Author: Ягааны Мөнгөнцэцэг

УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь АН-ын бүлгийн дарга Д.Эрдэнэбаттай
ярилцлаа.

  ШИНЭЧЛЭЛ ХИЙХИЙН ТУЛД ХУУЧИН АРГА БАРИЛААР ЯВМААРГҮЙ
БАЙНА

  -Төсөв баталчихсан учраас УИХ-ын гишүү­дийн санаа амарчихаа
юу даа. Сүүлийн үед чуулган, байнгын хо­роонд суух гишүүдийн идэвх буурч,
хэлэлцэх асуудалгүй учраас хой­шиллоо гэх зүйлүүд сонсогдож байна?

-Гишүүдийн ирц бүр­дэхгүй байна гэдэг асууд­лаар их
улстөрждөг болж. Төрийн ордонд 50 гаруй гишүүн ажилдаа ирж бай­гаа. Тэгэхээр
ирц хан­галттай гэсэн үг. Ердөө арав гаруй гишүүн гадаа­дад томилолтоор явсан.

-Тэгвэл ирц яагаад бүрдэхгүй байгаа юм бэ. Танай намын нэ­лээд
гишүүн гадаадад явсан байна лээ?

-Мэдээж хэрэг
төсөв батлахын тулд УИХ үнэ­хээр ачаалалтай ажилла­сан. Гэхдээ үүнээс болоод
хуралдаа суухгүй байгаа юм биш.  Энэ
парламен­тад олонхийг бүрдүүлж байгаа гишүүдээс 30 га­руй хүн хуралдаа суухад
бэлэн. Цөөнхийн бүлгээс  арваад гишүүн
бэлэн. Асуудал юунд байна гэд­гийг аваад үзье. Одоо хэлэлцэж байгаа хуулийн
төслүүд дээр байр суу­рийн зөрчилдөөн бий уч­раас л тэр. Зарим  хуулиу­дад хандаж байгаа олон­хи болон
цөөнхийн ханд­лага өөр байна. Шууд хэлбэл Ардын нам отон тоглолт хийгээд байна.
Сүүлийн үед Ардын на­мын­хан сөрөг хүчин гэхээ­сээ илүү отон тоглогчид болж
хувирсан. Тэд “Олон­хийн ирц хүрэхгүй бол бид хуралдаа суух­гүй” гэсэн юм яриад
сууж байна. Бид улс орны хөгжлийг урагш нь явуу­лах юмсан гэж зүтгээд байдаг.
Энэ төрд үнэмлэ­хүй биш ч гэлээ олонхи 
болсныхоо хувьд “Шу­дар­га ёс” эвсэлтэй хам­тарч Засгийн газраа бай­гуулж,
шинэчлэл хийхээр зорьж явна. Энэ шинэч­лэлийг хийхийн тулд хуу­чир­сан арга
барилаар явмааргүй байна. Тий­мээс бид бодлогын цоо шинэ замыг сонгож, түү­гээрээ
ажлаа ахиулахыг хичээж байна. Гэвч харам­салтай нь энэ замд Ардын намынхан саад
болж, улс орныг хөгжүү­лэхийн эсрэг зогсч байна гэж ойлгогдож байгаа.

 -Та нар юун дээр зөр­­чилдөөд, санаа ний­лэхгүй гацаанд оруул­чихаад
байгаа юм бэ?

 -Ашигт малтмалын тухай
хуулиас Түгээмэл тархацтай ашигт малт­мал, Алтны ил тод байд­лыг бүрдүүлэх
тухай хуу­лийн төслийг салгаад, тусад нь баталъя гэхээр  зөрчилдөөн үүсчихээд байна. Бусад орны жиш­гийг
харахад элс хайрга­тай холбоотой асуудлууд Ашигт малтмалын хууль­даа байдаггүй.
Алт, мөн­гө, үнэт металлыг хадга­лах, худалдаалах асуу­дал нь ч тусдаа хуулиар
зохицуулагдсан байдаг. Тэгвэл манайд үгүй. Үүнээс болоод байр суурь, үзэл
бодлын зөр­чилдөөн үүссэн. Тэглээ гээд бид шинэчлэх алх­маасаа ухрахгүй.

-Хэн хэн нь буулт хийхгүй бол 
гацаа үр­гэлжилсээр улсын ажил орхигдох байх даа?

-Тэгвэл Монгол Улсыг ядуу байлгах сонирхол хаанаас, хэнээс
гараад байгаа юм. Бид яагаад өнөөдрийг хүртэл ийм ядуу байсаар байгаа юм бэ.
Яагаад гэвэл  зөвхөн намынхаа болон
хувийн эрх ашгаа дээдэлсэн энэ популист үйлдлүүд Мон­гол Улсын эдийн засагт гай
чирч байна. Үүнээс татгалзах цаг нь болсон. Урд, хойд хоёр хөршөө хар.
Хятад гэхэд алтны татвар нь хоёр, ОХУ-ын алтны татвар дөрвөн хувь байна. Гэтэл
манай алт­ны татвар арван хувь. Хоёр хөршийн алтны нөөц мянга мянган тон­ноор
хэмжигдэж байхад манай алтны нөөц ердөө 
таван тонн хүрэхгүй бай­на. Монголын алт нь бүгд гадагшаа урсаад гарч
байна. Ийм байхад хуу­лиа өөрчлөхгүй гээд яах юм. Монгол Улс үнэ цэнэ­тэй байж
ядуурлаас гар­на. Үнэ цэнэтэй байхын тулд газар доорхи  эрдэ­нээ өөрийнхөө авдарт хадгалж, түүгээрээ
дам­жуулан  валютын нөөцөө
нэмэгдүүлдэг  байх ёстой. Ингэж байж
хөгжлийн тухай ярина. 

-Алтны татварыг 2.5 болгосноор үнэхээр Монголбанкинд тушаах
алтны нөөц нэмэгдэх үү. Хүмүүс олборлосон алтаа Монголбанк руу бариад гүйгээд
байна гэсэн баталгаа нь юундаа байна…

-Нэмэгдэнэ гэдэгт ит­гэлтэй байна. Хэн ч гэсэн аль татвар
багатай газ­раа алтаа тушаана. Алт­ны  ил
тод худалдааны хуулийн төсөлд алтаа зөвхөн Монголбанкинд тушаасан тохиолдолд
татварыг 2.5 болгоё гэж байгаа юм. Оюутолгой бол тав юм билээ. Оюу толгой
Монголбанкинд алтаа тушаасан тохиол­долд хөнгөлөлт эдэлнэ. Тиймээс хуулиа
батлаад алтаа авах нь чухал. Хэрэв Оюутолгой үнэхээр ашгийн төлөө байгуул­лага
юм бол татварынхаа зөрүүг тооцоод алтаа тушаана биз.

-Гэхдээ хамгийн сүү­лийн мэдээгээр та­най бүлэг алтны тат­варыг
таван хувь бол­гох дээр тогтсон байна лээ?

-Харин тэгсэн байна. Таван хувь болголоо гэ­хэд хөрш орнуудын
тат­варын хэмжээнээс да­хиад л их болчихож бай­гаа юм. Энэ нь нутагтаа алтаа
аваад үлдэх батал­гаа болох уу, үгүй юу гэдэг нь эргэлзээтэй. Тиймээс Засгийн
газраас анх оруулж ирсэн саналыг нь хэвээр хадгалах нь зөв гэж бодож байна.
Гэвч хэлэлцүүлгийн явцад асуу­дал яаж эргэхийг мэдэхгүй.

-Алтны татварыг 2.5 болгосноор Оюу толгойг хөнгөлж чөлөөлөх
нь  гэдэг хардлага Ардын намд байгаа л
даа?

-Энэ нь хэнд ашигтай юм. Оюу толгойн 1800 тонн  алт Монголд үлдэх нь бидэнд ашигтай юм уу,
үгүй юм уу. Ийм л эрх ашгийг бодож байгаа бо­лохоос Оюу толгойд ямар нэгэн
байдлаар хөнгө­лөлт үзүүлэх гээд улай­раад байгаа юм огт алга.  Ер нь ч уул уурхайн ком­па­ниудаас хамаарал­тай­гаар
хуулиа баталж бо­лохгүй. Дотооддоо ямар хууль гаргах нь Монголын л
асуудал.  Үүнийг улс төр болгоод, шахалт
үзүү­лээд ч хэрэггүй. Оюу тол­гой алтаа тушаахдаа та­ван хувийн татвар төлдөг.
Гэтэл үүнийг нь 2.5 бол­гож хөнгөлөх нь гэдэг зүй­лийг л Ардын намынхан яриад
байгаа. Ийм юм гэж юу байхав дээ.

-МАН-ынхан энэ хуу­лийг Оюу толгойтой хол­бож хардаад байгаа
учраас танай бүлэг аргаа барахдаа 2.5 биш таван хувь болгохоор болсон юм биш
үү. Нэ­гэнт л Оюу толгой таван хувийн татвар төлдөг учраас одоо маргах зүйлгүй
байх…

-Мэдэхгүй юм. Миний хувьд Засгийн газраас оруулсан саналыг нь
дэмжиж байгаа. Аливаа асуудлыг шинэчилье гэвэл бодит байдлаа улс төр, сэтгэлийн
хөөрөлгүй­гээр харах ёстой. Сүүлийн жилүүдэд алтны нөөц  эрс багасч, валютын нөөц хомсдсон. Тэгэхээр
мон­гол төгрөгийн үнэ цэнэ газарт унахгүй гээд яа­хав.  Байдал ийм болчи­хоод байхад МАН-ынхан “Та
нар валютын хан­шийг унагалаа” гэх. Тэгвэл алт болон валютаа Мон­гол­доо
цуглуулж, энэ байд­лыг засъя гэхээр “үгүй” гэх. Төсвөө хэм­нээд, орлогоо нэмэг­дүүлж,  эдийн засгаа тэлье гэхэд ч үгүй гэсэн хэрнээ
“цалин нэм” гээд дайрах. Сөрөг хүчин нь ийм хоёр гартай байж болох уу. Өөдрөг
улс орнууд эдийн засгийн бололцоондоо тулгуур­лаж, гадаадаас хүү бага­тай, урт
хугацааны зээл авъя гэдэг байх ёстой. Гагцхүү авсан мөнгөө юунд зарцуулах вэ
гэдэг дээр УИХ, Засгийн газрын  ухаалаг
хандлага чухал. Гэвч Монгол Улс зээл авах эрхээ сөрөг хүчний бойкотоос болж хяз­гаар­луулчихсан.
Өчнөөн бү­тээн байгуулалтууд хү­лээг­дэж байдаг.  Үнэхээр Ардын намынхны энэ үйлдэл улс орны
эрх ашгийн төлөө мөн үү гэдэгт эргэлзэж байна.

МОНГОЛОО ҮНЭ ЦЭНЭТЭЙ, ӨМЧТЭЙ БОЛГОХ БОЛОМЖ НЬ ЗЭЭЛ
ГЭЖ ХАРЖ БАЙНА

-МАН-ыг отон тог­лол­тоос нь гаргачихаж болдоггүй юм уу. Юун
төлөө олонхи билээ. Үнэхээр улс орны эрх ашгийн төлөө шийдвэр гаргах гээд
байгаа юм бол олонхиороо асууд­лаа шийдээд, ажлаа ахиулж болдоггүй юм уу.
Тэртэй тэргүй МАН-ын суудлын тоо цөөхөн шүү дээ?

-Бид ирцээ бүрдүү­лээд олонхи болоод асууд­лаа шийдээд явчи­хаж
болно. Хамгийн гол нь сөрөг хүчиндээ энэ бүхнийг ойлгуулахыг хү­сээд байгаа юм.
Цөөнхөө сонсч, уян хатан бодло­гоор төрөө авч явах хүсэл тэмүүлэл бидэнд өндөр
байна. Гэвч тэдэнд хүсэл алга. Зөвхөн намынхаа эрх ашгийг бодож байна.
Бүгдээрээ хамтраад улс орныхоо эрх ашгийн төлөө ажил хийе гэхээр “Та нар яагаад
татвар хөнгөлөх гээд байна. Хаа­наас нь мөнгө унагаах нь уу” гэх мэтээр хуучин
сэт­гэхүйгээрээ хардаж бай­на. Өнгөрсөн хугацаанд Оюу толгойн хөрөнгө оруу­лалт
Монгол Улсын эдийн засгийг  огцом өсгө­сөн
нь үнэн. Гэхдээ үндэс­ний аюулгүй байдлаа бид заавал тооцох ёстой. Аливаа
этгээд хөрөнгө оруулна гэдэг бол Мон­голд байршуулсан өм­чөө­рөө дамжуулж, захи­ран
зарцуулж, хараат болгоно гэсэн үг. Дотоод­доо алт, валютын нөөц­тэй байх
нь  манайд ашиг­тай. Дээрээс нь бид зээ­лээс
айх хэрэггүй. Гут­ранги үзэлтнүүд зээлийг “Хойч үедээ үлдээж бай­гаа өр” гэж
ярьдаг.  Мон­голын ирээдүйн төлөө гэх
нэрээр өнөөдрийн бо­ломжийг сүйтгэж болох­гүй. Өнөөдрийн боломж байхгүй болох
юм бол ирээдүйн талаар ярих ч шаардлага байхгүй бол­но. Тиймээс бид
зээлийг  Монголоо үнэ цэнэтэй болгох,
иргэдээ өмчтэй байлгах, баялаг бүтээгч­тэй болгох, дэд бүтцээ хөгжүүлэх,
үндэсний үйлд­вэрүүдтэй болох боломж гэж 
харж байна. Энэ нь бидний ирээдүйн хөгжлийн суурь нь юм. Харах өнцгийн
асар том ялгаа энд л байна. Ямар ч бизнес зээлээр босдог гэдгийг бизнес
эрхэлдэг хүн бүхэн мэднэ. Ингэж бий болгосон ашгаасаа зээлээ эргүүлж төлдөг.
Зээлээр бий болсон зүйл нь өөрийнх нь өмч болон үлддэг. Тиймээс Монго­лын өмч
Монголдоо үл­дэх  гарц нь урт хугацаа­ны
хүү багатай зээл. Гадаадын шууд хөрөнгө 
оруулалт бол гадаадынх л шүү дээ. 
Оюу толгойн гуравны хоёр нь бидний өмч биш болчихсон. Ийм байдлаар
бидний биш өмчүүд Монголоор нэг тарах юм бол Монгол Улс юу болж хувирах юм.
Тэгэхээр юундаа эхэлж ач холбогдол өгөх вэ гэдгээ олон талаас нь бодож,
анхаарах хэрэгтэй. 

-Оюу толгой Монго­лын өмч биш гэж хэл­лээ гээд маргаашнаас
таныг балбаад эхлэх байх даа?

-Яалт ч үгүй манайх 34, Рио тинто 66 хувийг эзэмшдэг нь үнэн
биз дээ.  Хэн үүнтэй зөрөлдөх юм. Харин
зэсийн үйлдвэрээ хөнгөлөлттэй зээлээр ба­риад, төр хувийн хэвш­лийн­хээ
түншлэлийг оруу­лаад явъя. Эцэст нь энэ үйлдвэр Монголын өмч болоод
үлдэнэ.  Үүнийг хийж чадахгүй юм бол улс
гэж байгаад яах юм бэ. Харамсалтай нь өнөөдөр бид үүнийг хийж чадахгүй байна.

-Таны энэ үгнүүд та­таж ядаж байгаа гадаад хөрөнгө оруулалтыг
үр­гээчих юм биш биз дээ?

-Гадаадын хөрөнгө 
оруулалт хэрэггүй гэж яриагүй. 
Гадаадын хө­рөн­гө оруулалт, зээл хоёрыг зэрэг л авч явах ёстой.  Гадаадын хөрөнгө оруулалт ашигтай биз­нест
өөрөө ороод ирнэ. Тэгээд ч хөрөнгө оруулал­тын орчныг сайжруулах хууль гарсан.
Энэ хуулийг намайг хэллээ гээд нураа­на гэж байхгүй. Эрсдэл юундаа байна
гэдгийг л тайлбарлаж байна. Га­даа­дын хөрөнгө оруу­лалт уул уурхайн салбарт
давамгайлж орж ирнэ. Учир нь уул уурхай, эрдэс баялаг бол дэлхий ний­тийн үнэ
цэнэтэй бизнес.  Тиймээс гадаадын хөрөн­гө
оруулалт манай баялагт эзэн суух юм бол Үндэсний аюулгүй бай­дал юу болох билээ
гэд­гээ давхар бодолцох ёс­той. Хэрэв гадны хөрөнгө оруулалтыг татвал Мон­гол
Улсын эзэмших хувь нь ахиу байх ёстой. Төрийн оролцооны эдийн засгийн боломж,
компани, хувь хүмүүсийн эдийн засгийн чадавхи дээр тулгуурлаж хийнэ. Тэгэхээр
бид эхлээд  өөрсдийгөө чадавхитай болгох
шаардлагатай. Тухайлбал, “Эрдэнэт” үйлд­вэрийн хувь эзэм­шил 51:49 байгаа нь
болж байна. Монгол Улс 51 хувийг эзэмшдэг. Тийм ч учраас олон жил Монгол Улсыг
тэжээлээ шүү дээ.

-Гэхдээ төрийн мэд­лийн хувь нэмэгдээд ирэхээрээ авлига, хүнд
суртал үүрлэж, ажил нь ахидаггүй дампуурдаг жишээ олон байна шүү дээ, Оюу
толгой, Таван толгойгоос эхлээд. Тэгэ­хээр уул уурхайн салбарыг  хувийн хэвш­лийнхэнд даатгачих хэрэгтэй юм
биш үү?

-Нэг зүйлийг бодмоор юм билээ. Үндсэн хуульд газар доорхи
баялаг ард түмний өмч гээд заачих­сан. Ард түмний өмч гэдэг нь Төрийн мэдэлд
байна гэсэн үг. Гэсэн ч Эрдэс баялгийн талаар төрөөс баримтлах бодлогыг бо­ловсруулахдаа
уул уур­хайн салбарт хувийн хэвш­лийг түлхүү оруулна гээд тусгачихсан. Мэдээж
хэрэг нэг хэсэг нь хувийн хэвшилд очих ёстой. Нөгөө хэсэг нь төрийн оролцоо
давуу байх хэрэг­тэй гэж үзэж байна. 
Миний бодлоор төрийн оролцоог огт орхигдуулж болохгүй. Төрийн орол­цоо
байна гэдэг нь  ард түмний өмчийг төр
төлөөлж хийнэ гэсэн утга. Нөгөөтэйгүүр хувийн хэвшил ч энэ салбарт  орох ёстой. Гэхдээ үндэс­ний аюулгүй байдалд
яаж нөлөөлөх вэ гэдгийг давхар заавал тооцох хэрэгтэй.

-Эрдэс баялгийн сал­барт төрөөс баримт­лах бодлогоо баталсны
дараа уулс уурхайн сал­барын бусад хуу­лиу­даа гаргая гэдэг зүй­лийг МАН-ынхан
яриад байгаа?

-Монгол бодлогогүй явж ирж. Нэг салба­рын­хаа бодлогыг
цэгцлээд гаргачихъя гэхээр ухаан­тай хүмүүс гарч ирээд байх юм. Төрөөс баримт­лах
эрдэс баялгийн бод­логыг Засгийн газар оруулж ирлээ. Цаашид гаргах олон бодлого
бай­гаа. Тухайлбал, боловс­рол шинжлэх ухааны тө­рөөс баримтлах  бодлого гэж бий. Энэ яригдаж бай­гаа баримт
бичгүүд Мон­гол Улсын бодлого боло­хоос хэн нэгний лобби­гоор батлагдах бодлого
биш.

-Гацаа хэзээ арилж, хэдийд хуулиудаа батлах бол?

-Хуулийн төслүүдийг энэ чуулганаар баталж дуусгана.

ДЭЛХИЙН УЛС УТААНААСАА “АРДЧИЛСАН” АРГААР САЛЖ
БАЙГААГҮЙ

-Улаанбаатарын утаа­ны асуудал өвөл болохоор л яригдаж эхэл­дэг.
Энэ жил өмнөх жилүүдийнхээс харь­цангуй их байна гэж ярих боллоо. Утааг арилгах
талаар ямар бодлого барьж ажиллах вэ?

