын улс төрийн түүхийг нэг өдөр болсон мэт хураангуйлан харвал бид өглөө нь социализм гэж байснаа орой нь либериализм гэж туйлширсан улс болж таарч байгаа юм. Аль нь ч Монголынх биш. Либериализмын тугийн дор бид “орондоо унтах завгүй… хөнжилдөө орох завгүй… “ улс төрийн хэрүүл хийдэг болсон. “Хүний эрх”-ийг бид “амиа хичээгч үзэл” болтол нь хөгжүүлсэн.  Төрийн бус байгууллага нэртэй гадаадын төрийн хэдэн зуун байгууллага Монголд бий болсон. 30 орчим төрлийн шашин Монголд нэвтэрч итгэл үнэмшил эрээн бараан болсон. Товчхондоо Монгол Монгол биш болж байгаад олон хүн санаа зовж байгаа. Тийм хүмүүсийн тоонд бид багтаж байлаа.

-Тиймээс үүнийг өөрчлөхийг хүссэн гэж үү?

-2006 он бол монголчууд Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойгоо тэмдэглэж, үүх түүхээрээ бахархах, өвөг дээдсийн сургаалыг шинээр үзэж харахад түлхэц өгсөн сайхан жил байсан. Хөөрөл баясал, хоосон бахархал баяраасаа илүүтэй агуулга чухал байлаа. Бидний хэсэг улстөрчид өвөг дээдсийн сургааль номлолыг орчин цагийн хэллэгт оруулж улс төрийн үзэл баримтлал томъёолох тухай бодож байсан юм. Алийн болгон гаднынхны номлолоор явах билээ гэж бодсон хэрэг. Үйл явдлын өрнөл, цаг хугацааны нөхцөл байдал биднийг ҮШН-ыг байгуулах аятай бололцоог бий болгосон. Гол нь энэ нам “Үндэсний үзэл” хэмээх цоо шинэ нэр томьёог улс төрийн эргэлтэд оруулж, үндэсний үзэл, ардчилсан үзэл, шударга ёсны үзлийг тулгын чулуу гэж зарласан.  Өнгөрсөн найман жилийн хугацаанд манай намынхан “Үндэсний үзэл”, “Монгол иргэншил”, “ Монгол төрийг урлахуй”, “Үндэсний эрх ашгаар засаглахуй” гэсэн сэдвээр судалгаа хийж улс төрийн үзэл баримтлалаа боловсронгуй болгон энэхүү баримтлалаар шинэ Үндсэн хуулийн төслийг бичиж олон түмний анхааралд хүргэсэн. Энэ нь монголчуудын алсын харааг тэлэхэд тустай байсан гэж бодож байна. 

-Ж.Наранцацралт, М.Сономпил, Ж.Батхуяг та дөрвийг АН хөөсөн нь  ҮШН гэдэг намыг байгуулахад нөлөөлсөн байх л даа?

-Тэгэлгүй яахав. Энэ хүмүүс бүгд манай намын үндэслэгчид юм. Харамсалтай нь нэг нөхөр маань талийгаач болж дээ. 

-2011 онд ҮШН  МҮАН болж нэрээ өөрчилсөн. Мэдээж МҮАН-ын угшил гарвалыг хөөвөл ерээд оноос эхтэй. Тэгэхээр яагаад  энэ нэрийг авсан нь ойлгомжтой байх…

-1911, 1921 оны үйл явдлууд бүгд л үндэсний шинжтэй хувьсгал байсан. Яваандаа үндэсний гэдэг нь гээгдсэн. Социалист болсон. Үүнтэй нэгэн адил 1990 оны ардчилсан хувьсгал үндэсний шинжтэй байсан. Яваандаа үндэсний гэдэг шинжээ гээсэн байдаг. Ялангуяа энэ нь Ардчилсан намын нэрийн хувирал дээр ажиглагддаг. Өнөөдрийн эрх баригч АН өнгөрсөн 20 гаруй жилийн түүхэндээ “Монголын Ардчилсан Нам”, “Монголын Үндэсний Ардчилсан Нам” гэдэг нэртэй байлаа. Эхлээд “үндэсний” гэдэг тодотголоо гээсэн, дараа нь бүр “Монголын” гэсэн тодотголоо гээсэн. Өнөөдөр Монголд гадаад үзэл баримтлалтай “Монголын” нам их байгаа. Сонин байгаа биз. Манайд улс төрийн намууд зөвхөн “Монголын” биш “Монгол” байх ёстой гэдгээр бид намынхаа нэрийг “Монгол Үндэсний Ардчилсан Нам” гэсэн юм. 

-МҮАН үндэсний үзэл, шударга ёсны үзэл, ардчилсан үзлийг гол үзэл баримтлалаа болгосон. Эдгээр үзлийг бүхнээс эрхэмлэн дээдлэх болсон гол санаа нь юунд оршиж байна вэ?

-Монголчууд өөрийн гэсэн иргэншилтэй, өөрийн гэсэн төр засгаа байгуулах үзэл номлолтой ард түмэн. Ардчиллыг гаднаас хайгаад хэрэггүй. Эзэн хаанаа Их хуралдайгаас тодруулдаг байсан улс орон хаана ч байхгүй. Өнөөдөр дэлхий ертөнц анхны бичмэл хуулийг “Магна Карта” гэж үздэг. Гэтэл түүнээс 10 жилийн өмнө монголчууд “Их Засаг” хэмээх хуультай байлаа. Британичууд өөрсдийгөө дэлхийн анхны үндэстэн гэдэг. Гэтэл үнэн хэрэг дээрээ тэднээс 200 жилийн өмнө монгол үндэстэн бий болсон байлаа. Орчин цагийн үндэстэн-улсын эх загвар нь Их Монгол Улс байлаа. Товчхондоо Монголын ардчилал 808 жилийн настай. Ингэж хэлэхээр тархиа гадныхнаар угаалгасан олон хүн уурладаг юм. Эхлээд уурлана, дараа нь үл тооно, дараа нь шүүмжилнэ, дараа нь хүлээн зөвшөөрнө. Хүний оюун ухаан энэ замаар явдаг тул би цуцахгүй хэлээд байдаг юм. Шударга ёс хэмээх өвөг дээдсийн сургаал баримтлал асар өргөн. “Харийнхныг дуурайвал Хөх Монгол гутмой, хахаж цацталаа баяжвал хамаг олон жигшмой” гэсэн сургаал үг бий шүү дээ. МҮАН нь хэлж ярьж байгаа үзэл баримтлалаа өмчлөх эрхгүй. Угаасаа бидний өмч биш. Монголчуудын үндэсний ухамсрыг зөв өдөөж зөв сэрээх явдлыг манай нам зорилгоо болгож байгаа юм. 

-Эргээд харахад МҮАН улс төрийн бараг бүх хүчинтэй хамтарч ажиллажээ.  МАН, АН-ын аль алинтай хамтарч Засгийн газар байгуулсан байна…

-Гоё асуулт байна. Нээрээ эргээд харсан чинь манай нам бүх л том улс төрийн хүчинтэй  эвсэлдэж байсан байдаг. МАН-тай Үндэсний эвслийн Засгийн газар байгуулж байсан. Одоо АН-тай Шинэчлэлийн Засгийн газрын бүрэлдэхүүнд ороод ажиллаж байна. Бид өнгөрсөн найман жилд Энхбаяр Ерөнхийлөгчийг, Элбэгдорж Ерөнхийлөгчийг дэмжиж ажиллаж ирсэн байдаг. Үзэл бодлын туйлшрал төөрөгдөлд байгаа Монголын нийгэмд эвлүүлэгч байж төрийн тогтвортой байдлыг хамгаалах нь манай намын үзэл баримтлалаас улбаатай юм. Манай намын анхны тунхагт нэг үг бий. “Хэрвээ та сонгох эрхээ эдэлж байгаа бол сонгогдсон төр засгаа хүндэл” гэж. 

Төрөө сонгочихоод араас нь төр засгаа нулимдаг явдал бол монгол ёс заншил биш. Дургүй байгаа бол дараагийн сонгууль болтол хүлээх тэвчээртэй байх нь өөрөө ардчиллын шаардлага юм. 

-Гэхдээ танай нам ардчилсан үзлийг эрхэмлэдэг хэрнээ яагаад зүүний чиглэлийн үзэл баримтлалтай МАХН-тай эвсчихэв ээ гэдэг асуулт ч  хуучирдаггүй… 

-Манай үзэл баримтлалыг хуваалцдаг бүх нам, улс төрчидтэй хамтарч ажиллах нь бидний зорилго. Бид дангаараа юу ч биш шүү дээ. Өөрсдийгөө жижиг гэж үзэх боловч бусдад дагаар орогчид бас биш. МҮАН-ын хүч чадал нь итгэл үнэмшилдээ байдаг юм. 

-Шударга ёс эвслийн АН-тай хамтрах асуудлууд дээр МАХН-ынхан давуу эрх эдэлдэг гэсэн яриа бий. Саяхан гэхэд л МАХН дангаараа АН-тай нууц гэрээ хийх гэж байсан нь нийтэд мэдэгдчихлээ. Та болоод танай нам ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Эмзэглэх зүйл ерөөсөө байхгүй ээ. 

-Нөгөө талаар МҮАН-ыг ҮШН байхад нь удирдаж явсан Ц.Цолмон гишүүн МАХН руу явчихлаа. Д.Батцогт гишүүн бүлгээсээ гарч байгаагаа мэдэгдлээ. Г.Уянга гишүүн өөр бүлэг байгуулах нь  гэх зэрэг мэдээллүүд нь МҮАН-аас гишүүд нь нүүр буруулаад эхэлжээ гэдэг ойлголтыг төрүүлэх хандлагатай байна. Та юу хэлэх вэ?

