Author: Лхагвасүрэнгийн Мөнхтөр

ДАЙНЫ ЭРСДЛИЙН САНГИЙН ГЭХ ХЭРЭГ НЭГ Л ХЭСЭГ НЬ

Аливаа улс үндэстний хувьд иргэний агаарын тээвэр нэрийн хуудас
нь болж бас тэр хэмжээ­гээ­рээ тодорхой хэмжээний орло­гыг оруулж байдаг билээ.
Монгол­чуудын хувьд МИАТ тийм байж чадсан болов уу. Сүүлийн үед ил болох болсон
олон ноцтой хэр­гүү­дийн зах зухаас сонсо­ход үе, үеийн сэтгэл зүрх­гүй дарга даамлуудын
халаасыг зузаатгах хэрэг­сэл болж ирснээс үндсэн үүргээ гүйцэтгэж байгаа­гүй мэт
санагдана. Идээ бээрэндээ баригдсан МИАТ хэмээх энэ бай­гуул­лагатай холбоотой дэгдээд
байгаа дайны эрсдлийн сангийн мөн­гийг завшсан хэрэг бол нэгээхэн хэсэг нь юм. Үүний
цаана өчнөөн олон хэрэг, үй олон тэр­бум төгрөгийн асуу­дал байсан нь эх­нээсээ
ил болж байна. Хэрэв шинэ Засаг бай­гуулагдаж, улсын өмчийг өөрийн юм шиг зарцуу­лахаасаа
тат­гал­заж чадах удирд­лага гараагүй бол энэ хэрэг урьд өмнийн адил дараг­даад
л өн­гө­рөх байжээ. МИАТ гэх төрийн өмчит бай­гуул­лага өнөөдрийг хүртэл ажил­лах­даа
байн­га алдагдал хүлээсээр ирсэн байдаг. Яг өнөөд­рийн байд­лаар 108,1 тэр­бум төгрөгийн
алдаг­дал хүлээгээд байгаа бөгөөд сүүлийн арав гаруй жи­лийн хуга­цаанд Засгийн
газрыг ийм хэмжээ­ний өрөнд унагасан гэсэн үг.

Тод­руулбал, 1999-2012 онд Европын чиглэлийн нислэгээс 73.35 тэрбум төгрөгийн алдагдал хүлээсэн бол энэ тоо 2013 онд 11.75 тэрбум төгрөгөөр нэмэгдэх тооцоотой байгаа. Мөн 1993-2009 оны орон нутгийн нислэгийн үнийг тогтоон баригч болж ажиллахдаа 23,1 тэрбум төгрөгийн алдагдал хүлээ­жээ. Үе, үеийн Засгийн газ­рын шийдвэрээр МИАТ компани ийн алдагдалтай ажиллаж байхад ээлж дараалан томилогдсон дарга нар нь элдэв арга сүвэгчлэн ихээ­хэн хэмжээний хөрөнгө хувьдаа зав­шиж байсан баримт эхнээсээ дэл­гэг­дэж, үүнийг нь сонссон иргэд итгэж ч чадахгүй гайхширч суугаа нь үнэн. МИАТ компанийн үйл ажиллагааны зардал төрөөс гарч, үйл ажиллагаа явуулж олсон ор­лого нь хувь хүмүүсийн халаасанд ордог байсан гэхэд итгэж ч чадахгүй байгаа юм. Гэтэл байдал тийм л байж.

Сүүлийн үеийн гол дуулиан болоод буй “Дайны эрсдэлийн даатгал” гэдгийг 2004 оноос са­наач­лан өнөөг хүртэл 700 сая ам.доллар хуримтлуулж үүнийгээ төрд өгөх бус тойрон хүрээлэгс­дээрээ хуваан идэж байсан нь илэрч Ц.Орхон, Б.Эрдэнэбилэг нарын хүмүүсийг хэрэгт холбог­дуу­лан шалгаж эхэлсэн. Гэхдээ “Дайны эрсдэлийн даатгал” гэх энэ хууль бус бизнес нь  эрх мэдэлт­нүүдийн МИАТ-ээс мөнгө гаргуу­лан завшдаг явдлыг хэргийн зөв­хөн нэг хэсэг нь байжээ. Үүний хажуугаар “Катеринг”-ийн үйлчил­гээ, “Карго”, шатахуун, баяр ёслол, амралт зугаалга, бусад үйлчилгээ гээд олон өөр хэлбэрээр их хэм­жээ­ний мөнгийг үргүй зардаг бай­сан нь илэрлээ. Ер нь яаж ийгээд үргүй зардал гаргаж, тэр бүхэн нь МИАТ хэмээх байгууллагын үе, үеийн дарга нарын халаас руу урсдаг ийм байдлыг өмнөх эрх баригчид уламжлал мэт тогтоож иржээ.

Төрийн томчууд болон тус байгууллагын удирдлагууд МИАТ-ийн хөрөнгө рүү гар дүрж эхэлсэн түүх 2001 оноос эхтэй. Тухайн үед УИХ-ын дарга асан Л.Энэбиш МИАТ-ийг хувьчлах асуудлыг УИХ-аар хэлэлцүүлэн баталж Н.Энх­баярын Засгийн газарт чиглэл өгч байжээ. Энэ үйл явцаас хойш дөрвөн жилийн дараа буюу хуучин МАХН өнөөгийн МАН-ын ээлжит засаглал дахин бүрдсэн. Тэгэхэд Н.Энхбаяр Ерөнхийлөгч болж Ц.Нямдорж УИХ-ыг удирдаж байв. Энэ үед мөн л МИАТ-ийг хувьчлах асуудлыг дахин хөндөж 2005 онд 48 тоот тогтоолыг гаргаж байжээ. Тогтоолд тусгаснаар “бизнес анги­лал болон нийтийн нислэгийг сал­гах замаар орон нутгийн нислэгийг гадаадын компанид хувьчлах шаард­лага тулгарлаа” гэсэн заал­тыг оруулсан байна. Энэ заалтын үрээр ямар нэгэн асуудалгүй амжилт­тай явж байсан орон нут­гийн нислэг уналтад орж, өнөөд­рийнх шигээ ийм байдалд хүрсэн нь үнэн билээ. Ер нь яагаад голд­рилоороо явж байсан орон нутгийн нислэгийн асуудал хям­ралд орж, харин “Аэро Монголиа” гэх хувийн компани үүссэн нь анхаарал татдаг. Энэ бүхэн дарга нарын ашиг сонирх­лын хүрээнд өрнөсөн явдал гэдгийг учир мэдэх хүмүүс нуудаг­гүй. Орон нутгийн нислэг, бизнес ангиллын нислэгийг салгаснаар хэдэн авиа компани, хувийн ком­пани байгуулагдаж дарга нар нь ямар хэмжээний ашиг олсон нь тодорхой. Энэ бол зөвхөн эхлэл байлаа.

