Author: Лхагвасүрэнгийн Мөнхтөр

>>Түрүүч нь “Өдрийн сонин”-ы № 237(5189), 238(5190) дугаарт>>

Улсын арслан Оюунболдын аав Д.Энхтөгсийнхөөс сурвалжлага бэлдэж явахад уулзсан хүн бүр бахтай, үг яриа бүрийг нь баярын инээмсэглэл дагадаг болох нь анзаарагдав. Тэд өмнө нь ямар байсныг мэдэхгүй ч лав өнгөрсөн долдугаар сараас хойш ийм байгаа бололтой. Тэгээд ч Хэнтий нутагт наадмын чимээ саяхнаас л намжиж байгаа ажээ. Улсын арслан Э.Оюунболдын алдрыг тэмдэглэх баярыг баг, сум, аймаг нь тус тусдаа хийсэн нь энэ гэнэ. Төрсөн баг болох Өмнөдэлгэр сумын Хэнтий баг наймдугаар сарын 10, Хэнтий аймаг наймдугаар сарын 13, Өмнөдэлгэр сум есдүгээр сарын 1-нд улсын арслантай болсноо тэмдэглэжээ. Наадмын сүүлийн өдөр буюу долдугаар сарын 12-ны орой Өмнөдэлгэр сумын иргэд бүгд машин, мотоциклио асаан сумаа гороолж баярлалдсан тэр эрчээрээ энэ зун, намрын турш л хөл хөөр болцгоосон байна. Намрын ажил, хичээл сургуулийн цаг болтол Хэнтий аймаг тэр дундаа Өмнөдэлгэр сумын иргэдийн дунд улсын баярын бөхийн барилдаан халуун сэдэв хэвээрээ байсан гэж байгаа. Монголчууд олимпийн алтан медаль хүртэхэд яалаа, яг л тийм үйл явдал долдугаар сарын 12-нд тэнд давтагдаж баярын тэр шокноос хэнтийчүүд одоо ч бүрэн гараагүй мэт. Хэнтийн АН, МАН-ынхан шинэ арслангаа булаацалдах хандлага бас байгаа л бололтой.

Нутгийн иргэд ийн баярлаж байхад улсын арслан Э.Оюунболдын ээж А.Алимаасүрэн хүүгээ аймгийн арслан, улсын харцага, арслан болоход нь нулимс унагаагүй. Сүүлд Хэнтий багийн иргэд хүүгийнх нь алдрыг тэмдэглэхэд л анх баярын сувд хэлхжээ. “Яагаад. Хүүгээ төрийн наадмын түрүү бөх болсон гэдэгт Хэнтий багийнхан чинь хүлээж авахад л итгэж байгаа хэрэг үү” хэмээн хошигноход гэрийн эзэгтэй А.Алимаасүрэн түлээ оруулах зуураа “Юу гэж дээ. Хамгийн их баярласан хүн нь би байх. Гэхдээ бөх үзнэ, хүүгээ барилдахыг харна гэдэг чинь тэс өөр зүйл байдаг юм билээ. Хамаг сэтгэл хөдлөлөө барилдаж байхад нь гаргачихаад давчихаар нь тайвширчихаж байгаа юм. Тийм болоод ч тэр үү яагаад ч юм тухайн үед уйлаагүй юмдаг. Хамгийн их санаа зовж яах бол доо хэмээн хүлээж байсан барилдаан нь энэ наадмын дөрвийн даваа. Тэгэхэд найз Ш.Мөнгөнбаатартайгаа тунаж барилдсан юм. Нэг нь цолонд хүрчихсэн, нөгөө нь цол ахих зорилготой болохоор өөрийн эрхгүй яах юм бол доо гэж бодогдсон шүү” хэмээнэ.

Эндээс улбаалан цолны найрааны тухай сэдэв рүү бидний яриа эргэлээ. Э.Оюунболдын аав Д.Энхтөгс найраа гэдгийг байж болохгүй үзэгдэл хэмээнэ. Яахав цол авах сонирхолтой олон хүн байдаг бол цолондоо хүрчихсэн бөхчүүд ч байгаа. Ингээд л эдийн засаг, санхүүгийн асуудал болдог биз гэсэн дүгнэлтийг тэрээр бас хийнэ. Улсын арслан Э.Оюунболд 2012 онд Хэнтий аймагт арслан болдог наадамд аавтайгаа хамт очжээ. Тэд халаасандаа 200 мянган төгрөгтэй. Хүү нь цол авах зорилготой. Гэлээ ч өөрийнхөө ур чадварыг мэдээгүй залуу байсан учраас байн байн “яах бол” хэмээн босч суухыг нь Д.Энхтөгс гуай анзаарчээ. Тэгээд хүүгээ зандарч бас захиж “Тайван л барилд. Миний хүү цолыг хэзээ ч гуйж авдаггүй юм шүү” хэмээн сургажээ. Аав, хүү хоёр Хэнтий аймгийн 2012 оны баяр наадмын өмнө иймхэн байсан ч тэр өдрүүдийн барилдаанаар Э.Оюунболд аймгийн арслан болж анхны цолоо авсан түүхтэй. Энэ зуны улсын баярын үеэр ч найрааны тухай яриа энэ гэр бүлийг тойроогүй сурагтай. Нэг ёсондоо нутгийн ах нар нь улсын заан цолонд хүрэх мөнгийг нь гаргая гэсэн санал тавьсан бололтой. Э.Оюунболд энэ асуудлыг яаж шийдвэрлэхийг ааваасаа л асууна. Д.Энхтөгс гуай ч эрс татгалзаж “Хүн өөрийнхөө хүч тэнхээнд тохирсон амжилтаа л үзүүлдэг. Цолыг, тэр дундаа улсын цолыг худалдаж авна гэж юу байхав” гэхэд хүү нь ч үгнээс зөрөлгүй өөрийнхөөрөө барилдсан нь оносон ч байж мэдэх. Хэрвээ шийдвэрийг эсрэгээр нь гаргасан бол даваа нь ханачихаж мэдэх байсан гэж одоо ч бөхчүүд, бөх судлаачид ярьдаг ажээ.

Яриа үргэлжилсээр 2015 оны улсын баярын үзүүр, түрүү булаалдахын өмнөх сэтгэгдэл, үйл явц, тэр мөчийн тухай хөөрөлдлөө. Олон ч хүн “Монгол Улс нэг туургатай ч гэлээ дотроо аймаг болон задардаг. Увс нуур дууг сүүлийн хэдэн жил сонслоо. Энэ жил Хэнтийн сүлд дуу Төв цэнгэлдэхэд хангинавал сайхан байна. Тайван, өөрийгөө болоод өрсөлдөгчөө мэдэрч барилд гэж Оюунболдод хэлээрэй” гэсэн мессежийг найз нөхдөд нь ирүүлсээр байсныг эцэг, эх нь сүүлд мэджээ. Наадмын өмнөх өдрүүд энэ гэр бүлд бүр ч тод дурсамжийг үлдээсэн байна. Аймгийн начин Д.Энхтөгс эхнэр А.Алимаасүрэн, охин Э.Оюунсувдаа дагуулан Улаанбаатар орж хүүгийнхээ барилдахыг харахаар Өмнөдэлгэрээс хөдөлжээ. Явдлын далимаар хэдэн мал зарж мөнгө хийх санаа өвөрлөн машиныхаа тэвшин дээр хэдэн хонь холбочихож. Бас болоогүй “Юмыг яаж мэдэхэв” гээд зодог шуудгаа бүсэлсэн байна. Долдугаар сарын 7-ны орой хөдөлж 8-ны өглөө Налайх руу орж иржээ. Ачиж ирсэн хонь малаа өлдүүлэхгүйн тулд өвс ногоо хазуулахын зэрэгцээ шөлний хонь хайж яваа нэгэн таарвал тохирсон үнээр ганц нэгийг нь зарсан шигээ байтал үд хэвийж. Тэр үед Э.Оюунболд Сүүж уулын бэлтгэлээсээ бууж Төр хурахад багш, улсын начин Б.Адъяахүү, штангийн багш Б.Хосбаяр болоод бусад бөхчүүдийн хамт байрлаж байсан байна. Аав, ээжийгээ ирснийг сонссон Э.Оюунболд ч төд удалгүй давхиж ирээд мал зарах ажилд нь тусалжээ. Зарагдаагүй хонио ч хариулан гүйж харайж байтал гар утсанд нь завсар чөлөөгүй дуудлага ирсэн нь багш нар, найз нөхөд, нутгийнх нь ахан дүүс байсан бөгөөд түүнийг хаана байгааг сураглан залгасан нь тэр. Э.Оюунболд ч үнэнээ хэлэн “Налайхад хонь хариулж явна” гэтэл бөөн хэрэг мандаж. Хүн бүр л “Барилдах гэж байж чи яасан саваагүй хүүхэд вэ” гэх мэтээр анхаарал хандуулсан нь мал зарж мөнгө болгохоор ирсэн Д.Энхтөгс гуайн зорилгыг тасалдуулахад хүрчээ. Тэрээр “Би Оюунболдыгоо барилдахын өмнө зарах хонио хариулуулж л байдаг хэнэггүй хүн шүү. Харин сүүлд хүүд минь нутаг усны ахан дүүс халуун хошуутай мал олныг өгсөн. Одоо ах нь хүүгийнхээ малыг хариулсан шигээ л явна даа” хэмээн нээлттэй, цагаахнаар өгүүлж сууна.Түүнтэй хүүгийнх нь тухай, Э.Оюунболдын амжилт, ирээдүйн талаар цөөн хором хөөрөлдсөнөө хүргэе.

-Хүүгийнхээ малыг хариулж явна гэлээ. Улсын өндөр цолонд хүрсэн бөхчүүдэд томоохон бэлэг ирдэг нь нээлттэй болсон. Бэлэг өгсөн бусад хүмүүсийг дурдалгүй өнгөрч болохгүй байх?

-Миний муу хүүд олон ч сайн хүн тусалж дэмжиж, хань болж явна даа. Заавал хэнтийнхэн гэхгүй аймаг бүрээс найз, ахан дүүстэй болчихож. Сайхан л байдаг юм. Юуны түрүүнд энэ хүмүүст байнга баярлаж талархаж явдгаа хэлэх хэрэгтэй байх. Хүү минь өдий зэрэгтэй явахад энэ хүмүүсийн тус дэм их. Яахав хүн зон бэлэг дурсгал өгч л байдаг бололтой. Амьдрал ахуйд нь ч сайнаар нөлөөлж байгаа. Хэнтий аймаг, Эрдэнэт үйлдвэр, Ч.Энхтайван, Их засаг сургуулиас байр бэлэглэсэн. Түрүү бөхийн унаа гэж ч ирсэн. Олонтой явах, олны талархлыг хүлээх ийм сайхан юм даа.

-Б.Бат-Эрдэнэ аваргатай сайн яривал садан төрөл юм байна. Хүүд чинь тус дэм болно биз?

-Зааж сургадаг гэсэн. Тэр их хүнээр заалгаж, зөвлүүлж, сургаалийг нь сонсоно гэдэг бас том завшаан шүү. Хүүг минь тоож зөвлөгөөгөө хайрлаж яваа нь таатай л санагддаг юм.

-Танай удмынхан ачих мэх хийдэг гэсэн. Танай хүү энэ мэхийг хэр хийдэг юм бол?