Бид Улаанбаатарын утааг багасгая гэж олон жил ярилаа. Өвөл
боло­хоор улстөржиж, эрх бариг­чид руугаа дайрдаг.  Үнэндээ Улаанбаатар хот хуаран болсон. Мон­голын
хүн амын 50 хувь энд шигдсэн. Улаан­баа­тарыг хот болгоё гэвэл үнэ цэнтэй,
зохион бай­гуу­лалттай хатуу төлөв­лөлттэй хот байх ёстой. Хотын иргэд
хариуцлага хүлээдэг байх ёстой. Бо­лох­гүй байгаа зарим асууд­лыг хуулиар зохи­цуулах
хэрэгтэй. Дэлхийн түүхэнд ямар ч улс хотын утаанаасаа салахдаа “ард­чилсан”
аргаар ший­дэж байгаагүй. Үүнийг хуулийн аргаар шийдсэн байдаг.

-Яаж?

-Английн Лондон хот яндангаас гарч буй утаа­ны хорт хийг
багасгах хяналтыг чангасгаж ян­дан­гуудыг хааж байсан. Гэхдээ үүнийг авч хэ­рэг­жүүлэхийн
тулд урьд­чил­сан нөхцөлийг нь төрөөс хангах үүрэгтэй. “Нийс­лэлийн цэвэр
агаарын тухай хууль”-ийг боловс­руу­лах, нүүрснээс хий боловсруулах үйлдвэ­рийг
зээлээр барих  ёстой. Үүнээс гадна
бид  автомашины дугуйны су­далгаа гар­гуулж
байгаа. Монголд импортоор ирж буй хэдэн хувь шинэ, хэдэн хувь хуучин дугуй
байгаа эсэхийг судалгаа явуулж байна. Тэдний хог хаягдлын асуудлыг хэр­хэн
шийдвэрлэж байгаа талаар судалгаа явуулж байна. Ихэнх нь зууханд  түлэгдэж байна гэсэн мэдээлэл байдаг. Бид
манай гэр л дулаан бай­вал боллоо гэж боддог. Яг үнэндээ хүний эрх гэдэг чинь
бусдын амьд явах эрүүл амьдрах эрхээр хязгаарлагддаг юм. Үүнийг ойлгох цаг
болсон. Тиймээс нэн түрүүнд ду­гуй шатааж байгаа зуух­ны янданг хориглох ёс­той.
Олон жил зуух тараа­лаа үр дүн нь хаана бай­на. Тиймээс бид үүнийг эрхзүй,
эдийн засаг, үйлд­вэрийн орчинд нь шинээр судалж, цаашид шийдэх хэрэгтэй.

-Юу юугүй янданг нь буулгах харгис бодлого биш үү. Хүмүү­сийг
хөлдөж үх гэлтэй нь биш?

-Тийм учраас нүүрснээс хий боловсруулах үйлдвэрийг Бага­нуурт
барьж, Улаанбаатар руу хийн хоолой татах ажлыг гурван жилийн дотор Засгийн
газар хийх ёстой. Үүний дараа Улаанбаатарт айлуудын янданг шат дараатай
буулгана. Ингэж байж бид энэ утааны асуудлыг шийднэ. Тиймээс үүнийг шахаж хийх
ёстой ажлын эхэнд тавьж байгаа юм. Ерөнхий сайд Хятад улс руу айл­чилж ирсэн үр
дүнтэй ажлын эхний нэг дохио нь гэж ч харж байна. Янданг цэгцэлсний
дараа гэр хо­рооллыг халаах олон арга байна. Цахил­гаанаар халааж болно. Цахил­гаанаар
халаавал төрөөс цахил­гаа­­ны төлбөр мөнгийг нь бодло­гоор шийднэ.

-Хятад улс зээл өгье гэсэн юм уу?

-Хятад улс ганцхан зүйлийг ярьсан. Ийм эдийн засгийн үр
ашигтай төсөлд урт хугацаатай  зээл
олгоход бэлэн гэдгээ мэдэгд­чихсэн. Гэтэл бид зээл авах гэхээр хууль ДНБ-ий 40
хувиас хэтрэхгүй гээд хязгаарласан байдаг.

-Нэгэнт хөдөөнөөс хотод шил­жигсдийг одоо хааш нь явуулах вэ?

-Улаанбаатар бол  улсын
нийс­лэл. Хүн болгон энэ хотод татвараа төлөөд амьдрах ёстой. Хэрвээ татвараа
төлөхгүй, яндангүй амь­дарч чадахгүй бол зэргэлдээх татвар авдаггүй, гэртээ
чөлөөтэй амьдраад малаа хариулж болох газарт амьдарч болно. Энэ эрхийг
хаагаагүй. Тэнд харьцангуй өөр нөхцөлтэй шүү дээ. Хөдөөнийхөн хөдөөдөө сайхан
амьдрах боломж байна. Харин төрөөс аймаг сумдын шинэчлэл буюу шинэ сум төслийн
хэрэгжилтийг шуурхайлах нь чухал.

-Тэгэхээр хөдөөгийнхөн “Бид яачихсан хүмүүс юм” юм гээд
гомдоллоод унана даа. Хөдөөгөө хөгжүүлээгүй байж шууд тэгж болох уу?

-Хөдөөгийхөн сумандаа амь­дар­маар байна гэвэл дэмжье.  Хотын татварын санд цугласан мөнгөө хотоос
нүүх иргэдэд  зо­риулъя. Хөдөө очиж
амьдар тэгвэл дэмжье гэдэг бодлого. Заа­вал амьдралын түвшин нь хүрэхгүй газар
ирчихээд зүдэрч явснаас төрсөн нутагтаа хөрөнгө чинээтэй хүн шиг амьдар. Энэ
нөхцөлийг нь бүрдүүлэхийн төлөө бид ажиллаж болно. Ингэж хэлс­нийхээ төлөө маш
их улс төрийн оноо алдах болно. Гэхдээ популист алхам хиймээргүй байна.

-Хөдөөгийнхнийг хот руу оруу­лахгүй. Айлуудын өмч хураана
гэдэг чинь хуучирсан алхам юм биш үү?

-Хэн дуртай нь байшингийн буланд очиж бие засдаг, гудам­жинд
нус, цэр, хогоо хаядаг, хаа дуртай газраа архи уудаг байдал хэтэрхий бүдүүлэг
юм. Тиймээс хотод амьдрах эрхийг нь хааж байгаа биш татвараа төлөөд ха­риуц­лагатай
амьдар гэж байгаа юм. Улаанбаатарын өртөг хөдөө орон нутгийнхаас их гэдгийг тоо­цож
орж ир. Улаанбаатарт гэрээ ачиж ирэн шинээр гэр хороолол үүсгэх боломжгүй
болсон. Ийм л шаардла­гыг тавьж хотын даацыг хэмжээнд нь барьж утааг багасгая.
Ардчилал бол хариуцлага. Хариуц­лагагүй ардчиллаар арав гаруй жил явж ирлээ.
“Ардчилал хүнийг эрхийн тэнэг болгоод байна. Аав, ээждээ эрхэлж өссөн эрхийн
тэнэг хүүхэд том болоод ямар хүн болдгийг мэднэ биз дээ” гэж хэлж байсан
сонгогчийн үг маань санаанаас гардаггүй.

-Төгсгөлд нь Р.Амаржаргал гишүүний тухай асууя.  Энэ хүн яагаад ийм шийдвэр гаргах болов. Та
юу гэж бодож байна вэ?

-Р.Амаржаргал гишүүн бид хоёр дотнын найз нөхөд. Гэлээ ч энэ
шийдвэрийн тухайд байр суурь өөр байж магадгүй. Анд маань олон жил парламентад
суусан туршлагатай гишүүн мөртлөө буруу л шийдвэр гаргачих шиг санагдаад байх
юм. Тийм учраас улс төрийн талаар сайн, муу бүхнийг мэдэрч байх ёстой хүний
нэг. Р.Амаржаргал бүлгийнхээ хуралд ядаж нэг удаа орж ирээд санал бодлоо
хуваалцчихсан бол би түүний өмнө хариуцлага хүлээж болно. Р.Амаржаргал
Ардчилсан намын өмнө хариуцлага хүлээхгүй байж болно. Гэхдээ Сүхбаатар дүүргийн
сонгогч, иргэдийн өмнө “Олон зүйл  хийнэ”
гэж энэ намын нэрээр гарч ирсэн гэдгээ бодох ёстой. УИХ-д олонхи болж байгаа
хэсэг энэ улс орны шинэчлэлийн төлөө сайн, муугаар хэлүүлээд ажиллаж байна.
Мэдээж алдаа, оноо байгаа.  Тэр болгоны
тоогоор ухарч болохгүй. Засгийн эрхийг барьж буй олонхид  нэг хүн дутуу байх нь бодлогоо хэрэгжүүлэх
боломжийг алдах эрсдлийг дагуул­на. Өөрийн саналаа хуваалцаж, халуун тогоонд
орж хэлэлцэж болохгүй бол хэрэлдээд ч болов суугаасай гэж хүсч байна. Р.Амар­жаргал
гишүүний асуудлыг ирэх долоо хоногт чуулганаар хэлэл­цэнэ. Харин түүнийг энэ
хугацаанд “бодооч” гэж байгаа юм.  Энэ
улс төрд чинь гундах, сөхрөх, хүсэл биелэхгүй байх олон асуудал гардаг. Тэр
болгоныг сөрж гарах тэнхээгүй юм бол яах гэж өдий болтол  бид хамт явсан юм. Надтай ижил бодолтой олон
хүн байгаа гэж найдъя.

-Хуучин Хувьсгалт намынхан намаа шүүмжилсэн хүнийг хөө­дөг
үзэгдлийг ардчилалгүй гэж шүүмжилдэг. Тэгвэл өөрийнхөө хүсэлтээр явах гээд
байгаа хүнийг суллахгүй зуураад бай­гаа АН-ын энэ үзэгдэл ч ардчилалгүй  байдал юм биш үү?

-Хүсэхэд хясах зүйл хорвоо дээр зөндөө байдаг юм. Хэн ч бай
ямар ч нөхцөлд үнэ цэнэтэй зүйлээ­сээ салах дургүй байдаг. Би Р.Амар­жаргал
гишүүний хувийн араншингийн талаар яриагүй. Түүний энэ танхимд байх мөн чанарын
тухай илэн далангүй хэллээ.

-Р.Амаржаргалыг гомдоож дургүйг нь хүргэсэн хүн нь таныг гэж
бичигдээд байсан?

-Р.Амаржаргал гишүүн бид хоёрын хувьд бие биедээ гомдох
шалтгаан  огт байхгүй.

 

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

УИХ-ын дэд дарга Р.Гончигдоржтой
ярилцлаа.

 -Өнөөдөр ардчил­лын өдөр. Энэ өдрийн
ач холбогдлын тухай таны үгийг сонсох нь зүйн хэрэг байх? 

-2000 оны арван­хоёр­­дугаар сарын
зур­гаанд 1989 онд ардчил­сан хувьсгалыг эхлүүлж, түүнийг тайван замаар ялалтад
хүргэсэн улс тө­рийн хүчнүүд Ардчилсан нам гэдэг нэрийн дор нэгд­сэн. Тийм учраас
энэ өдрийг Монгол даяараа баяр болгон тэмдэглэн 
өнгөрүүлдэг уламжлал тогтсон. 1989 онд Мон­голын нийгэм, эдийн за­саг, улс
төрийн харил­цааг цоо шинээр, дэл­хийн хөгж­сөн болон хөгжиж буй орнуудын жишгээр
хөгжүүлэх зорилготой хэд хэдэн цуглаан зохион байгуулагдсан. Арван­хоёр­дугаар сарын
10-ны өдөр болсон  цуглаанаар Ардчилсан холбоо,
Ард­чилсан социалист, Шинэ дэвшил гэсэн гурван хө­дөл­гөөн өөр өөрийн онц­логтойгоор
байгуулагд­сан юм. Ц.Элбэгдорж, Э.Бат-Үүл, С.Зориг нарын журмын нөхөд маань МоАХ-г
байгуулсан түүх­тэй. Харин МУИС-ийн байгаль шинжлэл, мате­матик, физик, биологийн
чиглэлийн сургууль, шинжлэх ухааны бай­гуул­ла­гууд дээр ажиллаж байсан залуус  ардчил­сан социалист хөдөл­гөө­нийг байгуулахад
нь ми­ний бие оролцож байсан юм. Энэ хөдөлгөөнд 
Баа­бар,  Батбаяр, Хатанбаа­тар, Ганбаатар,
З.Энх­болд гээд нэрлээд байвал барагдахааргүй олон нө­хөд маань багтаж бай­лаа.
Энд нэр нь дурдаг­даагүй өнгөрсөн  нөхдүүд
маань гомдохгүй байх гэж найдъя. Харин эдийн зас­гийн шинэчлэлийн үзэл санааны чиглэлээр,
голдуу эдийн засагчдын байгуулсан  шинэ дэвшил
хөдөлгөөнийг манай Да.Ганболд тэргүүтнүүд байгуулж байлаа. Мэ­дээж улс төрийн ийм
том хөдөлгөөнүүд  болж хуви­рах  явцад Монголын оюут­­ны холбооны орол­цоо байсан.

Эдгээр холбоонууд байгуулагдсаны дараахь
эхний зорилго бол нэг намын удирдан чиглүү­лэх үүргээс татгалзах явдал байлаа. Тиймдээ
ч улс төрийн эдгээр хүч­нүүдийн шахалт, шаард­ла­гаар тэр үеийн АИХ БНМАУ-ын Үндсэн
хуульд өөрчлөлт оруулж,  үүний дараа Монголын
Ардчилсан нам, Мон­голын үндэсний дэвш­лийн нам, Монголын со­циалдемократ намуудыг
байгуулж, Монголд олон намын тогтолцоог бий болгох эх үндсийг тавьсан юм.  Энэ намууд 2000 онд өөрийн үнэ цэнэдээ тү­шиглэж,
эхлүүлсэн зорил­гоо тууштай төгөлдөр­жүүлэхийн төлөө нэгдсэн түүхтэй.

-Энэ намууд нэгдээ­гүй байсан бол
юу бо­лох. Нэгдсэний үр дүнд юу бий болсон гэж үздэг вэ? 

-Яах байсан бол гэ­хээ­сээ илүү яагаад
нэг­дэв, энэ хүртэл ямар сорилттой тулгарч байв гэдгийг ярих нь чухал л даа. Бид
нэгдээгүй бол өмнө нь гарч байсан ал­даа­нууд, давж чадаагүй сорилтууд үргэлжилсээр
байх байсан.

Анхны олон намын оролцоотой сонгуулиар  АИХ, Улсын бага хурал байгуулагдсан. Мөн энэ сонгуулиар
гудамжнаас тэмцдэг байсан хөдөл­гөөнүүд биш Монгол Ул­сын эрх барих дээд бай­гууллагад
төлөөлөлтэй, түүгээрээ дамжуулж  ард­чилсан
Үндсэн хуулиа батлахаас эхлээд, эдийн засаг нийгмийн ардчил­сан шинэчлэлийг хийх
бодлого тодорхойлогчид болж чадсан юм. Шинэ Үндсэн хуулиа баталсны дараахь сонгуульд
бид нэгдээгүй байсан учраас тус тусдаа оролцож бай­сан. Тэгсэн учраас зургаа­хан
суудал авсан байдаг.  1996 оны сонгуулиар
Ард­чилсан холбоо эвс­лийг байгуулж ороод УИХ-д анх удаа 50 суудал авч олонхи болж
байлаа. Гэвч намууд нэгдээгүй байсан учраас тэр он жилүүдэд олон Засгийн газар огцруулж,
төрийн тогтвортой байдлыг хан­гаагүй гэдэг зэмлэлийг ард түмнээс сонсоход хүргэсэн
шүү дээ. Үр дүнд нь олон түмний тууштай дэмжлэгийг авч чадахгүй байна гэдэг дүгнэлтэд
хүрсэн учраас,  Монголын ардчиллыг эхлүүлж
са­наачилсныхаа хувьд ард­чилсан хөгжлийн тулгуур хүчин болох хариуцлагыг өөр дээрээ
үүрч, АН гэдэг нэрийн дор нэгдэж, тө­лөвшиж чадсан. Нэг нам болсны дараа өөр өөр
намд байсан угшлаараа сонирхлын зөрчилтэй байх­гүйн бүтэц зохион байгуулалт, дүрэм
жур­муудаараа зохицуулж чадсан юм. Өөрөөр хэл­бэл, намын угшлаараа талцах зүйлгүй
болж чад­сан. Тийм ч учраас 2004, 2008, 2012 оны сонгуу­лиудад амжилттай орол­цож,
нэг хоёр жилийн дасалдлыг үл тооцвол хамтарч болон дангаа­раа засаг барих болом­жийг
бүрдүүлсээр ирлээ.

-Намын угшлын тал­цалгүй ч гэлээ
фрак­цийн хагарал АН-д бай­саар ирсэн байх. 
Үүнийгээ АН-ынхан до­тоод ардчилал ч гэж нэр­лэдэг дээ…

-Нэгдмэл нам болж төлөвшиж чадсан
шүү дээ. Намын угшлаас үүдэл­­тэй фракц бий болсон юм биш. Бүхий л үед асуудал тулгарах
бүрт түүнийг даван туу­лахын нэг хэсэг нь нэгд­дэг. Тодорхой хэсэг нь өөр байр суурьтай
сонирх­лын нэгдлүүд үүсдэг. Энэ нь шигшигдсээр эцэстээ фракц болдог байсан.  Гэхдээ энэ нь эрх мэдлийн төлөө бус, ямагт асуудлыг
зөв шийдэх үүднээс үүс­дэг байсан зүйл. Нэг үгээр АН-аа хүчтэй болгохын төлөө нэгддэг
байсныг хэлэх хэрэгтэй. Энэ бол амьд организмд болж байдаг үйл явц. Хамгийн анхны
фракц нь Алтан гадас гэж ярьцгаадаг биз дээ. Үнэн хэрэгтээ фрак­цийн нэрийг буруу
өгсөн юм.

-Ямар учиртай билээ?

-Уг нь бол хүчтэй АН-ын төлөө фракц
гэдэг нэртэй байсан. Эх орон болон Иргэний зориг нам­тай сонгуульд эвсэн орох тухай
асуудал яриг­дах үед АН-ын тодорхой хэсэг бүлэг нөхөд тэр намуудын эрхшээлд орж,
сул АН-ын төлөө явахад бэлэн болчихоод байсан. Тийм учраас хүчтэй АН-ын төлөө бидний
хэсэг нөхөд гарч ирсэн байдаг.  Харамсалтай
нь тухайн үед АН-ын байранд сул АН-ын төлөө зогсч бай­сан нөхдүүд хуралдаад бидэнд
ярилцах, хэлэл­цэх газар байгаагүй. Тий­мээс “Алтангадас” гэх хөгжлийн төлөө олон
ний­тийн байгууллагын байранд хуралддаг байлаа. Тийм учраас Ал­тангадас гээд нэрлэ­чих­сэн
юм. Бид хүчтэй АН-ын төлөө байна, аль нэг намын хавсарга байхгүй гэдэг дээр хатуу
зогсч байсан. Энэ зорилгодоо ч хүрч чадсан шүү дээ. Учир нь засгийн эрхийг МАХН-тай
хамтарч бай­гуулж, Ерөнхий сайд, УИХ-ын даргаа хоёр хоёр жилээр ээлжлэн удир­дах
гэрээ байгуулж байлаа. Тэр үед намайг “Энхсайхантай тамга бу­лаацалдсан ч” гэж ярьдаг.  Гэхдээ тэгж байж л АН-аа хүчтэй хэвээр нь авч
үлдэх боломжтой байсан юм.

-Магадгүй энэ бай­дал нөлөөлсөн
байхыг үгүйсгэхгүй. Ямар ч бай­сан АН-аас цөөнгүй хүн нүүр буруулсан байх. Ардчилсан
хувьсгалд тэмцэж явсан зам мөрийг нь мартсанд ч гомдсоноо илэрхийл­дэг нөхдүүд бишгүй.
Тэр нөхдийнхөө тухай та ямар бодолтой байдаг вэ?

-Ардчилсан хувьсгалд гар бие оролцож
явсан, одоо салаад явчихсан удирдагчид хаана байгаа юм. Жишээ нь хэнийг хэлээд байна
вэ. 

