Author: Э. Хүрэлбаатар

-ШҮҮХ ХЭРГИЙН ОРОЛЦОГЧДЫН ХҮСЭЛТИЙГ ХҮЛЭЭН АВАХГҮЙГЭЭР ХЭРГИЙГ ШИЙДВЭРЛЭХ ТОХИОЛДОЛД ХАРИН Ч ХАРДЛАГА ҮҮСЭХ, ХУУЛЬ ЗӨРЧИХ ҮНДЭСЛЭЛ БОЛДОГ –

Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн Хэргийн хөдөлгөөний удирдлагын хэлтсийн дарга Х.Билгүнзаяатай ярилцлаа.

---

-Ноён уулын маргаантай холбоотой хэрэг 39 дэх удаагаа хойшилж байна. Шүүх хурал ямар шалтгаанаар ийм олон удаа хойшлоод байна вэ?

-Энэ хэрэг анхан шатны шүүхээр эцэслэн шийдвэрлэгдсэн бөгөөд давж заалдах шатны шүүхэд хянагдаж байгаа. Хэргийн оролцогчид хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад эрх эдэлж, үүрэг хүлээдэг. Шүүхээс мөн хэргийн оролцогчдын хуульд заасан эрхийг хангах үүрэгтэй. Ийм хуультай. Үүний дагуу хэргийн оролцогчдын зүгээс шүүхэд тодорхой хүсэлтүүдийг гаргаж, шүүх тухай бүр нь шийдвэрлэж ирсэн. Тэд шүүх хүлээж авахаас өөр аргагүй хүсэлтийг гаргахаа бас сайн мэддэг. Энэ нь шүүх хуралдаан олон дахин хойшлох үндэслэл шалтгаан болсон байна.

-Засгийн газар, “Сентерра гоулд Монголия” ХХК-ийн талд орж шүүх хуралдааныг олон хойшлуулсан гээд байгаа. Оролцогчдын хэн нь хамгийн олон хүсэлт тавьж, шүүх хүлээж авсан юм бэ?

-Шүүхээс аль нэгний талд орж, үзэмжээр хуралдааныг хойшлуулах боломж байхгүй.

Хэргийн оролцогчдын зүгээс шүүх хуралдааныг хойшлуулах талаар гаргасан хүсэлтийг ангилж үзвэл нэхэмжлэгч буюу “Ноён уулаа аврах хөдөлгөөн” нийтэд үйлчлэх төрийн бус байгууллагын зүгээс долоо, хариуцагчийн зүгээс 11, гуравдагч этгээдийн зүгээс нийт 14 удаа хойшлуулах хүсэлт гаргасан бөгөөд бусад үндэслэлээр долоон удаа хойшилсон байна. Дээрх хүсэлтүүдийг шүүхээс тухай бүр нь хүлээн авч хэргийн оролцогчдын эрхийг хангаж шийдвэрлэсэн байна.

Хүсэлтүүдийн агуулгыг судалж үзвэл хэргийн оролцогчдын зүгээс шүүх хуралдаанд биечлэн оролцох, хэргийн материалтай танилцах, нотлох баримт гаргуулах зэрэг хүсэлтүүд давхардсан тоогоор гарсан байна.

-Та шүүх хэн нэгний талд орж хуралдааныг хойшлуулах боломж байхгүй гэлээ. Гэхдээ хэргийг шийдэлгүй 39 удаа хойшилж байгаа нь шүүхийн нэр хүндийг шороотой хутгаж байна. Монголын шүүх хараат бус байдлаа алдаж, нэг талд үйлчилж байна гэж олон нийт хардаад байна шүү дээ?

-Хардах эрх хүн бүхэнд бий. Гэхдээ ямар үндэслэл, нотолгоогоор вэ гэдэг нь чухал. Уг хэргийн шүүх хуралдаан олон хойшилсон шалтгаан нь тухайн хэргийн оролцогчдын зүгээс олон дахин хүсэлт гаргасантай холбоотой.

Шүүх хэргийн оролцогчдын хүсэлтийг хүлээн авахгүйгээр хэргийг шийдвэрлэх тохиолдолд харин ч хардлага үүсэх, улмаар хууль зөрчих, шийдвэр дараагийн шатанд унах хууль зүйн үндэслэл болдог.

-Ер нь оролцогчид хүсэлт тавиад л байвал шүүх хуралдаан хойшлоод байж болох уу. “Ноён уул”-ын шүүх хурал шиг ингэж олон удаа хойшилж байсан хэрэг байдаг уу. Хуралдааныг олон удаа хойшлуулаад байгаа шүүгчийг хууль зөрчсөн үндэслэлээр шалгуулна гэдгийг зарим оролцогч хэлж байгаа.

-Шүүх хуралдаан хуульд заасан үндэслэл журмын дагуу хэдэн ч удаа хойшилж болно. Хуульд шүүх хурал дээд тал нь тэдэн удаа доод тал нь тэдэн удаа хойшилж болно, болохгүй гэсэн зохицуулалт байхгүй. Хамгийн гол нь хуульд заасан үндэслэл байх ёстой. Миний харж байгаагаар “Ноён уул”-тай холбоотой маргаан нь өөрөө маргааны үйл баримт их учраас нотлох баримт цуглуулах, шинжээчийн дүгнэлт гаргуулах зэрэг ажиллагаа их байгаа байх. Мөн хэргийн оролцогчийн тоо их байгаа нь хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад хүсэлт их гарч энэ тоогоор шүүх хурал хойшлох шалтгаан болж байна. Шүүгчийг шалгуулж болно. Гэхдээ шүүгч хууль зөрчиж шүүх хуралдаан хойшлуулдаг тохиолдол бидний ард үлдсэн шүү.

-Өмнө нь ингэж олон удаа шүүх хуралдаан хойшилж байсан тохиолдол байгаа юу?

-Шүүхээс хэргийг хянан шийдвэрлэх явцад хэргийн ээдрээ түвэгтэй байдал болон хэргийн оролцогчийн тоо олон байх зэрэг нөхцөл байдлаас болж шүүх хуралдаан олон дахин хойшлох тохиолдол гардаг. Зарим хэргийн хувьд шүүх хуралдаан үүнээс ч олон хойшилсон тохиолдолд ч бий.

-Шүүхийн ерөнхий зөвлөлд өмнө нь шүүх хурал олон удаа хойшилж байна гэх гомдол ирж байсан уу?

-Энэ төрлийн гомдол ирдэг. Үүний дагуу шүүх хуралдаан хойшилж байгаа шалтгаан нөхцөлийг судлаад холбогдох хариуг гомдол гаргагчид хуулийн дагуу өгдөг. Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн хэргийн хөдөлгөөний хэлтсээс хэргийн хөдөлгөөнийг байнга судалж, дүн шинжилгээ хийж байдаг.

-Хэргийн оролцогчид хуралдааныг хойшлуулах хүсэлт тавьсныг шүүх хүлээж авахгүй бол өөрөө хариуцлага хүлээх, буруудах тохиолдол байх уу?

-Шүүхээс хэргийн оролцогчдын эрхийг хангаагүй, хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны журмыг баримтлаагүй зэрэг процесс ажиллагаа зөрчсөн тохиолдолд тухайн хэрэг дээд шатны шүүхэд хүчингүй болох, процесс зөрчсөн, баримтлах мэдэх ёстой зүйлийг хэрэгжүүлээгүй гэдэг үндэслэлээр шүүгч хариуцлага хүлээх үндэслэл болно.

-Хуралдаандаа ирэхгүй байгаа оролцогчдыг шүүх албадан ирүүлж болдоггүй юм уу?

-Шүүгч хэргийн оролцогч, түүний төлөөлөгч, өмгөөлөгч, бусад оролцогчийг шүүхийн мэдэгдэх хуудсаар шүүх болон шүүх хуралдаанд дуудан ирүүлдэг. Хэргийн оролцогч шүүхийн мэдэгдэх хуудасны дагуу шүүх хуралдаанд ирэх үүрэгтэй.

Шүүх хуралд ирэхгүй байгаа хэргийн оролцогч нарт Захиргааны хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн хүрээнд арга хэмжээ авч болно. Тухайлбал, нэхэмжлэгч өөрөө болон төлөөлөгч, өмгөөлөгчийнхөө эзгүйд шүүх хуралдааныг хийх талаар шүүхэд бичгээр хүсэлт ирүүлсэн бол тэдгээрийг оролцуулахгүйгээр хэргийг хянан шийдвэрлэж болно. /ЗХШХШтХ-ийн 91.1/

Түүнчлэн шүүх нэхэмжлэгч, түүний төлөөлөгч, өмгөөлөгчийг шүүх хуралдаанд заавал байлцуулах шаардлагатай гэж үзвэл шүүх хуралдааныг хойшлуулж, дахин дуудан ирүүлэх бөгөөд хоёр дахь удаагаа ирээгүй бол нэхэмжлэлийг буцаах хуулийн зохицуулалттай. /ЗХШХШтХ-ийн 91.3/

Шүүхийн мэдэгдэх хуудсыг хүлээн авсан хэргийн оролцогч, бусад оролцогч хүндэтгэн үзэх шалтгаангүйгээр шүүхэд ирээгүй бөгөөд түүнийг зайлшгүй ирүүлэх шаардлагатай гэж үзвэл шүүгч албадан ирүүлж, хуульд заасан хариуцлага хүлээлгэнэ. одоо хэргийн оролцогчид хэрсүү, хууль сайн мэддэг болсон шүү дээ. Тэд хэл сураггүй алга болох, шүүх албадах нөхцөл байдал руу асуудлыг оруулах нь ховор.

-Хуульд шүүх хуралдаан хойшлуулах үндэслэлийг тодорхой заагаад өгчихөж. Хуулийн энэ хийдлийг хэргийн оролцогчид ашиглаад байна гэж ойлгож болох уу?

-Хуульд хийдэл, зарим өөрчлөх шаардлагатай зүйл байхыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ одоо ил тод болсон асуудал байхгүй байна.

-Монголын шүүх хэргийг удаан шийддэг, олон удаа хойшлуулдаг учраас хөрөнгө оруулагчид, бизнес эрхлэгчид арбитрийн шүүхэд хандах сонирхолтой байдаг гэж ярьдаг. Шүүхэд итгэх итгэл үүнээс болж алдагдаад байгаа юм биш үү?