-Биднээс дээш барилдаж явсан хүмүүсийн маань нэр нь хүртэл “ачаа” гэх болсон. Би ч нэг муу ачдаг санаатай. Хүн надад зааж өгөөгүй. Нэг мэдэхэд л ийм мэхтэй болчихсон байсан. Би ч хүүдээ зааж өгөөгүй. Миний муу хүү хааяа нэг ачиж байгаа харагддаг юм. Өнгөрсөн жил улсын заан М.Өсөхбаярыг, дээхнэ Л.Лха-Очирыг нэг аччихаж байгаа харагдана билээ. Бас тэр бүхэн хийгээд байдаггүй юм билээ.

-Хүүгээ яаж барилдана гэж бодож байв?

-Цолоо батлаасай гэж хүсч байлаа. Баталчихаар нь цаашаа явах юм байна гэх бодол орж ирсэн. Ц.Содномдорж харцагтай долоогийн даваанд таарч заан болоод Б.Гончигдамба гарьдтай наймын даваанд тунаад цаашаа өгсч барилдсан. Бэлтгэл сургуулилт сайн байсных болов уу.

-Та зодоглохоор очсон гэв үү. Яаж барилдсан билээ?

-Би нэгийн даваанд Ш.Мөнгөнбаатарынд хүүтэйгээ очоод байтал дуудаад байсан. Нэрээ бичүүлснээ бодоод бас улсынхаа баярыг хүндлээд очих гэсэн ч үнэхээр амжаагүй. Түүнээс хойш цэнгэлдэхэд дээлийг нь бариад л сууж байлаа. Зургаагийн даваанд баруун асарт халуун савтай цай бариад очдог юм. Би гэлтгүй манай аймгийн бөхчүүд тэнд очсон. Б.Адъяахүү начин ч тэнд байсан.

-Үзүүр түрүү булаалдахаар гарахад нь та юу гэж захив?

-Ер нь бол яах бол доо гээд л хүлээдэг юм билээ. Миний муу хүү ч өөрөө дайчин сайн барилдсан даа. Би ч гарахад нь юм захисангүй. Багш нар нь битгий их яараарай. Тайван барилддаг юм шүү гэж захиж байсан.

Адъяахүү, Батбаяр начин, Одхүү начингаас гадна аймгийн арслангууд олон байсан.

-Хүүгийнхээ ирээдүйг хэлж, ярихыг цээрлэдэг бололтой. Гэхдээ ер нь шинжинэ биз?

-Ер нь явж л байгаа нь энэ. 2012 онд аймагт түрүүлээд тэр жилдээ хоёрын даваанд Ц.Мягмарсүрэн зааныг орхиж гурав дээр Д.Лхагвадорж начинд унасан санагдана. Тэр жилээс барилдаан нь задарсан даа.

-Ер нь аймагт ч тэр улсад ч тэр барилдахдаа ам авахаар болбол тантай зөвлөх үү?

-Саяхан Б.Соронзонболд зааныг амлаж авчихаад уналаа гэсэн. Ер нь ам авна гэдэг их төвөгтэй. Ахмад хүн авчихвал загнана, залуу нь занана. Тийм учраас ам авахдаа учрыг нь сайн хараарай гэж л захидаг юм.

-Өнгөрсөн баярын учраа бөх, ам авалт, туналтуудыг нь яаж харж суув?

-Гуравт хэнийг авах вэ гэж байсан. Өөрөө мэд дээ, аймгийн начин, арслан, заанууд байгааг хэлсэн. Тэгээд Өвөрхангайн П.Ганхүү начинг авсан байсан. Дөрөв дээр Ш.Мөнгөнбаатартай таараад тав дээр аймгийн арслан М.Бадарчийг авсан байсан. Зургаа дээр Э.Дашийг амлана билээ. Долоо дээр хэнтэй тунах гэдэг л байсан. Гэтэл Ц.Содномдоржтой таарсан ч сайхан л барилдсан. Уг нь Ц.Содномдоржид хэд хэд уначихсан юм шүү. Бас Р.Пүрэвдагва начинтай хэд дээр тунах бол гэж байтал дөрөв дээр унасан. Ам авахад нь гайгүй тунах юм уу, оноолт тааруулахад л сэтгэл их чилдэг юм.

-Та өөрөө ингэхэд сүүлийн хэдэн жил ямар амжилттай байгаа хүн бэ?

-Би 2013 онд сумынхаа ойгоор шөвгийн дөрөвт үлдэж Болдоо хүү маань түрүүлсэн. Бас 2012 онд нэг удаа түрүүлсэн. Одооноос жаахан морь оролдож байгаа ч түрүүлж, айрагдуулж үзээгүй ээ.

Улсын арслан Э.Оюунболдын аав Д.Энхтөгсийнд саатан хуучлахад ийм сонин, ийм хууч яриатай. Гэгээлэг, нээлттэй нэгэн гэр бүл юм. Д.Энхтөгс, А.Алимаасүрэн нар мэндтэй угтсан шигээ сүүтэй үдлээ. Энэ гэр бүлийн цаашдын зам, ажил үйлсэд сайн сайхныг ерөөе.

Гэрэл зургийг Ц.Мягмарсүрэн

Улсын арслан Э.Оюунболдын төрсөн гэрээс сурвалжлага бэлдэхээр өнгөрсөн долоо хоногт түүний аав аймгийн начин Д.Энхтөгсийнхийг зорилоо. Тэднийх Өмнөлдэлгэртээ намаржиж буй. Чингис хот хүрэх засмал замаар 240, шороон замаар 50 гаруй километр довтолгож Өмнөдэлгэрт хүрнэ. Энэ намар, дунд сардаа хур тунадасын буулттай цас, бороо, солигдмол үүл, жаварлаг сэрүүн өдрүүдээр үргэлжилж байгаа. Хэнтий нутагт намрын энэ эгшин ялгалгүй иржээ. Шөнөдөө буусан хяруу бага үд хөдлөх хэртэйд арилж, урсгал ус захаараа, тогтоол ус энгээрээ зайрмагтан хонож байна. Сүүлийн өдрүүдэд Хэнтий нутагт Улаанбаатараас ч ахиу бороо орж, бүр ч сэрүүн байгаа бололтой. Хадланчид бууж, малчид энгэр ээвэр газар бараалан намаржаалж, шороон замын хонхор бүрт ус тогтож, тойром бүрт нуур мэлтийжээ. Жижиг тэрэг бүү хэл жийпийн тэнхээ шалгам балчигтай байна билээ, тэнд. Замд таарсан морьтон, мотоцикльтонгуудаас Энхтөгсийнх хэмээн асуухад “Арслангийн аавынх уу”, “Өө манай Төгсөөгийнх”, “Начингийнх” гэх мэтээр өөриймсөг зам заана. Замд таарсан хүмүүсийн яриагаар улсын арслан Оюунболдын аавынх хот хөдөөтэй айл гэдэг шиг сумын төв дээр нэг гэр нь байдаг бол Хэнтий багтаа мал аж ахуй нь байдаг ажээ. Засмалаар довтолгосноос ч удаан хугацаанд балчиг шавар туучсаар Өмнөдэлгэр сумын чанх урд толгодыг тойрон ороход сум суурингаас түрүүнд Хэнтийн нурууны салбар уулс нүднээ тусна. Өмнөдэлгэрийн төвийн иргэд урт урт гудам болон бууж улаан хүрэн гудамж олныг үүсгэсэн нь тун ч цэвэрхэн харагдах. Төв хэсэгтээ ёотон цагаан байшингууд эгнэсэн нь сургууль цэцэрлэг, сумын захиргаа, хүн эмнэлэг гээд бусдын л жишигтэй. Өмнөдэлгэр суман дахь гэрийг нь хэлд орсон хүүхэд ч хуруу гозойлгон төвөггүйхэн заана. Өмнөдэлгэрийн өмнөд хорооллын дугаар тоот Д.Энхтөгсийн үүдэнд хүрч зогсоход бага ангийн охин дагуулсан хижээл насны эмэгтэй зэрэгцэн ирсэн нь улсын арслан Э.Оюунболдын ээж Алимаасүрэн, дүү Оюунсувд хоёр нь байлаа. Өмнөдэлгэрийн бага сургуулийн нэгдүгээр ангийн пүрэв гаригийн хичээл тарж буй нь энэ.

Хашааны үүднээс урилгагүй гийчид гэрийн эзэгтэй Алимаасүрэнгийн урилгыг авч улсын арслан Д.Оюунболдын төрсөн гэрт хөл тавилаа. Элдэв хогшилгүй цээлхэн хашааг томоос том канад технологийн сууц чимнэ. Энэхүү сууцыг хүү нь улсын харцага цол хүртсэн намраа аав, ээждээ бариулж өгснийг сүүлд хуучилж суухдаа мэдэж авсан юм. Гэрт нь гэр бүлийн гэхээсээ илүүтэй Оюунболд арслангийн амжилт үзүүлсэн түүхэн зургууд их. Аймгийн начин Д.Энхтөгс мал аж ахуйгаа эргэхээр яваад эзгүй байж таарав. Алимаасүрэн гуай идээ будаа болох зуураа ханьтайгаа холбоо тогтооход Хэнтий багаас дугуйгаараа сумын төв рүү хөдөлж байна гэжээ. Дугуй гэдэг нь унадаг дугуй биш. Мотоциклийг энэ нутгийнхан ийн нэрлэдэг юм байна. 30 километрийн цаанаас хөдөлсөн мотоцикльтон ч төд удалгүй давхиад ирлээ.

Д.Энхтөгс, А.Алимаасүрэн, Э.Оюунболд, Э.Оюунсувд нарын гишүүдтэй энэ гэр бүлийн намтар түүх, угсаа гарал, аж амьдрал, амжилт бүтээлийн тухай яриа эндээс хөврөв. Улсын арслан Э.Оюунболдын аавын талыг Дашдоржийнхон гэнэ. Дашдоржийнхон үеэс үед, үүх түүхэндээ ч Өмнөдэлгэрийн иргэд. Есөн хүүтэй айлын дундах нь аймгийн начин Д.Энхтөгс аж. Аав нь буюу Дашдорж гуай залуу насандаа барилдаж ноцолддог нэгэн байсан бөгөөд сум нэгдлийн адуучин байжээ. Ер нь хөлөө гэмтээгээгүй бол улс, аймгийн цолонд ойрхон хүн байсан гэж нутгийнхан нь ярьдаг юм билээ. Учир нь залуу халуундаа хөлөө хугалж хагалгаа хийлгэн хадаас тавиулжээ. Эргээд хадаасаа авахуулах гэтэл тийм хэмжээний мэс ажилбар хийчих эмч олдоогүйгээс зөнд нь орхин бөхийн хорхойгоо дарж сум нэгдлийн адуу маллаж эхэлсэн гэж байгаа. Хэдий тийм ч сум нэгдэлдээ бүү хэл аймагтаа зартай уран уургач болон мандаж явсан үе бас бий гэх.