Энэ эхлэлийг нэгэн цагт МИАТ-ийг удирдаж байсан Б.Эрдэнэ­билэг, Ерөнхий сайд, Ерөнхий­лөгчийн албыг хашиж асан Н.Энх­баяр нар тавьсан хэмээдэг. Тод­руул­бал, Б.Эрдэнэбилэг  өөрийн эзэмшиж байсан “Blue Sky” буюу сэлмэн барилгаа Н.Энхбаярт өгч оронд нь МИАТ-ийн захирлын суудлыг авснаар тэдний хооронд ашиг сонирхол, албан тушаалын холбоо үүссэн гэх. МИАТ-ийг ээлж дараалан удирдаж байсан Ц.Орхон, Б.Эрдэнэбилэг, “Mon­golian
Аirlines” группийн ерөнхий захирал Ч.Хоролсүрэн нар бүгд гэр бүлийн найзууд гэж хэвлэлээр багагүй бичигдсэн. Энэ холбоо явсаар Н.Энхбаяр, Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүүн Д.Сугар гээд төрийн өндөр дээд албан тушаалт­нуудтай ч холбогдоно гэдэг нь сүүлийн үед олон нийтэд ил бол­сон мэдээллээс тодорхой болсон билээ. Дайны эрсдлийн сангийн мөнгийг идсэн хэрэг буглаж бугш­сан МИАТ-ийн хувьд нэг л хэсэг нь байлаа. Харин МИАТ-ийн идээ бээрийг шахвал үнэхээр ноцтой хэргүүд олон гарч ирнэ.

КАТЕРИНГИЙН ҮЙЛЧИЛГЭЭГ МИАТ–ЭЭС САЛГАЖ ХУВЬД ШИЛЖҮҮЛСЭН НЬ

МИАТ-ийг хувьчлах тухай УИХ-ын тогтоолын дагуу хийгдсэн  хувьч­лалуудын нэг нь “Катеринг”-ийн үйлчилгээ буюу хоол нийлүү­лэх үйлчилгээг хувьд шилжүүлэх явдал байв. Анх 1998 онд МИАТ өөрийн хөрөнгөөр Катерингийн зориулалт бүхий барилга барьж ашиглалтад оруулснаар компа­нийн­хаа ажилчдын болон зорчигч­дын хоолыг бэлтгэн нийлүүлдэг болжээ. Тухайн байгууллага нь жилд 100 гаруй мянган ам.дол­ларын гүйлгээ хийж 30 гаруй мян­ган ам.долларын ашигтай ажилла­саар ирсэн бөгөөд 2008 онд 790 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийж бүр ч орчин үеийн шаард­ла­гад нийцүүлэн өөрчилсөн байна. Энэ бүх үйл ажиллагааны мөнгө татвар төлөгчдөөс гарч, бас ч хөрөнгө оруулсных ашигтай ажил­лаж байсныг сануулах хэрэг юун. Гэвч удаа дараа хөрөнгө оруулалт хийж амжилттай ажиллаж байсан энэхүү Катерингийн төвийг 2009 оны долдугаар сарын 23, 24-ний өдөр “Нүхт Тур” компанид шилжүү­лэх гэрээг баталжээ. Ингэхдээ Катерингийн удирдлагыг хоёр жилийн хугацаанд хувьд шилжүү­лэн авах бөгөөд хоёр удаа хоёр жилээр сунгах заалтыг оруулсан байна. Тус гэрээнд гарын үсэг зурсан хүмүүсийг сонирхвол МИАТ-ийг төлөөлж Нислэг үйлд­вэр­лэл эрхэлсэн дэд захирал Г.Жар­галсайхан, “Нүхт тур” компа­нийг төлөөлж захирал Д.Хоржав нар байжээ.

Гэхдээ гэрээг үзэглэхээс сарын өмнө буюу тухайн жилийн зурга­дугаар сарын 30-нд Катерингийн төвийг “Нүхт тур” компанид шил­жүүлсэн байсан нь хар дагуулахаас аргагүй байдаг. Уг төвийг “Нүхт тур” компанид шилжүүлэх гэрээ хийг­дээгүй байхад нэг тэрбум 926 сая төгрөгийн барилга байгууламж, бүтээгдэхүүн бэлдэх, хадгалах технологийг Д.Хоржав нарын хү­мүүст өгсөн баримт одоо ил болж байна. Үүнээс гадна гэрээг МИАТ компанийн ТУЗ-ийн хуралдаанаар эцэслэн хэлэлцүүлээгүй нь ямар­хан ашиг сонирхол байсныг илтгэх мэт. ТУЗ нь ийм гэрээ байгуу­лагд­саныг 10 хоногийн дараа мэдэж хурлаараа хэлэлцэн тооцоо судал­гаа муу байна хэмээн буцаасан ч гэрээ аль хэдийнэ үзэглэгдсэн учраас буцаах боломжгүй болж харин ч эсрэгээрээ хэрэгжиж эхэлс­эн түүхтэй ажээ. Ийн Катерингийн үйлчилгээг хувьчлах асуудлыг хөндөж ТУЗ-өөрөө хэлэлцэхээс өмнө хувьд шилжүүлэх гэрээ хийж, гэрээ хийхээсээ өмнө хоёр орчим тэрбум төгрөгийн хөрөнгийг Д.Хор­жав нарт өгснийг хуулийнхан шалгахаар болж, цаад эздийг нь тодруулахаар ажиллаж байгаа сурагтай.