-Миний уншиж, сонссоноор харин ч манай улсын хэрэг шийдэх хугацааны процесс бусад улстай харьцуулахад маш богино байдаг. олон улсад хугацаа сараар биш, жилээр яригддаг.

Ц.Байды зураачийн өрөөний ханаар битүү уран зураг өлгөөтэй байх ажээ. Сүрлэг өндөр цаст уул, цэлмэг хөх тэнгэр, бүдүүн нарс модод, голын эрэг дээрх намар цаг гээд л өнгө будаг нь хосолсон тансагхан зургууд дүүрэн. Зураач маань өөр сүрлэг уулс зураад тун завгүй сууж байв. Ажиглан харахад Алтайн өвөр говийн хотгор хэсэгт орших Ээж хайрхан уулыг зурайтал зурчихсан байх юм. Бага зэрэг улаан шаргал зэс өнгө уусгажээ. Хайрхан уулын наахна талд хэдэн тоорой мод “ургаж” байна. Моддын наахна хот айл нэмээд зурчихвал энэ бүтээл нэгмөсөн гараас нь гарч, эзэнд нь хүлээлгэн өгөх гэнэ. Урт модон ширээн дээр цаас дэлгээд, хажууд нь усан будаг, бийрээ зэхээд орхижээ.

Хана түшүүлээд баахан зураг эгнүүлж, мөн шинэхэн нарсны үнэр ханхийх модон жааз энд тэндгүй харагдах юм. Өглөө Тасганы овоо руу алхаж ирчихээд хоёр ч шог зурагны санаагаа цаасан дээр буулгажээ.

Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, Урчуудын эвлэлийн шагналт зураач Ц.Байды гуайн гэрт өнжихөөр очсон минь энэ. Гэрийн эзэн “За, та хэд манай гэрийг ганцхан асуугаад олоод ирэх юм аа. Ах нь яахав болсон болоогүй зураад л сууж байна. Өнөөдөр ёстой л зураад баймаар сайхан өдөр байна. Энэ жил ч бороо ихтэй, цэцэг навч алаглан ургасан тун чиг сайхан зун боллоо. Одоо бороо намжаад нар шараад өгөх хэрэгтэй юмсан” гэсээр угтав. Гэрийн эзнээс “За Байды ах, бид хоёр өдөржин танайд байна шүү дээ. Та зураг зурах гээд байхад гээд түвэгшээхгүй юм байгаа биз дээ” гээд асуучихлаа. Тэгсэн өөдөөс хараад инээснээ “Би говийн хүн. Манай говийнхон зочломтгой, бас уур уцааргүй тэнүүн сэтгэлтэй хүмүүс байдаг юм. Та хоёр хоноод явсан ч болно. Яахав өдөржин, шөнөжин хууч хөөрөөд л хоноё” гэх. Ц.Байды зураач энэ жил Хэнтий аймгийн нутгийг хөндлөн гулд туулаад иржээ. Биндэр, Дадал, Батширээт, Цэнхэрмандал, Алтайн цаад говь, Дорнын их тал, Өмнөговь аймгийн Их говийн дархан цаазат нутаг Хэрмэн цав орчихоод ирсэн байна. Хөдөөгүүр зунжин “тэнэсэн” өвгөн зураач уран бүтээлийн өндөр их олз омогтой ирсэн гэнэ. Одоо судалбар зургаа томруулаад зурчихвал уран бүтээлийн цогц үзэсгэлэн гаргах хэмжээний “богц” бий аж. Энэ сардаа багтаад дөрвөн зураачийн Хэнтий аймгийн уул ус, ургамал, хүн, амьтны аж байдлыг дэлгэсэн үзэсгэлэн гарах гэнэ.

ДУНДГОВИЙН НОМОН БАЯНЫ ҮР УДАМ
Ц.БАЙДЫ

Ц.Байды зураач Дундговь аймгийн Хулд суманд төрсөн гэнэ. Өөрийнхөө төрсөн он, сар, өдрийг мэдэхгүй гэдгээ хэлж байна лээ. “Манайхан хэнэггүй улсууд байсан юм билээ. Тэгээд намайг хэдэн оны, хэдэн сард төрсөн бэ гэдгийг хэлж өгөөгүй юм” гэв. Тэрбээр “Миний аавын өвөг эцэг Номон гэж их малтай баян хүн байсан юм гэнэ лээ. Тэр л хүний үр удам юм. Номон гэдэг хүний мал, хөрөнгийг төр засаг гурван удаа хурааж авсан. Их заргач, өөрийн гэсэн ламтай, ойр хавийн хийдүүдээс лам залж авчирдаг. Лам нар хэдэн өдөр ном хурж байгаад явдаг байсан гэж манай нутгийнхан ярьдаг байсан. Номон гэх хүн нэг ч хүү байхгүй дандаа охинтой байсан. Ингээд өөрийн багш Равжир гавьжаас энэ их эд хөрөнгийг өвлүүлж үлдээх хүү алга байна. Эд хөрөнгөө охиддоо өгөлтэй нь биш гэж асуусан байгаа юм. Харин нутаг хошуундаа гайхагдсан эрдэм чадалтай Равжир гавьж миний өндөр өвөг Номонд 60 настайдаа танайх хүүтэй болно гэж хэлсэн байдаг. Равжир гавьжийн хэлсэн ёсоор болж, нэг охиноос нь 60 насны босгон дээр хүү төрсөн юм билээ. Лувсандорж гэх хүн гэнэ. Нутаг орондоо бурхан мэт шүтэгдэж явсан миний өвгөн ах Лувсандорж Төвдөд долоон жил бурхан номын мөр хөөж, эх орондоо ирсэн гэдэг. Түүний дараа Номон баяны нэг охиноос хүү мэндэлсэн нь миний аав Цэвэг” хэмээн удам судраа танилцууллаа. Аав Цэвэг нь 30 гаруй жил төрд зүтгэсэн бөгөөд Тээхийн хоршооны дарга, шүүхийн даргаар хүртэл ажиллаж байжээ.

ТҮҮНИЙ АНХНЫ
БҮТЭЭЛ НЬ ЭНГЭРТЭЭ ТОМ БӨӨС ЗҮҮСЭН ХҮҮ БАЙЖЭЭ

Ц.Байды гуай Хулд сумын бага сургуульд элсэн суралцсан байна. Хүүхэд байхаасаа л үлгэр, шүлэг, найраглалыг түвэггүй цээжилчихдэг байсан гэнэ. Түүний бага нас Дэлгэрхангай суманд өнгөрчээ. Мөн шог зураач болох эхлэл ч тэнд тавигдсан түүхтэй ажээ. Бага сургуулийн сурагч байхдаа Ц.Байды сурлага сайтай хүүхэд байсан гэнэ. Сургуулийнхаа багш нартай нийлж ханын сонин хийдэг байж. Тухайн үед хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл байхгүй, сонин хэвлэл суманд цөөхөн ирдэг байсан учир Ц.Байдыгийн санаачилж хийсэн ханын сониныг багш, сурагчид төдийгүй эцэг, эхчүүд ч ихэд сонирхох болжээ. Тэрбээр хоёр дахь ханын сонин дээрээ сургуулийнхаа гурван сурагчийг “матарлаж” зурсан гэнэ.

Ариун цэврийн үзлэгээр бөөс, хуурстаа баригдсан, сургуулийн дотуур байрны гал тогооны гэрээс боорцог хулгайлсан гурван хүүхдийг зурах үүргийг сургуулийн багш таахай Дашзэвэг гэх багш нь үүрэгджээ. Ц.Байды ханын сонины цаасан дээр нөгөө гурван хүүг шоглоод зурчихсан байна. Боорцог хулгайлсан хүүхдийн хүзүүнд нь боорцог зүүгээд, бөөстэй хүүхдийн энгэрт том бөөс явж байгаагаар зурчихжээ. Ханын самбар дээр тэр шог зураг гарснаас хойш сургууль, сум даяар нэг шуугиан болж. Одоогоор бол жаахан хүү сумандаа сенсааци тарьсан хэрэг. Тэгсэн зургийн эзэн гурван хүү Ц.Байдыг гэртээ харихаар явж байхад нь амдаж байгаад салам зодсон гэнэ. Тэр анхны шог зургийнхаа “шагнал”-ыг зодуулж авч байснаа дурсан ихэд бахдангуй инээж суусан юм. Гэсэн ч жаахан Байды зодууллаа гээд шантарсангүй, харин ч бусдыг шоглох, “матарлаж” зурах хүсэл тэмүүлэл нь улам хатгах болсон гэнэ.

Түүний ах Увс аймагт трактор комбайны курс байгуулагдахад жолооч, орчуулагчаар очиж ажилласан гэнэ. Улмаар ахыгаа дагаж, Увс аймгийн Баруунтуруун суманд очиж, тэнд дунд сургуулиа төгсчээ. Баруунтуруун суманд байхдаа шүлэг, яруу найраг оролдож, бас хошин шогийн зургаа ч зурсаар байжээ. Тэр цаасны булан л олдвол өөрийнхөө санаанд буусан болгоныг зурдаг, түүнийгээ ангийнхан, сургуулийнхаа багш нарт үзүүлж, магтуулдаг байсан гэнэ. Ц.Байды Увс аймгаас цэргийн албанд мордож, их бууны тусгай дивизионы цэргийн клубийн зураач болсон байна. Мөн дивизионыхоо ХЗЭ-ийн Үүрийн дарга гэж байгаа. Цэрэгт байхдаа зохиолч болохоор эргэлт буцалтгүй шийдэж, янз бүрийн шүлэг, найраглал бичих болсон байна. Зураач маань “Хуурддаг, барилддаг хоёр” гэж найраглал бичиж, түүнийгээ “Улаан од” сонинд нийтлүүлж явсан “зохиолч” аж. Хүссэн бүхний шүлэг, найргийг хэвлээд байдаггүй тус сонинд бүтээл нь нийтлэгдсэнд урамшаад шог зургуудаасаа явуулжээ. Гэтэл “Улаан од” сониныхон түүний шог зургуудыг ч нийтлээд эхэлж. Цэргүүдийн идэж байгаа талхаараа шидэлцэж тоглож байгаагаас эхлээд дарга нарынхаа талаар ч шог зураг зурсан байна. Эндээс эхлэн Ц.Байдыгийн нүдэнд янз бүрийн байдлаар өртөж, шог зурагт нь орохгүй гэж цэргийн ангийнхан нь “зугтаах” болжээ. Цэргийн албанаас халагдсан жилээ ОХУ руу Зургийн сургуульд явах өргөдлөө өгсөн байна. Гэвч зургийн чиглэлээр дунд сургуульд сураагүй гээд хасчихсан гэнэ. Улмаар Дундговь аймгийнхаа урчуудын салбарт гурван жил ажиллаж, Урчуудын эвлэлийн хоёр том үзэсгэлэнд оролцож, нас биед хүрсэн зураачидтай өрсөлдөн шагнал авсны хүчинд ардын зураач Н.Цүлтэм Москва хотын Строгоновын нэрэмжит уран сайхны академид түүнийг явуулсан байна.