-2012 онд сонгогчид УИХ-ын гишүүдийн төлөө саналаа өгөхдөө аль намаас нэр дэвшсэн, уг хүнийх нь чадал чансаа юу билээ гээд олон зүйлийг бодсон байж таараа. Тиймээс УИХ-ын гишүүдийн эрх сонгогчдын захиа даалгавраар хязгаарлагддаг. Үүнийг imperative mandate гэдэг юм билээ. Зарим оронд намаа, бүлгээ өөрчилсөн гишүүдийн тойрог дээр дахин сонгууль зарладаг. Манайд ийм зохицуулалт байхгүй. Зөвхөн тухайн хүний ёс суртахууны асуудал хэмээн орхигдуулжээ. УИХ-ын гишүүний “хүний эрх”  эрх мэдэлтний “амиа  бодох үзэл” цаашдаа моод болж магадгүй байгаа. Ингэвэл Монгол төрд гай болно. Үүнийг цаашдаа бодох асуудал шүү.  

-Хэдийгээр үл ойлголцол байдаг ч та яалт ч үгүй АН-ын угшилтай хүн. АН-ын лидер байхдаа өндөр албан тушаалуудад очиж байлаа. Тиймээс энэ намтай эргээд нийлье гэсэн бодол төрдөг үү.  Энэ намын талаар таны бодол, сэтгэл өнөөдөр яаж өөрчлөгдсөн бэ?

-Том нам. Томынхоо хэмжээгээр дотроо том зөрчил тэмцэлтэй. Аажим боловч үндэсний чиглэлд өөрчлөгдөж буй нам. Бидэнд хамтарч ажиллах олон нийтлэг талбар байгаа гэж бодож байна.

-АН 1996-2004 оны үе шигээ дотроо задарч, бутарч, өөрсдийнхөө Засгийн газрыг татан унагалцаж, хөлөө жийлцэхгүй байх нь одоо юу юунаас чухал гэдэг яриа хөвөрч байна. Та юу хэлэх бол?

-Засгийн газрын тогтвортой байдал онцгой чухал. Эхлүүлсэн ажлуудаа эргэлт буцалтгүй ажил хэрэг болгоход цаг хугацаа хэрэгтэй. 

-Ингэхэд  та Н.Энхбаяр даргыг суллагдсанаас хойш уулзсан болов уу? 

-Суллагдсанаас нь хойш уулзаагүй. 

-Одоо хоёулаа ажил ярья. Парламентын цөөнх болсон Ардын нам Засгийн газрыг хүчтэй шүүмжилж байна. Сайд нарыг нь огцруулах бичгээр УИХ-ыг “дарах” шинжтэй. Одоо ч Эдийн засгийн хөгжлийн сайд Н.Батбаярыг огцруулна гэж байна.  Засгийн газар тогтворгүй байхын сөрөг талыг илүү мэдэх хүний хувьд та юу хэлэх вэ? 

-Монголын эдийн засгийн байдал гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг татах эсэхээс ихээхэн хамааралтай. Чингэс бонд, Самурай бондыг бидний монголчууд эргэж төлнө. Буруу ашиглавал бид эрсдэлд орлоо гэсэн үг. Хойч үе маань төлнө. Гадаадын хөрөнгө оруулалтын төлөө угтаа Монгол эрсдэл үүрдэггүй. Гадныхан өөрсдөө эрсдлээ үүрээд Монголд ирдэг. Ганц хүсдэг юм нь тогтвортой эрүүл орчин. Энэ асуудалд Засгийн газрын тогтвортой байдал хамаарна. Засаг нь тогтворгүй бол хөрөнгөө бариад хэн манайд ирэх билээ дээ. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах гэж бүхий л орон мэрийдэг. АНУ том хэрнээ гадаадын хөрөнгө оруулалт тэдэнд чухал байдаг. Хятад гадаадын хөрөнгө оруулалт дээр босч ирсэн түүхтэй. Орос орон мөн адил ийм л асуудалтай байгаа. 

-Нөгөө талаар Ардын намын Засгийн газарт орох хүсэл их байгаагаас энэ бүхэн үүдэлтэй гэж харах хүмүүс ч бий. Та юу гэж бодож байна вэ?

-Хэсэг хүмүүсийн бодлыг бүхэл бүтэн намд нь нялзааж ойлгох хэрэггүй байх аа. 

-Сүүлд С.Баярцогт гишүүн ч МАН-тай хамтарч үндэсний эв нэгдлийн Засгийн газар байгуулъя гэдэг саналыг гаргасан… 

-АН-ын байр суурь биш гэсэн мэдэгдэл гарсан байна лээ. Хүн хуучнаа санагалзахад буруу юм юу байхав дээ.

-Тэгэхээр та энэ Засгийн газрын үйл ажиллагаанд ямар дүн тавьж байгаа вэ? 

-Дунд түвшинд ажлаа сайжруулмаар байгаа шүү. Ялангуяа яамд.

-Өнөөдөр эдийн засгийн нөхцөл байдал муудсан  нь бодит үнэн. Валютын ханш ч өссөөр байна. Дотоодын компаниуд түрүүчээсээ дампуураад эхэллээ. Энэ доройтлыг сөрөг хүчин улстөржсөн байдлаар дүгнээд, АН-тай холбож тайлбарлаад байх шиг байна. Эдийн засагч хүний хувьд та хөндлөнгөөс юу гэж харж байна вэ. Эдийн засгийн уналт юутай холбоотой вэ?

-Дэлхийн эдийн засгийн байдал, хөрш орнуудын эдийн засгийн байдал тийм ч сайн биш байгаа. Бидэнд цаагуураа сөргөөр нөлөөлж л байгаа. Манайх шинэчлэлээ төгс боловсронгуй болгож үр дүнд хүрэхийн төлөө ажиллах  л хэрэгтэй. 

-Хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэхийн тулд Хөрөнгө оруулалтын тухай хууль ч гаргасан. Ахицтай зүйл танд ажиглагдаж байна уу?

-Гадныхан бидэнд ихээхэн болгоомжтой хандаж байгаа. Манай Монголын талаар  хөрөнгө оруулагчид болгоомжлонгуй өөдрөгөөр харж байгаа гэж дэлхийд бичиж байна. Асуудалтай байна л гэсэн үг. Ажлаа сайн хийеэ. Ялангуяа Эдийн засгийн хөгжлийн яам шуурхай мэргэжлийн байх хэрэгтэй байна. 

-Гацаанд орчихоод байгаа Оюу толгойг урагшлуулах тал дээр танд ямар санал байна.Чухам юун дээр гацчихаад байгаа талаар ямар мэдээлэл байна вэ?

-Оюу Толгойд Монголын 34 хувийн сонирхол байгаа. Дотооддоо маргаан дэгдээдэг үе ард хоцорсон шүү дээ. Хамтрагч нартайгаа маргалдах биш нэгдэж дэлхий рүү харж ажиллах хэрэгтэй байна. Шинэ хандлагаар ажиллах хэрэгтэй. 1990 оноос хойш Монголд том мега төсөл хэрэгжиж байсангүй. Оюу толгой бол үнэхээр том төсөл. Нэг мега төслийн араас нөгөө мега төслийг залгуулж түүнээсээ дараа дараачийн мега төслүүдийг хөгжүүлж хөгжил рүү хүрдэг зам байна. Үүнийг л ашиглах хэрэгтэй. 

-“Чалко”-гийн өрөн дороос босч чадахгүй байгаа Таван толгойн асуудал ч хүнд байна. Таны байр суурь, саналыг сонсох нь зөв байх?

-Буруугаа өөрсдөөсөө хайх гэдгээр явах хэрэгтэй. Хүнээс мөнгийг нь аваад идсэн нь үнэн. Түүнийг төлөх хэрэгтэй. Урд өмнөх өрөө төлөхгүйгээр, санхүүгийн сайн түүхгүйгээр “Эрдэнэс Таван толгойд хөрөнгө босгох магадлал тун бага. Би байдал дээрдэж байгаа гэсэн ойлголттой яваа. 

 Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

УИХ-ын гишүүн Ө.Энхтүвшинтэй ярилцлаа.

-Эдийн засгийн өнөөдрийн нөхцөл байдлын талаар яриагаа эхлэх
үү. Яагаад ийм байдал бий болчихов оо гэдгээс…

-Юунаас болж эдийн засаг хүндэрсэн
тухай бид хангалттай ярилаа шүү дээ. Тийм учраас энэ тухай эхнээс нь ярина гэхээс
залхуутай, яршигтай байна. УИХ-ын чуулган дээр эдийн засгийн асуудлаар бүтэн хоёр
жил хангалттай ярилаа.

-АН засгийн эрхэнд гарснаас хойш эдийн засаг элгээрээ  хэвтчихлээ гэдэг байдлаар сөрөг хүчин тайлбарлаад
байна. Энэ утгаар нь танаас асуугаад байгаа ухаантай юм л даа?