Мэргэжлийн хяналтын байгуул­лагынхан энэ гэрээг хууль зөрчиж хийсэн нь одоо тодорхой болж байгаа аж. Бас Катерингийн үйл­чил­гээ төрөөс хувьд шилжсэнээрээ алдагдалтай ажиллаж эхэлжээ гэсэн дүгнэлтийг жил бүр гаргаж, хуулийн байгууллагуудад шил­жүүлж байсан ч дарагдсаар өнөөд­рийг хүрчээ. Мэргэжлийн хянал­тынх­ны илрүүлсэн бас нэг асуудал нь даатгалын асуудал. “Нүхт тур”-д удирдлагын эрхийг өгөх тухай гэрээнд тусгаснаар “Төвийн үл хөдлөх хөрөнгийг өмнө нь байгуул­сан нөхцөлөөс дордуулалгүй даат­гуулсан байх ёстой” гэжээ. Гэтэл “Нүхт тур” компани төвийнхөө лифт зэргийг 22 тэрбум 843 сая төгрөгөөр даатгуулах гэрээг “Монгол даатгал” компанитай хийж өмнө нь даатгалд өгч байсан мөнгөнөөс даруй хэд дахин ихийг шилжүүлсэн байдаг аж. Энэ нь бас л ээдрээтэй хэрэг бөгөөд учрыг нь олохоор хуулийн­хан хөөцөлдөж эхэлсэн гэнэ. Төрийн мэдэлд байхдаа эрүүл ахуйн хувьд мэргэжлийн ажилтан­тай байсан уг газар хувьд очоод зорчигчдын эрүүл мэндэд батал­гаатай бүтээгдэхүүн нийлүүлэхээ байж байгаа талаар олон жилийн өмнө хэвлэлээр бичигдэж байсан удаатай. Гэвч үүнээс ч том асууд­лыг гарын алга урвуулахын адил шийдэж байсан улсууд мэргэжлийн хүний үгийг нохой хуцахын чинээ тоож сонсоогүй билээ.

ТАТВАРЫНХНЫ МӨНГӨӨР ТАНСАГ БАЯР ТЭМДЭГЛЭНЭ

МИАТ-ийн удирдлагууд энэ мэтээр хуулиас гадуур хийсэн үйлдлээ нуухын тулд ажилчдынхаа шагнал урамшууллыг нь нэмж, их хэмжээний мөнгө амладаг байжээ. МИАТ-ийн үе, үеийн захирлууд буюу Ц.Орхон, Б.Эрдэнэбилэг нар ажилчдынхаа амыг барихын тулд хөрөнгө мөнгийг ёстой цацдаг байжээ. Гэхдээ энэ нь тэдний хувийн хөрөнгө бус харин улсын хөрөнгөөс л гарч байгаа хэрэг шүү дээ. Тэд төрийн хөрөнгийг яаж үргүй зарцуулж байсан нь дараахь баримтаас тодорхой харагдаж байгаа. Одоогоос зургаан жилийн тэртээх шинэ жилийг МИАТ-ийнхэн тэмдэглэхдээ Хятадын “Huawen shishang tuwen” компанийн 2008 оны 21 мянган ширхэг календарийг 52.9 сая төгрөгөөр, Сөүлийн төлөө­лөгчийн газраас 400 ширхэг цаг, 180 гүц, 597 бал, 199 флаш дискийг 109 сая төгрөгөөр худалдан авч байжээ. Тэдний шинэ жилийн бэлэг нь дээр дурдагдсан 152 сая төг­рөгөөр тогтсонгүй. “Гранд компас” компаниас хөргөгчний наалт дөр­вөн мянгыг болон дөрвөн мянган түлхүүрийн оосрыг 10 сая төгрө­гөөр, “Хомо спресс” компаниас үзгэн бал, тэмдэглэлийн дэвтэр, дурсгалын цаг, энгэрийн тэмдэг зэргийг 14 сая төгрөгөөр худалдан авч байжээ. Тэд шинэ жилийнхээ бэлгэнд л гэхэд даруй 200 орчим сая төгрөг зарцуулдаг байсан нь эндээс харагдаж байна. Тодруул­бал, шинэ жилийн бэлгийг ийн 200 сая төгрөгөөр бэлдэхийн сацуу хүлээн авалтад 47 сая төгрөг зарцуулж, 300 сая төгрөгөөр 100 хүнийг урамшуулж байсан баримт байна. Эндээс харахад МИАТ гэх компанийн ажилчид шинэ жилээ тэмдэглэхдээ төрийн хөрөнгөөс даруй 500-600 сая төгрөг гарган авдаг байсан аж. Мөн 2007 онд ОХУ-ын “Аэрофлот”-ын ерөнхий захирлыг ирэхэд 13.3 сая төгрөгийн хэт хутга, буцахад нь 17 сая төг­рөгийн алтадсан аяга бэлэглэж байх жишээтэй. 2007 оны арван­хоёр­дугаар сарын сүүлийн хэдхэн өдөрт МИАТ-ийнхэн ингэж тансаг­ласан байна. Түүнчлэн “IOSA”-гийн гэнэтийн шалгалтад тэнцсэн гэдэг үндэслэлээр 250 орчим сая төгрөг гарган 30 гаруй ажилтнаа урам­шуулж байсан байсныг ч гэрч өгүүлж байгаа. МИАТ-ийн урам­шуул­лыг ийн бичээд байвал дуу­сах­гүй. Үр дүнгийн гэрээг сайн байгуулсан гэдэг нэрийдлээр Гүй­цэтгэх захирлаа 27 сая төгрөгөөр шагнаж байсан улсууд шүү дээ. Хуруу хумсаа зулгааж байж олсон хувийн компанийнхан хүмүүсээ ингэж шагнаж байсан бол гомдол­лоод байх зүйлгүй. Гэтэл энэ бол төрийн мөнгө өөрөөр хэлбэл, идэж буй талх, утсаар ярьсан нэгжийн­хээ секунд бүрт татвар хураалгаж байдаг олон түмний мөнгө шүү дээ. Гэхдээ энэ бүхэн шалгагдаж яригдаж байгаагүй биш яригдаж, бас шалгахыг хүссэн олон бичиг баримтыг нэг нэгэндээ илгээж байсан байдаг.