Ц.Байдыгийн гэр бүл

ХУРАНДААГИЙН ОХИНТОЙ АЙЛ
ГЭР БОЛСОН НЬ

Ц.Байды гуайн бага хүү Б.Одонзай их үдийн алдад хүрч ирэв. Тэрбээр аавтайгаа хамт амьдардаг гэнэ. Амралтын өдрүүдэд энэ айл амь орох шиг болж, ач, зээ нар нь цуглараад гурван өрөө байрыг нь буулгачих шахдаг гэнэ. Бусад үед бага хүү Б.Одонзай, Ц.Байды хоёр нам гүмхэн аж төрдөг гэх. Түүнээс эхнэртэйгээ хэрхэн танилцаж байсан тухай нь асуулаа. Тэрбээр “Би их сайхан ханьтай учирсан азтай хүн шүү. Надад дөрвөн сайхан хүүхэд төрүүлж өгсөн хүн. Аймгийнхаа Урчуудын эвлэлд ажиллаж байхад Төв аймгийн Мөнгөнморьт сумаас Гомбожав гэх дэд хурандаа автын байцаагчаар томилогдон ирсэн. Хурандаагийн охин Г.Наранцэцэгт татагдаж хайр сэтгэлээр жигүүрлэн ганц олдох амьдралын түшиг тулгуураа болгосон доо” хэмээн ярив. Түүний гэргий Г.Наранцэцэг нь Дорноговь аймгийн Анагаахын дунд сургууль төгссөн, эх барих бага эмч мэргэжилтэй нэгэн гэнэ.

Мэргэжлээрээ ажиллаж байгаад Монгол кино үйлдвэрт баримтат кинонд багагүй хугацаанд ажилласан аж. Тэрбээр олон зуун баримтат кино бүтээхэд гар бие оролцож байсан нэгэн ажээ. Ц.Байды гуайн том хүүхдийг Б.Одмандал гэдэг. Харин хоёр дахь хүүхэд нь өнөө цагийн уран зураачдын өнгө төрхийг тодорхойлж яваа Б.Одмэргэн билээ. Хүү Б.Одмэргэн нь саяхан уран бүтээлийн томоохон үзэсгэлэнгээ гаргасан. Харин гурав дахь хүүхдийг нь Б.Одцолмон, бага нь Б.Одонзай юм. Ууган хүүхдэдээ Б.Одмандал гэж нэр өгснөөс үүдэн бүх хүүхдэдээ “Од” гэх үгээр эхэлсэн нэр өгсөн хэмээн Байды гуай хуучлав.

Ю.ЦЭДЭНБАЛЫГ “ДОРОМЖИЛСОН” ХЭРЭГ ТУНАЖ,
ШОРОНДОРОХ ДӨХСӨН НЬ

Зураач Ц.Байды “Тоншуул” сэтгүүлд ажиллаж эхэлснээсээ хойш дуулиан шуугиан тарьдаг болсон байна. Түүний шог зураг муухан нийтлэлээс илүү хүмүүст хүрдэг тухай уншигчид андахгүй мэднэ. Тэр хошин шогийн мэдрэмж, авьяасаасаа болж эсэргүү хэрэгт шалгагдаж явсан түүхтэй. Бүр улс төрийн хэрэгтэн болж, шоронд орох дээрээ тулж байсан хүнд цаг үе түүнд бий. Ц.Байды Ю.Цэдэнбал даргыг шоглож зурсан хэргээр олон ч удаа НАХЯ-нд байцаагдаж, улс төрийн товчооныхон түүний зурсан зурагтай нь холбоотойгоор хуралддаг байсан гэдэг. “Тоншуул” сэтгүүл дээр гарахаасаа дарга нар үнхэлцэгээ хагартал айж, сандардаг. “Тоншуул” сэтгүүлийнхэн ирлээ” гэхэд хөдөө орон нутгийн ямар ч том дарга хөл алдан гүйдэг байсан түүхтэй” хэмээн ярив. Тэр нэгэн удаа нүдний шил зүүсэн хав нохойг орос эмэгтэй хөтлөөд явж байгаа шог зураг зурсан гэнэ. Мэдээж уран бүтээлч хав нохой хөтөлж яваа орос авгайг хамраа зангидсан их зантай хүнээр дүрслээд зурчихсан байна. Удалгүй түүнийг “Ю. Цэдэнбал даргыг эхнэртээ хөтлүүлж яваагаар шоглож зурсан байна” гэх хэрэг мандаж бөөн асуудал үүсчээ. Ц.Байдыг НАХЯ-ныхан барьж, байцаасан байна. Улс төрийн хэрэгт орж, шоронд орох дээрээ тулсан үедээ тэрбээр “Энэ зураг уран бүтээл. Ямар хүн энэ нохойг Ю.Цэдэнбал даргатай адилхан гэж хэлээд байгаа юм бэ. Тэр хүнээ хэлчих. Тэгж яриад байгаа хүнээ шалга” гээд л дайрчихсан гэнэ. Ингэж нэг өөрийгөө арайхийн хилс хэргээс аварч үлдсэн гэдэг. Ингээд зогсоогүй Увс аймгийнхны талаар, Хөвсгөл аймгийн цаатнуудын талаар зурсан шог зурагнаасаа болж цалингийн хувиар торгуулж, ажлаас халагдах дээрээ тулж байсан үе түүнд бий. Монгол Улсынхаа нэр хүндийг олон улсад гаргаж, шог зургийн уралдаанд түрүүлээд ирснийх нь төлөө түүнийг “Бүтэн сар ажлаа хийлгүй алга болсон” хэмээн шийтгэл амсуулж байсан гэдэг. Мөн цагаан хоолны өдөрт зориулж зурсан шог зурагнаасаа болоод мөн л Ю.Цэдэнбалыг шоглосон хэрэгт дахин унаж, байцаагдаж явснаа дурссан юм. Тэрбээр “Нийгэм өөрчлөгдөөгүй байсан бол би шоронд орох байсан. Гэхдээ “Тоншуул” сэтгүүлд ажиллаж байснаараа бахархаж, сайн сайхнаар боддог. Монголын алдар цуутай зураачид, зохиолчидтой ойр ажиллаж, маш дотно танилцсан. Ц.Дамдинсүэн, Б.Ринчен гуайтай долоо хоног бүр уулзаж, үг яриаг нь сонсоход ямар ч академид сурснаас илүү байсан. Б.Явуухулан, Ц.Гайтав, Ч.Чимид, Х.Пэрлээ, Ц.Доржготов, Ж.Шагдар, Ж.Барамсай, А.Гүрсэд нарын мундаг хүмүүстэй ойр байсан нь их аз завшаан шүү. Манай сэтгүүлийн Н.Иштавхай, Ж.Барамсай, Ц.Доржготов нараас дарга нар их айдаг байсан даа” хэмээн ярив.

Ц.Байды гуай оюун санаанд нь ургасан бүтээлээсээ болж сав л хийвэл ажлаасаа халагдчих гээд байдаг хүнд хэцүү цаг үеийг туулж явснаа учирлав. Ганцхан жишээ хэлье гэснээ “Хойно хамт сурч байсан орос найзыгаа нисэх онгоцны буудал дээр үдэж байтал өнөөх маань цүнхнээсээ архи гаргаж ирээд “Сайхан нөхөрлөлийнхөө төлөө” гээд задалдаг юм байна. Түүнээс нь хүртчихээд, найзыгаа үдчихээд ажлаасаа хоёр цаг гаруй хоцроод очлоо. Гэтэл ажлаас халах дээрээ тулж, хуралдлаа. Яг хурлын үеэр Ц.Намсрай эрхлэгч ирж учир байдлыг асуугаад “Та нар битгий ингэж сүржигнэж бай. Та нарт ЗХУ-д найзтай хүн байна уу. Энэ хүн найзыгаа л гаргаж өгчихөөд ирсэн байна. Энэ буруу зүйл биш” гээд авч үлдэж байсан даа” хэмээн дурсав.

ДЭЛХИЙД ШОГ
ЗУРГААРАА АЛДАРТАЙ Ц.БАЙДЫ

Шог зургийн эх мастер Ц.Байды Монголдоо төдийгүй дэлхийд нэр алдар нь түгсэн шилдэг уран бүтээлч. Дэлхийн олон орны зураач “Монголын Ц.Байды шог зургийн мастер” хэмээн үнэлсэн байдаг. Тэрбээр “Ардын засгийн төлөөлөгч”, Хаалга шинэтгэсний баяр зэрэг бүтээлүүдээрээ 1981 онд Москва хотод болсон олон улсын үзэсгэлэнгээс хүрэл медаль, 1985 оны “Хүн байгаль” олон улсын уралдааны тэргүүн байр гээд олон улсад болж буй уралдаанаас шагнал бүрийг “түүчихсэн” байдаг. БНХАУ, Япон, Солонгос, АНУ, Итали, Франц, Англи гээд олон оронд үзэсгэлэнд оролцсон нь түүний хувьд хоббигоороо тив дамнан аялж буй нэгэн бахархал нь.

МУГЗ цол хүртэж байгаа нь. 2005 он

Түүнийг 2005 онд Ерөнхийлөгчийн зарлигаар Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн цол тэмдгээр шагнасан билээ. Ц.Байды гуай өдгөө 80 нас руу дөхөж явна. Нас бол тоо гэдгийг тэрбээр тод томруунаар харуулж байгаа нэгэн. Тэрбээр 03:00 цагт босч, өдөр дунд хүртэл зурдаг байна. Гэрийнхээ энэ өрөөнд уран бүтээлийн авьяас билгийн сор болсон бүтээлүүдээ бүтээсээр сууна. Ц.Байды гуай “Муу зураач олон зурагтай байдаг юм гэсэн. Ах нь уран зураг олныг зурж байгаа. Тэгэхээр би муу зураач гэсэн үг. Сүүлийн үед залуу зураач нар сайхан зурж байна. Гэхдээ яг л нэг өнгө гаргаад зураг зураад байх юм. Бүх зурагны тэнгэрийн өнгө нь яг адилхан байдаг болчихсон байна. Ижил юм олшрох ч тухайн хийгээд ирээдүй цагтаа ихээхэн хор хөнөөлтэй байж мэдэх юм шүү” хэмээсээр биднийг үдэн гаргалаа.