-Манай нам засаг барьж явсан үеийг
жил бүрээр нь ярина гэвэл дуусахгүй. Гэхдээ бид бөөн өр хүлээгээд авдаг. Ямар ч
байсан ноцолдсоор байж босгоод ирдэг л юм. Харин АН төрийн эрх авсан үед эдийн засаг
огцом дээшилж байсан уу эсвэл доошилж байв уу гэдгээр нь харъя. Гэхдээ энэ намд
засгийн эрх авч байсан он жил цөөн учраас жишээ авах тохиолдол бага юм. 1996 онд
Ардчилсан нам парламентад 50, манай нам 25 суудал авч байсан үе бий. Тэр үед АН
үнэхээр туршлагагүй байлаа. Тийм учраас яалт ч үгүй дөрвөн жилийн дотор дөрвөн Засгийн
газар огцруулсан. Тэр жил манай нам АН-д засгийн эрхийг шилжүүлэхэд ам.долларын
ханш  430 төгрөгтэй тэнцэж байсан билүү дээ.
Гэтэл жилийн төгсгөлд 960, тэгээд 1000 төгрөг рүү орчихсон. Үүнээсээ болоод АН дотооддоо
хямарч, эв түнжин муудаж, Засгийн газруудаа ар араас нь явуулсаар, 2000 онтой золгосон
байдаг. Энэ үгээрээ АН-ынханд Монголоо гэсэн сэтгэл алга гэдэг дүгнэлт хийх гэсэнгүй.
Зүгээр л тэдэнд туршлага дутаад байна, хамтарч ажиллах санаачилга алга. Үүнээс үүдэж
засгийн эрхэнд гарах тоолонд нь асуудлууд ундраад байна уу даа гэж харагдах юм.

-Ардын намтай хамтарч ажиллах сэтгэл дутлаа гэх гээд байх
шиг сонсогдоод байна?

-Эдийн засгийн байдал улам хүндэрч
магадгүй учраас парламентад суудалтай намууд хамтарч л ажиллах хэрэгтэй. Тэгж байж
саад бэрхшээлийн ард гарна шүү дээ. Тэрнээс биш дангаараа зүтгээд юунд ч хүрэхгүй.
АН-ынхан “20 жил гудманд лааз өшиглөчихлөө. Одоо бидний цаг ирлээ. Хариугаа авна
аа” гэдэг байдлаар ажиллаад байх шиг харагддаг. Үүнээсээ болоод Ардын намтай хэл
амаа ололцохгүй, улс төрийн асуудлуудаа хурцатгаад, нөлөөнд нь эдийн засаг нь сөхрөөд
байна уу гэж бодогддог. Өнөөдөр цаг үе өөр болсон, 1990-ээд он, 2000 оны эхэн үе
шиг нэг нам дангаараа явдаг боломж ер нь цаашдаа ховор байх шүү.

-Хүмүүс Ардын нам Засгийн газарт орох гэж ямар их улайрч байна
аа гэдэг дүгнэлтийг хүмүүс таны ярианаас өгөх байх даа?

-Манай нам Засгийн газарт орох
хүслээ илэрхийлээд байгаа хэрэг ерөөсөө биш. Засгийн газарт орохоос наана хамтарч
ажиллах олон боломж, гарц бий. Гэтэл энэ боломжийг олж харалгүйгээр Ардын намыг
улс төрийн хүчнийх нь хувьд дуусгана гэж бодоод байх шиг байна. Харамсалтай нь Ардын
нам дуусахгүй л дээ. МАН, АН хоёр хэзээ ч мөхөхгүй. Тийм учраас эв зүйгээ олоод
явах нь улсад ч ард түмэнд ч хэрэгтэй.  Гэхдээ
манайхан  “олонхи болчихсон байж  цөөнхтэй нийлж Засгийн газар байгууллаа” гэж нэгэн
цагт С.Баярыгаа шүүмжилж байлаа. Одоо бодох нь ээ түүний зөв байж. Том эрх ашгийн
үүднээс асар их зориг гаргасан юм байна лээ.

-АН парламентад суудалтай бүх намтай эвссэн. Зөвхөн Ардын
намтай хамтарсангүй гэдэг өширхлөөр асуудалд хандаад, улс орныг хөлдөө чирээд байх
шиг санагдах юм…

-Зөвхөн Ардын нам гэж ярьж болохгүй
шүү. Ардын намыг өөр бусад намтай зүйрлэхийн аргагүй.  Яагаад гэвэл өнгөрсөн УИХ-ын сонгуулиар  нийт сонгогчдын 40 гаруй хувийн саналыг авсан.
Нийгэмд хамгийн их жин дарж байгаа улс төрийн хүчнүүд сөргөлдөөд байх биш ойлголцоод
л явах учиртай. Тэр нь олонхид л ашигтай болохоос цөөнхөд тэртэй тэргүй алдах юм
байхгүй.  Хамтарч ажиллах санаачилга нь олонхиос
гарах ёстой. Тэгж чадвал АН-д төр барих ухаан сууж байгаа юм байна гэж үзнэ. Тэгээд
ч одоо Ардын нам Засгийн газарт орохоосоо өнгөрсөн.

-Тэртэй тэргүй хугацаа ч алга л даа…

-Тийм ээ. 2016 оны сонгуульд нэг
нь олонхи, нөгөө нь цөөнхийнхөө хувиар ард түмэнтэйгээ уулзсан нь дээр. Одоо бол
хоёрын хооронд шүү дээ.  

-Тэгвэл МАН яг ямар асуудал дээр эрх баригчидтай хамтаръя
гээд байгаа юм бэ?

-Улсын хөгжлийн бодлого дээр л
хамтармаар байна шүү дээ. Баялгийн хуваарилалт дээр ажиллая. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөө
ярья. Өнгөрсөн намар болсон намын их хурал дээр би арав гаруй асуудлыг нэрлэсэн.
Үүн дээр л зөвшилцье. Бид бэлэн байна.  Үндсэн хуулийн нөгөө долоон өөрчлөлтөөс энийг нь больё,
тэрийг нь үлдээе гээд шийдтэй юм ярья. Сүүлийн 20 жил яриад байгаа зүйлүүдээ мухарлая.
Төмөр замаа нэг тийш нь болгоё, дааж давахгүй их өр тавиад байгаа асуудлыг цэгцэлье.
Заавал өр тавьж байж энэ улс хөгжихгүй шүү дээ. Бид ийм л юм хүсээд байна.

-Үнэхээр улс орны төлөө ийм асуудлууд ярих гээд байгаа бол
хэн нь ч түрүүлж санал тавьсан яахав дээ гэж бодогдох юм. Ямар хүүхдүүд шиг цөөнх
нь түрүүлээд санал тавьчихаар онигоо болчихно гэх биш…

-Олонхи бүх зүйл сайхан болно,
тэнгэр галаа шүтээд явж байтал болчихно гэж бодож байж магадгүй.  Тийм учраас хамтарч ажиллах бодол төрөхгүй байгаа
байх. Манай нам бол саналаа тавьчихсан. Их хурлаараа үүнийгээ хэлсэн. Манай намын
эрх барих хамгийн дээд байгууллагаас энэ саналуудыг дэвшүүлэхээс илүү яах юм бэ.
Үнэндээ намын бүлэг ч Их хурлын хажууд жижиг юм шүү. Ардын намын шинэ удирдлагын
зүгээс хэд хэдэн удаа улс төрийн намын дарга нартай уулзаж энэ тухай яриа өрнүүлсэн.  АН-ынхан ирээгүй шүү дээ, томорч байгаа нь тэр
юм уу. Эцсийн эцэст ард түмний өмнө бүгдээрээ шүүгдэх байж тэгээд ч яах юм. Ихэвчлэн
парламентад суудалгүй намын удирдлагууд уулзалтад ирдэг. Тэгэхээр л цаашаа явахгүй
болчихож байгаа юм.

-Эхэн үедээ таны хэлдгээр Ардын намынхан томроод “туршлагагүй,
юу ч мэдэхгүй АН-ынхантай юу зөвшилцдөг юм” гээд   хаалга савж гараад байсан гэж сонсогдсон шүү?

-Үгүй ээ. Тэр үед намын дарга
байсан учраас мэдэлгүй яахав.  АН-ын удирдлагуудтай
уулзахад “Хэн ч олонхи болсонгүй. Гэхдээ хамгийн олон суудлыг манайх авлаа. Манай
ҮЗХ Ардын намтай л хамтрахгүй шүү. МАН-аас бусад хүчинтэй хамтарна гэдэг шийдвэр
гаргасан” гэдгээ ил тод мэдэгдсэн. Ингээд л бүлэг байгуулж өгөхгүй цаашаа асуудал
хурцдаад эхэлсэн шүү дээ. Ингэхээр чинь ард түмний 40 хувийн саналыг авчихсан хүчний
хувьд дургүйцэлгүй яав гэж. Хорхой хүртэл биедээ хүрэхээр арвалздаг биз дээ. Бид
аргаа ядахдаа буйдантай суулт хийж байлаа. 

-Зээл авахгүй, Монголыг мөнгөтэй болгохгүй гээд байгаа намтай
яаж зөвшилцөх юм гэдэг үгийг нөгөө тал чинь хэлэх юм?

-Энэ их өрийг хэн төлөх юм. Бидний
хойч үе шүү дээ. Хуучин ч яахав,  оросууд
л нүүр тахалж, их өрийн асуудлыг мухарласан. Одоо тэрэн шиг юм байхгүй шүү. Өр тавьсан
бол хүүтэй, юутай хээтэй  нь төлнө. Өнөөдөр
Монгол Улс гаднаас л мөнгө авъя гэдэг ганцхан бодлого барьж байна.  Валют олж ирэх бодол алга.

Гэтэл хөрөнгө оруулагчид хоёр
жилийн дотор яагаад Монголоос дайжаад Мьянмар, Африк руу явчихав аа. Америкийн нэг
бизнесмэн “Монголын ардчилалд хулхидуулчихлаа. Оюу толгойг хар.