Бүр хэд хэдэн удаа цагдаагийн байгууллага шалгаж эхэлсэн ч төд удалгүй дарагддаг байжээ. Үүнийг хөрөнгө мөнгөний сонирхол нэг, эрх мэдэлтнүүд зогсоож байсан нь мэдээж. Ямартаа ч ардчилсан засаглал гарснаар олон жил дарагд­сан эдийн засгийн гэмт хэргийн үзүүр атгагдлаа. Идээ бээр одоо л хагарч, шахагдаж эхэлж байна.

Үргэлжлэл бий
Л.МӨНХТӨР

Өглөө эртийн нар баруун уулын бэлээд ташлаа. Шилүүст, навчит ойгоор хүрээлэгдсэн их ойн жимээр өгсөх ахуйд дөнгөж бэл­чээрт гарсан арав гаруй цаа цас сөхөн хөвд, хөвх тэргүүтнийг зул­гаан байна. Цаахна талд нь Хотгой­дын цагаан адууны угшил болол­той хоёр бүгээн морь тушаатай дэвхцэн хамраа хуухчин дуугаргаж моторын дуунаас үргэнэ. Өндөр моддын дундуур мурилзан орсон нарийн жимийг сөрөн бие давжаа, чих соотон шаргал нохой ухасхийн гарч ирсэн нь хаскы үүлдрийн анчин, цасны нохой ажээ. Ийм нохойг урьд хожид үзээгүй нэг нь чоно гэж эндүүрмээр. Энэ бүхэн Дархадын хотгорын хойд зах Зүүн тайгын Хэвтэрт гэх газар тэр дундаа Монголын цаатан иргэдийн отго ойртсоныг илтгэнэ.

Төд удалгүй  моддын зай бага багаар холдож, газрын эн тэгширч ойн чөлөөнд гарлаа. Отгын баруун захад пин гээд хэлчихэд хол зөрөхөөргүй хоёр дүнзэн байшин залгаад арав гаруй шовгор урц харагдана. Гаднаас үзэгдэх байдал эль хуль. Энд тэнд цааны хэрэглэл, угаадасны хувин тэргүүтэн байх агаад гурван урц бүрийн дунд дөрвөн багана хатган тэвш засан зарим зүйлийг овоолсон байх нь цаатан иргэдийн хүнс бололтой. Нэг дор таван ч хужаа мотоцикль тавьж фургон маркийн машины хамрыг хөдсөөр хучжээ. Хамгийн зүүн захын урцны үүд шурхийн сөхөгдөж 2-5 наснаас хэтрээгүй болов уу гэмээр эрэгтэй эмэгтэй хоёр хүүхэд дан өмд цамцтай гарч ирлээ. Өглөөний жавар хацар хайрч, чих часхийлгэн байхад тэд үүнийг үл ажран урцны үүднээс бага зэрэг холдон морь харснаа эргэн орсонгүй. Залгаад баруун, зүүн, дундах урц бүрийн ам ээлж дараалан сөхөгдөж шавилхан биетэй цаатан иргэд уван цуван гарсаар. Түрүүнд гарч ирсэн жаа­лууд ч урцандаа оролгүй нимгэн хувцастай тоглосоор байх нь хүй­тэнд дассаных бололтой. Хэдий дөрөвдүгээр сар дундаа орж хав­рын улирал шувтрах дөхсөн ч Монголын хойд хязгаар Хөвсгөл аймгийн Цагааннуур сум Дар­хадын хотгор, Зүүн тайгад дулаа­рах яагаа ч үгүй байна. Дөрөв­дүгээр сарын 16-ны байдлаар өвдгөөр татсан их цас хөрлөж, шөнөдөө -20, -25 хэм хүрч, өдөртөө -15 хэмээс буухгүй байлаа.

Хамгийн хойд захын урцнаас гарч ирсэн хууз сахалтай өтөл насны эрэгтэйг Оросбай гэдэг бол баруунтаах урцны эзнийг Д.Санжин гэнэ. Залгаад П.Хадбаа­тарынх, Пүрэвдоржийнх, П.Батаа­гийнх гэх мэтээр энэ отогт арав гаруй өрхийн 30 гаруй цаатан иргэн аж төрж байна. Эднийхэн Зүүн тайгын Хэвтэрт гэх газарт өвөлжиж, хаваржих болсоор 30 гаруй оныг үджээ. Өнөө жил ч урьдын адил өвлийг өнгөрөөж хавартай золгосон бөгөөд эдэл­гээнд хэрэглэх 10 гаруй зарь (хөн­гөлсөн цаа буга) авч үлдэн бусдыг нь 50 километр орчим нутагт оторт гаргажээ. Ийн өнгөрсөн оны арван­нэгдүгээр сараас хойш цаа бугаа оторлож эхэлснээр өдийг хүртэл цаатан иргэд ажилгүй суусан бай­на. Харин одоо төллөх дөхөж байгаа учраас хаваржаандаа авч­рахаар хэд хэдэн залууг явуулаад байгаа аж.