Авга талаас нь сүүлийн үеийн бөх бас нэг байгааг дурдвал Хэнтий аймгийн арслан ачаа хэмээх Лхажав. Ачих мэхийг даанч уртай, хурдтай хийдэг учраас нутгийнхан нь Лхажав гэхээсээ илүүтэй “Ачаа” хэмээн нэрлэх болсон түүхтэй юм байна. Тэрээр цэрэгт байхдаа 1960-аад оны орчимд улсын наадамд дөрөв даван улсын начин цолны босгонд тулж ирсэн байгаа юм. Залуу хүн болсон хойно ам гарч “Улсын цол ийм ойрхон, ийм амархан байдаг юм уу” хэмээн он жавуудтайгаа ярьж инээлдэж байсан нь алдаа болсон гэж сүүлд харамсан ярьсан гэдэг. Учир нь улсын заан том хэмээх Ц.Санжаа “Энэ муу Хэнтийн хурайсан хар юм чинь яасан олон үгтэй юм. Нэг өрж үзвэл яадаг бол” гээд амлаж аван барилдаж давсан түүхтэй ажээ. Эднийхэн бүр дээд үедээ ч бөхийн удамтай байсан бөгөөд Дашдорж гуайн ээж нутаг орондоо тэнхээтэйгээрээ танигдсан нэлээд бүлэрхүү хүн байж. Тэгээд ч Д.Энхтөгс гуайг ээжийн буюу нагац талаасаа бөхийн орцтой гээд тодорхойлчихож болохоор юм билээ. Учир нь Д.Энхтөгс начингийн ээж нь Бадмаанямбуу гуайнхантай буюу Б.Бат-Эрдэнэ аваргатай холуур төрөлсдөг ажээ.

Дашдоржийнхон бөхтэй шигээ адуутай, хурдтай. Гэхдээ хэзээ ч барилдахаар очихдоо хусуур бүсэлж очдоггүй сүсэгтэй. Яагаад гэвэл авга талын Балдан Барайвин хийдийн хамба лам “Морь, бөх хоёр зэрэг амжилтад хүрдэггүй юм. Хүрлээ гэхэд хар цагаан хэл ам их дагуулна. Барилдах жилээ хусуураа далд хийж бай” хэмээн Д.Энхтөгс начинд захиж байжээ. Харин төрсөн ах Д.Энх-Амар нь морь сонирхож нэлээд хурдтай болсон хүн аж. Аймагтаа хэд хэдэн удаа айраг түрүү авч Их хурдад ч амжилт үзүүлж явжээ. Бас өвөөгийнхөө шийрийг хатаах уран уургач хүү энэ удмаас төрөөд байгаа сурагтай. Өнгөрсөн жилийн улсын баяраар Монгол адуучин тэмцээнд том ахынх нь хүү Бат-Эрдэнэ оролцжээ. Тэрээр бас л улсын аварга адуучин болж Өмнөдэлгэртээ ирсэн байна. Эмнэг булгиулах, уурга, ташуур шүүрэх, шургуу хийх гэх зэрэг бүхий л үзүүлбэрт даанч жавхаатай оролцсон гэнэ. Энэ удам угсааныхан улсын түрүү хүртэх амжилт ийнхүү өртөөлсөөр.

Харин гэрийн эзэгтэй А.Алимаасүрэн аав талаараа Дадалын буриад бол ээж талаараа Цэнхэрмандал сумын харьяалалтай ажээ. Түүний аавыг Александр гэх бөгөөд бас л удам угсаагаараа биерхүү, нутаг орондоо сайхан адуутай айл байсан гэнэ. Александр гэх хүний удам угсааныхны гал шарын угшилтай адуун сүрэг одоо ч нутаг усны хүн ардын нүдийг хужирладаг гэдгийг хүмүүс хамгийн түрүүнд өгүүлцгээх. Дашдорж, Александр гэх худ ураг хоёр айлын шигшмэл адуун сүрэг Өмнөдэлгэрт цус сэлбэж улам ч хурдтай болсныг нутгийн иргэд ийнхүү хуучилж байна. Ийм л угшилтай адуун сүрэгт улсын наадмын түрүү “Гоё халиун” төрсөн ч зарагджээ. Хэдийгээр унаган зэлнээсээ зарагдаж алдарт уяач Т.Энхтайваны наадмын малгайг мялаасан ч “Гоё халиун” гэх хурдан буяны гаргасан амжилт энэ хот айлтай ийн холбогддог байна. Гал шарын угшил сүргээсээ өөрсдөө төдийлөн уяж уралдуулдаггүй учраас нэртэй уяачид ирж адуун сүргээс худалдан авах нь олонтаа бөгөөд улс, аймагт уралдаж хурдалсан тохиолдол Гоё халиунаас гадна олон байдаг бололтой.

Ийм л үүх түүх, удам судартай Д.Энхтөгс, А.Алимаасүрэн нар 1990 оны тэртээд Өмнөдэлгэр сумандаа танилцаж дотноссон байгаа юм. Д.Энхтөгс адуучин, А.Алимаасүрэн нь малын эмч. Нэг нь адуугаа хариулж нөгөө нь малын тарилга, туулга гэж явахдаа танилцсан түүхээ одоо жаргалтай хуучилна. Шинэхэн гэр бүл 1993 оны гуравдугаар сарын 12-нд ууган үрээ өлгийдсөн нь өнөөдрийн улсын арслан Э.Оюунболд байжээ.

Хуучилсаар харуй бүрий буухад гадаа бороо орж улмаар мөндөр болон ширүүсч цас болон лавслаа. Энэ үед гудамжнаа “Хатан дөрвөн туурайгаараа дэлхийг тамгалсан монгол морь минь ээ” хэмээн эвлэгхэн хоолойгоор дуулах сонстож цааш урсгасаар гэрт хэн нэгэн дөхөн ирж буй нь мэдэгдлээ. Үүд сэвхийтэл татан орж ирсэн нь гэрийн эзний ангижав байв. Нэр нь Жав. Үл мэдэг бүлэмцүү Жав ангижав руугаа дөхөн очиж “Өмнөдэлгэрийн бас нэг аварга, аварга. Улсын түрүү бөх болсноос нь хойш хоёр сарын дараа ирж байгаа найзыгаа уучлаарай. Хундан цагаан хонь хүүд чинь амлаяа” хэмээн завсар зайгүй ярин тэвэрснийхээ дараа л мэнд мэдэлцлээ.

УИХ-ын дэд
дарга Р.Гончигдоржтой ярилцлаа.

-Улс төрд
хүлээлт үүсгэсэн асуудлууд бий болчихоод байна. Засгийн газрыг бүрдүүлэх,
Өршөөлийн хуулийн хоригийг хэлэлцэх гэх мэт. УИХ-ын дарга эзгүй байна. Орлож
байгаа хүний хувьд та мэдээлэл өгөхгүй юу?

-Засгийн газраас
сайд нарыг нөхөн томилох тухай асуудлыг өргөн барьчихвал ээлжит бус чуулганыг
энэ сарын 7-ноос зарлан хуралдуулъя гэж байгаа. Тийм байр суурьтай байгаагаа ч
УИХ-ын дарга илэрхийлчихээд АНУ-д болох Парламентийн спикерүүдийн хуралд
оролцохоор явсан. Заавал зургаан сайдыг бөөнөөр нь өргөн барихыг шаардаагүй.
Зарим сайдуудыг оруулж ирэн томилох боломж байна. Үлдсэн сайдуудынх нь асуудалд
тодорхой цаг, хугацааны шалтгаанууд байгаа юм. Тухайлбал, АН-ын дарга гадаадад
явж байна. Тиймээс боломжийг ашиглан оруулж ирэх болов уу гэсэн бодолтой
байгаа. Тэгэхээр ойрын өдрүүдэд Ерөнхий сайд зарим сайдыг нөхөн томилохоор
оруулаад ирвэл ээлжит бус чуулганы хуралдааныг зарлана. Хэрэв ээлжит бус
чуулганыг хуралдуулбал Өршөөлийн хуульд Ерөнхийлөгчийн тавьсан хоригийг ч
хэлэлцэнэ. Ингэж л асуудлууд нэг мөр шийдэгдэх байх гэсэн бодолтой байна.

-Хамгийн их
яригдаж байгаа асуудал бол Өршөөлийн хуульд тавьсан хориг. Хориг хийгээд
Өршөөлийн хуулийг олон өөрөөр тайлбарлаж байна. Та гарц, гаргалгааг нь хэлж
өгөхгүй юу?

-Хориг болоод
хуулиа хүмүүс юу гэж ойлгож байгаа юм бол. Үүнээс шалтгаалан ийм нөхцөл байдал
гараад байгаа юм биш үү. Зарим хэсэг нь “тав, есдүгээр зүйл дээр хориг тавьсан
гэж яриад тийм, тийм зүйлийг нэмье, тэгээд шударга болцгооё” ч гэх шиг. Үнэн
хэрэг дээрээ Ерөнхийлөгчийн тавьсан хориг бол хоёрхон зүйл дээр байгаа.
Өршөөлийн хуулийн 4.1, долдугаар зүйл. Тийм учраас хориг хамаараагүй зүйл,
заалтууд өнөөдөр хүчин төгөлдөр. Тэр ч агуулгаараа Д.Ганбат гишүүнээр ахлуулсан
Өршөөлийн хуулийг хэрэгжүүлэх ажлын хэсэг ажиллаж байгаа.

-Хоригийг
хүлээж авбал яах юм. Бас хүлээж авахгүй бол ямар үр дүн гарах юм?

-Ялгаагүй.
Өршөөлийн хуулийн 4.1 дэх заалтад тавьсан хоригийг хүлээж авлаа гээд ч, хүлээж
авахгүй байлаа ч үр дүн нь яг адилхан. Ямар ч ялгаа байхгүй. Хүлээж авбал энэ
заалт хүчингүй болно. Хүлээж авахгүй гэвэл энэ заалт хүчин төгөлдөр үлдэнэ. Энэ
заалт алга болчиход бүх хүн өршөөгдөхгүй юм шигээр ойлгуулж, ярьж байгаа хүмүүс
байна. Гэтэл ийм зүйл яриад байгаа улсууд хуулийн 10.10 дугаар зүйлийг уншаагүй
бололтой. Хуучин Өршөөлийн хууль гарахад дээд шүүх болон зарим эрх бүхий
байгууллагаас тайлбар гаргадаг, тэгээд өршөөлийн ажлыг зохион байгуулдаг
байсан. Саяын Өршөөлийн хуулийг гаргахдаа тийм тайлбаруудыг нь хуулийнхаа заалт
болгоод оруулчихсан юм. Тодруулбал, 10 дугаар зүйлийн 10 дахь заалтад хэлсэн
байдаг. “…Сэжигтэн, яллагдагч, ялтан энэ хуульд заасан өөрт нь хамгийн
ашигтай тэр сонголтоор нэг удаа өршөөлд хамарна” гэж. Ингэхээр Эрүүгийн хуулийн
тав болон есд заагдсанаас бусад зүйл ангиуд бүрэн өршөөлд хамрагдах нь байна,
тийм үү. Энэ заалтыг л комисс хэрэглэнэ. Шаардлагатай гэвэл дээд шүүхээс
тайлбар гаргуулаад явна. Уг нь хоригийг хүлээж авах, нэмэлт тайлбарууд хийх
шаардлага байхгүй. Тийм учраас хоригийг хүлээж аваагүй нь илүү хялбар хувилбар.
Хүлээж авах юм бол хуулиа бүхэлд нь хэрэглэх замаар явах ч үр дүн нь яг ижил
гарна.