 Монгол Улс ч болоогүй байна даа”
гээд ярьж байна гэсэн.  Гадна талдаа ингэтлээ
итгэл алдчихсан юм бол дотоодын үйлдвэрлэгчдээ яагаад дэмжихгүй байгаа юм. 5000
аж ахуйн нэгжид эрүүгийн хэрэг үүсгэчихсэн байна. Ийм байдлаар яаж Монгол Улсыг
авч явах гэсэн юм. Шийдэх ёстой асуудал олон байхад зөвхөн өр тавина  гээд зүтгээд байгаа нь ямар учиртай юм. Зээл авч
болно. Тэгвэл түүгээрээ төмөр замаа тавь. Цахилгаан станциа барь. Эгийн голын усан
цахилгаан станциа ашиглалтад оруул.  Оюу толгойн
ажлыг урагш нь ахиул. Ингэвэл зээл авч болно. Тэгтэл хар л даа. 1.5 тэрбум ам.долларыг
ноос, ноолуур, агуулах зоорь руу  цацаад дууслаа.
Тийм учраас өр тавихыг бид яагаад ч зөвшөөрөхгүй. Бидний гарыг хүчээр барьж байгаад
кноп даруулдаггүй л юм бол. 

-Өрийн удирдлагын тухай хуулийг дэмжихгүй гэсэн үг үү?

-Хуулийг нь дэмжинэ. Замбараагүй
өр зээлийн асуудлыг зохицуулахад энэ хууль хэрэгтэй. Өрийн хязгаарыг нэмэгдүүлэх
тухай заалтыг нь Ардын нам  дэмжихгүй.

-Эдийн засгаа эрчимжүүлэх төсөл дээр хоёр нам чухам ойлголцчихлоо.
Одоо гацаа үүсгэх юм гарахгүй нь гэтэл дуусахгүй нь ээ?

-Эдийн засгийг эрчимжүүлэх төслийн хүрээнд  дотоодын бизнес эрхлэгчдийг дарамтлаад барьж,
хориод байгаа зүйлээ болъё. Ашигт малтмалын хуулийн өөрчлөлтөө хийе. Хаачихсан өчнөөн
лицензийг сэргээе, барилгын салбар, дотоодын үйлдвэрлэлээ дэмжье, аялал жуулчлалаа
хөгжүүлье, казино байна уу, юу байна доллар татах ямар л арга байна тэр бүгдийг
хийе гэдэг байдлаар эдийн засгийг эрчимжүүлэх төслийг оруулж ирсэн. Энэ бүгдийг
нь дэмжиж байгаа. Аятайхан  санаанууд олон
байгаа. Сая гэхэд л цементийн үйлдвэрийн нээлтийг хийлээ. Өнгөрсөн долоо хоногт
УИХ-ын чуулганаар хэд хэдэн зөв асуудал оруулаад батлуулчихлаа. Жишээ нь том үйлдвэр
барихын тулд гаднаас машин техник оруулж ирэхдээ газар дээр нь татвараа төл гэдэг
дарамт байсан. Үүнийг болиулж  хоёр жилийн
дотор татвараа цувуулж төлдөг боломжийг бий болголоо. Энэ мэтчилэнгийн ажлуудаа
хийвэл өр зээл гэлгүйгээр  энэ зун нэлээд
ажил нугарах гээд байгаа юм биш үү. Заавал өр тавих хэрэг юу байна. 

-Танай намынхан Засгийн газрын  100 хоногийн ажилд ийм ам сайтай байж яагаад дөнгөж
ажлаа эхлэнгүүт нь 10 хоногийн шаардлага өгсөн юм бэ? 

-Шахаж л байгаа хэрэг. Буруу биш
шүү дээ. Харин ч сөрөг хүчин олигтой шахаж чадахгүй байх шиг санагдаад байна. 

-Байсхийгээд л нэг сайдыг огцруулах бичиг өргөн бариад харин
ч сайн ажиллаад байгаа хэрэг биш үү?

 -Олонхи мундаг юм чинь  кнопоо дараад аваад үлдэх байлгүй дээ. Хариуцлагаа
ч хүлээдэг, ирцээ  бүрдүүлдэг, бодлогоо ч
тодорхойлж явахын төлөө олонхи болоо биз дээ.

-Та өөрийн намаа, намын удирдлагуудаа “сул байна” гэж шүүмжлэх
гээд байх шиг байна?

-Үгүй ээ. Намын даргыг шүүмжлээд
байх юм алга. Ажлаа авснаас хойш шүүмжлүүлээд байх хугацаа ч өнгөрсөнгүй.  Тийм учраас харзнаж л байна. Хүчтэй  цөөнх байхын тулд аливаа юмны араас биш урьдаас
харж дуугарах ёстой. Ер нь сөрөг хүчин гэдэг бол тийм оновчтой нэр томъёо биш. Бүх
зүйл дээр сөрдөг хүчин байхын нэр ч юм шиг. Үндсэн хуульд бол олонхи, цөөнхи гэдэг
үг л бий шүү дээ.  Тиймээс цөөнх байнга шүүмжлээд
байх биш,  бодлогын зэрэгцээ хувилбар гаргаж
явах нь чухал. 

-Зэрэгцээ бодлого гаргаж тавьж байгаа нь  ховор байх шиг санагдах юм…

-Тийм биш л дээ.  Эдийн засгийг эрчимжүүлэх төсөлд арав гаруй тодорхой
санал оруулсан. Танай бүлгээс гаргасан саналуудаас энийг нь авъя, тэрийг нь хүлээж
авахгүй гээд түс тас яриад явах  зарчим л
дутаад байна.

-Зээлийг нь авахуулчихаад ороод ирсэн  мөнгийг нь зарцуулах тал дээр хамтраад ажиллаж
болдоггүй юм уу?

-Зээл хангалттай авсан, одоо болоо.
Өртэй хүн өөдөлдөг юм уу, өттэй мал таргалдаг юм уу.

-Аливаа бизнес зээл дээр л тогтдог.  Зээл авч байж компаниуд “амь” ордог.  Улс ч гэсэн энэ жишгээр хөл дээрээ босох байх
л даа?

-Тооцоо судалгаагаа ягштал хийж
үзээд,  төлөх график хяналтаа зохицуулчихаад
зээл авдаг учраас бизнесийнхэн босч ирдэг. Гэтэл улс яаж байна, юунд зарцуулахаа
тооцоолоогүй байж баахан мөнгө зээлчихдэг. Намын фракцийн зарчим нь хүчтэй учраас
“тэр яаманд тэдийг өгөхгүй бол болохгүй” гэдэг байдлаар тараасаар  дууслаа шүү дээ.

-Тэгвэл “та нар энэ төслүүдийг санхүүжүүлнэ гэвэл зээл авахыг
чинь зөвшөөрье” гэдэг байдлаар тохирч болдоггүй юм уу? 

-Бондоор авсан 1.5 тэрбум ам.долларын
тал нь үлдчихсэн гэсэн байх аа.  Үлдсэн энэ
мөнгөө юунд зарцуулах вэ гэдэг дээр ийм байдлаар тохирч болно. Тэрнээс Монгол Улс
нэмж өр тавиад дороос нь босохгүй ээ. Ядаж Монголдоо  нефть нэрдэг, 
Оросоос эрчим хүчний хараат бус болчихсон бол өр тавилаа гэж заргалдахгүй.

-Одоо ийм  төслүүд рүүгээ
хөрөнгө хаяна гэж яриад байна лээ…

-Мэдэхгүй юм. Ойлгохоо байсан.
Ямар ч байсан ҮАБЗ дээр манай намынхны шүүмжлээд байгаа зүйлийг л ярьсан байна лээ.  Тэгэхээр Ардын намынхан л муу юм яриад байгаа
биш юм байгаа биз. Ерөнхийлөгч ч өр нэмж болохгүй гээд хэлээд байна. Тэр хүн чинь
манай намынх биш шүү дээ.

-Ийм үед парламентад суудалтай бүх нам хамтарч сууж байгаад
асуудлаа ярих хэрэгтэй юм шиг. Энэ утгаараа С.Баярцогт гишүүний хэлсэн санал зөв
байх?

-АН-ынхан дараа нь “Тэр бол зөвхөн
Баярцогтын санал шүү” гэсэн. Тийм ч байх. Уг нь Баярцогт саналаа хоёр жилийн өмнө
хэлсэн бол илүү цагаа олох байлаа. Тэр үед байдал хүндрэх төлөв хэдийнэ мэдэгдчихсэн
байсан шүү дээ. Одоо өнгөрсөн. Цоо шинээр олон намын оролцоотой Засгийн газар байгууллаа
гэхэд танхимаа бүдүүлж,  ажилдаа орсоор байтал
сонгуультай залгах байлгүй дээ. Дунд нь улс орон, ард түмэн л хохирно. Тиймээс ажлаа
хийж чадахгүй байгаа ганц нэг хүнээ чаддаг хүмүүсээр солиод явах нь дээр. 

-Хүн солиод байдал өөрчлөгдөх үү?

-Ийм л ойлголт манай хоёр намд
байдаг юм. Одоогийн Засгийн газарт АН-ын сор болсон хүмүүс орсон гэж үзэх нь дэндүү
өрөөсгөл. Хамгийн гол нь ажиллаж чадахгүй байгаа хүнээ солих зориг л байвал ажил
урагшилна.

-Ам.долларын ханш 1800 гараад явчихлаа. Энэ талаар та юу бодож
байна вэ?

-Валютын ханшийг Засгийн газар,
Монголбанк хоёр дундаа шидсээр байгаад ийм болгочихлоо. Валютын урсгал гадагшаагаа
их,  дотоодод орж ирж байгаа нь бага байна.
Ердөө л гадаадын хөрөнгө оруулалт багассан нь долларын ханшид нөлөөлчихлөө. Тийм
учраас бурууг нь ганцхан Монголбанктай яриад ч яах юм билээ. Засгийн газар, төв
банктайгаа олигтой хамтарч ажиллаж чадсангүй. Өнөөдөр Монголд гурав, дөрвөн төрлийн
ханш явж байна. Төсөвт тусгаснаар долларын ханш 1380 төгрөг байна.  Монголбанкны ханш, Найман шаргын ханш, нефть авдаг
1400-гийн ханш гэх мэтээр яриад байна.  Мөнгө
санхүүгийн бодлогыг атгаж  байгаа хүмүүст
нэгдмэл ойлголт алга байна шүү дээ.