Ер нь цаатан иргэд цаагаа хариулж маллах бус цааныхаа бэлчээрээр, идэш хоолыг нь даган нүүж явдаг ажээ. Шууд хэлбэл цаа нь хоолоо хөөж дураараа явах бөгөөд цаатангууд нь араас нь урцаа ачаалан дагаж нүүсээр иржээ. Тиймдээ ч 1930-1940 оны үед Монголын хойд хил Хөвсгөл аймгийн Цагааннуур сумын нутаг Баруун, Зүүн тайгын орчимд ирж суурьшсан нь энэ ажээ. Энэ тухай Дамсан гуай хуучлахдаа “Би 1940 оны дундуур бага балчир насан­даа энэ Зүүн тайгад ирсэн байдаг юм. Тухайн үед манайхан цаа буга адгуулах сайхан бэлчээр нээлээ гэцгээж байсан. Монголын нутаг дэвсгэрт аж  төрж суугаа гэдгээ Тува угсааны цаатан иргэд бид чинь 1950 оны сүүлээр л мэдсэн юм. Биднийг чинь буга унасан гөрөөчид байна гэж манай төр засаг бодож байсан байгаа юм. Ингэж л бид тайгын амьдрал, цаатан ахуйгаа­саа өөр соёл иргэншлийг үзэж орчин үеийн хөгжлийн зах зухаас нь хүртэх эхлэл тавигдсан даа” хэмээн өгүүлж байв.

Үнэхээр цааны бэлчээрээ дагаж өндөр уулын хяр тайга, өтгөн ой моддын дунд олон зуун жил амьдарсан хийгээд орчин үеийн хөгжилтэй тун саяхан нийлсэн нь тэдний өнөөгийн амьдралаас хараг­дана. Тэд гурван метр хэрийн урттай арав гаруй шургаагны холт­сыг арилган багана хэлбэрт оруулж үзүүрийг нь нийлүүлэн боож өргөн энтэй 3-4 метр брезент нөмөргөөд л  орох оромжоо босго­чихно. Энэ нь нэг насных нь амьд­рах байр нь болох бөгөөд байнга нүүдэллэдэг цаатан иргэд ийм хөнгөн, авч явахад хялбар эд материалыг илүүд үзсээр иржээ. Залуу хосуудыг тусад нь гаргахдаа ч нэг ийм урц бэлтгэж уналга, ачлаганы 10 гаруй этэр, зарь, төллөх манжиг, ганц хоёр хугаш нийт 20 орчим цаа тасдаж өгөхөд л болдог ажээ. Урцны дотор тун давчуу байх агаад хааш хаашаа дөрөв алхахад л хаяанд тулж очно. Орой хэсгээрээ бүр ч давчуу. Урцны хаяа хэсгийг дагуулж хоёр метр хүрэхгүй хоёроос гурван наар засч гар аргаар цавчиж бэлтгэсэн богино банзаар шал хийжээ. Зүүн урд хатавчаа гал тогооны бүс болгож бүхий л сав суулгаа тавьсан харагдана. Хөнгөн цагаан түмпэн, гар аргаар хийсэн модон аяга, халбага, гурилын мод, элдүүр гээд л тэдний гал тогооны хэрэглэл бүрддэг байна. Цаатнуудын хэрэг­лэх цээж зуух хормын төдийд халж тэр чинээгээрээ хурдан хөрдөг учраас галласан даруйд урцыг халаана. Нааран дээр сууж байгаа хүний урдаас галын илч халааж байхад араас дан брезент нэвт жиндүүлсээр байх. Цаатангууд гэлтгүй Хөвсгөл аймгийн хойд сумдын иргэд унанги мод хийгээд яртай мод огт түлдэггүй бололтой юм. Учир нь унанги мод илч муутай байдаг бол яртай модыг хагалж бэлтгэхэд хэцүү байдаг аж. Тиймээс заавал ургаа модыг унагаж түлээнд хэрэглэдэг ажээ.

Монголчууд цаатан иргэдээ Хөвсгөлийн тайгад амьдардгийг мэдсэнээс хойш, цаатан иргэд Монголын иргэн харьяат болон бүртгэгдсэнээс хойш 70 гаруйхан жилийн хугацаанд тэдний амьд­ралын хэмнэл ихээхэн өөрчлөгд­сөн байдаг гэнэ. Өмсөж зүүх, эдэлж хэрэглэхээс эхлээд хэл яриа нь хүртэл орхигдсон байна. Ахимаг насны цаатнууд өөрийн ястны хэлээрээ ярихад залуус нь өөдөөс нь монгол хэлээр хариулж байх жишээтэй. Түүнчлэн цаатангууд өдгөө цааны арьсан гутал, ангийн арьсан хүрэм өмсөхөө больж мон­гол дээл эгэлдэргэлж худалдааны малгай, бүс хэрэглэх болжээ. Учир нь цааны арьс 150 мянган төгрөгт хүрдэг учраас  тэд хааяа нэг цаа хагалбал арьсыг худалдаалж гурил будаагаар солихыг илүүд үздэг байна. Тэгээд ч цаатан эмэгтэйчүүд дунд уламжлалт хувцас оёдог нэгэн байхаа больжээ. Цагаан сар уламж­лалт баяраар өмсөх цаатан ардын хувцас ч олдохоо больсон гэсэн.