Намрын зөөлөн бороо шивэрсэн энэ өдрүүдэд Ц.Байды гуай өнгө будгийн төдийгүй оюун сэтгэхүйн их гайхамшгийг мэдрүүлсэн олон зураг бүтээх биз ээ.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Түрүүч нь №129(5972) дугаарт

Сумын алдарт уяач Г.Батболд даахиа үргээлгэсэн зээ хүүгийн хамт.

Хурдан морь унаад давхих нь битгий хэл, шилбүүрч унаж чадахгүй Х.Од-Эрдэнэ хүүг аав Г.Хангалхулан нь хээр дааган дээр мордуулж байхад нь найранд ирсэн хүмүүс юу ч хэлээгүйн дээр хориглоогүйг нутгийнхан нь ярьж байсан. Бүгд л “Гоё, сайхан байна. Эр хүн ийм л байдаг юм” гэж өхөөрдөж байсан болохоос “Чи хоёр настай хүүхдийг дааган дээр мордуулж болохгүй. Наад хүүхэд чинь амь насаа алдвал насаараа харамсаад ч барахгүй зүйл болно. Яг одоо буулга. Наадам нэгээр дуусч байгаа биш. Ийм нялх хүүхэд морь унуулж болохгүй шүү” гээд хорьж болиулах хүн байгаагүй гэсэн. Залуус, хойч үедээ үг хэлдэг ахмад настнууд хөдөөд байхгүй болсон нь эндээс харагдаж байна. Үеийнхэн нь ч нэгэндээ үг хэлэхээ больчихсон. Бүгд л өөр өөрийнхөө амийг бодож, дураараа аашилдаг үе Монголын хөдөөд ноёлох болсны гэрч бол энэ үйл явдал. Хэн ч үг хэлээгүй болохоор хоёр настай хүүхдээр морь унуулж болно гэж бодсон Г.Хангалхулан хээр дааганыхаа давхилыг үзэх гэж, магадгүй айрагдаж медаль авчих байх гэсэн горьдлого тээсэн бололтой. Тийм ч учраас зэрлэг цэнгэлийнхээ золиосонд хоёр настай хүүгээ гаргасан. Зөвхөн морь уралдуулах гэсэн хүсэл байсан болохоос хүүгээ бэртэж гэмтэх вий, амь насаа алдчих вий, мориндоо чиргүүлээд ороод ирэх вий гэсэн айдас Г.Хангалхулангийн толгойд орж ирээгүй ч байж мэдэх юм.

Сэтгэл судлаач Л.Болорчимэг: ХОЁР НАСТАЙ ХҮҮХЭД АЙДАСТ АВТСАН БАЙНА УУ, ҮГҮЙ ЮҮ ГЭДГИЙГ МЭРГЭЖЛИЙН СЭТГЭЛ СУДЛААЧ БОЛОН ЭМЧЭЭР ДҮГНҮҮЛЭХ ШААРДЛАГАТАЙ

Бид О.Мөнхжаргалын гэрээс зээ хүүгийнхээ даахийг үргээх ёслол хийж, хууль журам зөрчиж даага уралдуулсан Г.Батболдын гэр рүү хөдөллөө. Х.Од-Эрдэнэ хүү бидний араас торойтол харсаар хоцорлоо. Наранд божийтол борлосон энэ нялх хүү амьд явах хувьтай байжээ. Даага нь давхиж яваад замын ховилд эвгүй гишгэх юм уу эсвэл хулгана, зурамны нүх цөмрөөд бүдэрч унасан бол гэж бодохоос ч айдас хүрч, дотор эвгүй оргих ажээ. Бас уралдааны замд ээжийнхээ мөөмнөөс ч гараагүй жаахан хүү хэрхэн айдаст автаж явсан бол хэмээн бодохоос ч гол зурж байна.

Сэтгэл судлаач Л.Болорчимэг “Бага насны хүүхдээр хурдан морь унуулсан хэрэг Дорнод аймагт гарсан. Хүү морь унах үед айдаст автаж уйлсан гэсэн. Дөнгөж оюун ухаан нь бүрэлдэж, ертөнцийн сайн сайхан болгоныг таньж ядан байгаа хүүхэд айж цочирдвол насан туршдаа сэтгэцийн өвчтэй болох тохиолдол ч байдаг. Тэгэхээр хоёр настай хүүхэд айдаст автсан байна уу, үгүй юү гэдгийг мэргэжлийн сэтгэл судлаач болон мэдрэлийн нарийн мэргэжлийн эмчээр үзүүлэх шаардлагатай. Багадаа айж, цочирдолд орсноос болж сэтгэцийн оёг өвчтэй болсон хүүхэд маш олон. Тэд эмчилгээ хийлгэж эдгэрэх магадлал маш бага хувьтай байдаг” хэмээн ярьж байсан юм.

О.Мөнхжаргал даага унаж уралдсан зээ хүү Х.Од-Эрдэнийн хамт

Г.БАТБОЛД: ДААГА УРАЛДУУЛАХ ГЭЖ БАЙГААГ СУМЫНХАН МЭДЭЖ БАЙСАН. ХЭН Ч БОЛЬ ГЭЖ ХЭЛЭЭГҮЙ ШҮҮ ДЭЭ

Дорнод аймгийн Баянтүмэн сумын гуравдугаар багийн малчин Г.Батболдын гэрт очсон юм. Гэрийн эзэд биднийг очих үеэр хонио ноосолж байв. Г.Батболд болон гэрийнхэн нь “Зээ хүүгийнхээ даахийг үргээж, даага уралдуулснаас болж их л асуудалд орж байна. Сүүлдээ хүн ирэхээр за ямар хүн ирж байгаа бол гээд айдаг болж байна” гэсээр угтсан юм. Хоёр нас гарантай жаахан хүү өвөөгийнхөө өвөр дээрээс салахгүй суух ажээ. Сумын алдарт уяач Г.Батболдынх зуу гаруй хоньтой, саалийн хэдэн үнээтэй, 50 гаруй адуутай айл гэнэ. Хэдэн удмаараа морь уяж байгаа юм байна. Г.Батболд ч аймагтаа морь айрагдуулчихдаг. Мөн сумын наадамд уясан морь нь түрүүлж айрагдчихдаг уяач гэнэ. Үүнийг нь батлах мэт гэрийнх нь хоймрын унинд дүүрэн медаль уяатай байна лээ. Сумын алдарч уяачаас яагаад хууль зөрчиж хурдан морь уралдуулах болсон талаар ярилцлаа.

---

-Дорнод аймгийн Засаг дарга захирамж гаргаж, зургадугаар сарын 1 хүртэл хурдан морь уралдуулахыг хориглох шийдвэр гаргасан байдаг. Тэгсэн та үүнийг зөрчөөд даага уралдуулчихсан байна лээ?

-Энэ асуудлаас болоод олон газраас манайд ирсэн. Бас хуулийн дагуу хариуцлага хүртэл хүлээчихээд л сууж байна. Хаа байсан холоос зориод ирж байгаа хүмүүст яг юу болсон бэ гэдгийг үнэн зөвөөр ярих нь зүйтэй болов уу гэж бодож байна. Миний охиноос гарсан энэ хүү хөгшин бид хоёр дээр байдаг юм. Зээ хүүгийн даахийг хэзээ үргээх талаар ламаас асуусан тавдугаар сарын 18-ны билэгт сайн өдөр авах хэрэгтэй гэсэн юм. Ингээд өдөр судраа тохироод хүүгийнхээ даахийг үргээхээр болсон. Манайх тийм ч олон малтай айл биш. Гэхдээ монгол ёс байдаг. Намайг бага байхад хүүхдийн үс авахдаа гол усаараа цугларч бэсрэг найр наадам хийдэг байсан. Тэр уламжлал ёс заншлаа дагаад л даага уралдуулахаар болсон. Сумынхаа таньж мэддэг уяач нарт даага уралдуулна гэж хэлсэн. Сум даяар л зар тарсан байна лээ. Энэ үеэр ямар ч хүн морь уралдуулж болохгүй гэж хэлээгүй. Өвөл л хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр морь уралдуулахыг хориглох шийдвэр гаргаж байсан талаар хэлж байсан. Түүнээс өөр нэг ч хүн ирээд хууль дүрэм зөрчиж байна. Уралдаан хийж болохгүй гэж хэлж, сануулаагүй. Миний хувьд хэд хэдэн алдаа гаргасан байгаа юм. Хууль, дүрэм журам чангарчихсан гэдгийг мэдээгүй явсан байна. Төр хуулиа мөрдөж ажлаа хийвэл хурдан шуурхай юм билээ. Би даага уралдуулах гэж байгаа гэдгээ сумынхаа Засаг даргын Тамгын газар, Морин спорт уяачдын холбоонд албан ёсоор мэдэгдээд зөвшөөрөл авах ёстой. Үүний дараа унаач хүүхдүүдийн хувцас хэрэглэл зэргийг шалгаад явуулах дүрэм журамтай болсон байна. Үүнийг мэдэлгүй шууд уралдаан хийснээс болоод энэ бүх асуудал үүслээ. Юм мэдэхгүйн гай гэж энэ байх. Уг нь зээ хүүдээ үсний найрнаар өвөө маань даага уралдуулж байсан гэсэн сайхан дурсамж үлдээе гэж бодсон юм. Түүнээс аагаа багтаасан баян цатгаландаа даага уралдуулж, бай шагнал өгөөгүй юм.

-Та хоёр настай хүүхэд даага унуулж уралдуулж байгааг тухайн үед мэдсэн үү. Яагаад болиулаагүй юм бэ?