Монголбанкны ерөнхийлөгч байсан Пүрэвдорж гуай  саяхан нэг сонинд дурсамж бичсэн байна лээ.  Дурсамж бичих дур нь хүрсэндээ биш 2009 онд үүсч
байсан хямралыг Монголбанк яаж даван туулж байсныг л хүмүүст санаа өгөх маягаар
бичсэн бололтой байсан. 2009 онд төв банк бодлогын хүүгээ жилийн дотор дөрвөн удаа
дээш нь доош нь болгосон. Монголбанк валютыг өөрөө худалддаггүй, худалдаж авдаг
бодлого барьсан.  Ийм гэнэтийн эрсдэлтэй алхмууд
нь тухайн үед шүүмжлүүлж байсан ч одоо харахад зөв байжээ гэдэг маягаар бичсэн байна.
Үнэхээр тэр бодлогынх нь үр дүнд 1300-гаас 1700 болж өссөн долларын ханшийг буулгасан
гэдгээ хэлсэн байна лээ. Ийм л бодлого өнөөдөр дутаад байна. Одоогийн Монголбанкны
Ерөнхийлөгч “валютын ханш өсөөд байгаа нь муу зүйл биш” гэсэн утгатай юм ярьж байна.
Ийм бодолтой ажиллахаар яаж ханш буурах билээ. Одоо Монголбанкны ерөнхийлөгчийг
огцрууллаа гээд ч яах юм. Тэглээ гээд долларын ханш буучихна гэж бодохгүй байна. 

-Эдийн засгийн өршөөлийн тухай хуулийг өргөн барина гэж яриад
байгаа. Энэ ер нь ямар учиртай хуулийн төсөл юм бол?

-2009 онд нэг ийм хууль гарч байсан
юм. Тухайн үедээ үнэхээр хэрэг болсон л доо. Өнөөдрийн хуулийн нөхцөл байдал хүнд
байгаа учраас  бизнес жам ёсоороо явж чадахгүй
байна.  Хуульд заасан бүх татвар, шимтгэлийг
шударгаар төлбөл бизнесийн байгууллагад ашиг үлдэхгүй болчих гээд байдаг биз. Тиймээс
л нууж, хаах зүйлүүд гардаг байх.  Үүнийг
болиулах хууль болов уу даа. Заавал гадаадад данс нээлгэж, ах, дүү, эхнэрийнхээ
нэр дээр мөнгө шилжүүлэх шаардлагагүй гэсэн маягтай хууль боловсруулж байгаа юм
уу гэж ойлгосон. Энэ талаас нь харвал өршөөлийн биш ил тод байдлын тухай хууль юм
уу даа. Гадаадын улс орнууд  ийм хууль гаргадаг.
Н.Назарбаев нэг удаа ийм хууль гаргаж байсан. Гадаадад гаргасан хөрөнгө, мөнгөө
дотооддоо оруулаад ир ээ. Хаанаас хэнээс ийм их орлого олсныг чинь асууж, шалгааж
зовоохгүй. Гагцхүү энэ мөнгөө эх орондоо байршуулаад татвараа төлж, бизнесээ хий
гэдэг боломжийг нээж өгсөн. Үр дүнд нь Казахстанд хичнээн ч тэрбум билээ өчнөөн
мөнгө орж ирсэн юм гэдэг.

-Одоо харин Гэмт хэрэг, зөрчлийн тухай хууль батлагдчихвал
шоронжсон байдал багасах гээд байх шиг байна…

-Тийм түвшинд гаргаж чадах юм
бол болж л байна. Хорьдог, цагддаг зүйлийг багасгаасай. Хүмүүсийг 72 цаг саатуулна
гэж авч яваад  сар, жилээр шоронд хатаадаг
болчихлоо. Гэтэл тэр хүний гэм буруутайг тогтоосон шүүхийн шийдвэр нь гардаггүй
гажуудал хавтгайрчихлаа. Үүнийгээ болиосой. Хүнийг барьж хорихоосоо илүү учруулсан
хохирлыг нь төлүүлдэг хэлбэр рүү шилжээсэй. 
Хүнийг хүмүүжүүлж, гэгээрүүлэх байдлаар олон нийтэд тустай ажил хийлгэж шийтгэдэг
баймаар байна. Ийм л санаагаар хуулийн төслүүдийг оруулж ирсэн нь зөв юм шиг санагдсан.
Анх удаа хэрэгт орчихсон, хөрөнгө мөнгө, арын хаалга, ах дүү муутайгаасаа болоод
шоронд орчихдог. Ар тал сайтай нь ял завшаад гарчихдаг зүйлүүдийг тас цохисон хууль
гаргавал болж л байна.

-Танай намын бүлэгт энэ төслүүдийг Ц.Нямдорж гуай шиг эсэргүүцэх
хүн хэр олон байна. Энэ хуулийн төслүүд батлагдах болов уу?

-Батлах байх аа. Гэхдээ засах
юм их байна. Жишээ нь тарчлаахыг гэмт хэрэг биш болгочихлоо гэж байна. Хүүхдээ хазсан
нөхөр бол тарчлаах гэмт хэрэг хийсэн шүү дээ. Гэтэл энэ хуулиар тэр нөхөрт захиргааны
шийтгэл оногдуулаад өнгөрөх юм уу гэх мэтийн эргэлзээтэй зүйлүүд бий. Тиймээс Гэмт
хэргийн хуулийн төслийг учир зүгүй  одоо батлах
нь хаашаа юм. Санал зөрүүтэй байгаа хүмүүстэйгээ сайн ярьж, олон нийтийн хэлэлцүүлэг
зохион байгуулж, тал бүрээс нь ярьж байж л гараас гаргах хэрэгтэй дээ. 

-Одоо хоёулаа яриагаа намын дотоод амьдрал чиглүүлье. Ер нь
та намын даргаа өгснөөс хойш сонин хэвлэлд ховор дуугарлаа. Нэг хэсэг намын ажлаас
ч хол хөндий явсан байх…

-Намын даргын ажлыг арваннэгдүгээр
сард өгсөн юм байна. Нэгэнт шинэ удирдлага гарсан учраас ажлаа хийх боломжийг нь
олгох ёстой. Тийм учраас Удирдах зөвлөлд ч ороогүй. Шинэ хүмүүст бодсон санасан
ажил бий. Тэрийгээ хийж, өөрсдийнхөөрөө тонгочиг. Ингэ, тэг гээд заагаад байхыг
хүсэхгүй байна, шинэ хүмүүсийн зориг мохчихно.

-М.Энхболд дарга Ө.Энхтүвшин даргын захиж үлдээсэн хүүг нь
тоогоогүй. Ер нь танд амласан  тохирооноосоо
буцлаа гэдэг зүйлүүд тухайн үед яригдаж л байлаа?

-Өө надад тэгж гомдож, тунирхах
зүйл гараагүй ээ. Нэгэнт ажлаа хүлээлгээд өгсөн бол гүйцээ. Шинэ удирдлагын ажлыг
дэмжих ёстой.  Дэмжиж чаддаггүй юм бол дуугүй
байх хэрэгтэй гэж бодож байна. 

-Таныг МАН-ын дарга байхдаа МАХН-тай хамтрах асуудлыг эрчимтэй
дэмжиж, энэ хүрээнд яриа хөөрөө үүсгэж байсан гэгддэг. Ямар яриа хөөрөө байсан юм
бэ?

-Хувьсгалт намд манай намаас очсон
гишүүд бий. Олон жил бидэнтэй хамт зүтгэж байсан  нөхдүүд маань зарим нь гомдоод, зарим нь төөрөлдөөд,
зарим нь албан тушаалд очихоор явсан байх. 
Тиймээс бид нэгдээд нэг нам болох нь 
хэцүү ч гэлээ хүчээ нэгтгэе, сонгуульд хамт оръё  гэж ярьж байсан зүйлүүд байгаа. Гэвч болсонгүй.
Нөгөө талаас эрх баригч болчихсон намтай цөөнх 
хамтарч ажиллана гэдэг бол богино зайндаа боломжгүй юм шиг санагдсан. Тэр
тусмаа удирдагч нь шоронд сууж байсан улс төрийн хүчинтэй ярихад хэцүү л юм билээ.
Энэ талаар детальчилж ярих шаардлага одоо байхгүй биз ээ. Өнөөдөр монголчууд тарж,
бутарч, хуваагдахаасаа илүү нэгдэж, нийлэх нь чухал байна.  Тэгж чадахгүй бол юу болдгийг 60 сая хүн амтай
Украин улс харууллаа. Гадныхны тоглоом болоод дууслаа шүү дээ. Үүнийг биднээс тун
хол зүйл гэж бодож болохгүй. Үзэн ядаад, намчирхаад байх л юм бол Украины  жишээ ойрхон байна.

-Намын даргын ажлыг хэтэрхий богино хугацаанд хийчихлээ. Юу
ч амжуулсангүй гэсэн харамсал танд төрдөг үү?