Өөр нэг зүйл нь
Өршөөлийн хуулийн долдугаар зүйл. Тэр нь хэргийг шүүхийн шатанд нь хэрэгсэхгүй
болгох тухай асуудал юм. Шүүхийн болон бусад процессоор явж буй хүн гэм
буруугаа хүлээн зөвшөөрөөд нөхөн төлбөрөө төлнө гэдгийг илэрхийлсэн тохиолдолд
шүүн таслах ажиллагаа явагдахгүй байхаар тусгасан. Тодруулбал, сэжигтэн хүн
өөрийгөө энэ хэргийг хийгээгүй гэж үзэж байвал бүх процессийг дуустал явуулаад
үнэхээр гэм буруугүй бол цагаатгана. Харин гэм буруутай байвал дараа нь
Өршөөлийн хуулийг хэрэглэнэ. Нэг ёсондоо Эрүүгийн хуулийн тэддүгээр зүйл ангиар
тийм ял оноосугай гээд шүүхийн тогтоол гарлаа. Гарсны дараа Өршөөлийн хуулийг
хэрэглэлээ, бүрэн чөлөөлөгдөх ангилалд байвал ялаас бүрэн чөлөөлж, жил хасахаар
бол түүнийг нь гүйцэтгээд л явна. Энэ заалтад тавьсан хоригийг хүлээгээд
авчихвал бас процесс сунжирна. Эцсийн үр дүнд ямар ч ялгаа гарахгүй. Өөрөөр
хэлбэл сэжигтний асуудлыг шүүхийн процессийн явцад хэрэгсэхгүй болгохгүй юм бол
түүнийгээ шүүн тасал. Тэгээд Өршөөлийн хуулиа хэрэглэ гэсэн үг. Уг нь бол
сэжигтэн болон шүүгдэгчид сонголт өгье
гэсэн юм. Гэтэл эрх мэдэлтнүүдэд яаж шүүх вэ гэдэг боломжийг үлдээх шив
дээ.

Эндээс
Ерөнхийлөгч авлига, хээл хахууль, албан тушаалтантай холбогдсон зүйл дээр
ерөөсөө хориг тавиагүй. Тэр нь саналын хэлбэртэй байсан. Хэрэв ердийн хууль
байсан бол Ерөнхийлөгчийн санал нь нэмэлт, өөрчлөлт болон орж ирэх ёстой.

-Өршөөлийн
хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж байсан түүх байхгүй ч Ерөнхийлөгчийн саналыг
тусгая гэж зарим гишүүд яриад байгаа ш дээ?

-Хориг гэдэг бол
нэмэлт, өөрчлөлтийн тухай асуудал биш. Есдүгээр зүйлд тийм зүйлийг нэмсүгэй
гээд, Байнгын ажиллагаатай парламент үүсэн байгуулагдсаны 25 жилийн ойд
зориулсан Өршөөлийн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хууль гэсэн
томъёоллоор орох нь ээ. Уучлаарай. Тийм юм одоо байхгүй. Би зураг ойлгодоггүй л
дээ. Гэхдээ “Хашгираан” гэж их өндөр үнэтэй зураг бий. Зураач нь тэр зургаараа
ийм л орчныг хэлсэн болов уу гэж төсөөлж байгаа юм. Энэ байр сууринаас харвал
УИХ хоригийг авч хэлэлцэхдээ хүлээж авах шаардлагагүй юм байна гэх байх. Чухам
би яаж саналаа өгөх вэ гэдгээ хоригийг хэлэлцэх явцад хэлнэ. Яагаад гэвэл
Өршөөлийн хуулийг хаалттай хэлэлцлээ гэж шүүмжлээд байгаа. Угаасаа тэгдэг
номтой, журамтай. Учир нь тухайн гишүүн энэ асуудал дээр ийм байр суурьтай, ийм
санал өгсөн нь ил байвал түүнд нь баярлах нэг хэсэг байхад өширхөх нэг хэсэг
байдаг. Тийм учраас хууль батлагдсаныхаа дараа ил тод байна, харин хэлэлцэх
явцад хаалттай байдаг нь ийм шалтгаантай. Ийм учраас би хоригийг хүлээж авах
эсэхэд одоо саналаа хэлэхгүй гээд байгаа юм. Гэхдээ одоо байгаа нөхцөлд ямар ч
нөлөөгүй. Хүлээж авсан ч, аваагүй ч процесс сунжрах асуудал үүсэхээс цаашгүй
учраас зоригтой хэлж болох бас нэг хувилбар байна. “Хоригийг хүлээн авах
шаардлагагүй юм байна” гэсэн байр суурин дээр баттай байгаа. Энэ бол зөвхөн
процессийн сунжрал. Процессийг сунжруулах сонирхол хэнд байдаг юм бүү мэд. Хувь
хүн нь өөрөө сунжруулах сонирхолгүй байна. Гэм буруугаа ойлголоо, хохирлыг
барагдуулъя гэхэд л дуусч байгаа асуудал. Тийм байхад цааш нь явуулах гэж хориг
тавихын хэрэг юу байгаа юм. Энэ хуулийн санаа бол сэжигтэн хоригдогсдын эрх
ашгийг нэгдүгээрт тавьсан. Түүнээс биш шүүн таслах ажиллагаа, хэрэг мөрддөг
хүмүүсийн сонирхлыг нэгдүгээрт тавиагүй юм шүү.

-Одоо АН-ынхан
хоригийг хүлээж авбал хонь, хүлээж авахгүй бол чоно болно гэж яриад эхэлсэн.
Ямар ч тохиолдолд АН-ын нэр хүндэд халтай нөхцөл байдал үүсчихээд байгаа юм биш
үү?

-Хоригийг хүлээж
авахаар шударга улс болж таараад, хоригийг хүлээж авахгүй болохоор цагаан
захтнуудтай нийлж, нэгдсэн болоод, нийгмийг хоёр хэсэг болгож хуваалаа гэдэг
ийм л зүйл. Зөвхөн энэ асуудал дээрээс хар. Өршөөлийн хууль гэдэг ямар нарийн
зүйл байдаг юм бэ. Хэн нь хаана байгаа вэ гэдгээс ямар үр дагавруудыг гаргаж
ирдэг юм бэ гэсэн бас л нэг “Хашгираан”. Үнэн хэрэг дээрээ хориг бол сая
ярьсанчлан асуудалтай нэгэнт холбоогүй. Нөгөө талаас Эдийн засгийн ил тод
байдлын тухай хуультай ихэр. Нэг нь өнөөдөр үйлдэгдсэн нь илрээгүй байгаа зүйл.
Гэхдээ өөрөө нуусан хөрөнгөө ил болгож, татвараа төлөөгүй гэдгээ мэдэгдвэл
Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хууль нэг удаа “ил гараад ир” гээд
боломж олгож байгаа хэрэг. Тэгээд л “Та бүх бизнесээ ийм эрүүл орчиндоо эхлүүл.
Өмнө нь төр та бүхнийг ийм байдалд оруулж байжээ. Эндээс Монгол орон сүүдрийн
бус гэрэлтэй эдийн засагтай болно” гэсэн санаа. Гэрэлтэй эдийн засагтай
болчихвол мөнгө санхүү нь зөв явна, хүмүүс ч янз бүрийн дарамт шахаанаас ангид
эрх чөлөөтэй бизнесээ эрхэлнэ. Өршөөлийн хууль бол долдугаар сарын 2-ны 24
цагаас өмнө хэрэг хийсэн хүмүүсийн тухай ярьж байгаа юм. Хийсэн хэрэг нь ямар
нэг байдлаар сэжиглэгдчихсэн, эсвэл үйлдсэн гэм буруугийнхаа төлөө ял эдлээд
сууж байгаа хүмүүстэй холбоотой. Тэгээд шударга гэж цамнахаараа шударгаар
татвар төлсөн хэсэг нь яахаараа хохирдог юм гэж ярих юм. Нарийн дээрээ шударга,
шударга бус алинаар нь ч ойлгосон Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хууль,
Өршөөлийн хууль бол ихэр. Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хууль дээр хориг
тавигдаагүй. Хүчин төгөлдөр. Энэ хуулийн хүрээнд хүмүүс хөрөнгө орлого, бүх
зүйлээ ил тод болгох гээд хуульчдыг хөлслөөд нягтлан бодох бүртгэлээ шинэчилсэн
бүртгэл рүүгээ оруулаад л явж байна ш дээ. Монголын нийгэм 25 жилийнхээ магнай
дээрээс цаашаа жигд, дарамтгүй, шахалтгүй,
эрх мэдэлтний байнгын бай биш болж явах эхлэл ингэж тавигдаж байгаа юм.

-Өршөөлийн
хуульд хориг тавьчихаад Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хуульд хориг
тавиагүй нь шударга бус гэсэн үг үү?

-Би тэгж
хэлэхгүй. Ерөнхийлөгч өөрийнхөө бүрэн эрхийн дагуу л хийж байгаа. Буруу хориг
тавилаа ч гэж ярих зүйл байхгүй. Хоригийн асуудлыг улс төрийн өнцгөөс шинжээд
байх ч ёсгүй. Хамааралгүй зүйлтэй хамаарлыг үүсгэхэд дандаа буруу ойлголт,
буруу тайлбар, буруу хандлага гардаг. Түүнээс биш Ерөнхийлөгч бол төрийн
тэргүүн, ард түмний эв нэгдлийг илэрхийлэгч. Ийм харилцаан дээр уучилъя гэснээ
уучилдаг эрх мэдлийг өөртөө хадгалж байдаг. УИХ нь өршөөе гэсэн бодлогоороо
өршөөлөө явуулж байдаг.

-Авлигачдын
нурууг тэнийлгэлээ гэдэг зүйл л яригдаад байна л даа?

-Санал нийлэхгүй.
Муугийн үрийг тасалбаас сайны үр дэлгэрнэ гэсэн сайхан үг бий. Одоо бид муугийн
үрийг л таслах гээд байгаа юм. Үнэн хэрэг дээрээ энэ хуулиуд авлигын нэг
давхаргын хөрсийг тэр чигт нь хуулаад хаячихсан. Ялангуяа болсон үйл явдалтай
холбогдуулаад үүсч болдог авлигууд. Бүгдээрээ шударга ёс гэж ярьж байвал ярья л
даа. Жишээ нь өнөөдөр албан тушаалын болон авлигын хэргээр ял эдэлж байгаа
хүмүүсийг хар. Нягтлан бодогчид, жижиг албан тушаалтнууд л бий. Нэг удаа ишлэл
татсан, том залилан хийчихсэн гэдэг Дондог гишүүнийгээ нэрлэчихье. Ингээд л дуусчихсан
юм уу. Шударга ёсыг ярихаар иргэдийн хэлдэг нэг зүйл бий. Мөнгөтэй нь үлдээд,
мөнгөгүй бидэн дээр хууль хатуу юм гэж. Яг энэ ярьдаг жишгээр нь, энэ рүү нь
нүдээ нээгээд хараадахъя. Тэгвэл энэ шударга ёс юм уу. Тэгвэл, шударга ёсны
үзүүрийг зөөлчлөх байдлаар хэрэглээд байгаа юм бол бүгдийг нь энэ удаа өршөөе.
Үүнээс цааш алагчлалгүй, ямар ч түвшний хүнд адил үйлчлэл ирдэг шинэ орчин руу
орсныхоо дараа өөр байдлаар ярья л даа. Шинэ Эрүүгийн хууль бол тэр үзэл санаа,
энэ тухай л асуудал ш дээ. Ялангуяа өнөөдөр нэг хүнд бүх гэм бурууг тохчихоод
түүнийгээ заавал хүлээлгэхийн тулд хэдэн сар, жилээр хорьдог. Цөөн хэдэн удаа
асуулт тавьдаг. Тэдгээр асуулт нь бараг хэрэгтэй нь холбоогүй буюу “Бид чамайг
хэрэгтэн гэж үзээд байгаа шалтгаан чинь бидний илрэлийн хэрэгт холбоогүй шүү.
Өөр нэгэн асуудалтай яагаад холбогдоод байна” гэдэг тийм л зүйл яригдаж байна.
Тэгвэл энэ тогтолцоогоо арилгачихъя. Ил тод байдлын тухай, Өршөөлийн, Эрүүгийн,
Зөрчлийн тухай хуулиа бүхэлд нь гаргаад ирэх юм бол энэ 25 жилд төр өөрөө албан
тушаалтнаа, ард иргэдээ тодорхойгүй байдал руу оруулснаа засах гэж байгаа
эгшин. Өршөөлийн хууль ингэж гардаггүй байсан, өршөөлд хамрагдсан хүмүүсийг
дахин өршөөдөггүй байсан, рецдив гэмтнүүдийг өршөөдөггүй байсан гэж хүмүүс
яриад байгаа. Гэтэл шинэ Эрүүгийн хууль юу гэж байгаа вэ гэвэл тухайн гэм
хорынх нь тухай л ярина. Тэр хүний түүхийг сөхөхгүй. Тиймдээ ч Өршөөлийн
хуулиар ялтайд тооцох хугацааг хүчингүй болгоё гэж байна. Шинэ Эрүүгийн хуулиар
бид цаашаа явах учраас Өршөөлийн хуулийн зарчим ч түүнд нийцсэн байгаа. Үүний
эргэн тойронд хүмүүс хуулиудаа сайтар уншиж, танилцсаны эцэст дуугарах хэрэгтэй
байна. Тэгвэл энгийн иргэд ч ойлгохын зэрэгцээ өршөөгдөх хүмүүсийн ч сэтгэл
тайвширна. Яагаад гэвэл УИХ нь өршөөнө гээд хэлчихсэн байхад 2-3 мянган хүн огт
өршөөгдөхгүй нь гээд мэдэмхийрэгчид ярьснаар бухимдал үүсвэл яах юм. Хамгийн
хатуу дэглэмтэй газар эмх замбараагүй байдал үүсвэл яах вэ.