-Би нутгийн дүүг даага уралдуулахаар хөтлөөд ирж байгааг харсан болохоос тийм нялх хүүхэд унуулж байхыг нь хараагүй. Даага давхиад ирсний дараа тийм асуудал болсныг мэдсэн. Үүнээс болоод улс даяар шуугиан болж байна. Дараа нь үүсэх асуудал ийм хурцаар тавигдана гэдгийг мэдээгүй явсан. азаар тэр хүү унаж бэртэлгүй ирсэнд баярлаж байна. одоо хууль ямар чанга болсон гэдгийгойлгож мэдсэн. Хоёр настай хүүхэд даага унаж байгааг мэдсэн бол би шууд л болиулах байсан. Гэхдээ даага уралдуулсан асуудлыг буруутгаж шийтгэж байгаа нь буруу зүйл гэж бодож байна. Ер нь амьдралтай шийдвэр гаргах хэрэгтэй байх. Таван сар гээд л цас орохгүй, зуны эхэн сар гараад ногоо ургадаг. Энэ үед уралдааныг хориглох нь буруу. Тийм болохоор уралдаан хийх товыг амьдралтай шийдэж өгмөөр байна. Миний хувьд зуны эхэн сар гарчихсан байхад л уралдаан хийсэн. Ямар өвөл хийсэн биш. Тэгэхэд шийтгэх арга хэмжээ авсан гэв.

Хоёр настай хүүхдийг дааган дээр уяж, баглаж байгаад уралдуулсан хэрэг явдал Баянтүмэн суманд ингэж л өрнөсөн байна. Монголын хөдөөд төр засаг ажлаа огт хийдэггүй нь энэ бүгдээс тод харагдах ажээ. Уг нь шинээр батлагдсан хуулийг олон нийтэд цагдаагийн байгууллага орон нутгийн захиргаатай хамтран сурталчилан таниулах ёстой. Хэрэв хууль зөрчвөл ийм ял шийтгэл оноодог гэдгийг ойлгуулах нь тэдний ажил. Энэ ажил орхигдож байгаагаас малчид хуульгүй юм шиг л амьдарч, эрх дураараа авирлаж байна. Мөн залуу малчдад хуулийн мэдлэг олгох, XXI зуунд дэлхий нийт хүүхдээр хурдан морь унуулах нь эрхийг нь зөрчиж буй ноцтой асуудал болсон гэдгийг ойлгуулах цаг нь болжээ. Монголын төр хуультай, хүүхдийн эрхийг зөрчвөл хамгаалдаг болсон гэдэг нь хоёр настай хүүхэд хурдан морь унуулсан энэ үйл явдлаар илэрч байгааг илүү олон хүнд хүргэх хэрэгтэй.

Бид сайхан амьдралыг цогцлоон босгохоор хөдөө хөхөрч, гадаа гандаж, адууны дэлэн дээр өдөржин давхиж яваа Г.Хангалхулан гэх 20 гаруйхан настай залуугийн мууг үзэх гээгүй юм шүү. Монголын хөдөөд олон мянган залуус яг л түүн шиг хууль, хүүхдийн эрхийг төр засаг хэрхэн хамгаалж байдгийг мэдэхгүй амьдарч байна. Тэдэнд шинээр батлагдаж байгаа хууль, журам, тогтоолыг хэрхэн биелүүлэх, хууль дагахгүй бол ямар хариуцлага хүлээлгэдэг вэ гэдгийг ойлгуулах цаг болсныг энэ үйл явдлаар харуулахыг зорьсон нь энэ. Г.Хангалхулан Х.од-Эрдэнэ хүүгээ одоо биш гар нь ганзаганд, хөл нь дөрөөнд хүрэх үед морь унуулж сургах ёстой гэдгийг сайтар ойлгосон биз ээ. Тэр цагт аав, хүү хоёр цэцэгт хөндийгөөр хурдан морьдоо давхиулж айраг, түрүү хүртэж баярлаж зогсох буй за.

Хүй долоо худаг өнгөрөөд төрийн наадмын даага зурхайгаас эргэдэг Цагаан хөтөлийн наахна жалга өгсөөд гараад иртэл хурдан морь унасан хүүхдүүдтэй халз тааралчихлаа. Барагцаалбал, 50 гаруй хурдан их насны морь явж байгаа харагдлаа. Хэдэн талаас нь машин, мотоциклиор шахаад л “Эргэх болоогүй байна. Зурхай хүрэлгүй эргэвэл морийг чинь уралдаанаас хасна” гээд л хашхирах. Харин нөгөө талд хижээл насны эр “Эргэх болоогүй. Юугаа хийгээд байгаа юм бэ. Яваад өгөөч” гээд л машиныхаа цонхоор хашхирах. Хүүхдүүд түүний хэлж байгааг тоож, сонсож байгаа шинж алга. Өөдөөс нь “Эндээс эргэ гэж хэлсэн ш дээ. Ямар хол явуулдаг юм бэ. Эргээрэй, гүүг” гэж хашхираад ташуураа агаарт хий эргүүлэх юм. Энэ мөчид хурдан морьд тогтож ядан дүүхэлзэн, хоёр тийшээ ханараад байх. Хурдан морь унаад удаагүй байгаа бололтой жаалууд архаг унаач ах нарынхаа өөдөөс хараад нүд нь бүлтэлзээд, айж сандарч байгаа бололтой. Хэдхэн хормын дараа зурхайгаас морьд эргэлээ.

Хөндий талаар дурдан шаргал тоос тэнгэр баганадан босч, морьдын туурай газрын хөрс бөмбөрдөх аж. Бөөн тоосон дундаас хүүхдүүдийн гүүглэх цолгиун дуу л холдож, ойртон сонсогдоно. Гарааны зурхайгаас эргэсэн морьд салхи исгэрүүлэн бөөндөө хурд булаалдан давхилдаж, километр хүрэхгүй явсаар зул задарч, цуварлаа. Тод ногоон хувцас өмссөн хүүхэдтэй улаан буурал зүсмийн морь ганцаараа гараад зугтаачихлаа. Араас нь элбэгхэн биетэй, тавиухан давхилтай хээр, ухаа хонгор, цавьдар зүстэй гурван морь зуузай холбоотой, уралдах юм. Хурдан их насны морьд даган давхисаар хуучин Баянцогт сумын төв байсан газарт ирлээ. Ямар морь түрүүлж ирснийг харж амжсангүй. Барианд орсон морьдынхоо хөлсийг уяачид нь хусаад, нүүр нь халтар болсон унаач хүүхдүүд хүйтэн ундаа залгилж байхад нь очлоо. Багийн төвийн өдөрлөг наадам болж байгаа нь энэ аж. Наадмын баруун талд гандсан дээлтэй, бүсэндээ хусууртай өвгөд тойроод суучихжээ. Хажуугаар нь өнгө өнгийн шинэхэн дээлээр гангарсан залуус, морьтой, мотоцикльтой тоос татуулан давхилдах ажээ. Ай дэлхий дэлэгнэсэн дэлгэрхэн тал нутагт минь наадам айсуй. Хүн бүрийн амнаас наадам, наадмаар тэгнэ, наадам гэсэн үг гарах нь даанч сайхан. Монгол наадам хаяанд ирээд ирээд айлсчихжээ.

Хуучин Баянцогтоос зүүн хойш давхисаар Хар чулуутын өвөлжөөний хажууханд зусаж байгаа Монгол Улсын тод манлай уяач Дэшцэрэнгийн Одгэрэлийнд хүрч очлоо. Уяа дүүрэн, багширсан морьд уяатай байна. Зургаан гэр эгнүүлээд барьчихжээ. Уяач Д.Одгэрэл торгон цагаан монгол цамц өмсөөд тод манлайн тэмдэг бүхий улаан залаатай малгайгаа тавьчихаад уяан дээрх морьдынхоо хазаарыг амгайвчлаад зогсож байлаа. Түүний хажууханд Монгол Улсын начин Г.Батбаатар өнгөрсөн жилийн соёолон насанд түрүүлж, тод магнай болж торгон жолоо өргүүлсэн саарал үрээгээ сойзоор тоосыг нь буулгаж байв. Тэдэнтэй мэнд мэдэлцлээ. Д.Одгэрэл тод манлай болон “Унаган хурд” галынхныгзуны дунд шар морь сарын шинийн гуравны шарагчин туулай өдөр морьдоо барьж байхад нь очиж таарсан юм. Төв аймгийн Баянцогт сумаас Монгол Улсын тод манлай уяач хэд хэд төрөн гарсан байдаг. Тэдний нэг нь Д.Одгэрэл билээ. Тэрбээр уяач төрийн наадмын торгон ногоон дэвжээнээ сүүлийн 20 гаруй жил одтой сайхан наадаж, олон түрүү айраг хүртэж байгаа гэдгийг уншигч та бүхэн мэдэх биз ээ. Гэрэлээ уяач аавынхаа өвлүүлж үлдээсэн унаган адуугаараа улс бүсийн наадамд уралддаг. Түүний уясан морьд түрүүлж, айрагддаг гэдгээрээ ихээхэн онцлогтой. Өнгөрсөн жил анхны цас орох үед Дорнод, Сүхбаатар, Хэнтий аймаг руу адуугаа аваад оторт явсан гэнэ. “Олон адуутай оторлож ирлээ” гэж нутгийн иргэдэд нүд үзүүрлэгдэн хэцүүдсэн талаараа ярьж байна. Мөн цагийн хатууд олон адуу эндсэн гэдгээ ч нуулгүй хэлж байна лээ, Д.Одгэрэл уяач. Хавар ногоо гарах үед адуугаа туугаад нутаг руугаа зүтгэжээ. Ингээд лам багшийнхаа зааж өгснөөр зуны дунд сарын шинийн гуравны билэгт сайн өдөр морьдоо барьж байгаа нь энэ аж.