-Их хүнд үед нь намын даргын  ажлыг авсан. Намаа засгийн эрх барьж байхад нь
намын даргад өрсөлдчихөөд хүнд үед нь татгалзах эрх байгаагүй. Нам хэзээ нэгэн цагт
ийм үеийг туулах л байсан. Тэр үед нь хэн нэгэн удирдах л ёстой байсан. Тэр зарчмаараа
явсан даа.  Намын даргынхаа ажлыг аваад орон
нутгийн сонгуульд оролцсон. Дараа нь Ерөнхийлөгчийн сонгуультай залгасан. Дараа
нь УИХ-ын  бүлэг нь  байгуулагддаггүй. Тал талаас шахуулж байлаа. Сонгуульд
ялагдсан шок ч байсан.  Манай намын түүхэндээ
үзсэн хамгийн хүнд үед даргаар ажилласан. Одоо бол манай нам шокноосоо гарчихсан,
яаж  ажиллах арга барилаа олж, зүгширч л байна.  Намын удирдлагад даргаас бусад нь цоо шинэ хүмүүс
гараад ирлээ. Шинэ хүмүүс бүх зүйлд бэлэн байна гэж үгүй. Аяндаа зүгширнэ биз ээ,
болох байх. Тэр  яана, энэ яана гээд юм болгонд
хариуцлага хүлээх байдал нь эрх баригчдыг бодвол бага учраас одоо намаа бэхжүүлэх
л хэрэгтэй.

-Бие даагчид бусад намын гишүүдтэй нийлж,  УИХ-д бүлэг байгууллаа гэх юм. Тэгэхээр парламентад
мөн л нэг садаа гараад ирлээ гэдэг утгаар нь хүмүүс яриад байх шиг байна. Туршлагатай
парламентчийн хувьд энэ талаар юу хэлэх вэ?

-Хуулиараа шинэ бүлэг үүсч чадахгүй
шүү дээ. Сонгуулийн үр дүнгээрээ бүлэг үүсдэг. Гэхдээ энэ талаар албан ёсны мэдээлэл
надад алга.

-Тэгэхээр УИХ-ын үйл ажиллагаанд нөлөөлж чадахгүй юм байна…

-Санал хураалтад оролцохдоо савлагаа
үүсгэж магадгүй л юм. 

-62-ын бүлэг гэдэг шиг аль нэг намын бүлэгтэй нийлээд томорч
болох уу?

-Гурван бүлгийн аль нэг рүү нэгдэж
болно. Шинээр дөрөв дэх бүлэг болж чадахгүй л дээ.

 Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Манай нэртэй дуучид болох гавьяат жүжигчин Н.Чулуунхүү, соёлын тэргүүний ажилтан М.Бямбажав нар сая хүүхдийн баяраар  тоглолт хийлээ. Багш, шавь хоёрын хослон дуулсан дуунууд хүний сэтгэлд хүрч, хит болдог нь үнэн. Тиймээс тэдний тоглолтыг үзэх хүсэлтэй хүн ч олон байдаг байх.  Энэ  хүмүүсийн  нэг нь миний танил юм. Тэр хүүхдийн баяраар ээжийгээ баярлуулах санаатай Н.Чулуунхүү гавьяат, дуучин М.Бямбажав хоёрын тоглолтын тасалбарыг худалдан авчээ. Тоглолтын нэр нь “Зуу наслаарай ээжээ”.  

Рекламыг нь  санаж байна уу. Эмэгтэйчүүдийн баяраар зохиолын дуучид “Миний ээж хөөрхөн” гэдэг тоглолт хийдэг. Түүнийхээ рекламыг хийж байгаа нь тэр гэнэ.  “Хөөрхөн ээжийгээ дагуулаад ирээрэй” гэж өдөр, шөнөгүй зурагтаар дууддаг. Яг тэр маневраар “Зуу наслаарай ээжээ”  гэдэг тоглолтын рекламыг хийчихсэн байсан нь санагдаж байна.  Ингээд танил маань энэ тоглолтын тасалбарыг ээждээ аваачаад өгч. Тэгтэл ээж нь “үзэхгүй” гэжээ.  Яагаад гэвэл тоглолтынх нь нэрнээс сэжиглэж. Учир нь танилын маань ээж  ирэх есдүгээр сард 100 насныхаа ойг тэмдэглэх буянтай буурал билээ. 

Өнөө хөгшин “Намайг зуу насла гэж байгаа юм уу. Хоёр сарын дараа 100 нас хүрээд үх гэж байгаа юм уу. Зуугаас илүү насалсны хэрэггүй гэж үү. Тэгээд зуу наслаарай гэдэг тоглолт үзүүлэх гэсэн юм уу” гээд хүүхэд шиг гомдож, нулимс бөмбөрүүлжээ. Өөр юм бодож  саналгүй дуучдыг нь хараад тасалбар авчихсан хүүхдүүд нь юу хэлэхээ, яаж аргадахаа мэдэхгүй, баахан сандарцгаасан байна. 

Нээрээ л хөөрхий хөгшинд  ямар хэцүү байсан бол. Зуугаас илүү наслахыг боддог байлгүй яав гэж. Үр хүүхдүүд нь ч ээжтэйгээ нэг насаараа хамт байхыг хүсдэг байж таараа. Тэгтэл ийм ч юм болох гэж. Үүнээс хойш дуучид минь аливаа тоглолтдоо нэр өгөхдөө бодолтой байгаач. Өөрийн болоод өрөөлийн ээж, аав, ах дүү, найз нөхдийг гомдоох үг битгий олж сонгооч. Хэн нэгний голыг  харлуулсан, голыг нь гогдсон, бэлэг дэмбэрэлгүй, ёс зүйгүй  муу үг бүү хэрэглээч.  

“Зуу наслаарай ээжээ” гэдэг тоглолтын рекламыг хэдэн ээж үзэж, миний танилын ээж шиг  голдоо ортол гомдоо бол. Хүн бүрийн ээж “Би зуугаас цааш наслах ёсгүй юм байна. Хүүхдүүд минь төвөгшөөх юм байна” гэж бодсон байх. Хэдийнэ зуу нас насалчихсан, энх тунх ач зээ, гуч дөчөө үзээд налайж суугаа буурайнууд хичнээн байдаг гээч. Удахгүй зуу насны ойгоо тэмдэглэхээр хүүхэд шиг хөөрцөглөж суугаа хөгшид ч ямар их гээч. Гэвч тэднийг зуугаас илүү наслах хэрэггүй, хадан гэр рүүгээ яв гэж хөөгөөд ч байгаа юм шиг яагаад ийм нэр өгчихөв өө. 

Өдгөө дэлхий дээр хүн төрөлхтөн 100 насална гэдэг бол юу ч биш болсон. Дэлхийн дундаж наслалт жил болгон өсч байна. Япончуудын тэн хагас нь ахмад настан. Тэр дундаа зуугаас дээш насныхан хэдэн саяараа тоологдож байна. Монголчуудын хувьд ч 100 гэдэг бол жирийн нас болчихлоо. Бид архиа багасгачихвал  100 битгий хэл насална. Ийм байтал яагаад энх тунх яваа зуун настнуудыг бодолгүй сэтгэлийн хөөрлөөр хандав аа. 

Биеэ хувааж төрүүлсэн ээжийнхээ ачийг яалаа даа гэдэг дуу байдгийг сонссоноос биш “Ээж минь та зуу насла” гэж даапаалж байхыг дуулаагүй юм байна. Ядаж ээжтэйгээ урт удаан хамт байя гэсэн юм бол мөнх наслаарай гэж ерөөж болоогүй юм уу.  Монголчууд сэжгээр өвдөж, сүжгээр эдгэдэг гэдэг. Тиймээс учир мэдэхгүй хүүхэд шиг амандаа орсноо бурж, ярих ярихгүй, хэлэх хэлэхгүй үгээр ээжүүдээ бүү гомдоо. Аливаад ул суурьтай байхыг энэ нийгэм биднээс цаг үргэлж  шаарддаг болжээ. 

Тэгэхээр монголчууд минь ухаантай байцгаая.  Хэлэх үг бүрээ бодож байж амнаасаа гаргацгаая.   

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Монгол Улсын эдийн засгийн өнөөдрийн нөхцөл байдлын талаар Эдийн засгийн хөгжлийн сайд Н.Батбаяртай ярилц­лаа.
    