-Ерөнхий сайд асан М.Энхсайханаас
эх­лээд л ….

-Ер нь оролцогч бай­на гэдэг заавал
дарга байх албагүй шүү дээ. Зорьсон үйлдээ тууштай байгаагүй, хамт явсан нөхдүүддээ
ямар нэгэн байдлаар атаархаж, жө­төөрх­дөг. Аливаад бу­лаа­цалдах сэтгэлээр хан­даж,
тэр  гомдлоороо  салж, нийлж байгаа бол  бидний эрхэм зорилгоо болгодог байсан үнэт зүйлийг
мэдрээгүйн шинж шүү дээ. Энхсай­ханы хувьд ч ялгаагүй.  Дандаа л наанатай, цаанатай явсан. АН-ын эрх ашигт
зөрчилтэй ашиг сонирхолд хөтлөг­дөж, Эх орон намыг тү­шиг­лэсэн тодорхой хэс­гийг
фракцалж тасалж, АН-аар биш тэднээр асууд­лаа шийдүүлэх гэж байсан үед нь би шүүмж­лэлтэй
ханддаг. Тиймдээ ч түүхийн жам ёсоороо улс төрд хүчгүйдэж, явсан шүү дээ. Үүнээс
болоод дараагийн засгийн бү­рэл­дэхүүнд ч орж чадаа­гүй. Ямар нэгэн албан тушаалын
төлөө явдаг­гүй, албан тушаалд очоо­гүй гэдгээрээ гомдоллож, өмнөө тавьсан зорил­гоосоо
ухарч байгаагүй, харин ч бүтээсэн үйл хэ­рэгтээ сэтгэл ханамжтай явдаг хүмүүсийг
жинхэнэ  ардчиллын төлөө зүтгэгчид гэж хэлнэ.

-Ардчилсан хувьс­галыг эхлүүлэх
цагаас эхлээд өнөөд­рийг хүр­тэл тууштай зүтгэсэн хүн учраас та өөрөө түүх. Тэгэхээр
2000 оны арванхоёр­дугаар сарын 6-ны тэр өдөр чухам ямар про­цессууд өрнөж байсныг
дур­сахгүй юу?

-Тэр үед би Социал­демократ намын
дарга байсан. Намууд нэгдлээ гэхэд дарга нарын бүрэлдэхүүнд намуудын харьцаа ямар
байх юм,  дүрэм,  бэлгэдлийн хувьд ямар байх юм гэдэг яриаг  олон сараар үргэлжлүүл­сэн үйл явц байсан. Гэх­дээ
бид нэгдэх нь тодор­хой, энэ нь ард түмний захиалга байсан учраас гайхаад байх зүйл
бай­гаагүй. Тиймээс харилцан буулт хийж, зөвшилцөж чадсан учраас намууд бүгдээрээ
ялагч болж  чадсан агуу шийдлийг тэр өдөр
гаргасан юм. Ийм үзэгдэл  Монголын улс төрийн
түүхэнд дандаа гарч байгаасай гэж боддог. Энэ үнэ цэнийг үе үеийн залгамж халаа,
ирээдүй хойч маань  мэддэг байгаасай.

-Зөвшилцөхөд хял­бар байсан уу.
Одоогийн улс төрийн хүрээнд бол­дог зөвшилцлүү­дээс ялгарах зүйл байв уу?

-Өнөөдрийн хувьд тодорхой нэг асуудал
дээр зөвшилцөл явж бай­на шүү дээ. Тухайлбал, Алтны ил тод байдлыг бүрдүүлэх тухай
хууль ч гэдэг юм уу. Тэр үед том зорилгын төлөө, ардчи­лал, хүний эрх, эрх чөлөөг
дээдэлсэн нийгмийн эрс шинэчлэл рүү орохын төлөөх зөвшилцөл бай­сан гэдгээрээ онцлог.  Ийм том зүйл дээрх зөв­шилцөл гэдэг бол сүүдэр­тэй
газрын цас хожуу ч гэсэн хэзээ нэгэн цагт хайлдаг шиг нэг л өдөр эвээ олдог юм.
Энэ ч үүднээсээ бид зөвшил­цөж чадсан. Намын удир­дах дээд байгууллага нь ҮЗХ байна.  Таван намын даргаар ажиллаж байсан хүмүүс АН-ын
дарга болох­гүй. Намын даргыг лидер гэдэг утгаар нь биш  сайн менежер байх ёстой гэж үзсэн. Ингээд одоо­гийн
ерөнхий прокурор Дорлигжавыг даргаараа сонгож байх жишээтэй. Намын туг, бэлгэ тэмдгийг
зохиох гэж олон янзаар үзсэн. Тэрнийх нь түлхүү орох гээд байна, энэнийх нь давуу
байх гээд байна гэдэг үзэл санаанууд явж байсан нь гарцаагүй. Эцсийн мөчид хэдхэн
минутад асуудлыг ший­дэж, МҮАН-ын туг үнэхээр гоё юм байна, Социал­демократын бэлгэдэл
зөв юм байна гэж нэгдээд л  туг, бэлгэдэл
дээрээ тогтож байсан.

-АН өөрсдийгөө ард­чи­лал гэж ойлгоод
бай­на гэдэг шүүмжлэл сүү­лийн жилүүдэд өрнө­сөн. Энэ тал дээр та ямар бодолтой
явдаг вэ?

-Ардчилал гэдэг нь аль нэг нам биш
шүү дээ. Харин ардчилсан хүчин гэхээр АН гэж ойлгодог тухай хүмүүс ярьдаг. Яалт
ч үгүй энэ бол ард түмний өгсөн нэр шүү дээ. Энэ нэр нь ардчиллыг өм­чилж байгаа
агуулга биш. Ардчилсан хүчин гэдэг оноосон нэрийг АН л авч явна. Ардчилал гэдгийн
үнэ цэнэ нь хүн бүрийн оюун санаандаа өмчилж, өөрийнхөө амьдралын сайн сайхны төлөө
хэрэг­лэдэг арга хэрэгсэл юм. Өнөөдөр МАН, Шударга ёс эвслийн дүрэм журам  Ардчилсан Үндсэн хуульд нийцэж байгаа учраас ардчилсан
зарч­маар үйл ажиллагаагаа явуулдаг хүчнүүд шүү дээ. АН ардчиллыг хэзээ ч өмч гэж
үздэггүй учраас өмч­лөгч биш. 

-Ардчиллын гавьяаг өнөөдөр хэдхэн
хүн өмчлөөд байна л гэдэг. Ардчилсан хувьсгалын төлөө зүтгэсэн биднийг мартлаа гэдэг
гомдол мөнхөд л явдаг шүү дээ. Энэ тал дээр та юу хэлэх вэ? 

-Шинэ Үндсэн хуу­лиар баталгаажсан
ард­чил­сан дэглэмийнхээ төлөө зүт­гэх үүрэг хүн бүрт бий. Энд гавьяаг өмчлөх тухай
ойлголт байхгүй шүү дээ. Нэг албан тушаалд очсон нь гавьяагаа эдэлж бай­гаа хэрэг
юм уу. Үгүй шүү дээ. Ардчилсан хувьсгал бол яах аргагүй агуу их баатарлаг эр зоригийн
үйл хэрэг байсан.  Ард­чил­сан Үндсэн хууль
батал­на гэдэг ч үнэхээр том хөдөлмөр байсан. Төр үүнийг үнэлж байна. Ерөнхийлөгч
манай Бат-Үүлд баатар цол өгсөн. Бат-Үүл ч өөрөө хэлдэг. Энэ бол надад өгч байгаа
шагнал биш бид бүгдийнх гэдгийг. Надад Чингэсийн одон өгсөн нь ч адил. Эзэн Чингэсийн
байгуул­сан төрийн үргэлжлэл, тэр үеийн үзэл санаа, зарчмын залгамжийг та­сал­дуулаагүй
гэдэг үүд­нээс төлөөлөл болгон надад олгосон шагнал. Шинэ Үндсэн хууль ба­талсан
хөдөлмөрийг нь үнэлж Чимэд гуайд хөдөл­мөрийн баатар цол олгосон.  Тэгэхээр гавьяа гэдэг нь хэн нэгэнд өмч­лөгддөг
зүйл биш шүү дээ. Гэхдээ ардчилсан хувьсгалд эр зориг гар­гаад жагсч цуглаад, өлс­гөлөн
зарлах явцад орол­цоод, юу ч тохиолдож магадгүй үед зориглож явсан нөхдүүдээ бид
хэзээ ч мартаж болохгүй. Тэдний алдар гавьяа мар­­­тагдахгүй. Энэ нь гавьяа шүү
дээ. Түүнээс биш хүнээс авдаг гавьяаг нэхээд хэрэггүй л гэж бод­дог. Өнөөдөр бий
болго­чихсон энэ ардчиллын үр дүн чинь өөрөө агуу том гавьяа юм. Ардчилсан хувьсгалын
анхдагчдыг нийгмийн зүгээс харж ха­ламжлаад явах асуудал байх л хэрэгтэй. Тэднээс  Монголын ард түмэн ха­рамлахгүй байх. Ардчил­сан
хувьсгал өрнөөгүй бол өнөөдөр би ингэж явах уу, үгүй юу, тиймээс бизнесээс олсон
орло­гоо­соо хуваалцъя гэдэг бодол тээдэг л байх. Мэ­дээж хэрэг тэдний төлсөн татвараас
ардчиллын төлөө зүтгэсэн хүмүүстээ хүртээх л хэрэгтэй гэж үздэг.

-Сүүлийн үед ард­чилсан за­саг
гарлаа гэтэл эрх чөлөөг хумьж, хэн нэгний эхнэр нөхөр­тэй байх эрхийг заадаг боллоо
гэсэн шүүмжлэл өрнөж бай­на. Та ямар бодолтой байна вэ?

-Энэ бүхнийг АН-тай нааж, АН-ын бодлого
бол­гож харагдуулах гэс­ний  хэрэггүй. Ж.Батзандан
гишүүн хууль санаачилж л байна. Би ч түүнтэй санал нэгдэхгүй байгаа. АН-ын бүлэгт
ч санал нэгдэхгүй нь олонхи л байгаа шүү дээ. Энд тэнд хүмүүс баривч­лагдаж гэнэ.
Тэр болгоныг АН зохион байгуулаад бай­гаа юм биш. Төр эрх мэд­лээ хуваарилчихсан.
Гэм буруутайг нь тогтоодог институт  тусдаа
хуулиар ажлаа зохицуу­лаад явж байна. Тиймээс асуудлыг зөв хараасай. Тэгж байж буруу
юм байгаа бол эмчилж чадна шүү дээ.

-Эцэст нь Р.Амар­жаргал ги­шүүний
талаар асуухгүй өнгөрч болохгүй нь?

-Ийм үед хэрэггүй байхгүй юу. Гэхдээ
асууж болно л доо. Бидэнд ердөө үүрэг ногддог гэдгийг л ойлгох ёстой. Үүрэг  хүлээе л гэсэн бол түүнийгээ хэрэгжүүлэхийн төлөө
явах ёстой. Ингэж ойлгох юм бол Амаржаргал гишүүний талаар ямар байр суурьтай байгаа
минь ойлгогдоно.  Хэдийгээр тэр хүн гишүүнээсээ
татгалзъя  гэж байгаа боловч энэ эрх нь анх
өгөгдсөн үүргээс нь үүсч байгаа юм биш.  Олон
түмнээс авсан үүрэг энэ нь бараг  өөрийнх
нь өмчлөл биш шүү дээ. Хувь хүнийхээ хувьд 
олон эрх чөлөөнөөсөө татгалзаж  чадсан
хүн төрийн албан тушаалтан болох үүрэг хүлээдэг юм шүү дээ. Төрд ажиллаж байгаа
хүмүүс энэ зарчмаа ойлгох хэрэгтэй. Үгүй юм бол анхнаасаа үүрэг хүлээх ёсгүй байсан
байхгүй юу.

-Гэхдээ Р.Амаржаргал гишүүн АН-ын
өмч биш. Өөрөө хүсэлтээрээ явъя гээд байхад нь чөлөөлөөд өгчихөж болдоггүй юм болов
уу? 

-Өмчийн харилцааны асуудал биш шүү
дээ. Би өөр дээрээ жишээ авъя. Намайг 62-ын бүлэгт орж, МАХН-ын бүлгийн дэд дарга
бол­лоо гэдэг шүүмжлэл байнга дага­даг. Би тэнд дэд дарга болох гэж очоогүй. Хоёр
нам хамтарсан Засгийн газар байгуулчихсан бай­сан. Эвслийн бүлгээс нэг хэсэг нь
салаад явчихсан учраас УИХ-д АН-ын бүлэг байхгүй болох гээд бай­сан. Тиймээс нэгэнт
хамтарч засаг байгуулсан МАХН-ын бүлэгтэй нэгдэж  байж үүргээ хэрэгжүүлсэн. Үүнээс болж би муу нэрийг
дуул­сан, элдвээр хэлүүлсэн. Гэхдээ тэр нь надад хамаагүй. Анхнаасаа хүлээгээд авчихсан
үүргийнхээ дагуу хийх ёстой зүйлээ л хийсэн. Ард түмэн “Санаа бодолд нь ний­цэхгүй,
зөрүүтэй юм хийгээд байгаа бол өөрийнхөө санаа бодлыг зэрэг­цүүлээд  тавь” гэдэг л зүйлийг хэлдэг болохоос гэдэргээ
харж суугаад, тэр ажлыг нь хаяарай гэж явуулаагүй шүү дээ. Хэрэв гишүү­дийн өмчийн
эзнийг хайгаад байгаа бол тэр нь сонгогчид шүү дээ. Ингэж сонгогчдод өмчлүүлэхэд
нь зуучилсан хүчин нь АН.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Сүүлийн үеийн залуу гишүү­дийн санаачилж
бай­гаа хуулийн төслүүд нэг л эргэлзээ төрүүлээд байна. Ямар нэгэн хүнд муу санаж,
өс өвөртөлж яваад түүнийгээ  хууль болгон
санаачлаад байна уу гэдэг хар төрлөө.  Ах,
дүү хамаатан садан нь биз­нес хийх гээд чадалгүй шахагд­санд нь шаралх­сан­даа бизнес
эрхлэгчдийг хав­чих, эд, хөрөнгө тусгай зөв­шөөр­лийг нь хураах хуулийн төсөл боловсруулчихав
уу гэмээр.  Хүргэнээ үзэн ядаж, хүлээн зөвшөөрдөггүй
хадам ах гадаад эхнэр, нөхөртэй байхыг эсэргүүцсэн хууль санаачилчихав уу гэлтэй.
Насаараа түрээслэгч хийж, үр хүүхдүүдээ хөлийг нь дөрөөнд, гарыг нь ганзаганд хүргэсэн
аав, ээжийнхээ ачийг хариулах гэсэндээ түрээс­лэгчдийн эрх ашгийг өмгөөлж, хамгаалах
хууль оруулж ирж ч байх шиг. Алдарт нийтлэлчидтэй барь­цаж, тэднийг дагаж, бичсэн
зүйлээ сонинд тавина гэхэд нь зөвшөөрөөгүй учраас “эзэд редакциа мэдэх эрхгүй” гэсэн
хууль санаачилчих шиг болсон.  Оросуудад хулхи­дуулж,
тэдэнд шахуулсандаа хорсож, гэнэтийн ашгийн тат­варын хууль гаргасан байх. Уул уурхайд
орж чадаагүй шарандаа энэ салбарыг устгах төсөл бэлтгүүлж ч суух шиг. Гэх жишгээр
УИХ-ын гишүүдийн өвөртөлж явсан өс нь төрийн хууль болон хэл­бэржиж эхлэх нь. Популистуу­дын
тарьсан энэ гай сүүлийн нэг жил улсад орж ирэх ёстой байсан 2.5 их наяд төгрөгийн
орлогыг тасалдуулсан. Үүнийг Ерөнхийлөгч Ц.Элбэг­дорж популизмын өртөг хэмээн нэрлэсэн
байгаа.

Ингээд зогсоогүй. Попу­лис­туудын
санаачлаад байгаа хуулийн төслүүд хам­гийн хорлонтой нь ардчилалд  итгэх иргэдийн итгэлийг сааруулж байна. Хүний
ямар эхнэр, нөхөртэй байхыг заа­даг, эд хөрөнгийг нь хураадаг, баялаг бүтээгчдийг
үзэн ядаж, хавчин гадуурхдаг,  өмчтэй байхыг
эсэргүүцдэг байдлыг ардчилал гэдэг юм байна хэмээн хүмүүс ойлгодог бол­лоо. Өчигдөр
гудамжинд явж байсан нөхдүүд өнөөдөр парламентад орж ирээд сэтгэл­дээ буглуулж,  шүд араан­даа зууж явсан өс хонзонгоо хууль болгохоор
зүтгэдэг болсны үр дүн нь энэ. Тийм учраас тэднийг унтаад босоод ирэхдээ  ямар хууль санаачлах  бол гэхээс ард түмэн айдаг болсон байна. Энэ нь
УИХ-ын үйл ажилла­гааг иргэдэд хараар ойлгуулж эхэллээ. Тэгэхээр  УИХ асуу­далд дүгнэлт хийж, үйл ажиллагаандаа
өөрчлөлт оруулах цаг болжээ.

Өөрөөр хэлбэл, нэг гишүүн хууль санаачлах
эрх­тэй байдаг зарчмыг өөр­чилье.  Ядаж арван
гишүүн нийлж байж аливаа хууль санаачлах эрхтэй болмоор байна.  Бодож, санасан хууль нь хүний эрхэнд нийцэж байна
уу, үгүй юу гэдгийг хянаж нягталж байж баараг­гүй болсон төслөө өргөн барь­даг баймаар
байна. Хууль санаачлах эрхтэй Ерөн­хийлөгч, Засгийн газар ч үүнийг бодох хэрэгтэй.
Ингэж оруулж ирсэн хуулийг нь Хүний эрхийн комисс, УИХ-ын даргын дэргэдэх зөвлөл
өөр юу байдаг юм шаард­ла­гатай гэсэн газрууд нь шат дараалалтайгаар сайтар авч
хэлэлцээд болно гэсэн тохиолдолд УИХ-аар хэлэл­цэх эсэхийг нь шийддэг болъё.  Аливаа хуулийг боловсруулахдаа иргэдийн саналыг
авч, хэлсэн ярьсныг нь тусгана гэдэг Ерөнхий­лөгчийн хэлээд байгаа зарчмыг аль ч
хуулинд ягштал биелүүлье.  Хууль санаачлах
эрхийг ийм маягаар хүнд сурталтай болгохгүй бол УИХ-ын гишүүдийн өвөртөлж яваа өс
хонзон нь хууль болж хэрэгжих гээд байна. Худалч хүнд өнөөдөр хэвлэлээр шүүмжлүүлсэн
гишүүн маргааш нь хариу барьж,  өс хонзонгийн
хууль санаач­лаад бариад гүйж байж мэдэхээр болчихжээ.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

-МОНГОЛ-ОРОСЫН ЗАСГИЙН ГАЗАР ХООРОНДЫН КОМИССЫН ХУРАЛДААНААР ЮУ ЯРИВ-

Монгол-Оросын Зас­гийн газар хоорондын
комиссын хуралдаан жил бүр болдог уламжлалтай. Энэ хуралдаанаар хоёр орны хамтын
ажилла­гаа­ны хүрээнд олон чухал асуудлыг шийдвэрлэж тохиролцдог. Энэ яриа хэлэлцээрүүдийг
хоёр улсын Засгийн газар ажил хэрэг болгодог уч­раас ихээхэн ач холбог­долтой байдаг.
Тэгвэл энэ удаа 17 дугаар хурал­даан ОХУ-ын нийслэл Москва хотод болсон юм.

Монгол талын комис­сыг Шадар сайд Д.Тэр­бишдагва ахалж явсан
бол багт нь Эрчим хүчний дэд сайд Д.Доржпүрэв, Уул уурхайн дэд сайд О.Эрдэнэбулган,
Гадаад харилцааны дэд сайд Д.Ганхуяг, Эдийн засгийн хөгжлийн яам болон Зам тээврийн
яам гээд манай гол яамны нөхдүүд багт­сан байлаа. Тэд Москвад очсон даруйдаа тус
тусын ажлын хэсгийнхээ шуга­маар хэлэлцээрүүдээ хий­сэн юм. Нээлттэй бус энэхүү
хэлэлцээрүүд ам­жилттай болж, олон жи­лийн турш хуримтлагдаж, гацаж ирсэн асуудлуудыг
шийдэж чадсан гэдэг су­раг сонсогдохоос цааш­гүй байлаа.