Д.Одгэрэлийн аав аймгийн алдарт уяач байсан. Сумынхаа эмнэлэгт их эмчээр олон жил ажилласан байдаг. Дөрвөн хүүгээ морь уях, адуунд хайртай болоход нь уруу татсан гэнэ. Цаг наргүй ажилтай эмч сумынхаа төвийн ойролцоо хөдөө гарчихдаг. Буурлын буян болсон морьдоо уячихдаг байжээ. Хүүхдүүдээ тэр мориноосоо хөлс ав, энэ үрээндээ тийм ажил хий гэж зааварлаж хэлчихээд явчихдаг байсан гэдгийг тод манлай уяач дурсан ярив. Тэднийх сумын наадмын түрүү, айраг алдаж үзээгүй гэнэ. Дөрвөн хүү нь аавынхаа зааснаар нэг л мэдэхэд сумандаа гайхагдсан уяачид болжээ. Тэрбээр “Миний аав улсын наадамд соёолон айрагдуулж байсан уяач хүн л дээ. Тэр жил Төв аймгийн Баянцогт сумаас гурван соёолон дараалан орсон гэдэг. Самдангийн халзан, Даваасүрэнгийн халиун алаг, аавын бор дараалаад орсон байдаг юм” хэмээн ярив. Д.Одгэрэл хүүхэд байхдаа хурдан морь сайн унадаг хүүхэд байсан гэнэ. Аавынхаа уясан морийг түрүүлж, айрагдуулаад гэр бүлээрээ баяр хөөртэйгөөр нааддаг байжээ. Харин долдугаар ангид байхдаа өөрөө морь уяад сумынхаа наадмаас айраг, түрүүг хоёр гурваар нь авдаг болжээ. Анх морь уясан жил сумынхаа наадамд хоёр хязаалан уясан нэг нь түрүүлээд,нөгөө нь таваар ирж байсан аж. Уяачийн анхны хамгийн том наадам нь Эрдэнэтийн овооны тахилга наадам байсан гэнэ. Анх удаа холын наадмыг зорьж очин тэртээ 1997 онд шүдлэн үрээгээ мордуулсан байна. Шүдлэн нь долоолж, анхны “Их хурд” наадамд морио уралдуулах урилга авсан байна. Тэр ингэж л улс, бүсийн томоохон наадам уясан мориороо уралдах боломж нээгджээ. Хамгийн анх аавынх нь унаган адуу Туулай хээр азаргаараа “Баянцагааны хурд” улс бүсийн наадамд мордуулан айрагдуулжээ. Эцэг, өвгөдөөс уламжлагдан ирсэн Туулай хээр азаргаараа залуухан уяач томчуудтай уралддаг байсан бол одоо азарганыхаа төлөөр наадмын дэвжээн дээр дийлж уралдах болжээ. Туулай хээр хэмээн алдарт азарганы үр төл нь түүний өнөөдрийн Монгол Улсын тод манлай уяач хэмээх эрхэм цолонд хүргэсэн билээ. Туулай хээр азарганы 11 төл улс, бүсийн наадмаас есөн түрүү, 14 айраг эзэндээ авчирсан байдаг. Туулай хээр азарганыхаа төл “Алтан үст” ухаа “Орхоны хурд 2003” хангайн бүсийн даншиг наадамд түрүүлсон байдаг. Ламын гэгээний наадам, Говь-Алтай аймгийн бүсийн наадам, Өвгөн ноён Хардэл жанжин бэйс Пүрэвжавын нэрэмжит Зүүн бүсийн наадам гээд л олон наадмаас түрүү айраг хүртсэн байдаг. Д.Одгэрэл уяач “Олон жил улс бүсийн наадамд уясан хүлэг минь түрүүлж, айрагдлаа. Уясан морь давхиад ирж байгааг харах шиг жаргал хаана байх билээ. Миний санаанаас тэр жилийн сумын наадам ердөө гардаггүй юм. Намайг цэргээс ирсний дараа манай гурван азарга сумын наадамд хоёр километр шахуу тасархай гурвуулаа холбоотой орж ирсэн юм. Тэгэхэд л их баярласан даа. Тэр наадамд аавын маань хул азарга түрүүлж, миний туулай хээр аман хүзүүлж, дүү Одноогийн маань хул азарга гурав тасархай орж байлаа” гэв.

Алдарт туулай хээр азаргандаа зориулж,

Сонор хайрханы энгэртээ сойлго нь ханасан хүлэг минь

Хоёр төхмөөс ундаалсан

Ховорхон төрсөн ажнай мину зээ

Цацалсан хээр давхилтай нь Туулай хээр ээ

Цалгилсан их домогтой Монголын тал хээр ээ

Бумбалсан алтан тоостой Унаган хурдын хурд аа

Буян хишгийн даллагатай Дуун хадагтай хээр ээ гэсэн дуу бүтээлгэжээ.

АВАРГА Ч.САНЖААДАМБА МОРЬДОО ЁСЛОХООР ИРЭВ

Биднийг ийн ярилцаж байтал гэрийн гадаа машин давхилдаад ирлээ. Уяан дээр байсан хүмүүс ч “За, нөгөөдүүл чинь ирж байна. Одоо ч морь барих ёслол болох нь дээ” гээд л хоорондоо ярилцах аж. Хурдан морины хүүхдүүдийг моринд нь мордуулаад уяа тойруулж эхэллээ. Унаач хүүхдүүдийн хөндий талаар дүүрэн хоолой нийлүүлэх гийнгоон дуу хадаж, хүлэг морьд уяа дэрлэн зүүрмэглэх ажээ. “Унаган хурд” галын уяачид болоод Д.Одгэрэл уяачаар морио уяулж байгаа хүмүүс ар араасаа цувран давхилдаад ирэв. С.Будням, Б.Буяннэмэх гээд л олон зочин ирсэн байна. “Унаган хурд” галынхан сүүлийн жилүүдэд улс, бүсийн наадмаас 20 гаруй түрүү, айраг аваад байгаа. Хар чулуутын зүүн хойноос гялалзсан хар жийп чигээрээ давхисаар хүрээд ирэв. Машинаас улаан өнгийн подволктой том биетэй хүн буугаад ирсэн нь Монгол Улсын аварга Ч.Санжаадамба байв. Тэрбээр сүүлийн жилүүдэд Гэрлээ уяачаар морио уяулж байгаа гэнэ. Өнгөрсөн жилийн намар зүүн аймгаар тэр хоёр хамт явж олон хурдан адуу авчирсан байна. Өнөө жилийн баяр наадамд хурдан хүлгүүдээ хэрхэн давхихыг харах гэж байгаа гэнэ. Аварга хүмүүстэй гар барин мэндлээд шууд уяа рүү гүйгээд очих юм. Зөв хийцтэй, дун бүрээ хамартай азарган хүрэн үрээний хоёр талд гараад л хараад байх. Тэгснээ очоод л магнайг нь илж, сүүлний шуултыг нь засч янзлав. Мань эрд хүрэн үрээгээ сайхан давхичих болов уу гэсэн баярын совин байгаа нь илт.

Өглөө босч бэлтгэлээ хийчихээд л наашаа давхижээ. 61-ийн гарамны тэнд Архангай аймгийн бөхчүүд өнөө жил бэлтгэлд гараад байгаа гэсэн. Аваргын бэлтгэл сайн байгаа гэдгийг багш нь хэлж байна лээ. Одоогоор хүчний бэлтгэл сайн хийж байгаа аж. Аварга өнгөрсөн жил будлиантай барилдаж, Төв аймгийн бөх улсын начин Г.Ганжадад тахимаа өгсөн. Аварга “Сүүлийн үед бөхчүүд сэргээш хэрэглэх нь хэрээс хэтрээд байна. Бас сэргээш илэрсэн бөхчүүдийг барилдуулаад байх юм. Сэргээш хэрэглэсэн хүнтэй барилдах хэцүү. Амжилтаас арагш нь татаж байгаа гэдгийг хэлж байв. Бас бөхийн холбооныхон сэргээш хэрэглэсэн бөхчүүдийн нэрийг нууцалж байгаа. Тэр хүмүүстэй оноолтоор таарвал би барилдахгүй шүү. Наадам бужигнуулсан энэ тэр гээд байв. Та нарт эртхэн хэлж байна шүү гээд хэлсэн” гэж ярив. Д.Одгэрэл манлай ирсэн олны хөлийг тоосон шинжгүй өмнөх ажлаа хийгээд завгүй. Хэрэг болгож, түүнээс хэн нэгэн лавлахгүй л бол барагтай дуугарахгүй, баргийн юмыг бусдаар хийлгэхгүй юм.

СҮҮЛИЙН ХОЁР ЖИЛИЙН СОЁОЛОНГИЙН ТҮРҮҮ ЭНЭ УЯАН ДЭЭРЭЭСМОРДЖЭЭ

Д.Одгэрэл уяач өөрийнхөө морьдыг уяхаас гадна өөр хүмүүсийн морийг уяж өгдөг. Сүүлийн хоёр жилийн соёолонгийн түрүү энэ уяан дээрээс тодорсон. 2016 оны баяр наадмаар Сумо бөхийн 68 дахь их аварга Д.Дагвадоржын хурдан бор соёолон уягдаж түрүүлсэн. Түүний дараа буюу өнгөрсөн жил Г.Батбаатар начины саарал үрээ магнайдаа тоосгүй ирж, уясан эзэн, уралдсан хүүхэд, наадамчин олныг баярлуулсан билээ. Энэ жил ч энэ уяан дээрээс хурдан морины түрүү тодрохгүй гэх газаргүй.