-Ерөнхий сайдыг  хойд хөршид айлчлахад нь та дагаж явсан. Ямар асуудлууд шийдээд ирэв ээ?
-Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг ОХУ-ын Санкт-Петербург хотноо болсон олон улсын эдийн засгийн форумд оролц­сон. 70 гаруй орон оролцсон дэлхийн хэмжээний том арга хэмжээ боллоо. Манай Ерөнхий сайд хуралд оролцох үеэрээ  ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путинтэй уулзсан. Төмөр замын дарга В.И.Якунин, “Рос­тех” компанийн захирал С.В.Чемезовтой уулзлаа. Мон­голтой ураны асуудлаар холбогдож ярьдаг Сергей Криенкотой уулзсан. Миний хувьд ОХУ руу Ерөнхий сай­даас өмнө оччихсон бай­сан. Тиймээс ОХУ-ын эдийн засгийн хөгжлийн сайдтай уулзаж, хамтын ажиллагааны талаар санал солилцсон.
-Гол үр дүн нь юу байв?
-Ганц л өгүүлбэрээр хэлье. Орос ах нар эргэж ирж байна даа.
–Та хийн хоолойн асууд­лаар “Газпром”-ын захиралтай ярихаар болсон гэсэн. Хэзээ уулзах вэ?
-Ерөнхий сайд ОХУ-ын Ерөнхийлөгчтэй ярихдаа хоёр орны эдийн засгийн хамтын ажиллагааны хүрээнд олон асуудлыг хөндсөн. Транзит тээврийн асуудлыг ярьсан. Манай урд, хойд хоёр хөршийн эдийн засгийн хамтын ажил­ла­гаа сүүлийн үед  их өргөжиж бай­на. Энэ хоёр улс хэдхэн хоногийн өмнө 30 жилийн гэрээ байгуулж, ОХУ-аас Хятад руу 38 тэрбум куб метр хий нийлүүлэх хоолой татахаар боллоо. Нийтдээ 400 тэрбум ам.долларын гэрээ байгуулсан нь яалт ч үгүй дэлхий даяар шуугиан болж байна. Тэгэхээр нь бид үүнтэй холбогдуулаад асуудал тавьсан. Манай нут­гаар дамжуулж хоолойгоо татвал илүү дөт, зардал бага гэдгийг санал болголоо. Энэ талаар ямар бодолтой байгааг нь асуухад ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путин  “Нээрээ тийм байна шүү. Манайх хийн хоолойг Хятад руу татахдаа хоёр гэрээ хийх ёстой. Сая  бол хийн хоолойгоо зүүн чиглэлээр татах тухай ярьж тохирсон. Одоо бид баруун талаараа нийт 30 тэрбум куб метр хийн хоолой татах гэрээг хийнэ. Энэ шугамаа уулархаг газраар явуулах уу, тал нутгаар дайруулж татах уу гэдгээ шийднэ. Тийм учраас танайхантай уулзаж ярья. Танайхантай ярилц гээд “Газпром”-ын захиралд үүрэг өгчихье” гэсэн.
Манай Ерөнхий сайд В.Путинтай таван шугамын талаар ярихдаа “Бид таван шугамаа “Талын” зам буюу оросоор “степной Путь В.Путина” гэж нэрлэж бай­гаа гэдгээ хэлнэ лээ. Энэ нь цаадуулд нэлээд ойр сонсогдох шиг болсон.  
Тэгээд Монголд ирсэн хойноо би “Газпром”-ын захирлыг зургадугаар сардаа багтаад Монголд ирээч гэсэн урилга явууллаа. Мөн Ерөнхий сайд ОХУ-д айлчлах үеэрээ хоёр орны хооронд дунд хугацааны хөтөлбөр батлах асуудал ярьсан. Ерөнхий сайд Японд айлчлахдаа ийм хөтөлбөр байгуулсан шүү дээ. Арван жилийн хугацаанд хийх ажлаа тодорхойлоод үүнийгээ бодитой болгох тухай юм. Үүнтэй адил хөтөлбөрийг ОХУ-тай байгуулахаар ярилаа.  
-Таван шугам гэж яриад байгаа зүйлийн нэг нь хийн хоолой байх аа. Бусдынх нь талаар ямар яриа хэлэлцээ өрнөв?
-Орос, Монгол, Хятад гурвыг холбосон төмөр зам, авто зам, нефть, хийн хоолой, эрчим хүчний шугам татах асуудлыг яриад байгаа юм. Энэ бол тус бүртээ нэг нэг Оюу толгой гэсэн үг шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл таван ширхэг Оюу толгойгоос том төслийг эхлүүлэхээр яриад явна.  Бид дотоодынхоо шатахууны хэрэгцээг бүрэн хангах ёстой. Тиймээс танайх Монголоор дайруулж, нефтийн шугам тавих гэж байгаа бол манайд шатахууны үйлдвэр байгуулахад туслаач, бүгдээрээ хамтарч шийдье гэдэг саналыг оросуудтай ярилаа.  Тэр тохиолдолд Монгол Улс  гадагшаа  нефть гаргадаг болно. Түүнчлэн нүүрснээс шингэн түлш гаргадаг технологи байдаг юм байна. Үүнийг ашиглах асуудлыг ярьж байгаа. Тамсагийн нефтийн үйлдвэрийг үр дүнтэй ажиллуулах тал дээр хамтарч, асуудлыг  нэг мөр болгох тухай ярьцгаалаа.
Мөн нүүрснээсээ газ гаргадаг технологи бий болсон юм байна. Гэтэл манайд юу л байна, нүүрс байна. Тиймээс нүүрснээс газ гаргаж дотоодынхоо хэрэгцээг хангая. Үлдсэн газаа экспортолъё гэдэг бодлого барьж байна. Асар их нүүрстэй мөртөө бид эрчим хүчээ гаднаас авсаар байна. Үүнийг цэгцэлж,  нүүрснийхээ орд газрууд дээр станц барьж, улсаа хямд эрчим хүчээр хангая, илүүдэл эрчим хүчээ гадагш нь худалдъя гэдэг зүйл ярьж байна. Эдгээр ажлуудаа  транзит шугамтайгаа уялдуулж,  Хятад, Оросын хийн хоолойн гэрээнд саналуудаа нэмчих санаатай яваад байна.  Эдийн засагт ийм харилцан ойлголцох зарчим байдаг учраас би илэн далангүй яриад байна.  Хэрэв ОХУ хийн хоолойгоо Монголоор дайруулахгүй гэвэл 4000 км татна. Монголоор дамжина гэвэл 2000 км ч хүрэхгүй замаар хоолойгоо татаж мөнгө хэмнэнэ гэсэн үг. Тэгэхээр хаа хаанаа ашигтай ийм л ажил хийх гээд яваад байна шүү дээ.
-Хойд хөрштэй худалдааны эргэлтээ яаж сайжруулахаар ярьсан бэ?
-Манай хоёр улсын худалдааны эргэлтийг сайжруулж, экспортын бүтээгдэхүүнийг нэмэгдүүлэхийн тулд татварын таатай орчин бүрдүүлэхээр ярьсан. Рублиэр тооцоо хийх, хоёр улсын төв банкны хооронд хамтын ажиллагаа бий болгох асуудлыг ярьсан. Энэ тухай хэлэлцэж, тохиролцохоор ирэх зургадугаар сард ОХУ-аас төлөөлөгчид ирнэ. Мөн Халх голын дайны ялалтын ой наймдугаар сард болно. Энэ үеэр ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийг манайд ирээч гэж урьсан.  В.Путин ч “Асуудлыг судалж үзье. Ер нь боломжтой” гэдэг хариу өглөө.
-Петербургийн эдийн засгийн форумаар юу ярьсан юм бэ?
-Оросын эдийн засаг, гадаад худалдааны өнөөгийн байдлыг ярьсан.  Украйны асуудлыг хүчтэй хэлэлцсэн. Ерөнхийлөгч В.Путин хурлын үеэр  “Та бүхнийг хүрэлцэн ирсэнд баярлалаа. Гадаадын хөрөнгө оруулагчдад бид хамгийн таатай нөхцөл байдлыг бүрдүүлж, тал бүрээр дэмжинэ” гэдгээ мэдэгдсэн. Айлчлалын хувьд ийм л байна.
-Тэгэхээр өнөөдөр (өчигдөр) Ардын намынхан таныг огцруулах бичиг өргөн барьчихлаа. Та юу хэлэх вэ?
-За яахав дээ. Огцруулах бичиг өргөн барьж байгаа хүмүүс өөрсдөө мэдэж байгаа юм байлгүй дээ. Хүмүүс тэгж бодож байгаа бол би юу хэлэхэв дээ. Уг нь Монголын эдийн засагт урд, хойд  хоёр хөршийн дэмжлэг хамгийн чухал байна. Тийм ч учраас бид хоёр хөрштэйгээ харилцаагаа сайжруулах ажлуудыг эхэллээ. Ерөнхий сайдын хойд хөршид хийх айлчлалыг зохион байгууллаа. Таван шугамын асуудлыг нэлээд ахицтай байлгахаар яриад ирлээ. Үүнээс өмнө Ерөнхий сайд БНХАУ-д айлчилсан. Тиймээс урд хөрштэй харилцах харилцаа сайн байна. Мөн Ерөнхийлөгч  Хятадад очиж, хоёр хөршийнхөө удирдлагатай уулзлаа. Асуудлууд ийм нааштай, ажил урагшлах гэж байхад ийм юм яриад хэрэггүй л байх. Монголчууд эвтэй, төр засаг нь тогтвортой байвал ажил урагшилна. Төр засаг хэврэг болоод ирэхийн цагт гадныхан биднийг гайхна. “Засаг төрд нь бидэнтэй ажиллах сонирхол байна уу, үгүй юу гэж эргэлзэнэ. Эсвэл эрх баригчид нь бидэнтэй ажиллая гэхээр сөрөг хүчин нь эсэргүүцээд байдаг юм байна” гэж л ойлгоно.
-АН-ыг төрийн эрх барьснаас хойш Ардын намынхан тувт сандал суудлын асуудал гаргаж ирээд ажил бага ярих шиг боллоо…
-Сөрөг хүчин гэдэг чинь төр засгийг байнга бужигнуулж байх ёстой биш шүү дээ. Эдийн засгийг сайн байлгая гэвэл төр засаг нь тогтвортой байх ёстой. Төр засаг тогтворгүй л байх юм бол эдийн засаг улам гундана. Тэгэхээр энэ Ардын нам юу хүсээд байгаа юм. Монгол Улсад сайн юм их байгаасай гэсэн юм уу, саар нь илүү болоосой гэж хүсээд байгаа юм уу.