 Гэхдээ амьдралынх нь хэвшил ингэж өөрчлөгдсөнөөрөө тэд алдаа­гүй. Устаж үгүй болж байсан цаа бугаа өсгөж үржүүлэн тоог нь 1600-д хүргэж өөрсдийнх нь амьд­рал ч тэр хэрээрээ сайжирч хусны холтсон урцаа халж брезентэн урцаар сольжээ. Цаатан гэгдэх 300 орчим өрхийн дунд хоёр машин, 10 гаруй мотоцикльтой айл байх болж. Мөн 20 орчим өрх монгол мал адгуулж бусдынхаа өвлийн идэш, бусад хэрэглээнд нэмэр болж байна. Дархадын цагаан адуу, дархадын илүү нугаламтай хонь, дархадын цасны монгол үхэр гээд тэд өнөөдөр юм юмны л захтай болж. Саяхан Заяа гэх нэгэн халх эмэгтэй Пүүжээ гэх цаатан залуу­тай ханилсан нь цааны түүхий эдийг эргэлтэд оруулж эхэлсэн байна. Гарын дүйтэй хэсэг нөхдөөр цааны эврэн хутга, бэлэг дурсгалын зүйлс урлуулж эхэлжээ. Тэдэнд халх бэрээс гадна Франц бэр бас бий. Магелла гэх хөрс судлаач эмэгтэй хэдэн жилийн өмнө Дар­хадын хотгор, Баруун, Зүүн тайгын хөрсийг судлахаар ирсэн нь ийм байдалд хүргэжээ. Тэрээр хөтөч хийж явсан цаатан залуутайгаа учир ургуулж хоёр ч хүүхдийг нь тээж төрүүлсэн байдаг аж. Магел­лагийн хоёр хүүхдийн эцэг болох цаатан өөрөө амьдралтай дөрвөн ч хүүхэдтэй гэж байгаа. Гэхдээ тэнд эцгийн эрх хэмжээлшгүй байдаг учраас тэр гэр бүл одоо ч оршин буй.

Цаатан эрчүүд амьдрал ахуйн­хаа бүх зүйлийг мэддэг, чаддаг, хийдэг учраас эмэгтэйчүүдэд нь оногдох ажил гэвэл хоол хийх, хүүхэд өсгөх. Гэхдээ хоол хийхдээ тун маруухан гэдгийг төвөөс очсон хүн бүхэн хэлж байна. Цуйван хийлээ гэхэд гурилыг нь түүхий­рүүлж, махыг нь түлж хиншүү хяр­вас болгож орхино. Харин гурилтай шөл хийвэл амт султай үлхэгэр болгочихно. Цаа буга хүний хөл хүрэхээргүй газарт явж шим сайтай, ховор ургамал, хөвд иддэг учраас мах нь эм гэх. Гэхдээ ямаа­ны махтай тун төстэй, сэрүүн чанарын байдаг ажээ. Ер нь хоол­ны амт чанар гэхээсээ хүртээмж, хангалтын тал дээр санаа зовдог хүмүүс аж. Харин сүүлийн үед гадна болон дотоодын жуулчид цаатнуудыг сонирхох болсноор олон төрлийн амттан мэддэг болж улмаар хоолныхоо амтыг сайж­руулах тал дээр анхаарч эхэлж байгаа гэсэн.

Цаатнууд жуулчдын сайныг нь сурахын хажуугаар муу үлгэр дуурайл авч эхэлснийг учир мэдэх хүмүүс ч ярьж байлаа. Тодруулбал гаднаас ирсэн хүмүүсээс мөнгө, тусламжийн бараа авахыг л боддог болжээ. Өнгөрсөн хугацаанд цаат­нуудад олон удаагийн тусламж очиж байсан ч тэд хэргийг нь хийсэн нь тун ховор гэнэ. Францын олон улсын байгууллагынхан ирж цаатан өрх бүрт шинэ урц, оёдлын машин бас бус зүйлийг өгөөд буцсан байгаа юм. Харин тэд бэлгэнд авсан урцны брезентээ гурван шил архи, оёдолын маши­наа хоёр шил архиар үнэлээд зарсан жишээг хүмүүс ярилаа. Заримдаа ангийн үс, цагаан, ногоон хаш зэрэг ховор барааг ОХУ-ны хил рүү гарч худалдаалан оронд нь орос архи, лаазалсан мах зэргийг авчирдаг тухай яриа ч гарч байв. Үүнийг нь нотлох баримт ч бэлхнээ байх. Урцны хаяагаар хаясан орос архины шил тэргүүтэн үүнийг гэрчилнэ. Тэдэнд хэрэгтэй зүйл гэвэл дулаан хувцас, жиндүүлдэггүй урц, хангалттай хоол. Харин бусад зүйл нь нүүж суухад дараа болох бөгөөд 80 кг-аас дээш ачаа даадаг цаа буга ч байдаггүй юм байна.

Цаатнууд гэх ийм өөр амьдрал дунд хэсэг саатахад сайн, муу олон л зүйл дуулдаж байлаа. Өөрсдийнх нь угсааны хэл устаж, цус ойртож, өмсгөл нь хүртэл өнөөдөр хараг­дахаа больжээ. Магтууштай зүйл нь архинаас татгалзаж, эхэлсэн бай­на. Хүүхдийн 20 мянган төгрөгөөс өөр орлогогүй байж цааныхаа тоо толгойг өсгөхөөр идэш бэлтгэхээ больсон байна. Хүүхдээ их дээд сургуульд явуулахын тулд ойн жимс, голын загаснаас эхлээд хориглоогүй бүхнийг бэлтгэж худалдаалж эхэлжээ, тэд.

Л.МӨНХТӨР

Монголчууд 46 жи­лийн тэртээгээс Таван толгой гэх том ордыг олж, судалж, ашиглаж эхэл­жээ. Тус орд нь 6,5 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй. Үүнээс 1,8 тонн нь кокс­жих бөгөөд дэлхийд эх­ний аравт багтахаараа алдартай юм. Хэдийгээр 46 жилийн тэртээгээс нүүрс олборлолт хийгдэж эхэлсэн ч дэд бүтэц хөг­жөө­гүй, ордоос олборлох нүүрсийг хэрэглэх хотууд алслагдмал, тээвэрлэл­тийн зам урт, техник тех­нологи байхгүй гэх мэт шалтгаануудаас үүдэн төдийлөн ашиглахгүй байв.