Д.Одгэрэл уяач “Сүүлийн үед унаач хүүхдийн эрхийн асуудал яриад байгаа. Өвөл уралдаж болохгүй. Хүүхэд хүйтэнд даарна гээд байдаг. Үнэндээ морины илчинд дулаацаад хөлөрчихсөн явдаг юм. Унаач хүүхдүүдийн эрхийг хамгаалах талаар яриад л байдаг. Үнэндээ мориноос унаж байгаа хүүхдийн 80 орчим хувь нь тоосжилт, замын бартаа нүхнээс болж байна шүү дээ. Тэгэхээр зам засаад өгчихвөл хүүхэд унахгүй болно. Уяачдыг буруутгах хүн олон болжээ. Бид Монголын эдийн засагт маш их эргэлт авчирч байгаа хүмүүс шүү. Өвс, тэжээлнээс эхлээд нэмнээ, хазаар, чөдөр, туслах уяач, унаач хүүхдүүдийн цалин, идэж уух хоол хүнс,өмсөж зүүхээс авахуулаад бүх зүйлд хөрөнгө оруулалт хийж байна. Бас өв соёлоо тээж байгаа хүмүүс. Цөөхөн хэдэн хүн л хурдан моринд хайртай байна. Тэд морь худалдан авч уяулж байгаа. Гэтэл биднийг ад үзээд байх юм” хэмээн ярилаа. Мөн эрлийз, монгол адуу гэсэн ойлголтыг нэг тийш шийдэх ёстой. Монгол адуу тийм ч давжаа, жижигхэн байгаагүй. Эрлийз гэх нэрээр өндөр адууг хасдаг байдлыг таслан зогсоох ёстой талаар онцлон ярьж байлаа. Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын харьяат н.Шинэбаатар Д.Одгэрэлийн туслах уяачаар ажиллаж байна. Тэрбээр “Цалин боломжийн. Бас морь уях сонирхолтой болохоор сайхан байдаг” хэмээн ярив. Мөн Говь-Алтай Халиун сумын Ж.Дүгэржавч сайн уяач болох мөрөөдөлтэйгөөр тэднийд туслах уяачаар ажиллаж байгаа нь энэ. Д.Одгэрэл уяачийн уясан морьд өнгөрсөн жил түрүүлж, айрагдсан болохоор 13 настай Г.Эрхэмбаяр хүү “2016 оны шилдэг унаач хүүхэд” болжээ. Хүү“Д.Дагвадорж аваргын бор үрээг унаж түрүүлсэн гэнэ. Төв цэнгэлдэхэд Дагваа аваргаар морио хөтлүүлээд орох хамгийн гоё байсан. Хүмүүс шуугилдаад микрофон барьж байгаад чанга дуугаар гийнгоолоход үзэгчид хашхираад алга ташсан” хэмээн баяр хөөртэй ярих юм. Харин өнгөрсөн жилийн саарал соёолонг унаж түрүүлгэсэн н.Өсөх-Од 2017 оны шилдэг унаач хүүхэд болжээ. Тэрбээр мөн гарьд хээр, Г.Батбаатар начингийн саарал үрээг түрүүлгэсэн байна.

Нар баруун тийш хэвийжээ. Уяан дээрх морьдоо хөлс авахаар нэмнэж байв. Унаач хүүхдүүд салхи сөргүүлэн цогиулах ажээ. Уяан дээр хөлстэй нэмнээ өнгө өнгөөр нь дэлгээд тавьчихсан байна. Үүрийн гэгээ хаяараагүй байхад босч, үдшийн бүрийгээр унтах залуу уяачид өдөржин борви бохис хийх чөлөөгүй ажиллаж байна лээ. Тун удахгүй морьдынхоо нарийн ажлыг хийж, торгон ирийг нь оруулах биз ээ. Наадам ойртох бүрт хүн, морины цог хийморь улам сэргэж, хөндий талаар хүүхдийн гийнгоо хадаж, уяа нь ханасан морьдын сувдаг хөлс хусуур дүүргэдэг билээ.

Монгол Улсын тод манлай уяач Д.Одгэрэлд “Манай сонины сэтгүүлчид жил болгоныг наадмын өмнө улсын алдарт уяачдын гэрт өнждөг юм. Өнжсөн айл болгоны азарга төрийн наадамд түрүүлээд байгаа шүү” гэж хэлтэл ихэд бэлгэшээн хүлээн авч байна. Тэрбээр “Ах нь улсын наадамд олон шүдлэн түрүүлгэж, айрагдуулсан байдаг. Төрийн наадамд азарга түрүүлгэж үзээгүй байна. Энэ жил сайхан наадах байх” гээд инээсээр биднийг үдэн гаргасан юм. Энэ жил бороо хур тэгширсэн сайхан зун болох төлөвтэй байна лээ. Наадам хаяанд ирсэн энэ өдрүүдэд Монголын хөдөөд наадам ярьсан хүн олон байна. Бөх, харваа, морины түрүүгээр таамаг гарган цэц булаалдаж, наадмын налгар өдрүүдэд яарах түмэн олон тэмүүлж, хүлээх зүйлтэй дэлгэр жаргалтай зусаж байна аа.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

-ГЕНЕРАЛ ЦОЛЫГ БИ ГУЙЖ АВААГҮЙ. ХИЛ ХАМГААЛАХ БАЙГУУЛЛАГАД ХИЙЖ БҮТЭЭСЭН ЗҮЙЛИЙГ МИНЬ ҮНЭЛЖ ӨГСӨН ЮМ-

Ерөнхийлөгч Х.Баттулга цол хураах тухай зарлиг гаргаж, Ч.Амарболд, П.Даш нарт хүртээсэн хошууч генерал, Т.Дашдэлэгт хүртээсэн бригадын генерал цолыг хураах шийдвэр гаргасан билээ. Хил манасан байлдагчаас хошууч генерал болтлоо хилийн цэрэгт зүтгэж, Онцгой байдлын ерөнхий газрын тулгын чулууг анх тавьсан хошууч генерал асан П.Даштай ярилцлаа.

---

-Ерөнхийлөгч зарлиг гаргаж таны цолыг хураах шийдвэр гаргасан. Цолыг тань хурааж авч байгаа талаар мэдээлэл гарсан. Энэ мэдээг яаж хүлээж авсан бэ?

-Манай хүүхэд сайт дээр тийм мэдээлэл тавигдсан байна гэж ээждээ анх хэлсэн байсан. Надад “Гурван генералын цолыг хураасан байна. Чиний нэр байна гэнэ” гэж хэлсэн. Мэдээлэл анх тавигдсан сайт руу орж үзээд энэ тухай уншсан. Цол хураах зарлиг гарсан гэдгийг мэдээд надад ямар мэдрэмж төрсөн талаар асууж байх шиг байна. Үнэндээ надад ямар нэгэн цочирдох юм уу, эсвэл гайхсан ямар ч мэдрэмж төрөөгүй. Долоо буудуулсан чоно гэдэг шиг л болчихдог бололтой. Хар бага наснаасаа хэлмэгдэж, албан тушаалаа ч өгч, хийгээгүй хэргийнхээ төлөө шоронд хүртэл орчихсон шүү дээ. Тэгээд ч генерал цол гэдэг миний гоёл чимэглэл, идэх хоол, өмсөх хувцас ч биш. Авдаг юм бол авна л биз. Надад бодогдсон нэг зүйл юу вэ гэхээр энэ хүмүүс хуулиа хэрхэн мөрдөж, яаж ашиглаж байгаа юм бол гэж бодогдож байна лээ. Тэгсэн Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга З.Энхболд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр ямар учраас цол хурааж авсан талаар ярилцлага өгч байгаа харагдсан. Түүний телевизэд өгсөн ярилцлагыг үзсэн. Гэмт хэрэг үйлдэж, хорих ялаар шийтгүүлсэн, гадаад улс орны харьяат болсон цэргийн алба хаагчийн цолыг анх цол олгосон хүн нь хураана гэсэн хуулийн заалтыг ярьж байна. Тэгсэн миний бие одоо цэргийн алба хаагч биш юм. би 2004 онд Онцгой байдлын ерөнхий газрыг анх байгуулаад Хилийн цэргээс гарахдаа л цэргийн алба хаагч биш болсон. Онцгой байдлын тухай хуульд өөрийн гэсэн цол, дүрэмт хувцас, таних тэмдэгтэй байна гээд заачихсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, Онцгой байдлын ерөнхий газрын даргаар томилогдож ажилласан өдрөөс хойш миний бие цэргийн цол хэрэглэхээ больсон гэсэн үг. Тэгсэн тэтгэвэртээ хэдийнэ суучихсан хөгшний цолыг авчихлаа. Шуудхан хэлэхэд энэ хүмүүс хуулиа мэдэхгүй байна. Эсвэл улстөржүүлж байна гэж ойлгогдохоор дүр зураг харагдаж байгаа. Цаанаа ямар нэг утга санаатай зүйл хийгдэж байгаа байлгүй дээ. Хэн нэгний цолыг хурааж авлаа гээд энэ улс орон хөгжих юм уу. Сахилга бат, хариуцлага сайжрах уу. Улс оронд ямар үр өгөөжтэй зүйл хийж байгаа юм бэ гээд бодохоор сайн тал юу ч харагдахгүй байгаа юм. Сүрхий хариуцлагатай байгаа дүр эсгэх гээд байгаа юм уу, нэг бол намайг аль нэг намд харьяалуулаад байдаг. Би 1990 оноос хойш аль ч намд элсээгүй. Тэгэхээр намчирхаж ийм үйлдэл хийж байж ч болох талтай. Генерал цолыг хилийн цэрэгт байхдаа авсан. Энд нэг зүйлийг дахиад онцолж хэлмээр байна. Генерал цолыг би гуйж аваагүй. Хил хамгаалах байгууллагад хийж бүтээсэн зүйлийг минь үнэлж өгсөн. Эргүүлээд хураагаад авахад надад харамсах зүйл огт байхгүй. Эх орноосоо хөөгдөж байгаа биш, гэр оронгүй болж байгаа биш. Үүнд сандарч сүйд болоод байх зүйл даанч алга.

ХИЛИЙН ЦЭРЭГТ АЖИЛЛАХДАА МАШИНААР 1.3 САЯ КИЛОМЕТР ЯВЖ, ДЭЛХИЙГ ГУРАВ ТОЙРОХХЭМЖЭЭНД ЯВСАН ГЭХ СУДАЛГАА ГАРГАСАН

-Хоёулаа цол хураасан асуудлыг түр хойш нь тавих уу. Таныг хилийн цэрэгтэй амьдралаа хэрхэн холбож байсан, шинэхэн цэрэг торгон хил дээр нар мандахыг хараад зогсож байсан үеийн талаар асуумаар байна. Таныг ямар замнал туулж генерал цол хүртсэн бэ гэдгийг уншигчтай хуваалцах гэсэн юм?