Тиймээс ч энэ хооронд  хүмүү­сийн дунд амнаас ам дамжсан дам ярианууд
хөвөрсөөр байсан билээ. Тухайлбал, ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путины Монголд хандах ханд­лага
таагүй болчихсон. Монголоос ирсэн хэнийг ч хүлээн авахыг хүсдэггүй. Ийм байдалд
хүргэсэн хүн нь Ерөнхий сайд асан С.Баяр юм гэнэ лээ. Тэр ОХУ-д Монгол Улсыг төлөөлж
Элчин сайдаар суух хугацаандаа их өрийн асуу­дал дээр Ерөнхий сайд байсан М.Касяновтой
хуйвалдсан учраас В.Путин дургүй болсон. Влади­востокт болсон нэгэн хурал дээр Оросын
төрийн тэргүүн “Монголын нөгөө юүлэгч нөхөр чинь хэн билээ” гэж хэлж ч байсан удаатай.
Тэр нь С.Баяр гэх мэтийн явган яриа тэнд байна. Монголын талаар таагүй сэтгэгдэл
төрүүлдэг  дараагийн нэг асуудал нь УБТЗ.
Энэ хамтарсан компанийн Монголын эзэмшлийн хувь хэмжээг нэмэгдүүлэх манайх­ны хүсэлтийг
оросууд хүлээж ав­даг­гүй. Дээрээс нь энэхүү ком­панийг шинэчилье, зөрлөг замтай
болгоё, дохиололжуулъя гэх мэт­чилэнгийн асуудлууд дээр өнөөд­рийг хүртэл хоёр улс
тохиролцож чадаагүй.  Гацаа үүсгэж байгаа
тал нь Монгол гэж оросууд хардаг учраас таагүй хандлагатай болсон ч гэх.

Өөр нэг зүйл нь мэдээж Асгатын мөнгөний
орд. Монгол Улсын стратегийн гэх тодотголтой 15-ын нэгд тооцогддог энэхүү орд нь  Монголын баруун-хойд хэсэгт ОХУ-ын Горный-Алтай
муж ба Тува Улстай хил залгаа Баян-Өлгий аймгийн Ногооннуур сумын нутагт оршдог
гэж байгаа. Ордыг 1970-аад онд нээснээс хойш өнөөг хүртэл ашиглаагүй байгаа юм.
10 мянга орчим тонн хүдэр, 3400 орчим тонн мөнгөний нөөцтэй гэдгийг нь геоло­гичид
тогтоосон байдаг юм билээ. 

Мөнгөнөөс гадна олон төрлийн ашигт
малтмалын тодорхой нөөц­тэй энэ ордыг Монгол Улс дангаа­раа эдийн засгийн эргэлтэд
оруу­лах эрхгүй гэж оросууд үздэг. Учир нь ордын тусгай зөвшөөрөл Мон­гол, Оросын
хамтарсан  компани болох “Монголросцветмет” нэгд­лийн мэдэлд байдаг.  Гэвч энэхүү тусгай зөвшөөрлийг Монгол төр мэдэлдээ
авах саналыг оросуудад тавьдаг ч бүтдэггүй. Ийм л шалт­гаанаар Асгатын мөнгөний
орд тойрсон үл ойлголцол хоёр орны харилцааг тиймхэн болгоход нөлөөлсөн ч гэх.

Ямартай ч хоёр улсын Засгийн газар
хоорондын комисс жил бол­гон энэ л улиг болсон асуудлуудыг хэлэлцээд байгаа учраас  эдгээр зүйлүүд дээр тохиролцож чад­даггүй гэдгийнх
нь баталгаа болох биз. Харин өнгөрсөн сарын 27-нд болсон Засгийн газар хоорондын
комиссын нэгдсэн хуралдаанаар олон жилийн турш шийдэгдэлгүй хуримтлагдсан асуудлуудад
ахиц гаргаж, зөвшилцөж чадлаа гэдгийг манайхан онцолж байсан юм. Мэдээж энэхүү хурал
дээр оросууд “Та нар ингээд жил болгон уул­захдаа өчнөөн зүйлүүд дээр тохироо хийгээд
явдаг мөртлөө ярьсан хэлснээсээ ерөөсөө ажил хэрэг болгодоггүй шүү. Манай улс руу
мах гаргана  гэж гэрээ хийчи­хээд махаа дутуу
нийлүүлсэн шүү” гэх мэтийн гомдлоо тавьж байлаа. Үнэхээр ч өнгөрсөн жил хийсэн хуралдаанаар
хоёр тал нийт 52 асуудал дээр тохиролцоод гарын үсэг зурсан юм байна. Гэтэл жилийн
дараа эргээд уулзтал ердөө 16-г нь манайхан ажил болгосон. Үлдсэн зүйлүүд нь хэрэг­жих
шатандаа яваа нь оросуудыг гонсойлгож, ийм гомдол хэлэхэд хүргэсэн бололтой. Хэдий
ийм ч сая болсон хуралдаанаар хоёр тал Асгатын мөнгөний орд дээр хам­тарсан үйлдвэр
байгуулахаар тохиролцлоо.  Энэ үйлдвэрээ биз­не­сийнх
нь зарчмаар ажиллуулъя, манай Төрийн өмчийн хорооны оролцоог хязгаарлаж, аль аль
талаасаа төрийн өмчит компани байгуулан ажиллахаар болсон байна.  Хэн хэнийхээ эзэмших хувь хэмжээ, хөрөнгө оруулалтын
талаар компаниудаа байгуулсан үедээ ярьж хэлэлцэхээр болжээ.

Дараагийн нэг шийдсэн асуу­дал нь
ОХУ, БНХАУ-ыг холбох  төмөр зам, авто зам,
нефтийн болон газын хоолой, эрчим хүчний шугамыг Монголын нутгаар тавьж өгөөч гэдэг
манай саналыг оросууд нааштай хүлээж авсан явдал бай­лаа. Өмнө нь Хятадад болсон
Засгийн газар хоорондын хурал­даанаар ч манай улс энэ саналыг тавьж зарчмын хувьд
дэмжүүлсэн. Энэ удаад Оросын талаас ийнхүү дэмжлэг авсан нь томоохон дэв­шил гэдгийг
Шадар сайд онцолж байсан юм.

Газрын тосны салбарт ч саяын хуралдаанаар
дэвшил гарсан. Тухайлбал, ОХУ-аас нэг сая 
тонн хүртэлх газрын тос худалдан авах, мөн түүхий газрын тосны худалдаа хийх
саналыг манай талаас тавь­сан. Түүнийг нь оросууд боломжтой гэж үзсэн. Ингэхдээ
манайд газрын тос нийлүүлэгч Роснефтийн хувьд дэлхийн зах зээлд мөрдөгдөж байгаа
суурь үнээр наймаа хийнэ гэдгээ амласан байна. Тэгэхээр өнөөдөр манайд тогтвортой
байгаа газрын тосны үнэ цаашид ч хэлбэлзэхгүй байх боломжтой гэсэн үг. 

Харин уул уурхай геологийн салбарт
хоёр улс харилцан мэдээлэл солилцохоор тохирсон юм. Учир юу гэвэл хуучин ЗХУ, БНМАУ-ын
үед хийгдэж байсан геологи хайгуул, судалгааны мате­риалууд өнөөдөр ОХУ-д хадгалаг­даж
байдаг юм байна. Үүнд Мон­голын талын хөрөнгөөр хийгдсэн ажлууд ч бий. Гэвч энэ
материа­луудыг манай улс өөрөө авч ашиг­лах боломжгүй байсаар өнөөдрийг хүрчээ.
Сая болсон хуралдаанаар эдгээр материалуудыг хоёр улсын дундын өмч байлгах, манайх
хүссэн үедээ авч ашиглах тал дээр тохиролцсон байна. Дээрээс нь олон жил дуншсан
Асгатын мөн­гөний орд дээр зөвшилцсөнийг дээр дурдсан.

Хоёр улсын Засгийн газар хоорондын
комиссын шийдсэн өөр нэг асуудал УБТЗ.  Энэхүү
хамтар­сан үйлдвэрийн дүрмийн санг 250 сая ам.доллараар нэмэгдүүлье.  Энэ мөнгөөр Улаанбаатар төмөр замыг шинэчилж,
дохиолол хол­боог сайжруулж, төмөр замын өртөөнүүдий өргөжүүлэх юм бай­на. Мөн стратегийн
хоёр замтай болгох төлөвлөгөөг гаргаж,  ТЭЗҮ-г
нь  2014 оны эхний хагаст багтаан боловсруулахаар
тохиролцлоо. 

ОХУ, БНАХАУ-ын тээврийн сайд нартай
энэ сарын 18-нд Улаанбаатар хотод уулзаж, БНХАУ-аас Монголоор дамжин Орос руу явах,
тэндээсээ буцаад Монголоор дамжин Хятад руу явах транзит төмөр замын асуудлыг ярихаар
тохирчээ. УБТЗ-ын гэрээг шинэчилж, Монголын эзэмших хувийг 51 болгох саналаа сая
манайхан Оросын талд дахиад л тавьсан байна. Чухам оросууд яаж шийдэх нь тодорхойгүй
байгаа бололтой.

Дээрээс нь авто зам, эрчим хүчний
асуудлаар нэлээд дэвшил гарч байна. Энэ бол таван шугам­наас гадна оюутнуудынхаа
тоог цөөрүүлэхгүй байх асуудлыг тави­лаа. Шинжлэх ухаан техникийн салбарт хамтарч
ажиллахаар тохир­лоо. Халх голын 75 жилийн ойг ирэх жил хамтран тэмдэглэх боломж
байна. Өндөр дээд хэмжээ­ний зочдыг урина. Урьд өмнө­хөөсөө илүү ажил хэрэгч тодорхой
асуудлууд дээр тохирч чадлаа.

Байгаль орчны салбарт  Монголын талаас Онон Балжийн тусгай хамгаалалттай
газрыг Оросын Сухомлинтэй  нийлүүлж, хоёр
улсын дархан цаазтай газар байгуулахаар боллоо. Ингэснээрээ Амар мөрний эхийг хамгаалах
үүргийг монголчууд гүйцэтгэх гэнэ. Оросын зүгээс орж ирдэг түймрийг багасгах болон
малын хулгайг зогсоох асуудал дээр оросууд дэмжлэг үзүүлж, хамтарч ажилла­хаар боллоо.
Ойн салбарын хамтын ажиллагааг сэргээж, оросуудын Сибирийн ойгоо хортон шавьжаас
салгасан туршлагыг ч нэвтрүүлэхээр болсон юм. 
Эрчим хүчний салбарт ОХУ-аас авдаг цахилгаан эрчим хүчний хэмжээг нэмэгдүүлэхээр
тохиролцлоо.  Эрчим хүчний шинэ эх үүсвэр
бий болгох тал дээр оросуудтай хамт­рах, ОХУ-д энэ салбарын мэргэ­жилтнүүдийг бэлтгэх
зэрэг зүй­лүүдийг ярьж зөвшилцсөн байна. ОХУ-ын Засгийн газрын тэтгэлгээр суралцах
монгол оюутнуудын тоог нэмэгдүүлэх бодлого барьж бай­гаа­гаа ч манайхан танилцуулжээ.

Мэдээж манай хоёр улсын худалдаа,
эдийн засгийн чиглэ­лээр хамтын ажиллагаа сүүлийн жилүүдэд хүссэн хэмжээнд яваагүй.  Монголоос Орос руу гаргадаг бараа бүтээгдэхүүн
нефтийг эс тооцвол бараг үгүй болсон гэхэд болно. Оросоос оруулж ирдэг бараа бүтээгдэхүүн
хомсдсон нь ойлгомжтой. Энэ нь статистик үзүүлэлтээр ч тодорхой харагдаж байгаа
юм. Тиймээс худалдаа эдийн засгийн хамтын ажиллагааг сайжруулах хэлэлцээрүүд ч энэ
үеэр яригдсан. Хамтарсан үйлд­вэрүүдийн үр өгөөжийг нэмэг­дүүлж, аль алиных нь төрийн
оролцоог хязгаарлаж, бизнес агуул­гаар нь 
ажиллуулах сонир­холтой байгаагаа оросууд илэр­хийлсэн байна. Эдгээр яригдсан
зүйлүүдийг ажил хэрэг болгохоор хоёр тал тохиролцож, гэрээнд гарын үсэг зуран баталгаажуулсан
юм.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

         

 

 

 

-МОНГОЛ-ОРОСЫН ЗАСГИЙН ГАЗАР ХООРОНДЫН КОМИССЫН ХУРАЛДААНААР ЮУ ЯРИВ-

Монгол-Оросын Зас­гийн газар хоорондын комиссын хуралдаан жил
бүр болдог уламжлалтай. Энэ хуралдаанаар хоёр орны хамтын ажилла­гаа­ны хүрээнд
олон чухал асуудлыг шийдвэрлэж тохиролцдог. Энэ яриа хэлэлцээрүүдийг хоёр улсын
Засгийн газар ажил хэрэг болгодог уч­раас ихээхэн ач холбог­долтой байдаг. Тэгвэл
энэ удаа 17 дугаар хурал­даан ОХУ-ын нийслэл Москва хотод болсон юм.

Монгол талын комис­сыг
Шадар сайд Д.Тэр­бишдагва ахалж явсан бол багт нь Эрчим хүчний дэд сайд Д.Доржпүрэв,
Уул уурхайн дэд сайд О.Эрдэнэбулган, Гадаад харилцааны дэд сайд Д.Ганхуяг, Эдийн
засгийн хөгжлийн яам болон Зам тээврийн яам гээд манай гол яамны нөхдүүд багт­сан
байлаа. Тэд Москвад очсон даруйдаа тус тусын ажлын хэсгийнхээ шуга­маар хэлэлцээрүүдээ
хий­сэн юм. Нээлттэй бус энэхүү хэлэлцээрүүд ам­жилттай болж, олон жи­лийн турш
хуримтлагдаж, гацаж ирсэн асуудлуудыг шийдэж чадсан гэдэг су­раг сонсогдохоос цааш­гүй
байлаа.

Тиймээс ч энэ хооронд  хүмүү­сийн
дунд амнаас ам дамжсан дам ярианууд хөвөрсөөр байсан билээ. Тухайлбал, ОХУ-ын Ерөнхийлөгч
В.Путины Монголд хандах ханд­лага таагүй болчихсон. Монголоос ирсэн хэнийг ч хүлээн
авахыг хүсдэггүй. Ийм байдалд хүргэсэн хүн нь Ерөнхий сайд асан С.Баяр юм гэнэ лээ.
Тэр ОХУ-д Монгол Улсыг төлөөлж Элчин сайдаар суух хугацаандаа их өрийн асуу­дал
дээр Ерөнхий сайд байсан М.Касяновтой хуйвалдсан учраас В.Путин дургүй болсон. Влади­востокт
болсон нэгэн хурал дээр Оросын төрийн тэргүүн “Монголын нөгөө юүлэгч нөхөр чинь
хэн билээ” гэж хэлж ч байсан удаатай. Тэр нь С.Баяр гэх мэтийн явган яриа тэнд байна.
Монголын талаар таагүй сэтгэгдэл төрүүлдэг 
дараагийн нэг асуудал нь УБТЗ. Энэ хамтарсан компанийн Монголын эзэмшлийн
хувь хэмжээг нэмэгдүүлэх манайх­ны хүсэлтийг оросууд хүлээж ав­даг­гүй. Дээрээс
нь энэхүү ком­панийг шинэчилье, зөрлөг замтай болгоё, дохиололжуулъя гэх мэт­чилэнгийн
асуудлууд дээр өнөөд­рийг хүртэл хоёр улс тохиролцож чадаагүй.  Гацаа үүсгэж байгаа тал нь Монгол гэж оросууд
хардаг учраас таагүй хандлагатай болсон ч гэх.

Өөр нэг зүйл нь мэдээж Асгатын мөнгөний орд. Монгол Улсын стратегийн
гэх тодотголтой 15-ын нэгд тооцогддог энэхүү орд нь  Монголын баруун-хойд хэсэгт ОХУ-ын Горный-Алтай
муж ба Тува Улстай хил залгаа Баян-Өлгий аймгийн Ногооннуур сумын нутагт оршдог
гэж байгаа. Ордыг 1970-аад онд нээснээс хойш өнөөг хүртэл ашиглаагүй байгаа юм.
10 мянга орчим тонн хүдэр, 3400 орчим тонн мөнгөний нөөцтэй гэдгийг нь геоло­гичид
тогтоосон байдаг юм билээ. 

Мөнгөнөөс гадна олон төрлийн ашигт малтмалын тодорхой нөөц­тэй
энэ ордыг Монгол Улс дангаа­раа эдийн засгийн эргэлтэд оруу­лах эрхгүй гэж оросууд
үздэг. Учир нь ордын тусгай зөвшөөрөл Мон­гол, Оросын хамтарсан  компани болох
“Монголросцветмет” нэгд­лийн мэдэлд байдаг. 
Гэвч энэхүү тусгай зөвшөөрлийг Монгол төр мэдэлдээ авах саналыг оросуудад
тавьдаг ч бүтдэггүй. Ийм л шалт­гаанаар Асгатын мөнгөний орд тойрсон үл ойлголцол
хоёр орны харилцааг тиймхэн болгоход нөлөөлсөн ч гэх.

Ямартай ч хоёр улсын Засгийн газар хоорондын комисс жил бол­гон
энэ л улиг болсон асуудлуудыг хэлэлцээд байгаа учраас  эдгээр зүйлүүд дээр тохиролцож чад­даггүй гэдгийнх
нь баталгаа болох биз. Харин өнгөрсөн сарын 27-нд болсон Засгийн газар хоорондын
комиссын нэгдсэн хуралдаанаар олон жилийн турш шийдэгдэлгүй хуримтлагдсан асуудлуудад
ахиц гаргаж, зөвшилцөж чадлаа гэдгийг манайхан онцолж байсан юм. Мэдээж энэхүү хурал
дээр оросууд “Та нар ингээд жил болгон уул­захдаа өчнөөн зүйлүүд дээр тохироо хийгээд
явдаг мөртлөө ярьсан хэлснээсээ ерөөсөө ажил хэрэг болгодоггүй шүү. Манай улс руу
мах гаргана  гэж гэрээ хийчи­хээд махаа дутуу
нийлүүлсэн шүү” гэх мэтийн гомдлоо тавьж байлаа. Үнэхээр ч өнгөрсөн жил хийсэн хуралдаанаар
хоёр тал нийт 52 асуудал дээр тохиролцоод гарын үсэг зурсан юм байна. Гэтэл жилийн
дараа эргээд уулзтал ердөө 16-г нь манайхан ажил болгосон. Үлдсэн зүйлүүд нь хэрэг­жих
шатандаа яваа нь оросуудыг гонсойлгож, ийм гомдол хэлэхэд хүргэсэн бололтой. Хэдий
ийм ч сая болсон хуралдаанаар хоёр тал Асгатын мөнгөний орд дээр хам­тарсан үйлдвэр
байгуулахаар тохиролцлоо.  Энэ үйлдвэрээ биз­не­сийнх
нь зарчмаар ажиллуулъя, манай Төрийн өмчийн хорооны оролцоог хязгаарлаж, аль аль
талаасаа төрийн өмчит компани байгуулан ажиллахаар болсон байна.  Хэн хэнийхээ эзэмших хувь хэмжээ, хөрөнгө оруулалтын
талаар компаниудаа байгуулсан үедээ ярьж хэлэлцэхээр болжээ.

Дараагийн нэг шийдсэн асуу­дал нь ОХУ, БНХАУ-ыг холбох  төмөр зам, авто зам, нефтийн болон газын хоолой,
эрчим хүчний шугамыг Монголын нутгаар тавьж өгөөч гэдэг манай саналыг оросууд нааштай
хүлээж авсан явдал бай­лаа. Өмнө нь Хятадад болсон Засгийн газар хоорондын хурал­даанаар
ч манай улс энэ саналыг тавьж зарчмын хувьд дэмжүүлсэн. Энэ удаад Оросын талаас
ийнхүү дэмжлэг авсан нь томоохон дэв­шил гэдгийг Шадар сайд онцолж байсан юм.