-Манай эдийн засаг үнэхээр дордсон нь бодит үнэн. Дотоодын компаниуд түрүүчээсээ дампуураад эхэллээ. Тийм учраас яалт ч үгүй энэ салбарыг авч яваа тантай хариуцлага ярих ёстой гэж сөрөг хүчин үзээд байх шиг байна л даа?
-Эдийн засагт хүндрэлтэй асуудал бий нь үнэн. Валютын ханштай холбоотой хүндрэл байна. Яагаад гэвэл дэлхийн эдийн засаг өөрөө сайнгүй байгаа. Манай гол нэр төрлийн экспортын барааны үнэ ханш буурч байна. Өмнөх шигээ гаргадаг байсан бүтээгдэхүүнээ гаргаад байхад л орж ирдэг мөнгө нь багасаад байна шүү дээ. Гэтэл хэрэгцээ маань буурахгүй байдаг. Тиймээс л асуудал үүсээд байна.  
-Үүнийг зохицуулах ямар бодлого явуулж байна вэ?
-Экспортоо улам нэмэгдүүлэх хэрэгтэй байна. Импортоо орлуулах үйлдвэрлэл явуулах шаардлагатай. Энэ чиглэлээр тэртэй тэргүй бид ажиллаж байгаа.  Үүнийг та бүхэн мэдэж байгаа шүү дээ. Дээр нь хөрөнгө оруулалт татаж, мөнгө босгох ёстой байна. Харамсалтай нь биднийг мөнгө босгоё гэхээр “Болохгүй ээ” гээд ажиллах эрхийг маань хаачихаад байна.   
-Өрийн хязгаар давуулахгүй гээд…
-Тийм. Засгийн газар өнгөрсөн жил 2014 оны төсвийг оруулж ирэхдээ байдал хэцүүдэж магадгүй учраас мөнгө босгоё гэдэг байдлаар асуудлыг оруулж ирсэн. Хуульд заасан өрийн хязгаарыг нэмэгдүүлэх тухай ярьсан. Гэтэл Ардын намынхан болохгүй гээд болиулсан шүү дээ. Хуулийг батлах эсэхийг гуравны хоёроор шийддэг учраас Ардын намынхан эсрэг санал өгөөд унагаачихсан. Тэгэхээр эцсийн эцэст Монголын эдийн засгаар Ардын намынхан тоглож байна. Улс төрийн намын сонирхол байж болно. Гэхдээ улс орныхоо хувь заяаг намынхаа эрх ашгийн дор тавьж болохгүй шүү.
–Гадаадын хөрөнгө оруулалт юу болж байна вэ…
-Оюу толгойн далд уурхайн хөрөнгө оруулалт асуудалтай байна. Ийм том төслийн хөрөнгө оруулалт багасчихаар чинь хөрөнгө оруулалтын урсгал буурдаг юм байгаа биз дээ. Тэрнээс биш  энэ Засгийн газрын үед хөрөнгө оруулалтыг дордуулсан эрх зүйн нэг ч бичиг баримт гараагүй. Эсрэгээрээ хөрөнгө оруулалтыг дэмжсэн баримт бичгүүд гаргасан.  Тухайлбал, бид Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг баталсан. Аливаа нөхцөл байдал нэг өдөр сайжирчихдаг юм биш. Дахин хэлье бид нөхцөл байдлыг сайжруулахын тулд  хоёр хөрштэйгээ харилцаагаа сайжруулах алхмуудыг хийж байна.
-Оюу толгойг одоо яах гэж байна вэ. Гацаанаас нь гаргаж, урагшлуулах л хэрэгтэй байх…
-Оюу толгой гацаад  зогсчихсон юм биш, ажиллаж байгаа. Олборлолтоо хийж, бараагаа ачиж байна. Өнөө жилээс Оюу толгой жинхэнэ хүчин чадалдаа хүртэл ажиллаж чадна. Өөрөөр хэлбэл, жилдээ  600-700 мянган тонн баяжмал гаргана гэсэн үг. “Эрдэнэт” үйлдвэр 500 гаруй мянган тонныг гаргадаг шүү дээ. Тэгэхээр Оюу толгой “Эрдэнэт” үйлдвэрээс том болох нь. Оюу толгойн далд уурхайн хөрөнгө оруулалтын асуудал дээр хүндрэл бий.  Үүнийгээ шийдэх гээд бид тал бүрт ажиллаж байна. Гэхдээ энд Монголын талаас шалтгаалсан ямар ч асуудал байхгүй. Хоёр тал нарийн асуудлуудаараа хэлэлцээрийн ширээнд суусаар байна. Хятад, Орос хоёр хийн хоолойн шугам татах гэрээг хийх гэж арван жил болсон шүү дээ. Ер нь том хэлэлцээ хийхэд ийм л байдаг.
-Оюу толгойн хэлэлцээ ийм хугацаатай үргэлжилнэ гэсэн үг үү?
-Тэгж хэлсэн юм биш.  Гэхдээ цаана нь том эрх ашиг байгаа учраас хэлэлцээ удаан байхыг үгүйсгэхгүй. Хамгийн гол нь  бид Оюу толгойг хоёр зааглачихсан. Үйлдвэрийнх нь ажил гэрээний асуудлаас болж гацахгүй байх ёстой гэдэг зарчмаар явж байна.
-Долларын ханш 1830 гараад явчихлаа. Ямар арга хэмжээ авч байна вэ. Цаашид ингээд өссөөр байх юм уу?
-Манайд мэдээж хэрэгцээ байгаа учраас долларын ханш өсч байгаа юм. Долларын ханшийг тогтвортой байлгая гэвэл доллар, төгрөгийн харьцааг тэнцвэртэй байлгах ёстой. Энэ нь экспорт, гадаадын хөрөнгө оруулалт бондоос хамааралтай.  Тиймээс бид асуудлыг зохицуулахын тулд хувийн хэвшлийнхэнтэй хамтарч ажиллаж байна.
Орос, Хятад хоёр газын гэрээг дөнгөж хийсний дараа барууныхан  Оросын эдийн засаг тэдэн хувиар өснө гээд тооцоолоод эхэллээ шүү дээ.  Тэгэхээр ирээдүйг харсан хэлцлүүд эдийн засагт шууд нөлөөлдөг нь эндээс харагдаж байна. Үүнтэй адил зургадугаар сард ОХУ-аас хүмүүс ирээд, бидний хэлэлцээ амжилттай болох юм бол тэртэй тэргүй нөхцөл байдал эргэнэ. Наймдугаар сард хойд, урд хөршийн дарга нар манайд айлчлаад асуудал албажаад ирэхээр эдийн засагт үүсээд байгаа нөхцөл байдал сайжраад ирнэ ээ. Бүх зүйл боломжийн болно, санаа зоволтгүй. Харамсалтай нь үүнийг тасалдуулж, биднийг ажил хийлгэхгүй байлгах, өөр зүйлд санаа зовуулах, төр засгийг тогтворгүй байлгах замаар Ардын намынхан манай түншүүдэд буруу зөрүү ойлголт өгөх гээд байх шиг байна. Та минь ээ, бидэнд Монгол Улс гэдэг нэг л эрх ашиг бий шүү гэдгээ бодооч гэж хэлмээр байна. Бид нэг л улсад амьдарч байна. Нэг л эдийн засагтай шүү дээ.
-Эдийн засгийг эрчимжүүлэх төсөл хэр ахицтай байна вэ?
-Өнгөрсөн долоо хоногт урд, хойд хөршийнхөнтэй уулзалт хэлэлцээ хийгээд эхэлсний дараа Хятадаас томоохон хөрөнгө оруулагчид ирлээ. ОХУ-аас ч удахгүй  ирэх гэж байна. Тэгэхээр эдийн засгийг эрчимжүүлэх төсөл бол амжилттай хэрэгжинэ. Хөтөлбөрт заасан ажлуудаа графикийн дагуу хэлнэ. Тэгээд би дээр хэлсэн шүү дээ. Зургадугаар сар цаашлаад наймдугаар сараас нөхцөл байдал эргэнэ ээ гэж.
-Хөрөнгө оруулалт нэмэгдэх хандлага гарч байна уу?
-Тийм ээ.  Манай урд, хойд хоёр хөрш чинь Ерөнхийлөгчийн засаглалтай орнууд шүү дээ. Тиймээс Ерөнхийлөгч нар нь дээрээс дохио өгөхөөр нөгөөдүүл нь “за” гээд явдаг жамтай юм. Тэгэхээр манай эдийн засаг удахгүй сайжирна. Нөгөө талаар бид Япон улстай хамтын ажиллагаагаа нэлээд өргөжүүлж байна. Удахгүй долдугаар сарын сүүлээр Монгол-Японы хооронд чөлөөт худалдааны гэрээ хийх гэж байна. Тэгвэл  манай хоёр орны хооронд эдийн засгийн хамгийн таатай орчин бүрдэнэ. Ингэснээр Монголд Японы хөрөнгө оруулалт эрс нэмэгдэх нь. Япончуудын хөрөнгө оруулалтаар хийсэн бараа, бүтээгдэхүүнээ гадагш нь экспортлох бүрэн боломжтой болно. Энэ мэтчилэнгээр эдийн засаг сэргэх таатай орчин удахгүй бий болно.  
-Чингэс бондын мөнгийг “угаагаад” байна, олигтой төсөлд зарцуулсангүй гэдэг шүүмжлэл бий. Зарим нь энэ мөнгө Монголд байхгүй ч гэсэн яриа гаргаж байна…
-Тийм зүйл огт байхгүй. Ийм үлгэр зохиож ярихаа болиоч ээ. Чингэс бондын хөрөнгийг тодорхой төслүүдэд зарцуулаад үлдсэн мөнгө нь Хөгжлийн банкинд байгаа. Чингэс бондын мөнгийг бүгдийг нь арилжааны банкинд байршуулчихсан. Энэ мөнгийг ямар нэгэн байдлаар хөдөлгөөнтэй байлгахгүй зүгээр л хадгалаад байж болохгүй биз дээ. Тэгэхгүй бол хүүг нь хэн төлөх юм.  Арилжааны банкинд байршуулаад төсөл арга хэмжээнд зарцуулах болохоороо  авч өгөөд л байгаа шүү дээ.  
-888 төсөл юу болж байгаа вэ?
-579 жижиг төслийг нь жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих сангийн журмаар явуулахаар болсон. Ажлыг нь хурдан явуулахын тулд ингэж зохион байгуулсан. Том төслүүдийн хувьд мөн л ажил нь эхнээсээ урагштай байна. Сая гэхэд л цементийн үйлдвэрүүдийн санхүүжилтийг шийдлээ.  Одоо төмөрлөгийн үйлдвэрүүд гэх мэтээр төслүүдийг урагш нь явуулна.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