Харин 2008 оны сон­гуулиар намууд “Эх орны хишиг”, “Эрдэнийн хувь” гэсэн амлалтыг өгснөөр тус орд зах зээлийн эр­гэл­тэд орох эхлэл тавигд­сан гэж болно. Сонгуу­лийн дүнгээр байгуу­лагд­сан хамтарсан Засгийн газар амлалтаа бие­лүүлж “Эх орны хишиг”, “Эрдэнийн хувь”-аа та­раахын тулд Оюу толгой, Таван толгойг эдийн зас­гийн эргэлтэд оруулахаас өөр арга байсангүй. Энэ хоёр ордыг ашиглахгүй­гээр эрх баригч хүчин амлалтаа биелүүлэх бо­ломжгүй байсан учраас дээрх шийдвэрийг гарга­сан хэрэг.

Эхэндээ ч бүх зүйл сайхан байлаа. Хоёр жи­лийн өмнөөс Таван тол­гойн
ордын 10 хувийг ард түмэндээ өгнө, 10 хувийг нь үндэсний үйлдвэрлэгч компаниудад
худалдана, 30 хувийг нь дэлхийн зах зээлд борлуулж их хэм­жээний мөнгө босгоно.

50 хувийг
нь төр өөртөө хад­гал­на гэсэн шийдвэрүүдийг ээлж дараалан гаргасан нь монгол­чуудын хувьд баярт мэдээ байлаа. Энэ эрчээрээ зүүн Цанхийн хөр­сийг хуулж, уурхайн амыг нээлээ. Олборлосон нүүрсээ БНХАУ руу экспортолж ашиг хүртэхээр боллоо. Монгол иргэн бүр 536 ширхэг хувьцааг эзэмшиж 2014 он гэхэд ногдол ашгийг нь хүртэх тухай ч яригдаж байв. Улмаар өнгөрсөн хавар Таван толгойн арав биш 20 хувийг ард түмэндээ өгч “Эрдэнэс Таван толгой” компанийн 1072 ширхэг хувьцааг эзэмших эрхийг УИХ-аас баталгаажуулсан нь бүр ч сайхан мэдээ байлаа. Монголын ард түмэн хоёр жилийн турш Таван толгойгоос хүртэх ашгаа тооцон төрөөс шийдвэр гаргах бүрт чих тавьсаар. Бараг өөрт  оногдсон гэх 1072 ширхэг хувьцаагаа барь­цаалан бусдаас зээл авч өрөнд орсон тохиолдол гарч байсныг хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд бичиж, нийтэлж байсан удаатай.

Гэтэл өнгөрсөн 2012 оны төгс­гөлд байдал эсрэгээрээ эргэж Таван толгойгоос ашиг хүртэх нь бүү хэл Монгол Улс их өрөнд унаж байгаа тухай мэдээлэл хэвлэлийн шар хуудаснаа харагдах болов. Учир нь эрх баригчид зөвхөн амлал­таасаа салж иргэдэд мөнгө тараахын тулд бүхнийг хийж бай­жээ. Уг нь АН-ынхны амласнаар Таван толгойн хувьцааны 10 хувийг ард түмэндээ хувааж өгөөд л орхисон бол байдал иймдээ хүртэл муудахааргүй байж. Иргэ­дэд 1072 ширхэг хувьцаа өгөхийн зэрэгцээ нэг сая төгрөг хүртэлх бэлэн мөнгийг оюутан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд, ахмад наст­нуу­дад тараасан нь Таван толгойг өрөнд оруулж өнөөдөр хаалгыг нь хаах хэмжээнд хүргээд байна. Учир нь “Эрдэнэс Таван толгой” компа­нийн дансанд орж ирсэн бүх мөн­гийг “Хүний хөгжил сан”-д татан төвлөрүүлэх шийдвэрийг Засгийн газраас гаргаж улмаар иргэдэд 21 мянган төгрөг, оюутнуудад 500 мянга, ахмад настан хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд 680 мянган төгрөг болгон тарааж байсан нь асуудлыг хурцатгасан байгаа юм.

Тодруулбал, 2010 оноос эхэлж Таван толгойн нүүрсийг хаана, хэнд худалдаж, мөнгө босгох вэ гэдэг асуудал яригдаж эхэлжээ. Тухайн үед Монголын нүүрсийг сонирхсон хэд хэдэн компани байс­наас Хятадын төрийн өмчийн оролцоотой “Чалко” компанийг тухайн үеийн эрх мэдэлтнүүд сон­гож авсан байна. Тухайн үеийн эрх мэдэлтнүүд гэдэгт сангийн сайд асан С.Баярцогт, Ерөнхий сайд асан С.Батболд, Уул уурхай, эрчим хүчний сайд асан Д.Зоригт нар багтана. Ингээд жил гаруйн хугацаанд Таван толгойн нүүрсийг хятадад зарах тухай гэрээ, гэрээ­ний заалтууд яригдсан байна. Эцэст нь 2011 оны долдугаар сард тухайн үеийн Ерөнхий сайд, Уул уурхай, эрчим хүчний сайдаар ахлуулсан ажлын хэсэг “Чалко” компанийн удирдлагуудтай гэрээ байгуулжээ.

Таван толгойн нүүрсийг бор­луу­лах гэрээний хүрээнд 350 сая ам.доллартай тэнцэх урьдчилгааг “Чалко”-гоос авахаар тусгажээ. Ингэхдээ 350 сая ам.доллараа төлж барагдуулах хүртлээ нүүрсээ “Чалко” компанид 100 хувь өгч тус компани авсан нүүрснийхээ 20-30 хувийг Япон, Солонгост хүргэх заалт орсон байгаа юм. 2011 онд дэлхийн зах зээлд нүүрсний үнэ 100-150 ам.долларт хүрч байсан. Гэтэл манай Засгийн газрынхан тонн тутмыг нь 70 ам.доллараар худалдахаар тохиролцсон. Ингэх­дээ хэрвээ нүүрсний үнэ өсвөл тонныг нь 70 ам.доллар, буурвал 50 ам.доллараар та нар авч бай­гаа­рай, гэрээний хугацаа дуустал бид нүүрсээ өөр хаана ч зарахгүй гээд гэрээний заалт оруулчихсан нь хамгийн том алдаа болжээ.