Газрын тосны салбарт ч саяын хуралдаанаар дэвшил гарсан. Тухайлбал,
ОХУ-аас нэг сая  тонн хүртэлх газрын тос худалдан
авах, мөн түүхий газрын тосны худалдаа хийх саналыг манай талаас тавь­сан. Түүнийг
нь оросууд боломжтой гэж үзсэн. Ингэхдээ манайд газрын тос нийлүүлэгч Роснефтийн
хувьд дэлхийн зах зээлд мөрдөгдөж байгаа суурь үнээр наймаа хийнэ гэдгээ амласан
байна. Тэгэхээр өнөөдөр манайд тогтвортой байгаа газрын тосны үнэ цаашид ч хэлбэлзэхгүй
байх боломжтой гэсэн үг. 

Харин уул уурхай геологийн салбарт хоёр улс харилцан мэдээлэл
солилцохоор тохирсон юм. Учир юу гэвэл хуучин ЗХУ, БНМАУ-ын үед хийгдэж байсан геологи
хайгуул, судалгааны мате­риалууд өнөөдөр ОХУ-д хадгалаг­даж байдаг юм байна. Үүнд
Мон­голын талын хөрөнгөөр хийгдсэн ажлууд ч бий. Гэвч энэ материа­луудыг манай улс
өөрөө авч ашиг­лах боломжгүй байсаар өнөөдрийг хүрчээ. Сая болсон хуралдаанаар эдгээр
материалуудыг хоёр улсын дундын өмч байлгах, манайх хүссэн үедээ авч ашиглах тал
дээр тохиролцсон байна. Дээрээс нь олон жил дуншсан Асгатын мөн­гөний орд дээр зөвшилцсөнийг
дээр дурдсан.

Хоёр улсын Засгийн газар хоорондын комиссын шийдсэн өөр нэг асуудал
УБТЗ.  Энэхүү хамтар­сан үйлдвэрийн дүрмийн
санг 250 сая ам.доллараар нэмэгдүүлье.  Энэ
мөнгөөр Улаанбаатар төмөр замыг шинэчилж, дохиолол хол­боог сайжруулж, төмөр замын
өртөөнүүдий өргөжүүлэх юм бай­на. Мөн стратегийн хоёр замтай болгох төлөвлөгөөг
гаргаж,  ТЭЗҮ-г нь  2014 оны эхний хагаст багтаан боловсруулахаар
тохиролцлоо. 

ОХУ, БНАХАУ-ын тээврийн сайд нартай энэ сарын 18-нд Улаанбаатар
хотод уулзаж, БНХАУ-аас Монголоор дамжин Орос руу явах, тэндээсээ буцаад Монголоор
дамжин Хятад руу явах транзит төмөр замын асуудлыг ярихаар тохирчээ. УБТЗ-ын гэрээг
шинэчилж, Монголын эзэмших хувийг 51 болгох саналаа сая манайхан Оросын талд дахиад
л тавьсан байна. Чухам оросууд яаж шийдэх нь тодорхойгүй байгаа бололтой.

Дээрээс нь авто зам, эрчим хүчний асуудлаар нэлээд дэвшил гарч
байна. Энэ бол таван шугам­наас гадна оюутнуудынхаа тоог цөөрүүлэхгүй байх асуудлыг
тави­лаа. Шинжлэх ухаан техникийн салбарт хамтарч ажиллахаар тохир­лоо. Халх голын
75 жилийн ойг ирэх жил хамтран тэмдэглэх боломж байна. Өндөр дээд хэмжээ­ний зочдыг
урина. Урьд өмнө­хөөсөө илүү ажил хэрэгч тодорхой асуудлууд дээр тохирч чадлаа.

Байгаль орчны салбарт  Монголын
талаас Онон Балжийн тусгай хамгаалалттай газрыг Оросын Сухомлинтэй  нийлүүлж, хоёр улсын дархан цаазтай газар байгуулахаар
боллоо. Ингэснээрээ Амар мөрний эхийг хамгаалах үүргийг монголчууд гүйцэтгэх гэнэ.
Оросын зүгээс орж ирдэг түймрийг багасгах болон малын хулгайг зогсоох асуудал дээр
оросууд дэмжлэг үзүүлж, хамтарч ажилла­хаар боллоо. Ойн салбарын хамтын ажиллагааг
сэргээж, оросуудын Сибирийн ойгоо хортон шавьжаас салгасан туршлагыг ч нэвтрүүлэхээр
болсон юм.  Эрчим хүчний салбарт ОХУ-аас авдаг
цахилгаан эрчим хүчний хэмжээг нэмэгдүүлэхээр тохиролцлоо.  Эрчим хүчний шинэ эх үүсвэр бий болгох тал дээр
оросуудтай хамт­рах, ОХУ-д энэ салбарын мэргэ­жилтнүүдийг бэлтгэх зэрэг зүй­лүүдийг
ярьж зөвшилцсөн байна. ОХУ-ын Засгийн газрын тэтгэлгээр суралцах монгол оюутнуудын
тоог нэмэгдүүлэх бодлого барьж бай­гаа­гаа ч манайхан танилцуулжээ.

Мэдээж манай хоёр улсын худалдаа, эдийн засгийн чиглэ­лээр хамтын
ажиллагаа сүүлийн жилүүдэд хүссэн хэмжээнд яваагүй.  Монголоос Орос руу гаргадаг бараа бүтээгдэхүүн
нефтийг эс тооцвол бараг үгүй болсон гэхэд болно. Оросоос оруулж ирдэг бараа бүтээгдэхүүн
хомсдсон нь ойлгомжтой. Энэ нь статистик үзүүлэлтээр ч тодорхой харагдаж байгаа
юм. Тиймээс худалдаа эдийн засгийн хамтын ажиллагааг сайжруулах хэлэлцээрүүд ч энэ
үеэр яригдсан. Хамтарсан үйлд­вэрүүдийн үр өгөөжийг нэмэг­дүүлж, аль алиных нь төрийн
оролцоог хязгаарлаж, бизнес агуул­гаар нь 
ажиллуулах сонир­холтой байгаагаа оросууд илэр­хийлсэн байна. Эдгээр яригдсан
зүйлүүдийг ажил хэрэг болгохоор хоёр тал тохиролцож, гэрээнд гарын үсэг зуран баталгаажуулсан
юм.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Ерөнхий сайд Н.Алтан­хуяг сая Дорноговь
аймагт ажиллаад иржээ. Тэнд Чойр-Сайншанд-Замын-Үүд чиглэ­лийн авто замын нээлтэд
оролцлоо. Тэр далимдаа Замын-Үүдэд өрнөж байгаа бүтээн байгуулалтын ажил­тай танилцаж
байгаа нь зураг­таар гарав. Үүнийг нь харж байхад гол горойм нэг зүйл байлаа. Яасан
гэхээр тэнд өрнүүлэхээр төлөвлөсөн бүтээн байгуулалтын ажил яагаа ч үгүй байна.
Өнгөрсөн хавар гуравдугаар сард байна уу даа, Ерөнхий сайд Замын-Үүдэд очсон юм.
Тэнд­хийн ажил байдлыг нүдээрээ харж, иргэдтэй нь уулзаж, ажиллаж амьдрахад ямар
хүндрэл бэрхшээл байгааг нь чихээрээ сонссон.

Энэ үеэр иргэд  олон зов­лон тоочиж байлаа. Замын-Үүдийн хилийн
цэсийг шинэч­лэн тогтоохгүй бол энэ давчуу жижиг суманд хүмүүс нь баг­тал­цахаа
байлаа. Гадна, дот­ноос нийлсэн 20 гаруй мянган хүн энэ суманд чихцэлдэн амьдарч
байна.  Дээрээс нь мал бэлчих газаргүй болчи­хоод
малчид үгээ хэлж байна. Хилээр ачаа зөөдөг том оврын автомашины жин нь тэд байх
ёстой, хэмжээ нь ийм байх хэрэгтэй гэсэн стандарт тогтоогоод өгчихсөн нь Замын-Үүдийнхэнд
дарамт болж байна. Энэ стандартад нь нийцүүлэхийн тулд хүмүүс амьдралаа залгуулдаг
маши­наа тайрах бил үү, яах билээ гээд тэвдэж байгаа тухай Ерөнхий сайдад дуулгаж
байсан юм. Хил гаалийн хяналт, шалгалтгүй нэвтэрч чаддаг “Гаальтай машин”-ы үйлчилгээ
хэрээс хэтэрсэн гэдэг хов ч Засгийн газрын тэргүүнд ирж байв. Хавар дөрөвдүгээр
сар гарахаар боомтын хилээр 8000 гаруй хүн, 1500 гаруй тээврийн хэрэгсэл дамжин
өнгөрдөг учраас хүмүүсийн ачаа тээш 20 хүртэл хоногоор саатах нь юу ч биш гэдгийг
Замын-Үүдийнхэн ярьж байлаа.

Энэ бүхнийг сонссон Ерөн­хий сайд
асуудал бүрээр газар дээр нь арга хэмжээ авсан. Хил гаалийн нэвтрүүлэх чадварыг
сайж­руу­лахын тулд тавьж байгаа шинэ терминалыг зурга­дугаар сарын 1-ний дотор
дуусгаж, хүлээлгэн өгье.  Замын-Үүд дээр оочер
дараа­лал үүсгэж,  олон хоно­гоор саатдаг
гол бараа болох  цементийн тээвэрлэлтэд зохицуулалт
хийе. Үүнээс гадна хил гаалийн үйл ажиллагааг шуурхай болгох үүднээс  Замын-Үүд боомтод олон улсын ложистикийн төв байгуулъя.  “Гаальтай машин” гэгддэг үйл ажиллагааг тас­лан
зогсоохын тулд хилийн шалган нэвтрүүлэхийн рент­ген хэсгийг бүрэн камержуул­на гэлээ.
“Замын-Үүдийг  жишиг сум болгох бүтээн байгуулалтыг  өрнүүлье. 
Дав­чуу сумыг тэлье. Зам харгуйг нь өргөтгөе. Улсын төсвөөс 15 тэрбум төгрөг
гаргая” хэмээн лүндэн буулгав. Энэ мөнгөөр сургууль, цэцэрлэг, соёлын төв, спорт
цогцолбор барья. Замын-Үүд сумыг ногоон байгууламж болгоё. Орон нутгийн зам, эрчим
хүч, шугам сүлжээний дэд бүтцийг сайжруулъя, хил гаалийн үйлчилгээг чанаржуулъя
гэх мэтээр зарлигдаж, хариуцсан хүмүүст нь үүрэг өгөөд Улаан­баатар руу буцаж байлаа.

Тэгэхээр Ерөнхий сайд сая зөвхөн замын
нээлтэд оролцох гэсэн юм биш. Үндсэн­дээ хавар өгөөд явсан  үүрэг даалгаврыг нөхдүүд хэр биелүүлж байна,  ямар бүтээн байгуулалт бий болж вэ гэдгийг шалгахаар
очсон хэрэг. Харамсалтай нь туй­лын хангалтгүй үр дүн түүнийг угтсан нь даанч яав
даа гэмээр байлаа. Төрийн ажилд яасан их хүнд суртал гаргаж,  хүйтэн сэтгэлээр хандаа вэ гэж дуу алдмаар юм.  Н.Алтанхуяг сайдын хавар хөрөнгийг нь шийдээд,
захиж захиж  явсан Соёл, спорт хүний хөгжлийн
төвийн барилгын ажил  дөнгөж 40 хувьтай байна.  “Фронт гейт” гэдэг компани сайхан ордон босгоно
гэж амлаад төсвөөс 5.8 тэрбум төгрөгийг алгаа тосоод авсан. Гэтэл жилийн дараа ийм
царайтай сууж байна. Хэлж байгаа тайлбар нь “Хүйтний улирал эхэлсэн учраас  Замын-Үүдийн 
зуур­магийн узелийн ажил зогс­чихсон. Тэгээд бидний ажил баларчихлаа” гэдэг
үг байв. “Арвис интернэйшнл” гэдэг компани байна. Замын-Үүдэд  100 ортой эмнэлэг барьж байгаа аж.  Тэд “энэ эмнэлгээ ашиглалтад оруулъя гэж бодож
байгаа бол дахиад мөнгө өг” хэмээн Ерөнхий сайдын чихнээс хонх уяад зогсч байгаа
юм байх.  За ийм байдаг юм байж. Тэгвэл 960 хүүхдийн шинэ сургуу­лийн барилга
юу болж байна гэтэл  гүйцэтгэл нь яагаа ч
үгүй 50 хувьтай байна гэнэ. Эдгээр компаниуд улсаас мөнгө авчи­хаад өнгөрсөн зуны
гур­ван сар юу ч хийлгүй, дээшээ харж “хэвтэцгээсэн” нь эндээс тодорхой байна.

 Замын-Үүдийн боомтыг өргөтгөх хүрээнд тавьсан шинэ
зам,  барилгын ажил нь дууссан мөртөө ашиглалтад
ороогүй.  Том оврын автома­шиныг гаалиар шалган
нэвт­рүү­лэх тоног төхөөрөмжийг суурилуулсан хэрнээ нэг ч ашиглаагүй. Яасан гэсэн
чинь тухайн үед хилийн зурвас хоорондох хүнд даацын авто­машины замаа тавиагүй байсан.
Замаа тавьж дуус­гаад шалган нэвтрүүлэх тоног төхөөрөмжөө ажиллуулах гэтэл тохиргоо
нь алдагдчих­сан гэнэ. Хамгийн инээдтэй нь тоног төхөөрөмжөө суури­луу­лах газраа  тохижуулах гэтэл арван сая төгрөг дутчих­сан хэмээн
Гаалийн ерөнхий газрын дарга О.Ганбат санаа зовсон шинжгүй ярьжээ.   Үнэндээ ажил хийж сураагүй хүмүүс тайлбар л хийж
чад­даг.  Ажил хийх биш тайлбар тавих аргаа
тэд эрж хайдаг. Энэ зарчмаараа бодож бо­дож олсон тайлбар нь арван сая төгрөг дутсан
асуудал байлаа. Тэгвэл арван сая төгрөг захын гаалийн бай­цааг­чийн халааснаас гарах
мөнгө биз дээ. Үүгээрээ тэд­нийг авлига авдаг гэж байгаа юм биш. Хуримтлуулсан цалингаа
үзэхэд л нэг битгий хэл нэлээд хэдэн арван сая төгрөг гарч таараа. Байг гэхэд гаалиар
бараа оруулж ирэх­дээ төлсөн нэг иргэний татва­рыг улсад тушаалгүй  түр зээлээд тохижилтын ажлаа дуусгачихаж болно.
Болгоё гэвэл өдөр шөнөгүй мөнгө эргэлдэж байдаг гаалийн­ханд болохгүй юм байхгүй.
Харамсалтай нь тэдэнд төрд ажиллах өөриймсөг сэтгэл алга. Монгол Улсын хөгжлийг
ийм л шаар шавхруунууд, улс төрийн хүчнүүд 90 
жил хойш нь чангаалаа. Гэтэл загасчны тосгон гэгддэг байсан Син­гапур, ядуусын
орон байсан Солонгос улс биднээс түрүү­лээд яаж хөгжсөнийг харж байна уу. Ингээд
бодохоор гомдмоор санагдаж байна.

Гаалийн даргын дээрх дургүй хүргэм
тайлбарт Ерөн­хий сайд бухимдаж  “Та нар өнгөрсөн
хавар намайг ирэ­хэд ачааны автомашины ачиж яваа зүйлийг  нэвт хар­даг рентген аппарат суури­луул­на. Үүний
тулд автозам­тай болмоор байна. Тэгвэл  Замын-Үүд
дэх автомашины түгжрэл арилна” гэж хэлээд өчнөөн тэрбум төгрөг аваа биз дээ. Одоо
юу яриад байгаа юм” гээд загнаж байна лээ. Гэхдээ Ерөнхий сайд арай түргэдчихсэн.
Тэдэнтэй хариуцлага ярьж, нээрэвтээд яадаг юм. Зүгээр л Ч.Улаан сайдтай хариуцлага
тооц. Яагаад гэвэл наадуул чинь МАХН-ын Улааны торгон цэргүүд шүү дээ.  Ажлаа хийж чадахгүй байгаа гаалийн дар­гаа тэр
халах ёстой.  Түрүүнд миний нэрлэдэг Син­гапур,
Солонгост аз болоход Улаан сайд шиг хүмүүс бай­гаа­гүй учраас хөгжил нь хур­дан
байсан юм. Харин манайд коммунист ч юм шиг, үгүй ч юм шиг  юу нь ч 
мэдэг­дэхгүй МАН угшилтай МАХН гэдэг нам 90 жил төрийн толгойд зайдагнасан
учраас бид шавар шалбаагнаасаа гарч чадаагүй. 

Цаанаа нэг хөшүүн, ажил хийх авьяасгүй
гомдмоор сонин зан чанар энэ намын гишүүдээс харагддаг. Тэд чангалах гэсэн юм аа
“Хуу­лийн дагуу шийд” гээд л цо­хоод байдаг. Хуулиар яваад яагаад ч бүтэхгүйг нь
мэдсээр байж бүтээхгүй гэсэн зүйлээ “Хуулийн дагуу л” гэдэг.  Өөрт ашиггүй зүйлдээ, тус болох­гүй гэсэн хүндээ
тэд  ингэж л хэлдэг.  Энэ зарчмаараа улсын ажлыг явуулж байна.  Түүний тод жишээ нь гааль. Гаалиар ямар ч түгжрэлгүй
ачаа бараа орж ирэх нь Мон­гол Улсад ашигтай болохоос гаалийнханд ашиггүй. Хил дээр
ачаа аль болох саатаж, оочер дараалал үүсгэж л байвал гаалийн байцаагчдад хэрэгтэй.  Тийм ч учраас аваад өгсөн тоног төхөөрөмжийг ажиллуулах
сонирхолгүй гацаачихаад элдэв тайлбар хийж зогсоо  даргаа Ч.Улаан сайд хамгаалаад урдуур хойгуур
нь гүйгээд байна лээ. Бодвол Ерөнхий сайдад заг­нуул­сан гаалийн дарга нь эрхэм
сайдын  танил тал эсвэл хамаатан садан байл­гүй.
Үнэндээ Ч.Улаан сайдын цээжээрээ хамгаалдаг найз нар дарга хийхээрээ яадгийн жишээг
гаалийн Баатараар төсөөлөөд үз. Ч.Улаан сай­дын үй зайгүй найз тэрээр эцэстээ ард
түмний мөнгөөр гараа угааж, улсад гарз хохи­рол учрууллаа гээд  авлигын хэргээр  шоронд суусан. Гэвч  өдгөө гэм зэмгүй хүн гэртээ гарчихсан байна. Ийм
байд­лыг давтах гээгүй юм бол Засгийн газрын тэргүүн та эхлээд танхимын сайдтайгаа
хариуцлага ярь. Нэг агент­лагийн даргыг сайдын хэм­жээнд авчирч харьцаад асуу­дал
ярьж жижгэрэхийн оронд  Ч.Улаан сайдтай учраа
ол.  Ажлаа хийж чаддаггүй гаа­лийн даргаа
халах шийдвэр гаргатал нь түүнийг загна. 
Тэгэхгүй бол өнөөдөр арван саяын тайлбар тавиад  сууж байгаа нөхдүүд  хойтон таныг очиход 20 сая төгрөг нэхээд хийсэн
ажилгүй зогсч байна шүү.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

“Том төрөөс ухаалаг төр рүү”
сэдэвт үндэсний зөвлөл­дөх уулзалт өнгөрсөн бямба гаригт Төрийн ордонд бол­лоо.
Энэ үеэр олон салбар хуралдаан болсны нэг нь сэтгүүлчдийнх байв. Уг хуралд
сонин хэвлэлийн удир­дах албан тушаалт­нуу­дыг сурвалжлагчийн биш төлөөлөгчийн
хувиар урьж оролцуулсан юм. Тиймээс Сэтгүүлчдийн нэгдсэн эвлэ­лийн тэргүүн
Б.Галааридаас эхлээд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн эрхлэгч зэрэг хариуцлагатай
хүмүүс энэ хуралд суулаа. “Том төрөөс ухаалаг төр рүү” сэдэвт уул­зал­тын
салбар хуралдаанууд хаалттай болсон юм. Энд яригдсан зүйлийг гадагш нь задалж
болохгүй учраас нууц­лах гэсэндээ тэгсэн юм биш. Телевизийн камераас хол
хэлэлцэж, ярилцах гэсэн­дээ ийм зарчмаар хуралдсан хэрэг. Яагаад гэвэл сүүлийн
үед камер харахаараа бус­даас ялгарах гэж босоод зогсчихдог, элдэв гаж зүйл
ярьж олны анхаарал татахыг хичээдэг, бусдад таалагда­хын тулд хүмүүн бус авир
гаргадаг өвчтэй хүмүүс олшир­чихсон болохоор тэр.