-Сайд нарыг
чөлөөлөх, нөхөн томилох асуудалтай хамт Өршөөлийн хуулийг хэлэлцсэн нь МАХН-д
нөхцөл байдлыг барьцаалах боломжийг олгосон гэж яригддаг?

-Тийм зүйл
байхгүй ээ. Н.Энхбаяртай холбосон холбоосыг өөр улсууд л гаргасан. Ялангуяа
сүүлийн өдрүүдэд. Тэр асуудлыг тэгж холбож байгаа нь АН, Шударга ёс эвслийг
эвсээд цаашаа явахад нь дургүйцэж байгаа хүмүүсийн яриа. Ер нь уучлалыг нэг хүн
дээр ярьдаг болохоос өршөөлийг хэрэг явдал, процесс дээр нь ярьдаг юм. Тиймээс
уучлал, өршөөл хоёрын том ялгааг харах ёстой.

-УИХ-ын дарга
АНУ-д байгаа. Одоо ярьж байгаачлан ирэх 7-ны өдөр ээлжит бус чуулган зарлах
боломж хэр бүрдэж байгаа юм?

-7-ны өдөр ээлжит
бус чуулганыг зарлавал тэр өдрөө ээлжит бус чуулганыхаа нээлтийг хийчихнэ. Тэр
өдөр байнгын хороо, бүлгүүд нь хуралдана. Орой нь УИХ-ын дарга ирж 8-ны өдрөөс
УИХ-ын дарга ажилдаа ороод л явна.

-Засгийн
газрын зарим сайдыг нөхөн томилох боломжтой гэсэн. МАХН-ынхантай ойлголцчихсон
гэсэн үг үү?

-Манай намын
дарга эзгүй байна. Гүйцэтгэх зөвлөлийн хурал гэх мэт асуудлуудаас эхлээд засаг
бүрдүүлэхэд намын оролцоо байдаг. Харин Шударга ёс эвслийн хувьд сайд нараа
тодруулах бүрэн боломж бий. Тэгэхээр эхэлж байвал яасан юм гэсэн санааг би хэлж
байна.

УИХ-ын гишүүн Р.Амар­жаргалтай ярилцлаа.

-Улс төрийн хамгийн сүүлийн үйл явдал бол Ерөнхийлөгч Өршөөлийн хуульд хориг тавьсан явдал. Та ямар байр суурьтай байдаг юм?

-Наадах чинь их ярвигтай асуудал. Монголын нийгмийг хоёр хуваачихлаа шүү дээ. Нэг хэсэг нь хоригийг хүлээж авах нь зүйтэй гэж үзэж байна. Нөгөө хэсэг нь явуулах нь зүйтэй гэж байна. Би бол Монгол Улсыг хувааж талцуулсан ямар ч асуудлыг дэмждэггүй. Талцуулаад, хэрэлдүүлээд, наана цаана нь оруулж байгаа бол шийдэл биш, асуудал болж буйн илрэл. Төр засгийн тэргүүнд сууж байгаа хүмүүс шийдэл олж, түүнийх нь дагуу улс нийгэм нь явах учиртай шүү дээ. Гэтэл шийдэл болж байгаа юм байхгүй, харин ч асуудал нэмж байгаа нь харамсалтай. Би сүүлийн хорин хэдэн жил батлагдсан Өршөөлийн хуулиудын ихэнхэд нь гар бие оролцсон. Энэ удаагийнх шиг ийм замбараагүй, дуулиан шуугиантай Өршөөлийн хууль гарч байсныг санахгүй байна. Урьд нь асуудлыг маш чанд үзэж харж судлаад, шийдвэрээ гаргачихаад УИХ-д оруулж албажуулдаг байсан. Тийм учраас хэл ам багатай, бүтэц зохион байгуулалтын хувьд ч маш хурдан шуурхай хийж хэрэгжүүлж болдог байсан. Өнөөдөр ороод ирсэн зүйлээ хар. Нэг л их хууль баталлаа гэдэг. Нөгөөх дээр нь хориг тавьчихсан, тэр хоригийг нь хэзээ хэлэлцэх гэж байгаа юм бүү мэд. Өнөөдөр энэ хууль нь явж байгаа юм уу, явахгүй байгаа юм уу. Асар их хүлээлт тал талд нь байдаг.

Үнэхээр төрийн өршөөлийг хүртэх ёстой нэг хэсэг байж болно шүү дээ. Тэр хүмүүс горьдлого тавиад л сууж байгаа. Гэтэл хууль нь хэрэгжих ч юм уу, үгүй ч юм уу бүү мэд. Нэг хэсэг нь төрийн өршөөлөөс бүр хол байх ёстой юм. Огт хамрагдах ёсгүй. 

Гэтэл тэр хүмүүс нь завших гээд сууж байдаг. Энэ удаа бол туйлын зохион байгуулалтгүй, туйлын хариуцлагагүй, туйлын замбараагүй хэрэгжүүлсэн. Энэ бол манай өнөөгийн төрийн байж байгаа нүүр царай. Бид иймэрхүү л нүүр царайтай байгаа юм.

Аливаа асуудал нийгмийг бужигнуулах учиргүй, нийгмийг нягтруулж байх ёстой. Та нар ажигласан бол 2012 оны сонгуулиас хойш УИХ-аас гаргаж байгаа шийдвэрүүд дандаа нийгмийг бужигнуулж байна. Шоргоолжны үүрийг эвдэж байгаатай адилхан л юм хийгээд байна шүү дээ. Цэвэрлэж цэгцлэх, янзлах юм байдаг л байх. Гэхдээ дандаа дутуу дулимаг бодсон, хагас дутуу үсчиж харайсан, өнгө мөнгө дагуулсан юмнууд болоод байна. Тэр утгаараа Өршөөлийн хууль бас л ийм дүр төрхтэй болчихлоо. Энэ бүгдэд үнэхээр сэтгэл дундуур яваа. Би цаад агуулга руу нь орохгүй, зөвхөн хэлбэр, зохион байгуулалт талаас нь харахад иймэрхүү байна. Цаашаа орвол зөндөө юм бий байх. Миний мэдэрч байгаагаар бол энэ асуудал УИХ дээр нэлээн ярвигтай, төвөгтэй асуудал болох юм шиг байна.

-Хоригийг та дэмжих үү. Хоригийг дэмжсэн ги­шүүнээ АН ирэх сонгуульд өрсөлдүүлэхгүй гэсэн барь­цаа ярьж байна гэсэн?

-Би тийм юм тоодоггүй шүү дээ. Хэн нэг хүн намайг иймэрхүү юмаар барьцаалдаг нас, цаг өнгөрсөн. Би хэн нэгнийг ингэлээ, тэглээ гээд түүнээс нь айгаад явдаг хүн биш. Миний хувийн байр суурь бол Ерөнхийлөгч хоригоо тавьчихсан байгаа юм байна. Асуудал нь ороод ирэг, тал бүрээс нь нухацтай хэлэлцье. Тэгээд эцсийн дүндээ Монгол хожих ямар арга зам байна. Түүнийг хайя. Хэн нэгэнд таалагдах гээд мэдэгдэл хийгээд байх сонирхол алга.

-Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хуулиар далд эдийн засгийг ил болгоно гээд байдаг. Үнэхээр далд эдийн засгийг ил болгох юм уу?

-Энэ хуулийг анхны хувилбараар нь хэлэлцэж байхад би “Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хууль чинь тун цөөхөн хүний эрх ашгийн асуудал шүү. Хэсэг нөхөд энд тэнд баахан юм нууж хаасан, хулгайлсан юмнуудаа ил гаргах гэж байна. Түүнийг нь гаргачихаад дараа нь ямар нүүрээрээ олны нүүр рүү харж шударга ёс ярих вэ” гэж хэлж байсан. Үүнийг бодвол Татварын өршөөлийн хууль нь хамаагүй дээр байсан юм. Ядаж тооны хувьд ч олон хүнийг хамарна, жижиг, дунд бизнес эрхлэгчид хамрагдах боломжтой байсан.

Миний байр суурь бол Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай биш, Татварын өршөөлийн тухай хуулийг гаргахыг дэмжиж байсан. Гэтэл өнөөдөр татварын өршөөлийн хууль нь Эрүүгийн өршөөлийн хууль болж хувираад, Эдийн засгийн ил тод байдлыг дэмжих хуулийн нэрээр их олон хүний нүглийг дарж өгөх гэж байна. 

Манай нийгэмд хамгийн үгүйлэгдэж байгаа зүйл бол хариуцлага. Миний сүүлийн нэлээд хэдэн жил ярьж байгаа зүйл. Ямар сайндаа та нар хариуцлага тооцож чаддаггүй юм бол би хариуцлагыг чинь үүрье гээд УИХ-ын гишүүнээс гаръя гэж мэдэгдсэн шүү дээ. Өчнөөн хариуцлагагүй үйлдэл хийчихээд хариуцлагаас бултсан хүмүүсийн толгойг илж, та нар ингээд хулгай зэлгий хийгээд бай, нуугаад бай, хаагаад бай, луйвардаад бай, шулаад бай, дээрэмдээд бай. Тэр бүгдийг чинь ингээд сайхан ил тод гэдэг гоё нэр томьёогоор өршөөгөөд өгчихдөг юм. Санаа зовох юм байхгүй. Үргэлжлүүл гэж хэлж байгаатай адилхан болчихож байгаа юм.