Ингээд талууд гэрээний хүрээнд ажиллаж эхэлсэн байгаа юм. Хоёр жилийн турш Таван толгойн нүүр­сийг өдөр шөнөгүй зөөж 170 сая ам.доллартай тэнцэх нүүрсийг тонн тутмыг нь 65 ам.доллараар тооцоолон өгсөн байна. Нэг үгээр хэлбэл 21 сая тонн нүүрс хямд үнээр урд хөрш рүү экспортлогд­жээ. Харин үлдсэн 180 сая ам.дол­ларыг нь 2018 он гэхэд өгч дуусгах учиртай. Ингэхдээ мөн л нэг тонн нүүрсийг 50-70 ам.доллараар бодож өгнө. 2018 оноос хойш Таван толгойгоос олборлосон нүүрснийхээ 80 хувийг “Чалко” компанид нийлүүлнэ гэсэн заалт бас бий. Шууд хэлбэл мянган тонн нүүрс тутмаас Монголын тал хам­гийн багаар бодоход 56 сая төгрөг алдаж Хятадын тал төдий чинээ ашиг хүртэнэ гэсэн үг. Энэ 56 сая төгрөгийг бага хэрэг гэж үзвэл Таван толгойн тонн нүүрсийг 65 ам.доллар зарлагдаж олборлоод дэлхийн зах зээлд нүүрсний үнэ унасан учраас 55 ам.доллараар зарж эхэлсэн нь монголчуудад ирэх ашиг хасах цэнэгтэй гарч эхэлжээ. Ийм л алдаатай гэрээг тухайн үеийн эрх мэдэлтнүүд хийснээр Таван толгойн ордыг ашиглах явц урагшлах биш ухарчихаад байна.

 Энэ бүхний хажуугаар олны анхаарлыг татаж байгаа нэг асуу­дал нь “Чалко”-гоос авсан 350 сая ам.доллар хаачсан бэ гэдэг. Энэ мөнгөний 310 сая ам.долларыг нь Монгол Улсын оюутан, ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд тараасан нь инфляцийг өсгөсөн үргүй зардал болоод л өнгөрсөн байна. Өнгөрсөн сонгуу­лийн өмнөхөн МАН дангаараа засаг барьж эхэлснээс хойш тухайн үеийн Сангийн сайд Д.Хаянхярваа “Эрдэнэс Таван толгой” компанийн дансанд үлдсэн ам.долларыг гар­гуу­лан авч тараасан баримт хадга­лагдаж үлджээ. Үүнээс гадна үн­дэс­ний аж ахуйн нэгжүүдэд худал­даалсан хувьцааны мөнгө гэж бас бий. Нийт 29 тэрбум төгрөг үндэс­ний үйлдвэрлэгчдээс хуримтлагд­сан нь хаашаа орсон нь мөн л тодорхойгүй болж хоцорчээ. Ийн хоёр жил гаруйн “Эрдэнэс таван толгой” компанийн дансанд 400 орчим сая ам.доллар төвлөрсөн ч тэд өнөөдөр нэг ч төгрөггүй, үйл ажиллагаа явуулах мөнгө ч үгүй болтлоо хоосорчээ. Үүнээс гадна “Чалко” компаниас зээлсэн 350 сая ам.долларын 13 хувийн хүү гэж байгаа. 2011 онд анх 350 сая ам.доллар авснаас хойш нэг ч удаа хүү төлөөгүй. Энэ нь өдрөөс өдөрт алданги болон тооцогдож Мон­голын өр нэмэгдсээр байгаа ажээ. Хувьцаа гаргаж, иргэд ногдол аш­гийг нь хүртэнэ гэдэг бүүр дараагийн 2020-2030 онд, Таван толгойг ашигтай ажилладаг болсон хойно яригдах асуудал гэнэ.

Энэ бүх болчимгүй үйлдлүүд МАН-ыг засаг барьж байх үед нууцлагдаж байсан ч Я.Батсуурь дарга “Эрдэнэс Таван толгой” компанийн захирлын албан тушаа­лыг авсан даруйдаа олонд ил болгосон. Ийн МАН-ынхан Зас­гийн эрхэнд байхдаа өөрсдийнхөө амлалтыг хэрэгжүүлэх гэж зүтгэс­нээс үүдэн “Эрдэнэс Таван толгой” компанийн үйл ажиллагаа зогс­чихоод байна.  Хэрвээ “Чалко”-той гэрээ хийгээгүй байсан бол, адаг­лаад тус компанийн дансанд орж ирсэн 400 орчим мянган ам.доллар компанидаа байсан бол өнөөдөр ашигтай ажиллах хэмжээнд хүрч IPO гаргах асуудлаа төлөвлөх хэмжээнд хүрэх байжээ.

Үргэлжлэл бий
Л.МӨНХТӨР

Засгийн газрын
хэрэг эрхлэх газрын дарга Ч.сайханбилэг дөнгөж сая Төрийн ордонд ажилладаг
зарим хүмүүстэй утсаар ярьжээ. Тэрээр өөрийгөө Ерөнхий сайдтай хамт Бурхан
халдун ууланд явж байна гэж мэдэгдсэний зэрэгцээ осол эндэгдэлгүй уулнаас
буусан тухай ярьсан байна. Тодррулбал, тэднийг уулнаас бууж явахад нь нисдэг
тэргээр дээрээс нь харж эхний 23 хүнийг зөөж Үндсэн отго руу нь хүргэжээ. Эхний
23 хүн гэдэгт Ерөнхий сайд болоод төрийн том албан тушаалтнууд хамрагдаж байгаа
ажээ. Тэд удахгүй Улаанбаатар руу хөдлөхөөр зэхэж байгаа бөгөөд Ерөнхий сайд
нарын хүн нисдэг тэргээр хүрэлцэн ирэх гэнэ. Ерөнхий сайдтай хамт явж байгаа 70
хүний ихэнх нь улстөрч бөгөөд цөөн тооны эмэгтэй  хүн ч байгаа бололтой.

Л.МӨНХ