Энэ зөвлөгөөн дээр том төрөөс
ухаалаг төр рүү шилжи­хийн тулд яахав, ямар дэмжлэг хэрэгтэй вэ гэдгийг авч
хэлэлцсэн. Хэвлэл мэдээл­­лийнхнээс гадна биз­нес, улс төрийн хүрээнийхэн
оролцож олон санаа, оноо дэвшүүлсэн. Тэр бүгдийг нь нэгтгэж, том төрөөс ухаалаг
төр рүү сэдэвт уулзалтаас гаргах нэгдсэн шийдвэрт тус­гуулав. Сэтгүүлчдийн
салбар хуралдааныг Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын дарга, сайд
Ч.Сайханбилэг, Сэт­гүүлч­­дийн нэгдсэн эвлэ­лийн тэргүүн Б.Галаарид нар
хөтлөн  явуулсан билээ. Харин Ерөнхийлөгч
энэ хурлыг сонирхоод араар сэмхэн орж ирээд суучихсан харагдсан.

Хурал эхлэхэд сэтгүүлчид цугласан
газар болгон яригд­даг улиг болсон нэг санал хөндөгдөж байна лээ. Тэр нь
сэтгүүлчдийн байгууллагыг тарааж, нэг хүнд 30-аас илүү хувь эзэмшүүлэхгүй гэдэг
санаархал. Зүүний өтгөсийн өвчнөөр өвчлөгсөд энэ сана­лыг гаргасан.  Дээхнэ үед мах комбинатад хонь дагуулдаг
хэсэг ямаа байсан юм гэнэ лээ. Дагаж орж ирсэн хонинуудыг нь херлинтэй усанд
оруу­лаад, үүргээ гүйцэтгэсэн ямаа­нуудыг цааш нь туугаад гаргадаг байсан юм
гэдэг.  Үүн лугаа зүүний өтгөсийн өвч­нөөр
өвчлөгсөд хурал бүр дээр ярьдаг саналаа хамгийн түрүүнд тавьсан. Ер нь сүү­лийн
үед болж буй сэтгүүлчид цуглуулсан хурлууд энэ маягаар өрнөнө гэдгийг ийм нууц
паролиор илэрхийлдэг болчихоод байгаа.

Гэвч энэ удаагийн   хурал дээр тэрхүү улиг болсон сана­­лыг
дэмжээгүйгээр барах­­­гүй үүнээс тэс өөр эсрэг, тэсрэг санаа, онооны тухай
хэвлэл мэдээллийн хэрэгс­лүү­дийн эрхлэгчид ярилцлаа. Хурлаас олон санал
гарсан. Тухайлбал, “Төр бизнест битгий садаа бол. Хувийн өмч рүү халддагаа
зогсоо, хувьс­галаар эхэлсэн ардчиллыг нийгэмчлэлээр дуусгах гунигт төгсгөлийг
харах болж байна уу, хувийн өмчийг хамгаалах хууль гаргая” гэх мэтээр ярив.
“Төр бизнест оролцдоггүй, хэрэгтэй үед нь тусалдаг, сонирхлын зөрчилгүй байх
ёстой. Өнөөдрийн дарлагд­сан ард бол бизнес эрхлэг­чид. Бизнес эрхлэгчдийг дар­ла­даг
бүхэл бүтэн тогтолцоо байна. Үүнийг зогсоох цаг болсон” хэмээн оролцогчид
илтгэв. Төр бизнесийг хич­нээн дарамталж, дарлалаа гээд хэмжээ хязгаар нь хэт­рээд
ирэхийн үед сад тавин цаг хугацаа эргэдэг юм байна. Тиймээс бизнесийг дарлах
тогтолцооны эсрэг зогсох цаг нь ирснийг ярьж тохирлоо. Хурал ийм л уур
амьсгалтай болсон юм.

Мөн сэтгүүлчдийн салбар
хуралдаанаар популизмийг дэмжихээ больё гэдэг дээр тогтлоо. Харин түүний оронд баялаг
бүтээгчдийг дэмжих тухай хэлэлцлээ. Энэ үеэр нэрт сэтгэгч, нийтлэлч Баабар үг
хэлсэн юм. Тэрээр “Татва­рыг шударга болгомоор бай­на. Манай төр татвар төлдөг­гүй
компанийг яадаг ч үгүй. X тайланг нь аваад, 
толгойг нь илээд явуулдаг.  Гэтэл
нэг жил гурван сая төгрөгийн татвар төлчихсөн компаниас дараа жилээс нь зургаан
сая төгрөг нэхдэг зантай. Ингээд бодо­хоор компаниуд  татвар төлс­нөө­сөө эс юм болж хувирна.
Тэгснээс татвар төлөхгүй Х тайлан гаргаад явж байх нь амар гэж бодогдоно. Үгүй
гэвэл  төр хэн нэгний эрхэлж байгаа
бизнест бөөн садаа, дарамт болж айлгадаг” тухай ярьж байв. 

Үүнээс үүдэн татвараа төлж байгаа
компаниудад яаж хандах, татвар төлдөггүй хэсгийг нь юу гэж нэрлэх вэ гэх
зэргийн олон зүйлийг хэлэл­цэж тохирсон. Энэ бүхнийг Сэтгүүлчдийн нэгдсэн эвлэ­лийн
тэргүүн Б.Галаарид нэгд­сэн хуралдаанд танил­цуул­сан билээ. Тэрээр “Мон­голын
сэтгүүл зүйн салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа хэвлэл мэдээллийн хэрэгс­лийн
90 гаруй  хувь нь хувийн өмч байдаг.
Харамсалтай нь сүүлийн үед хувийн өмч рүү янз бүрийн хэлбэрээр дайрч, булааж
авах оролдлогууд хийгддэг боллоо. Төр засаг хувьдаа өмчтэй хүмүүсийг ийн ад
үзэж, тэдний бизнес эрх­лэх, ажлын байр бий болгох, улс орноо хөгжүүлэх ажилд
чөдөр тушаа болон дарам­талж байна. Энэ нь 1990 онд олж авсан ардчиллаасаа
ухрах нэг шат болох аюулыг ойрхон авчирлаа. Тиймээс үүнийг таслан зогсоохын
тулд хувийн өмчийг хамгаал­сан хуультай болох хэрэгтэй. Дээрээс нь популизмыг
биш баялаг бүтээгчдийг дэмжмээр байна” хэмээн хэлсэн билээ.

Сэтгүүлчдийн гаргасан энэ саналыг
Ерөнхийлөгч олзуурхан хүлээн авч, дэм­жиж байгаагаа хурлын төгс­гөлд
илэрхийлсэн. Ерөнхий­лөгч “Бизнес эрхлэгчид олон зүйл хүсдэггүй. Тэд тогт­вортой,
тэгш, тунгалаг эрх зүйн орчинг хүсдэг. Мөн өрсөл­дөхүйц, зохистой, төлөв­лөж
болохуйц татварын орчинг л хүсдэг. Бизнес эрх­лэгч­дийг дарамталдаг тогтол­цоог
эвдэж, энэ байдлыг хална” гэдгээ нүүр бардам хэллээ. Түүгээр ч зогсохгүй гэмт
хэргийн тухай хуульд орж байгаа хувийн өмчид халтай заалтуудыг эргэн харж,
хувийн өмчийг хамгаалах хууль гаргана гэдгээ хэллээ.

Гэхдээ энд нэг зүйлийг хэлэх
хэрэгтэй.  Хувийн өмч рүү халдан довтолж,
одоо­гийн нийгмийг бий болгоход сэтгүүлчдийн оролцоо, үгийн нөлөө байсан.
Үүгээрээ энэ нийгмийн үндэс суурийг сэтгүүл­чид тавьсан ч гэхэд болно. Тэгвэл
өөрсдийн бий болголцсон энэ нийгмийг эргээд эрүүлжүүлэх ажлыг сэтгүүлчид
өөрсдөө хийж чадна гэдэг нь “Том төрөөс ухаалах төр рүү” сэдэвт уулзал­таас
харагдсан юм.  Хүн өмчтэй, хөрөнгөтэй
байж болохгүй. Хэрэв мөнгөтэй байгаад, баялаг бүтээдэг бол   “муу сайн баячууд”  болон хувирдаг энэ буруу үзэл ойлголт өнөөдөр
ардчиллыг  мухардалд оруулж байна.
Ардчилал мухардалд орсны уршгаар зарим хэвлэл мэдээл­лийн хэрэгсэл хаалгаа
барьж, сэтгүүлчид нь амаа үдүүлсэн гашуун түүх ч сая­хан тохиосон. Харин үүнийг
засч залруулах амлалт “Том төрөөс ухаалаг төр рүү” сэдэвт уулзалтаас  гарсан юм.

Мөн энэ хурлын үеэр нэгэн бодол
төрсөн нь сэт­гүүл­чид сүүлийн үед зурагт, радио, хэвлэлээр гарахын дон туссан
популистуудыг  нийгэмд зарлах хэрэгтэй юм
байна гэдэг санаа. Яагаад гэвэл популистуудыг сэтгүүл зүй өөрөө төрүүлсэн юм.
Тэгвэл популистууд гэж хэн юм бэ. Миний бодлоор олон нийтэд таашаагдахын тулд
хэвлэл мэдээллийн хэрэгс­лээр хашгирдаг хүмүүсийг хэлдэг юм байна. Тэд телеви­зийн
камер харахаараа өөрийн эрхгүй суудлаасаа өндөлзөж, ярих тоолондоо түмэн олонд
таалагдахыг хичээдэг. Гэвч амнаас нь 
гарч байгаа үгс ард түмэнд ашиг­гүй. Хэнд ч хэрэггүй байдаг.   Популистууд барааны үнийг бууру­улна гэж
ярьдаг.  Хөрөн­гө хураана, нийгэмчилнэ,
цалин нэмнэ, улсаа үлгэрийн орон болгоно гэх мэтийн амлал­тууд өгдөг. Хүний
санаанд оромгүй мэдэгдлүү­дийг үе үе хийнэ. Гайхаж цочирдом хуулиуд санаачил­на.
Ерөөсөө дараагийн сон­гуу­­лиас өөр юм боддоггүй хүмүүсийг популистууд гэдэг юм
байна. Өнөөдөр Монго­лын хүн амын 30, 40 хувь нь ядуу амьдралтай. Тэгвэл популистууд
тэдний эсрэг баялаг бүтээгчдийг сөргүүлэн тавьдаг. Баялаг бүтээгчдийн хөрөнгийг
булааж ядууст тарааж өгдөг шинэ үеийн Тоорой бандийн дүрд тоглог­сод нь
популистууд юм байна. Тэд зах зээлийн нийгэм жамаараа хөгжиж, үндэсний
хөрөнгөтнүүд нь бусдыгаа аваад явахад саад болж бай­на. Тиймээс ихэнх популис­тууд
сонгуулиас сонгуулийн хооронд л оршин тогтнож чаддаг юм. Үнэндээ ийм л хоёр,
гуравхан жилийн нас­тай популистууд 20 жилийн түүхтэй ардчиллыг нухчин дарж
байна. Иймийн учир  үүний эсрэг зогсч,
тэднийг нийгэмд зарлая, оронд нь баялаг бүтээгчдийг дэмжье  гэдгээ Монголын сэтгүүлчид төрийн
тэргүүнийхээ өмнө амлалаа.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

МАХН-ын ерөнхий нарийн бичгийн
дарга Г.Шийлэгдамбатай ярилцлаа.

-Танай нам Бага чуул­ганаа хийх
гэж бай­на. Ямар асуудал хэ­лэлцэх юм бэ?

-Энэ сарын 24-нд МАХН-ын Бага чуулган
хуралдана. Хурлын хү­рээнд хийгдэх үе шаттай ажлууд явагдаж байна. Бага чуулганаар
хоёр асуудал хэлэлцэхээр тө­лөвлөж байгаа. Юуны өмнө Ерөнхийлөгчийн сонгуульд хэрхэн
оролц­сон талаарх илтгэл тавиг­даж тодорхой үнэлэлт дүгнэлт өгнө. Мөн манай нам
2013 оныг анхан шат­ны байгууллагаа дэм­жих жил болгон зарла­сан. Үүнийхээ үр дүнг
авч хэлэлцэж намын гишүү­дийн­хээ санал бодлыг сонсох юм. Түүнчлэн ирэх арванхоёрдугаар
сард Бага чуулганаа дахин хуралдуулах төлөвлө­гөө­тэй байна. Энэ хурлаар ирэх оны
эхээр хийх Их чуулгантай холбоотой асуудлыг хэлэлцэхээр тус тус төлөвлөн ажиллаж
байна.

-Бага чуулганы өмнө Мянгатын (намын
хо­роо) дарга нарыг сольж, намаа бужигнууллаа гэдэг шүүмжлэл өр­нөөд байгаа бололтой.
Энэ тал дээр тайлбар хийхгүй юу?

-Намын анхан, дунд шатны байгууллагуудын
хүрээнд хийгдэж байгаа ажлууд бөгөөд Улаан­баа­тар хотын зургаан дүүргийн намын
хорооны хурлууд болж өнгөрлөө. Орон нутгийн намын бай­гууллагын хурлууд ч хийг­дэж
тодорхой асуудлуу­дыг авч хэлэлцэн зохих шийдвэрүүдийг гаргасан байгаа. Энд дүрмээс
гадуур гэдэг юмуу ямар нэгэн эргэлзээ маргаан­тай болсон асуудал байх­гүй. Намын  удирдах бай­гууллага, намын нарийн бичгийн дарга
нарын зөв­лөгөөнөөр гаргасан удир­дамжийн дагуу дүүр­гийн намын хорооны хур­лууд
хуралдаж зарим га­зар зохион байгуулалтын асуудал хэлэлцэн шинэ удирдлагууд сонгогдон
ажиллаж байна. Манай намын хяналт ёс зүйн хорооноос ч албан ёсны тайлбарууд хүргүүлсэн
байгаа. Дахин хэлэхэд намын дотоод амьд­ра­лын хүрээнд хийгдэж бай­гаа өөрчлөлтүүд,
али­ваа ес бус бужигнаан энд байхгүй.

-Мянгат гэдэг чинь дүүргийн намын
хороо гэсэн үг биз дээ?

-Тийм. Дүүргийн на­мын байгууллагуудын
хур­­лаар зарим дүүргийн намын удирдлагууд өөрч­лөгдөж байна. Тухайн намын хорооны
дарга нь  өөр ажилд шилжсэнтэй холбоотойгоор
ажлаасаа чөлөөлөгдөж байгаа хү­мүүс ч бий. Харин Баян­гол, Сонгинохайрхан дүүрэг
дээр үл ойлголцол үүссэн. Тухайлбал, намын хорооны даргыг өөрчлөх асуудал дээр санал
зөрүүтэй байсан ч эцэслэн шийдэгдэж бай­на. Мэдээж хэрэг удирд­лагын өөрчлөлт бол
хү­ний асуудал учраас үл ойлголцол  үүсэх
нь байх тохиолдол. Гэхдээ үүнтэй холбоотой гарч байгаа шүүмжлэл нь хурлын үеэр цөөнх
болсон хүмүү­сийн байр суурь гэж ойл­гож болно. Нэгэнт бид ардчиллынхаа зарчмаар  дийлэнх олонхийн сана­лаар асуудлыг шийдсэн. Энэ
зарчмаа гишүүд дагах ёстой.

-Ирц бүрдээгүй бай­хад хурал хийсэн
гэ­сэн. Хаа хамаагүй хү­мүүс намын батлах барьж ирээд хурлын ирцийг бүрдүүлсэн ту­хай
танай гишүүд яриад байх юм?

-Ийм асуудал огт байх­гүй.  Намын бат­лах­тай холбоотой зөрчил илэрсэн гэдэг
гомдол бий. Үүнийг манай намын до­тоод хяналтын байгуул­лага шалгаж байгаа. Гэх­дээ
хурал хүчин төгөлдөр болсон эсэхэд ямар нэг эргэлзээ байхгүй.

-Дүүргийн намын хорооны хурлууд
дээр Д.Тэрбишдагва, Г.Ший­лэгдамба нарын хү­мүүс “Энхбаяр дарга” гэж ярихгүй байна
гэж гишүүд чинь гомдоод байх шиг байна лээ. Үнэ­хээр тэгж яриад байгаа юм уу?

-Сонирхолтой юм. Энх­баяр дарга гэж
ярих­гүй байна гээд байгаа­гаараа юу хэлэх гээд бай­гаа юм, гайхаж байна. МАХН даргатай.
Тэр нь Монгол Улсын гурав дахь Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр.  МАХН  даргаа
өөрчлөө­гүй. Тиймээс түүнтэй хол­боотой ямар нэгэн эр­гэл­зээ тээнэгэлзээ алга.
МАХН-ын дарга өнөөдөр эрүүл мэндийн шалтгаа­наар гадны оронд эмч­лүү­лээд эзгүй
байна. Хэ­дий­гээр намын үйл ажил­лагаанд биеэр оролцож чадахгүй байгаа ч тодор­хой
мэдээлэл авч, үүрэг чиглэлээ өгч байгаа. На­мын дэд дарга Д.Тэр­биш­дагва бид хоёрын
хувьд түүнтэй биечлэн уулзаж, намын ажлын хүрээнд харилцан ярилцаж, цаа­шид явуулах
үйл ажилла­гааны чиглэлээр байнгын холбоотой ажиллаж бай­на. Намын дарга нам дотор
өрнөж байгаа үйл ажиллагааг мэдэж бай­гаа. Тэгэхээр зарим нэг  ач холбогдолгүй яриа байд­гийн нэг биз дээ.

-Та нарыг Н.Энхбаяр даргыг эзгүй
хойгуур  намын дунд шатны удирдлагуудыг сольж,
намыг бүхэлд нь гартаа авч, даргынх нь сууд­лыг булаах нь гэдэг болгоомжлол гишүүдэд
ч байна…

-Ямар зорилго, бодол ухаан санаагаар
тийм зүйл яриад байгааг мэдэх­гүй байна. Мэдэх ч шаард­лага алга. Намын ажлаа сайжруулахын
тулд намын анхан, дунд шатны байгууллагууд хурлуудаа хийх ёстой. Энэ үүднээс л ажил
явж байна. Шаардлагатай үед зарлан хуралдуулдаг л байсан шүү дээ. Н.Энх­баяр даргыг
байхад ч,  хэлмэгдэлтэд өртөөд эзгүй байхад
нь ч бид намын хурлуудаа зарлан хуралдуулдаг байсан цаа­шид ингэж л ажилла­на. Тэр
зарчмаараа намын үйл ажиллагаа хэвийн үргэлжилж байна. Үүнд дүрмээс гажууд зүйл
хийчихсэн юм байхгүй. Ер нь намын удирдлагуудын хооронд үл ойлголцол үүссэн мэтээр
нийтэд ойлгуулах гэсэн явуургүй өдөөн хатгалга явж л байдаг. Үүндээ манай намын
гишүүдийг татан оролцуулахаар оролдох болж. Үүний цаана нэр бүхий  хүмүүс байдгийг ч гадарлана. Тэглээ гээд бид ч
ач холбогдол өгөх­гүй юм даа.

Намын ажлыг эзэн­тэй, хариуцлагатай
бол­гож намын анхан, дунд шатны удирдлагуудаар хариуцлага хүлээх чад­вартай хүмүүсийг
тавьж, байнгын ажилтай байл­гах үүднээс өөрчлөлт хийг­дэж байгаад юуны буруу байна.
Нэг ёсондоо 2016 оны сонгуульд ам­жилттай, хариуцлагатай орох бэлтгэлээ хангаж байна
гэсэн үг.