-Ерөнхийлөгч Эдийн засгийн ил тод байдлын хуульд хориг тавиагүй байж Өршөөлийн хуульд хориг тавьсан нь шударга зүйл мөн үү?

-Би Ерөнхийлөгчийн юу бодож байгааг мэдэхгүй учраас өмнөөс нь ярьж чадахгүй. Зүгээр Ерөнхийлөгч уг нь зөв асуудал тавьсан гэж бодож байгаа. Гэхдээ нэгдүгээрт цаг үе нь хэр оновчтой байсан юм бол, хоёрдугаарт, тавьсан хэлбэр нь хэр оновчтой байсан бол гэж бодож байна.

Ний нуугүй хэлэхэд үнэхээр энэ асуудлыг барьж аваад шийдье гэж бодсон бол ямар саран дээрээс буусан хүн биш. Өршөөлийн хууль гаргах гэж байна, татварын өршөөл, эдийн засгийн ил тод байдлын тухай гээд сүүлийн нэг жил яригдлаа шүү дээ. Өршөөлийн хууль бол бүр 2012 оноос, энэ хэсэг нөхөд УИХ-д орж ирж суугаад л ярьсан асуудал шүү дээ. Ерөнхийлөгч үүнийг мэдэж байсан. Үнэхээр асуудлыг зөв зүйтэй шийдье гэсэн бол ярьж байх үед нь шийдлийг нь олоод нийгмээ хагалж бутаргачихгүйхэн шиг явуулах ёстой байсан байх. Одоо ийм болчихсон хойно нь гэнэт гарч ирээд, юу болсон бэ гэсэн маягтай байгаа нь олны итгэл төрүүлэхгүй байгаа юм л даа. Асуудлыг шийдье гэсэн сонирхол байна уу, эсвэл популизмаа хийгээд байна уу гэж хараад байна. Тэр хэмжээгээрээ ярьж, хэлж байгаа зүйлийнх нь үнэ цэн унаад байна.

-Монгол Улс өрийн дарамтад орлоо. Гадаад нэр хүнд навс уналаа. Валютын ханш, төсвийн алдагдал гээд аюулын харанга дэлдсэн асуудлууд олон байна гэж ярьцгаасаар л байна. Эдийн засгийг сэргээхийн тулд нэн тэргүүнд ямар арга хэмжээ авах ёстой вэ?

-Эдийн засаг хэцүү байна гэж бүгд яриад л байна. Ч.Сайханбилэгийг Ерөнхий сайдаар томилогдсоноос хойших хугацаанд би эдийн засаг, төр засагтай холбоотой асуудлаар бараг яриагүй. Энэ нь аминдаа дэмжиж байгаа хэрэг байхгүй юу. Сайн ч бай, муу ч бай, шинэ засаг гараад ирлээ, бас яадаг ч бол гэсэн горьдлого төрж байна шүү дээ. Залуу хүн юм, юм хийж магадгүй, арай өөрөөр ажиллаж магадгүй гэсэн. Одоо зургаа долоон сар өнгөрлөө. Итгэл байхгүй болсон. Би бол эднээс юм горьдохгүй байгаа. Яаж ийж байгаад салгануулаад сонгуульдаа хүргэчих юмсан гэх бодол төрж байна. Түүнээс сүрхий юм хийгээд өөрчлөөд аваад явна гэж байхгүй байх.

Зургаа, долоон сар боллоо туугаад тавьчихлаа. Энэ хугацаанд юу хийсэн бэ гэхээр унаган мэргэжлийнхээ дагуу л ажлаа хийлээ шүү дээ. Ерөнхий сайд маань пиараа л хийлээ. Бодит ажил бол явсангүй. Зургаа долоон сарын дараа үүнийг нь хэлэхэд болно байх гэж бодож байна. Ажил явахгүй байгаа бол буг болоод суугаад байх хэрэг юу байна. Үнэхээр л эх орондоо хайртай, тийм л өндөр ухамсартай юм бол хурдхан явах л хэрэгтэй шүү дээ. Урьд нь ч би хэлж байсан. Ажлаа хийж чадахгүй хүн байгаа бол нэг өдөр ч, нэг цаг ч битгий байлга. Хурдан явуул. Чаддаг хүн нь орж ирэг. Ердөө л энэ. Өөр асуудал байхгүй.

-Тэгэхээр яах ёстой юм?

-Юм эзэнтэй байх ёстой. хэн нэг хүн тодорхой ямар нэг ажлыг хариуцах ёстой. УИХ хууль тогтоох ажлаа хариуц. Хуулийнхаа хэрэгжилтийг хянаад сууж бай. Гүйцэтгэх засаглал Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дээр хуулийн хэрэгжилтийг хариуцна гээд Үндсэн хуульд заачихсан байгаа. Энэ ажлаа л хий. УИХ нь хийх ёстойгоо, Засгийн газар нь хийх ёстойгоо хий. Аль алиндаа шаардлага тавь. Үүнээсээ эхэл.

Гүйцэтгэх засаглал хуулийн хэрэгжилтийг Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дээр хариуцна. УИХ энэ ажлаа хий. Засгийн газар өөрийн хүлээсэн үүргээ биелүүл. 

Үүнээсээ эхлэх ёстой. Маш энгийн зүйл. УИХ шаардлагаа тавьж чадахгүй байна шүү дээ. Одоо байж байгаа байдлаа хар. Энэ УИХ юу хийгээд сууж байгаа юм бэ. Зун хуралдаад байгаа ч юм шиг, үгүй ч юм шиг. Ээлжит бус чуулган зарлаад байгаа ч юм шиг зарлахгүй байгаа ч юм шиг. Зарлаад хуралдуулахдаа Эрүүгийн хуулийг өөрчилнө энэ тэр гэж байсан сүүлдээ больчихлоо шүү дээ. Эцэстээ зургаан сайдыг явуулсан, явуулаагүй гэсэн байдалтай тулгарч үлдлээ.

Засгийн газар юу хийгээд байгаа юм бүү мэд. Эдийн засгийн өнөөдөр тулгамдаад байгаа асуудал гэхээсээ хамгийн наад зах нь хүн бүр суурь суурин дээрээ байх ёстой. Суудал суудал дээрээ суух ёстой. Дээрээ суудлаа олохгүй бол доороо хэзээ ч гүйдлээ олохгүй. УИХ, Засгийн газар нь байр суурин дээрээ байж чадахгүй байхад ажил хийж байгаа яам гэж байхгүй шүү дээ.

Зургаан сайдыг нөхөн томилоод асуудал шийдэгдэх үү. Маш эргэлзээтэй. Шинээр гарч ирэх зургаан сайд явсан зургаан сайдаасаа илүү байх уу гэдэг нь бүр эргэлзээтэй. 

Гуравдугаарт, зургаан сайдыг нөхөөд нөхөөстэй Засгийн газар явлаа гэхэд энэ нь хэр удаан үргэлжлэх вэ гэдгийг хүмүүс яриад эхэлчихлээ. Үүнд хүлээлт бий болчихсон төр засгийн нэр хүнд байхгүй болчихсон, гүйцэтгэх засаглалын нэр хүнд шалдаа уначихсан тохиолдолд юун эдийн засгийг босгох асуудал яриад байна вэ. Тэр чинь байхгүй. Хамгийн түрүүнд хийх асуудал бол бүтэц зохион байгуулалтыг бэхжүүлж олны итгэл даах чадвартай зангарагтай хүн гарч ирэх ёстой. Тэгж байж хаана хэн нь эзэн юм бэ юугаа хариуцаж байгаа юм бэ гэдгээ маш тодорхой болгож байж дараа нь макро микро эдийн засгийн асуудлуудыг ярих ёстой.

Өнөөдөр ний нуугүй ярихад энэ нэг замбараагүй эцэс төгсгөлгүй байдал чинь элдэв янзын ашиг сонирхолтой хүмүүст маш хэрэгтэй байна. Үүний цаана яагаад ийм байдалд орчихоод байна, асуудал нь зургаан сайдыг явуулахдаа байгаа юм уу эсвэл өөр ямар нэг учир шалтгаан байна уу гэдгийг бид харах ёстой. Тэр учир шалтгаан нь үндсэндээ Тавантолгой шүү дээ. Тавантолгой дээр бизнесийн улс төрийн бүлэглэлүүд бий болчихоод хамгийн том юмаа хэн нь эзэмших вэ гэдэг дээр үзэлцээд байна. Ердөө л энэ. Би хэрвээ эзэмшихгүй бол чамайг эзэмшүүлэхгүй гэж нэг нэгнийгээ барьцаалаад хаагаад чөдөрлөөд боогоод явж байна. Ийм зүйл чинь энэ нийгмийг явуулахгүй л дээ. Чоно борооноор гэгчээр том том бүлэглэлүүд хоорондоо үзэлцэж байхад дундуур нь жижиг жижиг цөөвөр чононууд хажуунаас орж ирж хазаж, жаахан юм авч сайд болох гээд үзээд байна. Жижиг луйварчдын л асуудал.

Амаржаргал өнөөдөр шүүмжлээд сууж байна гэх байх. Гэхдээ би шүүмжлээд байгаа юм биш гарцыг нь хэлж байна. Гарц нь юу юм бэ гэхээр энэ улс, энэ засаг чинь эзэнтэй болох ёстой. Чадаж байгаа хүнээ ажиллуул, чадахгүй байгаа бол хурдхан шиг зайлуул. Ингэж байж юм эхэлнэ. Ингэж байж төсвийн бодлогоо тэлэх үү, хумих уу, мөнгөний бодлогоо нэмэх үү хасах уу, ханш, инфляцийг яах уу гэдгийг дараа нь ярина. Би шийдлийг нь маш тодорхой хэлж байна. Чадахгүй байгаа бол нэг минут ч битгий байлга. Үүнийг Засгийн газрын хэмжээнд хүртэл ярих ёстой.

-Засгийн газар огцрох ёстой гэсэн үг үү?

-Би бол тэгж л үзэж байна.

-Одоо Засгийн газар огцроод байдал дээрдэх үү?

-Энэнээс дордуулах юм уу.

-УИХ тарах талаар яриа гараад байсан?

-УИХ тарах тухай асуудал гарсан байна лээ. Хэд хэдэн хүн мэдэгдэл хийсэн байсан. Би түүнийг анзаарсан. Төрийн тогтолцоогоо та нар хэр зэрэг сайн ойлгодог эсэхийг би хэлж мэдэхгүй байна. Хамгийн тогтвортой байх ёстой институц нь УИХ. Засгийн газар хэд ч өөрчлөгдөж болно. Тэр чухал биш. Төрийг тогтвортой байлгаж байгаа УИХ бүрэн хугацаагаараа ажиллаж байж дараа дараагийн УИХ руу шилждэг зарчим байвал сайн. Тийм учраас УИХ-ыг тараая гэж түүн рүү түлхэж байгаа хүмүүсийг би сайшаахгүй байгаа.

УИХ-ын ажиллагаа төгс төгөлдөр бус шүүмжлэл дагуулж байгаа нь үнэн. Үүн дотор түрүүний миний шүүмжилж ярьсан зүйлүүдийн гол хүмүүс нь энэ дотор сууж байгаа. Наполеоны хэлсэн нэг үг байдаг. Мөнгө бол үнэртдэггүй юм. Мөнгөнд эх орон байдаггүй юм. Тиймээс мөнгөтэй хүнийг улс төр рүү битгий оруулж бай гэж. Мөнгөтэй хүмүүс эх оронгүй хүмүүс, тийм ч учраас зарим нь цээжээ маш их дэлддэг байх. Би хязгааргүй их эх орондоо хайртай гэж. Үнэн хэрэг дээрээ мөнгөнд эх орон байхгүй. Тэр хүмүүс энд орж ирэхээрээ ямар гай болдгийг эрх биш харсан байх. 2016 оны сонгуулиар манай ард иргэд 25 жил сонгуульд оролцлоо, эрх биш гадарлах хэмжээндээ хүрсэн байх гэж бодож байна. Тэгэхээр бас зөв сонголт хийх байх гэж горьдож байгаа. Ямар ч байсан УИХ-ыг тараая гэдэг гайхамшигтай шийдэл биш. Үүнийг дэмжээд өөгшүүлээд байх зүйл биш.

-АН Монгол төрийг уландаа гишгэж байна гэж ярих юм?

-Ганц АН биш. Энэ улстөрийн намууд бүгд шүү дээ. 2000 оноос хойших үйл явдлыг аваад үзвэл МАХН тэр үеийн Засгийн газар барьж байсан, үндсэндээ 76:0 байсан шүү дээ. 72 нь МАХН, нөгөө намууд нь нэг суудалтай байсан. Тэгэхэд гишгэж эхэлсэн. Төрөөр тоглож эхэлсэн. Тэр дэд сайд гэдэг албан тушаалыг 500 сая төгрөгөөр үнэлээд энэ албан тушаалуудыг бий болгож эхэлсэн. Бүх зүйлийг мөнгөн хэлбэрт оруулсан. Үүнийг өнөөдөр хүмүүс ярихгүй л байгаа болохоос маш их зүйл тэр үеэс эхэлсэн. Манайхан муу зүйлийг “төгөлдөржүүлэхдээ” сайн хүмүүс. Тиймээс төгс төгөлдөр рүү оруулаад явж байх шиг байна. Тиймээс би ганц АН-ыг хэлэхгүй. Аль алиныг нь хэлнэ. Улс төрийн намын том том дарга нар дээд зэргээр хувь нэмрээ оруулсан.

-Одоогийн нөхцөл байдалд АН-ын нэр хүнд илүү унасан харагдаж байна. Та ч намынхаа үйл ажиллагааг шүүмжилж байна. Тэгвэл та намынхаа гишүүнээс татгалзчихаж болдоггүй юм уу?

-Түдгэлзэж болно. Гэхдээ үнэнийг хэлэхэд би энэ намыг босгох гэж их зүтгэсэн. 2000 оны сонгуулийн өмнө би МҮАН-ын дарга байж байгаад тараад 5-6 болсон байсан намыг нэгтгээд орчин цагийн нам болгоод өглөө. Үүнд нам буруутай гэхээсээ илүүтэй субъектив талын асуудлуудыг хөндөх ёстой. Намын хэдэн мянган гишүүнд чин сэтгэлээсээ ардчилсан үнэлэмжийн араас явж байгаа. Болгох юмсан бүтээх юмсан энэ улс орныг, үр хүүхдээ аятай тухтай амьдруулахсан гээд чин итгэл үнэмшлээр явж байгаа. Тэр хүмүүсийн итгэлийг хөсөрдүүлж, үгүйсгэж болохгүй. Намын нэрийг барьж арчаагүй аашилж байгаа хүмүүст бид өнөөдөр хариуцлага тооцож чадахгүй байна. Манай намын ҮЗХ ямархуу байгааг та нар надаар хэлүүлэлтгүй мэдэж байгаа. Бусад улс төрийн намуудыг ч гэсэн хар л даа. Сая жаахан юм болонгуут МАН дотор бужигнаад эхэлж байна.

Гол нь нягтрах ёстой. Улс төрийн намуудаар дамжин төрийн үйл ажиллагаа явж байгаа тохиолдолд улс төрийн намууд цөөхөн байх ёстой. Би хоёр улс төрийн нам давамгайлсан байх ёстой гэж үздэг хүн. Манайд 20-30 нам огт хэрэггүй. Хоёр нам бие биедээ хяналт тавьж чаддаг байх ёстой. Нэг нь засгийн эрх барьж байхад нөгөөх нь ажил хэрэгчээр шүүмжлээд шударгаар явах хэрэгтэй. Тухайн үедээ өрсөлдөгчөөсөө илүү олны санаа бодлыг дагуулж явах ёстой гэж үздэг. Тэгж ч явж ирсэн.

-Та АН-аас хөөгдөж үзэж, уригдаж дарга болж үзсэн хүн. Айх зүйл одоо байхгүй. АН-ын дотоод фракциудын зөрчлөөс дотоод хүч маш их суларч байна. Ийм үед удирдлагуудтайгаа тулж ярьж үзэж байна уу?

-Фракциуд тухайн үедээ үүргээ гүйцэтгэсэн үү гэвэл гүйцэтгэсэн. Юм гэдэг чинь амьд организм. Үүргээ гүйцэтгэсэн бол одоо үеэ өнгөрөөгөөд явах л хэрэгтэй. Өнөөдрийн фракциуд шийдэл биш. Дандаа асуудал үүсгэж байна. Үүнээс татгалзана гэдэг зөв санаа. Яг цагаа тулахаар татгалзаж чадахгүй байна. Хэдийгээр албан ёсоор зарлаад байгаа ч татгалзаж чадахгүй л байна. З.Энхболд даргыг фракциас татгалзана гэж байхад нь би “За юу л бол” гэж бодож байсан. Гэхдээ юмыг яаж мэдэх вэ, гайгүй явчих болов уу гэсэн чадахгүй байна. Өнөөдөр хэдэн сайд, дэд сайд нарын асуудал дээр наймаа хийгээд өөрөө дунд нь орчихсон, наймааны гол эзэн болчихсон явж байна. Үүнийгээ том том ухаантай зүйлээр тайлбарлаад яваад байна. Бас л болоогүй байна. Бэлтгэгдээгүй л байна. Нялцгай л байна гэж хэлэх гээд байгаа юм.

УИХ-ын гишүүн, Шударга ёс эвслийн бүлгийн дэд дарга З.Баянсэлэнгэтэй ярилцлаа.

-Улс төрийн нөхцөл байдал тодорхойгүй, зарим асуудлууд шийдэгдэхгүй хугацаа алдах төлөвтэй байна. Өршөөлийн хууль, Засгийн газрыг бүрдүүлэх тухай асуудлууд үүний жишээ. Та асуудалд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Төрийн ордон, ордны өрөөнд улс төрийн амьдрал өрнөдөг гэж дүгнэх нь бий. Тийм л зүйл өнөөдөр явж байна. Бид улс төрийн нөхцөл байдлыг гэнэт савалж байгаа гэж ойлгож болохгүй. Энэ бужигнаан, засаг төрийн тогтворгүй байдал Н.Алтанхуягийн Засгийн газрыг огцруулснаас үүдэлтэй гэж би үздэг. Н.Алтанхуягийн Засгийн газрыг сайн, муу ажилласан гэхээсээ илүү унагах зорилго нь юу байсан юм гэдгийг харах ёстой. Ер нь бол улс төрийн нөлөөллөөс болж унасан нь тодорхой харагдсан байх. Тиймээс Ерөнхийлөгч төрийн тэргүүнийхээ хувьд аль болох эв нэгдлийг илэрхийлж, Үндсэн хуулийн зарчмаар ажиллах хэрэгтэй байгаа. Улс төрийн тогтворгүй байдал үүсэх болсон шалтгааныг бас хайх хэрэгтэй. Үүний цаана Оюу толгой, Таван толгойн асуудал бий. Оюу толгой, Таван толгойг явуулахын тулд МАН-ын дэмжлэг илүү их хэрэгтэй болж жин дарж байсан учраас өнөөдрийн нөхцөл байдалд хүргэсэн процессийн эхлэлийг улстөрчид тавьсан. МАН засагт орж ирсэн даруйд л тогтворгүй байдлыг үүсгэсэн хүмүүсийн санасан ажил эхэлсэн. Дубайн гэрээ зурагдсан нь үүний нотолгоо. Харин, Таван толгойн асуудал урагшилсангүй. Тэдний тааллаар Таван толгойн асуудал явалгүй унасан нь засаг төр дахин бужигнах үндэс болсон гэж харж байгаа. Ард түмэн бодит үнэнийг л мэдэх ёстой.

-Яг өнөөдрийн нөхцөлд Өршөөлийн хуульд хориг тавьчихаад байна. Хоригийг хүлээгээд авчихвал МАХН-ын дарга Н.Энхбаярын ялын хугацаа хэвээрээ үлдэх учраас танай намынхан сайд нарынхаа нэрийг өргөн барихгүй байгаа гэсэн ойлголт бий?

-Шударга ёс эвслийн үүсгэсэн шалтгаантайгаар Засгийн газрыг бүрдүүлэх ажил гацаанд ороогүй гэдгийг албан ёсоор хэлье. Гацаанд оруулсан шалтгаан нь дээр хэлсэн Таван толгой. Таван толгой, төмөр замтай холбоотой асуудал Зам тээврийн сайдын эрхлэх асуудлын хүрээнд багтаж байгаа учраас томилгоо хийгдэж чадахгүй байна гэж ойлгох хэрэгтэй. Түүнээс биш Шударга ёс эвсэл олон сайдын суудал нэхээд, Өршөөлийн хуулиар барьцаалаад байгаа юм биш. Асуудал эсрэгээрээ байгаа. Ер нь Өршөөлийн хуулийг би өмгөөлж, хамгаалах бус ажлын хэсэгт нь орж ажилласан гишүүнийхээ хувиар бодит үнэнийг хэлж байгаа. Засгийн газрын өргөн барьсан Өршөөлийн хуулийн ажлын хэсэгт бүх намын төлөөлөл оролцсон. Ажлын хэсэг гарч ажиллаад УИХ-ын чуулганы дэгээрээ хөндөгдсөн асуудал, саналыг олонхийн зарчмаар дэмжээд л явсан. Ингээд байнгын хороогоор асуудлыг хэлэлцэж санал тус бүрийг дэмжсэн, дэмжээгүйгээр нь УИХ-ын чуулган руу оруулж хэлэлцээд батлагдсан.

-Өршөөлийн хуульд туссан авлига, албан тушаалтантай холбоотой заалт хуулийн хэрэгжих эсэхийг шийдэхээр болчихож байна уу?

-Үнэхээр тийм асуудал бий юу гэвэл, тийм. Гэхдээ авлига, албан тушаалтан гэдэг хэргийг яаж тодорхойлоод, хэнийг нэрлээд байгаа вэ гэдэг нь бас л сонин. Яагаад гэвэл манайх “авлигын индексээрээ дэлхийд дээгүүрт орж байна” гэх хэрнээ авлигын сүлжээ нь эмч, багш нарын местенд илүү байдаг. Авлигад хамгийн их өртдөг нь эмч, багш нар гэсэн үг. Гэтэл хүмүүс улс төрийн тогоонд эргэлдсэн, АТГ-аар шалгуулж байсан хэдэн хүнийг гэж ойлгоод “тэднийг л суллах гэж байна” гэж яриад байгаа юм. Нөгөө талаар авлигач нэр зүүсэн хүмүүс яагаад шалгагдав гэдгийг судлаад үзэхэд зарим нь огт үндэслэлгүйгээр хэрэгт гүтгэгдсэн байдаг. Жишээ нь, нэг яамны Төрийн нарийн бичгийн даргыг “Авлигач гэж зарлаад, нэг их том зүйл ангиар шалгаж шалгасны эцэст ХОМ-ээ буруу бичсэн байна. Хариуцлага тооцоорой” гээд явуулсан байх. Хэрэг хийснийг нь шүүх л тогтоодгийг мэдсээр байж, Үндсэн хуулиар хэнийг ч ялгаварлаж болохгүй гэж заасан хэрнээ “Чи төрд албан тушаал хашиж байсан хүн. Чи өмнө Ерөнхийлөгч байсан” гэж ялгаварлаж гадуурхаж хуулийг гаргадаггүй.