-Тэгэхээр МАХН-ыг байгуулагдах
үеэс ан­хан, дунд шатны удирд­лагын түвшинд ажил­лаж ирэн хүмүүс шаард­лага хангахгүй,
хариуцлагагүй байсан гэсэн үг үү?

-Янз бүрийн учир шалт­гаан байна.
Намд ажиллаж байсан зарим хүмүүс өнгөрсөн сонгуу­лиу­дын үеэр өөр намуу­дыг дэмжиж
өөрийнхөө намын бодлого чиглэлээс ухарсан тал бий. Ту­хайл­бал, Сонгинохайрхан дүү­­рэг
дээр намын бод­ло­гоосоо зөрсөн тохиол­дол гарсан. Мөн манай намын удирдлагын түв­шинд
ажиллаж байсан ганц нэг хүмүүс бодлого чиглэлээ үл тоон өөр на­муудтай  “намын бодло­гын эсрэг хэт нөхөрсөг” үйл ажиллагаа
явуулах оролдлого гаргасан тал ч бий. Энэ хүмүүст бид ха­риуцлага тооцсон. Улс төрийн
нам гэдэг чинь хамтын шийдвэрээ хүн­дэтгэх зарчмаар ажиллах ёстой шүү дээ. Гэтэл
ийм байдлаар хариуцлагаа хүлээсэн хүмүүс өнөөдөр хэрэгтэй хэрэггүй явуулга хийх
шаардлага алга.

-Намын удирдла­гуудын дунд яс хаяж,
хүмүүсийг өдөөн хат­гаж байгаа хүн нь У.Барс­болд гэж хэлээд байна уу?

-Хэн нэгэн гэдэгт огт ач холбогдол
өгөхгүй бай­на. Энэ үйл ажиллагааны ард хэн ч байлаа гэсэн ямар нэгэн нөлөө үзүү­лэхгүй.
Бидэнд зохих мэ­дээлэл бий. Гэхдээ үүнд ач холбогдол өгөхгүй. Гагцхүү зарим хүмүүст
ашиглагдаж гар хөл нь болж явсан гишүүд энэ тухайгаа  илэрхийлж гар­га­сан алдаагаа ойлгож байгаа нь
манай намын эв нэгдэл нягтарч байгаа­гийн илрэл юм. Дүүргийн намын хороод шинэ дарга
нартай болж байна. Удирдан зохион бай­гуу­лах туршлагатай залуу хүмүүс энэ албанд
сон­гогдож байна. Манай на­мын дунд шатны бай­гуул­лагын удирдлагаар сонгогдож байгаа
шинэ дарга нартайгаа хариуц­лага ёс зүйн гэрээ бай­гууллаа. Бид өөрсдөө ч хариуцлагатай
ажилла­на. Бүх шатны удирдла­гууд, гишүүдээ ч хариуц­лагатай байхыг шаар­да­на.
Үр дүн нь 2016 оны сон­гуулиар гарна шүү дээ.

Сонгинохайрхан дүү­рэг дээр Мөнгөнчимэг
гэ­дэг хүний асуудал яригд­даг. Энэ хүн орон нутгийн сонгуулиар Барсболдын өгсөн
чиглэлээр өөр намтай хамтарч ажиллах гэрээ байгуулсан учраас бид хариуцлага тооцож,
намаас хассан. Харин Сонгинохайрхан дүүр­гийн хурал болохоос өм­нө намын удирдлагууд­тай
ирж уулзаад уучлал гуйж, намын гишүүнч­лэ­лийг минь сэргээж өгөөч гэж өргөдлөө өгсөн.  Энэ хүсэлтийг нь хүлээж аваад намын зохих бай­гуул­лагатай
асуудлыг ярил­цаж байна. Тэгтэл зарим хүмүүс нарийн уч­рыг нь сайн ойлгохгүй­гээр
буруу ташаа зүйл ярьж байж болох юм.

-Мөнгөнчимэг нь Сон­гинохайрхан
дүүр­гийн намын дарга  биш юм уу

-Намын гишүүнчлээс хасагдчихаад одоо
ги­шүүнчлэлээ сэргээе гээд явж байгаа хүн чинь яаж дарга байхав дээ. Тийм биз.

-Орон нутгийн сон­гуу­лийн үеэр
тухайн үеийн намын удирдлага “АН-тай хамтарч ажил­лаж болно шүү” гэдэг зааврыг Мянгатын
дарга нартаа өгсөн юм биш үү?

-МАХН-ын тухайн үеийн удирдлага гэдэг
нь биднийг хэлж байгаа байл­гүй дээ. Тэгвэл бид тийм чиглэл заавар өгөө­гүй.

Сонгинохайрхан дүүр­гийн хувьд зориуд
санаа­тайгаар буруу ташаа яриа гарах л юм. Орон нутгийн сонгуулиар энэ дүүрэгт дахин
сон­гууль болсон. Тухайн үед дээд шатны төв бай­гуул­лагатайгаа ярьж тохи­рол­цолгүйгээр
аливаа шийдвэр гаргахгүй байх талаар чиглэл өгөөд бай­хад санаатайгаар АН-тай гэрээ
байгуулсан бай­даг. Хэрэв аль нэг намтай хамтарч оролцох байсан бол бид сонгуульд
хэн нэгнийг нэр дэвшүүлэх хэрэг байсан юм уу. Ийм мэдээжийн зүйл дээр эл­дэв зүйл
ярих шаардлага байхгүй.

-МАХН-д өнөөдрийг хүр­тэл зүтгэсэн
хүмүүс хэн ч биш гудамжинд явж байсан дэмжигчид. Үүгээрээ ард түмний нам гэдэг имижийг
бүр­дүүлдэг. Гэтэл анх­наас нь энэ намд зүт­гэсэн хүмүүсийг цэвэрлэж,  арай өөр түвшний ги­шүүдээр удирдлагаа бүрэлдүүлэх
нь гэдэг хардлага танай ги­шүү­дэд байна лээ. Ийм бод­лого барьж байгаа юм уу?

-Мэдээж тийм бодлого байхгүй. Сонгох,
сонгог­дох нь тухайн намын ги­шүү­ний эрхийн асуудал. Сая болж өнгөрсөн хур­лууд
дээр нэр дэвших, дэвшүүлэх эрх нь нээлт­тэй явагдсан. Ямар хүмүү­сээр удирдуулахаа
ч  гишүүд өөрсдөө мэддэг, шийддэг шүү дээ.
Ийм үед намын гишүүдийг дотор нь ялгаварлах үзэл байх ёсгүй. Ер нь бол намын бүх
шатны удирд­лагад орж ажиллах гэсэн хүмүүсийн идэвх их бай­на. Тийм учраас зарим
нэгэн дүүргийн намын хорооны удирдлагын тодор­хой албан тушаалд  гарахын тулд дүр­мээс гадуур үйл ажиллагаа явуулах
хандлага гарсан байж магадгүй. Ийм зүйл цаашид байлгахгүйн үүд­нээс манай хяналтын
бай­гууллага сайн ажил­лах шаардлагатай. Түү­нээс биш энэ намыг бай­гуулагдахаас  эхэлж явсан, сүүлд орж ирсэн гэдэг байд­лаар нь
гишүү­дийг ялгавар­лаж болох­гүй. Нийгмийн дав­харгаар нь ялгаварлан гадуур­хах
асуудал манай намд байхгүй. 

-Гишүүдийн энэ гом­дол нь эргээд
Д.Тэр­бишдагва, Г.Шийлэг­дам­ба нарыг огцруулах асуудал руу чиглэж байх шиг байна…

-Д.Тэрбишдагва дарга бид хоёрын хувьд
намын ажлыг харьцангуй хүнд цаг үед хариуцаж авч яваа хүмүүс. Хариуцлага гэдэг талаасаа
аливаа хүндрэл бэрхшээлээр шал­таг тайлбар хийхгүйг хичээж намын ажлын алдаа оноог
өөрсдөдөө хүлээж шүүмжлэл сай­шаалын аль алиныг л сонсож явна. Намын ажил амаргүй
шүү. Гэхдээ шантарч эргэлзэх эрх бидэнд байхгүй. Цаашид МАХН-ын ажлыг шинэ ша­танд
гаргах олон ажлууд төлөвлөгдөж байна. Тэр бүрийг энд яриад яахав. Харин үүнийхээ
хариуц­­лагыг бол хүлээсэн шиг хүлээнэ шүү. Огцруулах энэ тэрийн хувьд бол яа­хав
дээ, ийм яриа байнга л сонсогддог. Яригдах үедээ яригдаж намын дүр­мийн да­гуу нээлттэй
хэлэлцэн шийд­вэрлэгд­дэг асуудал шүү дээ.

-Р.Амаржаргал ги­шүүн хүсэлтээрээ
чө­лөө­лөгдөх өргөдлөө өгчихлөө. УИХ түүнийг аваад үлдэх бо­ломж харагдахгүй байх
гэсэн таамаглал бий. Учир нь МАН, МАХН-ын аль нь ч түүний оронд нэг хүнээ оруулж,
парламентад суудлын тоогоо нэмэ­хээр санаархах байх. Нөхөн сонгууль болбол ялангуяа
танай нам Н.Энх­баяр дар­гыгаа дэв­шүүлэх байх гэсэн зүйлүүд хэвлэлээр бичигдээд
эхэллээ?

-Бид хэн нэг хүнийг  хариуцлага хүлээж, УИХ-ын гишүүнээсээ татгал­заасай
гэж хүсэхгүй бай­на. Монголын бүх ша­танд хариуцлага алдагд­­сан учраас Р.Амар­жар­гал
гишүүн өөрөөрөө үлгэр­лэж хариуцлага хүлээх гэж байгаа тухай мэдэгд­сэн. Энэ талаас
нь зөв зүйтэй зарчмын байр суурь гэж ойл­гож байна. Харин хариуцлага хүлээх ёстой
УИХ нь өмнөөсөө  нэг гишүүнд хамаг ха­риуцлагаа
үүрүүлээд явуул­чихаж болохгүй. Тийм учраас нэг гишүүний орон гарсан суудлыг ашиг
хонжоо болгох хүсэл на­муудад байх нь зохисгүй. Миний бодлоор  Р.Амар­жаргал гишүүний оронд хэн нэгэн хүнийг
парла­ментад оруулаасай гэж үзэхгүй байна. Харин түү­ний тавьж байгаа асууд­лын
цаад үр дагаварт нь анхаарал хандуулж УИХ шийдвэр гаргах байлгүй дээ.

-Хэрэв нөхөн сон­гууль боллоо гэхэд
танай нам хэнийг нэр дэвшүүлэх вэ?

-Нөхөн сонгууль болох нь хэзээ ч билээ.  (инээв) Болох эсэх нь тодорхойгүй байгаа зүй­лийн
тухай бодох шаард­лага байна уу, үгүй юу. Хэрэв болдог юм аа гэхэд тухайн үед нь
шийдэх байлгүй дээ. Манай на­мын баримталж байгаа зарчмыг би дээр хэллээ шүү дээ.
Харин удахгүй “болох нь” тодорхой бай­гаа нэг мэдээлэл хэлэхэд МАХН-аас уламжлал
болгон зохион явуулдаг энэ сарын 26-ны “Улс тунхагласны өдөр”-ийн  (хуучнаар) уламж­лалт хүчит бөхийн барил­даа­ныг
нийт ард иргэдээ хү­рэлцэн ирж сонирхохыг урьж байна.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Монгол Улсын төсвийн тухай хуульд
зааснаар бол төсвийн төслийг жил бүрийн арваннэгдүгээр сарын 15-ны дотор батлах
ёстой. Тэгэхээр одоогийн УИХ ирэх жилийн төсвийг батлахад ердөө гурав хоног үлдчихээд
байна гэсэн үг. Гэтэл өнөөдрийн байдлаар 
дөнгөж хоёр дахь хэлэлцүүлгийг хийж байна. Эндээс харвал гурав хоно­гийн
дотор гурав, дөрөв дэх хэлэлцүүлгийг хийж, 
төсвөө баталж чадах уу. Чадахгүй бол УИХ хурал тарах ёстой. Хууль нь тийм
юм.  УИХ тар­вал юу болох вэ. Төр засгийг
эмхлэх ажил эхнээсээ явна. Сонгууль зарлана, болно. Хэн нь ялсан, ялагдсан тухай
маргалдана. Ямар ч байсан ирэх хаврын нүүр үзнэ. Бодоод байх нь ээ дахиад сонгууль
явуулчихвал  болох­гүй юм байхгүй. Өнгөрсөн
аравдугаар сард “МРО” гэдэг байгууллага иргэдийн дунд  “Хэрвээ маргааш УИХ-ын сонгууль болбол та аль
намд саналаа өгөх вэ” гэдэг судал­гаа явуулсан 
байна лээ. Судал­гаанд оролцогчдын 40 гаруй хувь нь АН-ыг сонгочих­сон байна.
МАН-ыг  19, МАХН -ыг 11 хувь нь дэмжжээ. Тэгэхээр
УИХ төсвөө баталж тарахдаа тулаад дахин сон­гууль явуулбал АН-ынханд айгаад байх
юм алга. Үнэм­лэ­хүй олонхи болж чадалгүй, өөр бусад намтай хамтарсан нэр зүүж,
үлгэн салган явс­наас дахин сонгуулиар дан­гаа­раа ялалт байгуулаад нэг талдаа гарсан
нь ч дээр биз.

Энэ ч яахав, хэрэг бишид­лээ гэхэд
дараа нь яригдах асуудал.  Харин төсөв батлаг­дах­гүй
бол улс түмний амьд­рал юу болох вэ гэдэг талаас нь бодоод үзье. Төсвийн бай­гуул­лагууд
цалингаа тавьж чадахгүй. Тэтгэврийн хөгшид тэтгэврээ авахгүй. Улсын сургууль, цэцэрлэг,
эмнэлгүүд хаалгаа барина. Гэрэл цахил­гаан унтарч, таг харанхуй нөмөрнө. Энэ бол
хамгийн түрүүнд бидний идэх, уух, өмсөх, зүүхтэй ярих  наад захын нөлөө. Цаашлаад том түвшинд яривал
төсвийн хөрөн­гөөр бий болох бүтээн байгуулалтын ажлууд зогсо­но. Ингээд тоочоод
байвал гол харлуулах зүйлүүд их байна. Үүнийг уншаад “Юу гэж ийм юм болохов. Яаж
ч байсан УИХ-ын гишүүд төс­вөө хугацаанаас нь өмнө хуйлруулаад л баталчихна шүү
дээ” хэмээн хүмүүс бодох байх. Гэхдээ аугаа Америк хүртэл төсвөө хугацаандаа  баталж чадалгүй өч төчнөөн хохирол амссан нь өөрөө
дэлхий нийтэд ийм практик байдаг гэдгийг хэлээд байгаа юм.  Нэгэнт л дэлхий нийтэд ийм туршлага байгаа  учраас манайд давтагдахгүй гэх батал­гаа хаа байхав
гэдэг үүднээс  болгоомжилж байгаа минь энэ.

Харин одоо аль арав­дугаар сарын
1-нд өргөн барьсан төсвийн төслийг УИХ-аар хэлэлцэх явц яагаад  ийм удаан өрнөв. Ямар шалт­­гаанаар батлах ёстой
хуулийн хугацаанд  нь тулгав гэдгийн учрыг
тайлах гээд оролдоод үзье. 

Гацаа 1. 2013 оны төсөвт тодотгол хийхээр Засгийн газар оруулж
ирсэн нь ирэх жилийн төсвийг гацаах нэг дөнгө болж хувирсан. 2014 оны төсвийг ид
ярьж,  гишүүд нь маргалдаж, мэтгэлцэж байх
ёстой хугацаандаа тодот­гол хэлэлцсээр хамаг цагаа алдсан хэрэг.  Тэгвэл энэ тодотголыг яагаад хийх болсон юм бэ.
УИХ 2013 оны төсвийг батлахдаа Оюу тол­гой­гоос бөөн мөнгө орж ирнэ, Таван толгойгоос
толгой эргэм их ашиг олно. Дэлхийн зах зээл дээрх зэс, алтны үнэ өндөр байна гээд
тооцоол­чихсон. Харамсалтай нь бодит амьдрал дээр тэр бүхэн нуран уналаа. Ингээд
л төс­вийн орлого 1.4 их наяд төг­рө­гөөр тасрах нь тэр.  Тий­мээс тодотгол хийж, төсвийг  20-30 хувиар танаж өөрчлөх асуудал ярилаа.  Тэр дунд нь 2012 онд УИХ-ын гишүүдийн алаан болж
байж төсөвт суул­гасан тойрогт нь хамаа­рал­тай хөрөнгө оруулалтын обьек­тууд хасагдахаар
бол­чих­сон байв. Энэ нь УИХ дахь хоёр том намын бүл­гийнхнийг хоёр тийш нь харуулж,
дундаасаа ажлын хэсэг гаргахад хүргэв. Ажлын хэсгүүд зөвшилцөж байна гэдэг нэрээр
хоног хугацаа алдсан нь нууц биш. Болоо­гүй ээ, дунд нь Ардын нам Их хурлаа хийж,
нэг долоо хоно­гийг авсан учраас УИХ-ын ажил үндсэндээ арав­дугаар сард зогсчихоод
байсан гэхэд хилсдэхгүй.  2013 оны төс­вөөс
хасагдсан тэр обьектуу­дыг нэг бүрчлэн шалгаж, шаардлагатай барил­гуудыг 2014 оны
төсөвт суулгах тохироотойгоор арай гэж хоёр намын бүлэг зөв­шил­цөж, төсвийн тодотголоо
баталсны дараа сая 2014 оныхоо төсвийг хэлэлцэх сөхөөтэй боллоо. Тэгтэл цаг хугацаа  хэдийнэ өнгөрч, арваннэгдүгээр сар гараад талийчихаж.
АН, МАН-ын бүлэгт хамаардаггүй УИХ-ын зарим гишүүд  “Төсвийн тодот­­голоо ээлжит бус чуул­га­наараа
хэлэлцээд батал­чих­сан бол 2014 оны төсөв хэлэлцэхэд ингэж гай болох­гүй байсан
юм. Энэ төсвийг хэлэлцэх хугацаа байсангүй шүү дээ” хэмээн халаглаж байна. 

Гацаа 2. Ирэх жилийн төсөвтэй хамт УИХ-аар яриг­даж байгаа нэг
зүйл бол Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульд өөрчлөлт оруу­лах төсөл юм.
2014 онд Мон­гол Улсын өр ДНБ-ий 40 хувь­тай тэнцэх ёстой гээд энэ хуульд заачихсан.
Гэтэл манай улс дэлхийн зах зээлд 1.5 тэрбум ам.долларын бонд гаргана гэдгээ зарлачихсан
байгаа. Бонд гаргах ажил цаашид үргэлжилнэ. Дээрээс нь дэлхийн зах зээлээс сан­хүүжилт
босгох өөр төлөвлө­гөө ч олон бий гэх.  Тийм
учраас  хуульд заасан өрийн хязгаарыг нэмэгдүүлэх
шаард­лага тулгарч, Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульд заасан 40 хувийг 60
болгохоор Засгийн газраас оруулж ирээд байгаа юм. Ардын намынхан үүнийг эсэр­­гүүцэж
байна.  Энэ шалт­гаанаар 2014 оны төсвийг
барьцаалсан гэхэд болно.

Тэд “Монгол Улс 40 жилийн хугацаанд  арав гаруй тэрбум ам.доллартай тэнцэх хэмжээний
рублийн өр тавьж байсан.  Гэтэл одоо дөрөвхөн
жилийн дотор  гурав, дөрвөн тэрбум долла­рын
өр тавих болчихоод бай­на. Ингэж болохгүй” хэмээн  тайлбарладаг. Уг нь Дэлхийн банкны гаргасан судал­гаагаар
манай улсын өр ДНБ-ий 68 хувьтай тэнцэх хэмжээнд байвал  хэвийн гэж 
тооцсон юм гэнэ лээ. Тэгэхээр хуульд заасан өрийн хязгаа­рыг 60 хувь болгож
нэмэг­дүүл­лээ гэхэд хохирол болж шалихгүй гэдгийг МАН-ынхан мэдэж байгаа. Тэгвэл
яагаад эсэргүүцээд байна гэж үү. “2013 оны төсвөөс хасагдсан энэ, энэ обьектыг
2014 оны төсөвт суулгаж өг. Үгүй бол бид Тогтвортой байдлын тухай хуульд оруулах
гэж байгаа өрийн хязгаарыг хүлээн зөвшөөрөхгүй” гэдэг л наймаа ярьсан хэрэг. АН-ынхан
өөдөөс нь “40 гаруй барилгыг төсвөөс бүрмөсөн хасъя. Харин 180 барилгыг царцааж,
төсвийнхөө орлого талдаа тусгачихъя” гээд зүт­гээд байдаг. Энэ нь Ардын намынхны
зүтгүүлээд байгаа барилгуудыг төсөвтөө суул­гах нь суулгая. Гэхдээ тэг орлоготойгоор
тусгая. Ирэх жил төсөв сайжрахаар сан­хүү­­жүүлье гэдэг л санаа. Ийм  асуудлын наана, цаана хоёр намын бүлэг эвлэрч
чадахгүй  ирэх оны төсвийн хэлэл­цүүлгийг
гацаалаа.