-Тодруулбал, Өршөөлийн хуулийн 4.1, долдугаар зүйл дээр хориг тавьсан. Яагаад хэсэгчлэн хориг тавьж байхад Өршөөлийн хууль тэр чигээрээ хэрэгжихгүй гэж яриад байгаа юм?

-Өршөөлийн хуулийн 4.1 дэх заалт бол хорих ял эдэлж байгаа хүмүүстэй холбоотой заалт гэсэн үг. Шууд хэлбэл хоригдож байгаа хүмүүсийн өршөөлд хамрагдахгүй хэсгээс бусад нь энэ заалтаар суллагдах учиртай буюу энэ заалт хэрэгжсэнээр л өршөөлд хамрагдсан бүх хүн суллагдана гэсэн үг. Долдугаар зүйл нь мөрдөн байцаалтын шатанд яваа хүмүүст хамааралтай байсан. Харин хүндрүүлсэн заалттай хэрэгтнүүд л өршөөлд хамрагдахгүй. Энэ заалтуудыг бүгдийг нь хаачихаар Өршөөлийн хууль бүхэлдээ хэрэгжихгүй л гэсэн үг.

-Тавьсан хоригоос гадна бас өөрчлөх санал ирсэн гэсэн. Ерөнхийлөгчөөс ирүүлсэн саналууд одоо хуульд тусах боломжтой юу?

-Ерөнхийлөгчийн хориг дотор орсон саналаар буюу тухайн долоон зүйл заалтаар санал хураалгах боломжгүй. Учир нь тус хориг доторх зүйлүүдийг харахад Засгийн газраас өргөн барихдаа оруулж ирээгүй зүйлүүдийг Ерөнхийлөгч хоригтоо тусгасан байгаа. Дээр нь хоригийг тавихдаа бас л заль хэрэглэсэн байгаа юм. Би ийм зүйлүүдийг оруулах саналтай байна гэсэн хэрнээ хуулийн 4.1, долдугаар зүйлд хориг тавьсан. Хүн харахад хэсэгчлээд хориг тавьсан мэт харагдаж байгаа боловч хорих газар ял эдэлж байгаа хийгээд мөрдөн байцаалтын шатанд байгаа хүмүүсээс нэг нь ч өршөөгдөхгүй. Шууд хэлбэл, хорих байгууллагаас нэг ч хүн суллагдахгүй, мөрдөн байцаалтаас нэг ч хүн өршөөгдөхгүй. Тэгэхээр энэ хуульд хэсэгчилж хориг тавьчихаад байгаа юм биш, Өршөөлийн хуульд бүхэлд нь хориг тавьчихсан гэсэн үг. Уг нь бүх зүйлийг тэглэж, бүхнийг шинээр эхлэх хэрэгтэй байгаа юм. Намрын чуулганаар хэлэлцэгдэх Эрүүгийн хууль сая батлагдсан бол хэзээ ч ийм зүйл яригдахгүй байсан.

-Яагаад?

-Жишээ нь хүн ялтай байх асуудал гэж бий. Таван жилийн ял эдлээд гараад ирсэн хүнийг дахиад таван жил ялтайд тооцож явдаг. Магадгүй шоронгоос суллагдсан хүн тээврийн хэрэгсэл жолоодож яваад осол гаргаж, эд хөрөнгийн хохирол учруулсан байх аваас дахиад л хоригдох болдог. Ийм заалт Эрүүгийн шинэ хуулиар байхгүй болж байгаа. Шууд хэлбэл, хүн нэгэнт ял шийтгэлээ эдлээд гараад ирсэн бол түүгээр далимдуулж хувь хүний нийгмийн харилцааг дордуулдаг заалтыг хэрэглэхгүй байя гэсэн зүйлийг ярьж байгаа. Дээр нь хөнгөн, хүнд, хүндэвтэр гэсэн ялын төрөл зүйл байхгүй болно. Тухайн хүн ямар гэмт хэрэг өдүүлснээсээ шалтгаалаад хуульд заасан хариуцлагаа хүлээх ёстой. Гэтэл өнөөдөр 4-7 жил хорих юм уу, зургаан сар хүртэл баривчлах, эсвэл хөдөлмөрийн хөлсийг тэд дахин үржүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний мөнгөн дүнгээр торгоно гээд ойлгомжгүй заачихсан.

Энэ нь шүүгч авлига авах боломжийг олгож байгаа хэрэг. Ийм замаар буюу ялгүй байх зарчимтай нийцүүлж Өршөөлийн хуулийг гаргасан. Гэтэл өнөөдөр авлига албан тушаалын хэрэгтэй хэдхэн хүнээс болж амьдралдаа алдаа гаргасан хоёр мянга 500 орчим хүнийг авлигач мэтээр ойлгуулж, тайлбарлаж байгаа нь харамсалтай. Яг үнэндээ авлига, албан тушаалын хэрэгт холбогдож, ял эдэлж байгаа хүн 20 хүрэхгүй шүү. Бас залилангийн хэргийг үе үеийн Өршөөлийн хуульд орсонгүй гэж шүүмжилдэг. Залилангийн хэрэг гэдэг нь зүсээ хувилгаж, нэрээ өөрчилж бусдад их хэмжээний хохирол учруулсан тохиолдлыг хэлнэ. Харин нэгнээ мэддэг, ойлголцоод мөнгө зээлэлцэж, өгөлцөж, авалцсан ч хугацаандаа төлж чадаагүй хүнийг залилан хийсэн гэж хавтгайруулан ойлгож болохгүй. Өнөөдөр таньдаг хүндээ зээлүүлсэн их хэмжээний мөнгөө буцаан авахын тулд цагдаад гомдол мэдүүлдэг. Мөрдөн байцаагч нь эрүүгийн хэрэг болгох уу, иргэний хэрэг болгох уу гэдгээ толгой даан шийддэг. Мөн л бидний яриад байгаа авлига өгөх боломж хуулийн энэ заалт дээрээс урган гарч ирж байгаа биз. Ийм зүйлүүдийг ялгаж салгаж ойлгоё гээд Эрүүгийн шинэ хуулиар ярьж байгаа. Ингэж Эрүүгийн хуулийн шинэ орчин бүрдэх учраас түүндээ нийцүүлж Өршөөлийн хуулийг гаргасан. Түүнээс биш Өршөөлийн хуульд тэр хамрагдах ёстой гэдэг байдлаар ажиллаагүй юм шүү.

-Бас авлига өгснийг өршөөж авсныг шийтгэх тухай яриа байна уу. Ингэж ялгаварлах нь хэр зохимжтой вэ?

-Авлига өгсөн хүнийг гэмгүйд тооцохоор болж авлигад зуучилсан, авсан хүнийг гэмт этгээд гэж нэрлэх шинэ ойлголт гарч ирэх гээд байна. Гэхдээ гүтгэх гэдэг зүйлчлэл байдгийг огт мартаж болохгүй. Эрүүгийн шинэ орчин бүрдэхэд хүнийг гүтгэх хэрэг зөрчил рүү орно. Гүтгэсэн этгээдийг нэг сая төгрөгөөр торгоно гэж байгаа. Яг энэ заалт сонгуулийн үед хамгийн их сөрөг нөлөөтэй. Учир нь нэр дэвшигчийг гүтгэвэл сая төгрөгөөр торгоод гүтгүүлсэн хүн нь сонгуульдаа нэр дэвшиж чадалгүй хуулийнханд ороогдож нэр хоч зүүгээд үлдэнэ.

Үүнээс улбаалж хэнийг УИХ-д нэр дэвшүүлж, хэнийг дэвшүүлэхгүй байх вэ гэдэг тоглоом бий болж гүйцэтгэгч нь АТГ болох гээд байгаа байхгүй юу. Хэрвээ авлигын асуудал яригдах юм бол өгсөн, авсан, зуучилсан бүгдээрээ ижил хариуцлага хүлээдэг байх хэрэгтэй.

-Н.Энхбаяр гэдэг хүн 2017 он хүртэл ялтайд тооцогдоно. Танай намын дарга өршөөлд хамрагдаж, ирэх сонгуульд өрсөлдөх боломж бүрдэх байсан уу?

-Өршөөлийн хуульд ч тэр, шинээр батлагдах Эрүүгийн хуулиар ч тэр хүнийг ялтайд тооцдог зохицуулалт байхгүй болж байгаа. Өнөөдөр Өршөөлийн хууль хэрэгжиж байж л ялгүй болно гэсэн ойлголт байхгүй болох нь ийм учиртай. Дараа нь гарах Эрүүгийн хуулиар ч энэ асуудал зохицуулагдана. Гэхдээ бид заавал манай дарга Өршөөлийн хуульд хамрагдах ёстой гэдэг үүднээс ажиллаагүй. Бид намын даргын өмнө нь ял шийтгүүлсэн байдлыг цагаадах ёстой гэж үздэг болохоос биш өршөөгдөх ёстой гэж үздэггүй.

-УИХ хоригийг хүлээгээд авчихвал ард нь ямар процесс өрнөх бол. Өршөөлийн хууль хүчин төгөлдөр хэрнээ хориг тавигдаж хэн ч суллагдахгүй нь байна шүү дээ?

-Өршөөлийн хууль хэрэгжихгүй л гэсэн үг. Гэхдээ хоригийг хүлээж аваад хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа Өршөөлийн хууль хэрэгжихгүй байвал тун сонирхолтой дүр зураг буух нь ойлгомжтой. Өмнө нь таван удаа Өршөөлийн хууль гарахад нэг ч Ерөнхийлөгч хориг тавьж байгаагүй. Өнөөдрийн хориг наанаа хэсэгчилсэн нэртэй ч цаанаа бүхэлд нь хорьсон. Үүнийг ил цагаан ярих ёстой. Ер нь бол гэмт хэргүүдийн ихэнх нь санамсаргүйгээс үүддэг. Санаатай хүн хохироосон хэрэг тун бага байдаг юм шүү. Санаатай ч, санамсаргүй ч гэмт хэрэг үйлдэх нөхцөл нь мөн л төрийн буруутай холбогддог.

Ядуурал, ажилгүйдэл, архидалт гээд төрийн буруу бодлоготой холбоотой нийгэмд үүссэн эмзэглэл л гэмт хэрэг болж байна. Тэгэхээр төр буруугаа засч залруулаад алдаа гаргасан иргэдээ нэг удаа нигүүлсэхэд гэмгүй. Хэрвээ Ерөнхийлөгчийн оруулсан саналаар УИХ санал хураавал энэ хууль нэмэлт өөрчлөлт рүү орно. Өршөөлийн хуульд хэзээ ч нэмэлт, өөрчлөлт орж байгаагүй. Бид өнөөдөр 2009 оны Өршөөлийн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулъя гэж болох нь ээ. Ийм шинэ ойлголтыг бас бий болгочихлоо.

Л.МӨНХТӨР