Гацаа 3.  Мэдээж Ардын нам
“Цалин, тэтгэврийг 30 хувиар нэмэгдүүл. Үгүй бол ирэх оны төсвийг хэлэлцэх­гүй”
гэдэг шаардлага тавьж байгаа. Нөгөө талд АН-ынхан “Цалин, тэтгэврийг яг тэдэн хувиар
нэмнэ гэж сүр дуулиан болгохгүй. Төсвийн үр ашиг­гүй зардлуудыг танаж, түүний­­гээ
цалин, тэтгэвэрт шингээнэ” гэсэн бодлого барьж байна.  Энэ нь төсвийн хэлэлцүүлгийг чөдөрлөх нэг уяа
болжээ. Ардын намын­хан ийм шалтаг, шалтгаа­наар гацаа үүсгэсэн. Энэ нь төсвийг
сайжруулах гэсэндээ биш төсвөөр шантаачилж, байн­гын хороонд хуваари­лагдах гишүүдийнхээ
тоог нэмэгдүү­лэх гэсэн далд улс төр гэдэг нь яригдаж байна. Харин АН-ынхан байр
суурин дээрээ бат зогсч зөрүүдэлснээс болж ирэх оны төсвийн хэлэлцүү­лэг хойш татагджээ.
Үнэндээ улс төрийн хоёр нам дундаа төсвийг барьцаалж, аль али­ныхаа улс төрийн тохироо­нуу­дыг
хийж байгааг хөнд­лөн­гийн гишүүд шүүмжилж байгаа юм. Энэ нь ирэх онд улстөржсөн
төсөв батлагдах нь тодорхой болсныг харуулж байна.

Мэдээж УИХ энэ баасан гаригаас өмнө
төсвөө батал­на. Миний эхэнд өгүүлсэн шиг тийм зүйл болохгүй нь ойл­гомж­той. Зүгээр
сууж байгаад төрийн түшээгийнхээ сууд­лаас амархан ховхорчих тэнэг толгойнууд тэд
биш ээ. Төсвийн байнгын хороо Төс­вийн төслөө нэгтгээд дуусч байгаа юм байна.  Хоёр намын бүлэг ч өнөөдрийн дотор зөвшилцчихнө
гэдэг үг олон гишүүний амнаас гарч байна билээ. Тиймээс төс­вийн байнгын хороог
нүд ирмэхийн зуур хуралдуулж, дараа нь чуулган зарлаж асуудлыг дор нь цэцлэх бололтой.
Болохгүй бол гацаа үүсгээд байгаа Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульд өөрчлөлт
оруулах төслийг “дараа нь хэлэлцэх” нэрээр орхиод  төсвөө батал­чихаж болно гэдгийг Төсвийн байнгын
хорооны дарга хэлж байна лээ. Ямар ч байсан төсвийг ирэх пүрэв гаригийн чуулганаар
батлах төлөв хэдийнэ бий болжээ. 

Ингээд ирэх жилийн төс­вийг гурав
хоногийн дотор “шууруулах нь” ойлгомжтой болж байна. Байнгын хороо­гоор хэлэлцэж,
гишүүдийн хэлсэн саналуудыг нэгтгэсэн болоод ямар ч байсан батлах нь.  Үр дүн нь тодорхой. Ирэх жил баахан бүтээн байгуу­лалт
яригдана. Төсвийн хөрөн­гө оруулалтаар хийх обьектуудыг эдийн засгийн үр ашгаар
нь эрэмбэлээгүй уч­раас төсөвт өртөг нь нэмэгдэж,  тендер нь уддаг, хойшилдог  байдал хэвээрээ үргэлжилнэ. Цалин,  тэтгэврийг бага зэр­гээр нэмнэ. Урсгал зардлыг
танаад ч төсөв зантгар хэвээрээ байх шинж мэр­гэжлийн хүмүүст ажиглагдаж байгаа
аж.  Ямартай ч 2014 оны төсвийн алдагдлыг
ДНБ-ий хоёр хувьтай тэнцүүлчих­сэн учраас гадна талаасаа төсөв ямар ч өөгүй. Хуулиа
зөрчөөгүй учраас гадныхан ч сайн үнэлгээ тавьж таараа. Гэвч  тогоо руу нь өнгийгөөд харвал авах юмгүй улстөрж­сөн
төсөв батлагдах нь гэсэн дүгнэлтийг учир мэддэг хүмүүс хэлж байна. Энгий­нээр хэлэхэд
ирэх жилийн өдийд дахиад тодотгол хийх хэмжээний замбараагүй төсөв батлагдах нь
гэсэн болгоомжлол яах аргагүй бий боллоо. Яагаад гэвэл төсвөө олигтой хэлэлцсэнгүй,
улс төрийн намуудын тохироо­гоор яаран баталж байгаа учраас.   Нөгөө талаасаа ирэх онд эдийн засаг өсч, гадаа­дын
хөрөнгө оруулалт нэмэг­дэх төлөв ажиглагдаж байгаа  нь төсөвт эерэг хандлага болж магадгүй гэнэ.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

УИХ-ын гишүүн Ё.От­гонбаяртай
ярилц­лаа.

-Оюутнуудад үн­дэс­ний тэтгэлэг
олгох асууд­лыг УИХ-аар хэ­лэлцэж гишүүд маргал­даад байна. Та энэ тал дээр ямар
байр суурь­тай байгаа вэ?

-Дээд боловсролын санхүүжилтийн тухай
хуульд оюутнуудад олгох үндэсний тэтгэлгийг на­рийн шалгуураар олгох асуудал дээр
гол маргаан үүслээ. Ер нь бол үндэс­ний тэтгэлгийг сурлагын амжилт, сургалтын чана­рыг
харж өгөх нь зарч­мын хувьд зөв. Гэхдээ сургууль төгссөн хүмүү­сийн 50 хувь нь эзэмшсэн
мэргэжлээрээ ажиллавал тэтгэлэг олгоно гэдэг зүйл яриад байна. Энэ бол  амьдралаас хол тасар­хай байна. Монгол Улсад
2011 оны байдлаар  жилд 80 мянган ажлын байр
бий болдог. Үүнээс дөн­гөж 17 мянга нь дээд бо­ловролтой хүмүүст тохи­ро­хоор байгаа.
Гэтэл жилд 35-36 мянган оюутан сургууль төгсч байна. Тэгвэл Монгол Улсад бий болж
байгаа ажлын байр нь төгсөгчдөө хангаж ча­да­хааргүй байгаа биз. Тэгэхээр худлаа
болж таарч байна. Гэхдээ хуу­лийн төслийн дараагийн хэлэлцүүлэг дээр хувь хэмжээг
нь засаад явчи­хаж болох байх.

-Хувийн хэвшлийн сургуулиудыг тэтгэ­лэгт
хамруулахгүй байх асуудлыг зарим гишүүд ярьж байна лээ. Та эсэр­гүүцэж байгаа юу?

-Үнэнийг хэлэхэд анх энэ хуулийг баталж
байхад бүх сургуульд тэтгэлэг олгох  ёстой
гэж зүтгээд байсан хүмүүс одоо өөр юм яриад байгааг гайхаж байна.

Хувийн хэвшлийн сур­гуулиудад тэтгэлэг
олгох­гүй гэдэг байр суурь байж болохгүй. Хувийн өмчийн цэцэрлэгийн нэг хүүхдэд
ногдох хувьсах зардлыг олгодог. Тэгвэл яагаад хувийн их, дээд сургуульд өгч болдоггүй
юм.

-УИХ-аар төсөв хэ­лэлцэж байна.
Арван­нэг­дүгээр сарын 15-наас өмнө төсвөө ба­талж амжихгүй юм шиг харагдаад байна.
Юун дээр гацчихаад байгаа юм бэ?

-Төсөв дээр гол мар­гаан дагуулаад
байгаа зүйл нь Төсвийн тогт­вор­той байдлын тухай хуульд өөрчлөлт оруулж, 2014 оны
өрийн хэмжээг ДНБ-ий 60 хувьд хүргэх асуудал юм. Манай на­мын бүлэг өрийн хэмжээг
нэмэхгүй байх байр суурь­тай байгаа. Манай улс арав гаруй тэрбум ам.доллартай тэнцэм
хэм­­жээний рублийн өртэй байлаа. 
1949-1986 он хүртэл нийтдээ 40 жилийн хугацаанд ху­римт­лагдсан гэсэн үг.
Гэ­тэл одоо бараг нэг Зас­гийн газрын эрх барих хугацаанд гурав, дөрвөн тэрбум долларын
өр тавих болчихоод байна.  Ам. долларын ханш
1700 давчихаар өрийн хэмжээ улам нэмэгдээд байгаа юм. Гэхдээ бид бонд гар­гаж болохгүй
гэж хэлээ­гүй.

-Бонд гаргах ажил ирэх жил ч үргэлжил­сээр
байна. Тэр хэрээр манай өр нэмэгдэнэ гэ­сэн үг. Тэгэхээр хууль­даа өөрчлөлт оруулж
өрийн хязгаарыг ахиу­лахгүй бол төр засаг нь хууль зөрчигч болж ху­ви­рах байх.
Энэ нь нөгөө талаараа бонд гаргах үүд хаалгыг хаах юм биш үү?

-ДНБ өөрөө өсч бай­гаа учраас өрийн
хэмжээг хязгаарлах хэрэгтэй шүү дээ. Зарим УИХ-ын ги­шүүд “Бусад улс  орон ДНБ-ийхээ 100 хувьтай тэнцэх хэмжээний өр
тавь­чихсан байна” гээд жишээ татаад байна лээ. Монгол Улсын эдийн за­саг тэдэнтэй
харьцуулам­гүй, түүхий эдийн экспор­тоос хамааралтай учраас цохилтод орж мэднэ.
Эцэстээ өрөө төлж чадах­гүй болчихож магадгүй.  

-Хоёр намын бүлэг энэ асуудал дээр
тохи­ролцох хандлага байна уу?

-Ярилцаж байгаа. Одоо­хондоо эцсийн
тохи­ролцоонд хүрээгүй.

-Хөрөнгө оруу­лал­тын жагсаалтаас
зарим обьектуудыг хасч, нэ­мэх асуудал дээр 
ойл­голцчихсон уу?

-2013 оныхоо урсгал зардлаа нэмэхгүйгээр
цар­цаачихъя. Тэгвэл 170 тэрбум төгрөг гараад ирж байна. Үүний тодорхой хэсгээр
хөрөнгө оруулал­тын асуудлаа шийдээд үлдсэнээр нь цалин тэт­гэврээ нэмье гэдэг байр
суурьтай байгаа, манай нам. Одоо Засгийн газ­раас оруулж ирсэн Төс­вийн төсөл дээр
цалин тэтгэврийг нэмэхэд 200 тэрбум төгрөг зарцуулна гээд тавьчихсан байгаа. Үүнийг
нь хуваагаад үзэ­хээр цалин тэтгэврийг ердөө долоогоос найман хувиар өснө гэсэн
үг.  Гэвч 2012 оны дундаас хойш цалин тэтгэвэр
нэмээгүй шүү дээ. Тийм учраас цалин тэтгэврийг 30 хувиар нэмье гэдэг санал тавьчихаад
байгаа юм.

-Ерөнхий сайд өмнөх жилүүдэд батлагдаж
байсан төсвийг авли­гаж­сан төсөв гэж нэр­лэсэн. Таны сайд хийж явсан хугацаа ч
тэр үед хамаарах байх. Тий­мээс энэ тал дээр ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Үнэхээр авлигажсан зүйл байгаа бол
шалгах хэрэгтэй. Төсөвт тусгагд­сан обьектуудын төсөвт өртөг нэмэгдэж байгаа асуудлыг
шалгах нь зөв. Жишээ нь 2013 оны обьек­туудын үнэ өссөн шалтгаан гэвэл 2012 оны
тавдугаар сард барилгын төсөв бодоход хэрэглэдэг норм нормативыг өөр­чил­сөн хоёр
тушаал гар­сан байдаг. Үүнээс болж төсөвт суусан барилгуу­дын өртөг 100 хувь нэ­мэгд­сэн
шүү дээ. Үүний­гээ хянахгүйгээр хэн нэгэн хүн дураараа үнэ нэмээд байгаа юм шиг
ярих хэрэггүй л дээ. Тэгээд ч сайд хүн дангаараа төсөв зохиогоод байдаг­гүй. Төсөв
хийдэг тусгай эрх бүхий хэдхэн хүн бий. Тэдний хийсэн төсвийг хянах л үүрэгтэй.

-Ялангуяа таны ха­риу­цаж байсан
салбарт барихаар төсөвт тусга­сан сургууль, цэцэр­лэгүүдийн барилгууд өнгөрсөн жилүүдэд
яа­гаад дуусдаггүй мөртөө өртөг нь нэмэгдээд байв?

-Төсөвт суух обьектуу­дын зураг төсвийг
жи­лийн өмнө гаргадаг. Тий­мээс тухайн жилийнхээ ханшаар бодчихоор да­раа жил нь
үнэ  өсчихдөг. Бид байнгын хороон дээр энэ
тухай хангалттай ярьсан. Үнэ өртөг нь 30-аас дээш хувиар нэмэгд­сэн барилгуудыг
шалгах хэрэгтэй.

-Ардын нам шинэ даргатай боллоо.
Шинэ даргын эхний ажил Зас­гийн газрыг огцруулах гэдэг үнэн үү. Энэ тал дээр та
юу хэлэх вэ?

-Манай намын бүл­гийн дүгнэлт тодорхой
гарсан шүү дээ. Засгийн газрын үйл ажиллагаа хангалтгүй байна гэж үзсэн. Төсвийн
орлого нэг их наяд төгрөгөөр тасарч, хөрөнгө оруулалтын аж­лын явц дөнгөж 30 хувь­тай
байхад Засгийн газ­рыг хэн хангалттай ажил­ласан гэх юм. Гэхдээ Зас­гийн газрыг
огцруулах асуудал дээр би элдэв тайлбар хийгээд яахав. Хэвлэлийнхэн тэртэй тэр­гүй
таамаглаад бичиж байгаа биз. Бидний ярих ёстой чухал асуудал эхлээд төсөв байна.

-Намынхаа Их хур­лын талаар ямар
сэт­гэгдэлтэй үлдсэн бэ. Ямар ч байсан дарга нараа шинэчиллээ. Тэ­гэ­хээр та бүхний
яриад байсан шинэчлэл бүрэн утгаараа хийгдэв үү?

-Намын шинэчлэлийг дандаа хүнээр хардаг
нь буруу. Хэвлэлийнхний анхааралд хэн дарга, цэрэг болох нь чухал байсан байх. Гэтэл
бид Их хурлаараа хөгжлийн хөтөлбөрөө хэлэлцсэн. Намын мөрийн хөтөл­бөр­төө анх удаа
социал­демократ үзэлтэй нам гэж тодорхойллоо. Бид эх­лээд ардчилсан социа­лист үзэлтэй
гэж явж бай­лаа. Сүүлд нийгмийн ард­чилсан үзэлтэй гэж өөр­чилсөн  шүү дээ. Сая үзэл баримтлалаа дахин ши­нэ­чиллээ.
Мөн дүрэмдээ том өөрчлөлт орууллаа. Орон нутгийн байгуул­лагуудад эрх мэдэл олгох
асуудал тусгагдсан.

-Энэ өөрчлөлтүүд намын дарга нараа
со­лих асуудалд дараг­даад өнгөрөх шиг боллоо?

-Бид хөгжлийн хөтөл­бөрөө ярихдаа
Засгийн эрх барьж байгаа нам биш учраас тодорхой тоон зорилтууд тавиагүй. Хавтгайруулсан
халам­жийн бодлогоос татгал­зъя, эдийн засгийн хөгж­лийн асуудлуудад голлон юуг
анхаарах вэ гэх мэтийн зүйлүүдийг хөгж­лийн хөтөлбөрийн хү­рээнд хэлэлцсэн. Дүрэмд
нэлээд олон өөрчлөлт орсон. Хуучин байсан дүрэм эрх баригч намын үед баримталж байсан
дүрэм. Одоо бид сөрөг хүчин болсон учраас түүн­дээ нийцсэн дүрмийн өөрчлөлтүүдийг
хийсэн. Тухайлбал, Ерөнхий нарийн бичгийн дарга нь Удирдах зөвлөлөө тол­гойлдог
байсан бол одоо  намын дарга толгойлдог боллоо.

-Та малын хулгай­тай тэмцэхээр
болж байх шиг байна. Ямар учиртай хуулийн төсөл санаачлав?

-Эрүүгийн хууль шинээр орж ирж байгаа
учраас малын хулгайн гэмт хэрэгтэй холбогдсон заалтад өөрчлөлт оруу­ла­­хаар хэсэг
гишүүнтэй хамтарч хуулийн төсөл боловсруулсан юм. Мон­гол Улсад гарч байгаа хулгайн
гэмт хэргийн дөрөв­ний нэг нь малын хулгай. Үүнийг аваад үзэхээр малын хулгай хийсэн
хүмүүст оноодог ял нь хөнгөн. Тэнсэн юм уу зургаан сар хүртэл хугацаатай хоригдох
ял авдаг. Тиймээс малын хулгай зогсдоггүй. Тэгэ­хээр энэ ялыг хүндрүүлэх санаатай
өөрчлөлт оруулж байна. Хууль зүйн сайд хохирлыг барагдуу­лах чиглэлд гол анхаар­лаа
хандуулъя гэдэг санал хэлсэн байгаа. Энэ тал дээр нь анхаарч байна.

-Хүн болгоныг ямар нэгэн байдлаар
хэрэгт буруутгаж, шоронд хий­гээд байвал Монголд ажиллах хүн алга бо­лох вий гэсэн
бол­гоомж­лол бий. Тэр ч үүднээс шинээр бо­ловс­руулсан Эрүүгийн хууль харьцангуй
зөө­лөрч байгаа юм уу гэж ойлгосон. Харин та үүний эсрэг бодлоготой хууль оруулж
ирж бай­гаа хэрэг үү. Ингэж ойлгож болох уу?

-2002 оны Эрүүгийн  хуулиас малын хулгайн гэмт хэрэг гэдэг заалтыг
хасаад хаячихсан юм. Малын хулгай бол хөнгөн гэмт хэрэгт тооцогддог шүү дээ. Малын
хулгай­чид ял эдлээд гараад ирэхээрээ өөрийг нь барьж өгсөн гэрчээ дарам­талдаг.
Үүнээс нь болоод сүүлдээ малын хулгайд гэрч олдохоо байх хүндрэл үүсээд байгаа.
Үүнийг л цэгцлэх гэсэн юм.

-Нэгэнт уулзсаных танай эхнэр болоод
өөр­тэй чинь хамаатай яригдаж шуугиан та­риад байсан их хэм­жээний мөнгөтэй хол­боотой
хэргийн талаар асуухгүй өнгөрч болох­гүй нь. Энэ хэрэг юу болж байгаа вэ?

-Хэрэг шалгагдаж байгаа учраас ямар
нэгэн тайлбар хийх эрх надад байхгүй. Шалгаж дуусаг.  Энэ талаар ярихгүй гэдгээ хэвлэлийнхэнд зарласан
шүү дээ. Та нар битгий энэ асуудлыг өдөө л дөө.

-Уг нь хэргийн учир начрыг өөрөө
үнэнээр нь хэлээд өгвөл танд хэрэгтэй юм биш үү?

-Хэргийг шалгаж дуу­саагүй байхад
би олон юм яриад хэрэггүй.

 Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