-Би Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын иргэн Пүрэв гэдэг хүний хүүхэд. Аравдугаар ангиа 1971 онд төгсөөд их сургуулийн Геологи инженерийн ангид суралцах хуваарь авдаг юм. Тэгсэн манай нэг найз Цэргийн их сургуульд суралцах хуваарь аваад эрүүл мэндийн шалтгаанаар хасагдчихдаг юм байна. Тэгээд Цэргийн сургуульд суралцах боллоо. Ингээд сургалтад суугаад явах гэж байтал дахиж эрүүл мэндийн үзлэг хийгээд намайг хасчихсан. Таних мэдэх хүнгүй хотод ирсэн хөдөөний хүүхэд яах учраа олохгүй байлаа. Гэгээрлийн яам ороод дарга нартай нь уулзлаа. Цэргийн сургуульд нь орж чаддаггүй юм бол өөр сургуульд ормоор байгаагаа хэллээ. Тэгсэн “Өөр сургуульд оруулах ямар ч боломж байхгүй. Харин ЗХУруу геологийн чиглэлээр хоёр жилийн ТМС-д яв” гэж байна. Геологийнх нь инженерийн сургуульд сураагүй байж тэр сургууль руу нь явахгүй гэж бодогдлоо. Тэгээд хувийн хэргээ ч авч чадахгүй нутаг руугаа буцсан. Өмнөговь аймгийн төв ганцхан арван жилийн сургуультай байсан. Тэгсэн найман жилийн сургууль шинээр нээгдээд боловсон хүчин дутмаг байснаас болоод намайг бага ангийн багшаар ажилд авсан. Хөдөө сумдад хүртэл очиж багшилж байлаа. Ингээд тэндээсээ цэрэгт татагдаад 1972 онд Хилийн цэрэгт овоотын отрядад очсон доо. Ингэж л хилийн цэрэгтэй амьдралаа холбосон түүхтэй. Хилийн цэрэг 1953 онд татан буугдсан байдаг. Ингээд 1967 онд дахин хилийн цэргийг байгуулсан. Намайг цэрэгт очих үед хилийн цэрэг боловсон хүчингүй болчихсон. Татан буугдах үед ажиллаж байсан хүмүүсийг эргүүлж ажилд авч байлаа. Богино хугацаанд жилийн курсээр офицер бэлтгэх сургалт хийж байсан. Тэр үед Хятад, Монголын харилцаа муу байсан. Монгол Улс социалист нөхөрлөлийн орнуудын хамгийн урд хэсгийн хилийг хамгаалж байгаа улс байсан. Харин Хятад социалист системтэй улс. Манай орон маш чухал хилтэй орон байлаа, тухайн үед. ЗХУ-аас сургуульд үнэгүй сургасан.

Жилд зуун хүүхэд явж байлаа, орос руу. Зуун хүүхдээс арвыг нь дээд сургуульд, 80-ыг нь дунд сургуульд сургасан. Ингэж Орос руу хилийн цэргийн сургуульд явсан юм.

-Сургуулиа төгсөж ирээд шууд заставын даргаар томилогдсон байдаг бил үү?

-Монгол Улсын хамгийн урд цэг буюу орвог гашууны бор толгойн заставын даргаар томилогдож очсон. Нэг зүйл санаанаас огт гардаггүй юм. 1981 оны гуравдугаар сарын 22-нд хил дээр заставын даргаар ажиллаж байв. Радио өргөн нэвтрүүлэг сонсоод л байж байлаа. Тэгсэн гэнэтхэн радио шөнийн 03:00 цаг хүртэл үргэлжилнэ гэдэг юм байна. 1979 онд Хятад вьетнам руу довтолж байсан. лут том дайсан гэж яригдаж байсан юм. Дотроо дайн зарлах гэж байгаа юм байна гэсэн бодол төрсөн юм. Тэгээд хоёр орлогчтойгоо радио сонсоод хүлээгээд суучихсан. Тэгсэн “Анхаараарай. Монгол хүн сансарт нислээ” гэж хэлж байсан. Дотор бөөгнөрсөн хар юм алга болох шиг л болсон. Тэгсэн “Сансарт ниссэн хүн маань эсэн мэнд ирээсэй” гэж бодож байлаа. Мөн Хятадын хилийн цэргийнхэнтэй хил гарч уулзалт хийгээд эргэж ирэхэд нутгийн минь газар зөөлхөн юм шиг санагддаг байв. Тэр үед надад хүнд төрөлхийн эх орноо гэсэн сэтгэл зүрх байдаг юм байна гэх бодол төрж байсан даа. Хүйтэн дайны үед буюу намайг застав, отръядын даргаар ажиллаж байхад янз бүрийн зүйлс тохиолдож байсан. Урд хилийнхэн тэмээ унана. Газар нутгаа өөрөө сайн мэдэх ёстой. Цэргүүд ч газар нутгаа сайн мэдэх шаардлагатай байдаг. Нэг хилийн баганаас нөгөө багана хүрэхдээ чулуу авдаг. Авсан чулуугаа цэргүүдэд таниулга хийнэ. Энэ чулуу хэддүгээр баганаас авсан чулуу вэ. Тэр хилийн багана хүрэхэд хэдэн километр байдаг вэ. Ямар нэртэй газрын чулуу вэ гээд л таалгаж таниулдаг. Нэг орой Хятадын талаас таван машин Монголын хил рүү чиглээд ирж байна. Хэт богино долгионы станцтай болчихсон байлаа. Станцаараа хэл хүргэчихээд цэргүүдээ байлдааны бэлэн байдалтай болгосон. Бүх цэрэгтээ сум, зэвсэг тарааж өгчихөөд хүлээгээд байлаа. Цувраад явж байсан машин хилийн шугам дээр дөнгөж тулах шахаад л эгнээд зогслоо. Одоо л давших нь гээд бодож байлаа. Машинаас хятад цэргүүд буугаад хоорондоо дохиж яриад байх юм. Ингээд машинтайгаа дахиад наашаа хөдөлж явснаа дугуйрч зогсож байгаад эргээд цаашаа явчихсан. түүнээс удалгүй нэг өглөө босоод иртэл Хятадын хилийн ойролцоо цагаан байшин шиг юм босчихсон байна. Бид байшин барьчихсан байна гэж дурандаад байгаа. Хятадын том том асар шувуун нуруутай байшин шиг хийцтэй. Байшин шиг харагддаг юм билээ. Хилийн цаана хятадууд тэсэлгээ хийнэ. тэгэхээр хилээс 30 гаруй километрийн гүнд байгаа заставын барилгын цонх хүртэл хагардаг байсан. Иймэрхүү зүйл зөндөө болдог байлаа. Тэр нь бидний сонор сэрэмжийг их дээшлүүлдэг байсан. Би хилийн цэрэгт байсан хугацаагаа бодож үзсэн. Машинаар хэдэн километр явсан байна, хэдэн шөнө нойргүй хонож байсан бэ гэдгээ барагцаалсан байдлаар тооцоолж үзсэн. Тэгэхэд машинаар 1.3 сая километр явсан байна. Өөрөөр хэлбэл, дэлхийг гурав тойрох хэмжээнд явсан байна лээ. Харин хоёр жил гаруйн хугацаанд нойргүй буюу нойр хагасалж хоносон гэдэг тооцоо гаргасан. Ганцаараа застав дээр ажиллаж байсан, хил дээр манаатай байснаас эхлээд олон удаа нойргүй хонож байсан байгаа юм. Хүнээс хариуцлага нэхэхийн тулд өөрөө хариуцлагатай байх хэрэгтэй биз дээ.

МОНГОЛЫН ХИЛ ХАМГААЛАХ УРЛАГИЙН ТҮҮХЭНД АНХ УДАА ХИЛИЙН ОПЕРАЦ ГЭДЭГ ЗҮЙЛ ХИЙСЭН

–Та 1995 онд генерал цолоо авсан гэсэн. Тэр үед хилээр машин хууль бусаар оруулж ирэх гэмт хэрэг гаарчихсан байсан үе гэдэг байх аа. Хилийн цэрэг анх удаа таны санаачлагаар хилийн операц хийсэн гэж түүхэнд тэмдэглэгдэж үлдсэн байдаг?

-Хил хамгаалах ерөнхий газарт татагдаж ирэх болсон шалтгаан нь отрядын хил хамгаалалт ийм байх ёстой гэсэн төлөвлөгөө гаргасан явдал. Газар дээр нь туршаад ажил хэрэг болгож чадсан. Харуулын алба гэдгийг бий болгож, бүх хилийн заставт нэвтрүүлсэн. Онолынх нь судалгааг нарийвчлан хийж эрдмийн зэрэг хүртэл хамгаалсан. одоо ч гэсэн миний хийсэн онолоор хил хамгаалах үйл ажиллагаа хийгдээд явж байна. Хууль, дүрэм журамд нь хүртэл тусчихсан шүү дээ. Миний хийсэн энэ мэт олон санаачилсан ажлуудыг харгалзан үзээд ийм зиндаанд ажиллаж байгаа хүн генерал байх ёстой юм гээд л 1995 онд Ерөнхийлөгчийн зарлигаар олгосон. Дэлхий нийт цэргийн алба хаагчдаа генерал цолыг ийм л байдлаар өгдөг юм. Генерал цол авч байсан талаараа бас ярих нь зүйтэй болов уу. 1995 онд ХХЕГ-ын дарга бие бүрэлдэхүүнээ цуглуул гэсэн үүрэг даалгавар өгдөг юм байна. Цуглуулчихаад зогсож байтал намайг генерал цолоор шагнаж байгаа гэдгийг албан ёсоор хэлсэн. Тэгээд л цолоо авч байсан даа. Генерал цол авах үед машины хулгайн наймаа ид цэцэглэж байсан юм. Цадигаа алдсан зүйл болсон. Анх европоос манайхан машин оруулж ирээд боомтоор гаргадаг байлаа. Тэгсэн хятадууд хилээрээ орж байгаа худалдаалах машины татварыг 200 дахин нэмсэн. Тэгээд боомтгүй газраас хил давуулж машинаа гаргах болсон. Машины хууль бусаар хил давуулан худалдаалах наймаа хэрээс хэтэрч хилийнхэн хүртэл оролцдог болсон. Тухайн үед хил хамгаалах байгууллага хүн хүч, машин техник тааруу байсан үе. Тэгээд УИХ-ын гишүүн байсан генерал Д.Базарсад, П.Сүндэв генералтай ярилцаж байгаад хэрхэн зогсоох талаар арга хэмжээ авахаар боллоо. Оросын хил хамгаалах урлагт хилийн операц гэдэг зүйл байсан. Үүнийг зохион байгуулж, энэ хөдөлгөөнийг зогсооё гэсэн шийдэлд хүрсэн. Тухайн үед Д.Базарсад генерал УИХ-ын гишүүн байсан юм. Тэгээд маш нууцаар төлөвлөгөө боловсруулсан. Прокурор, тагнуул, шүүхийг энэ ажиллагаандаа татан оролцуулах ажил хүртэл хийсэн. Маш нууц төлөвлөгөөгөө Монгол Улсын ерөнхийлөгчөөр батлуулсан. Энэ ажлыг бид гурваас гадна ерөнхийлөгч, тагнуул, прокурорын дарга нар л мэдэж байсан. Бэлтгэлээ хангаж байхдаа даргад нь Овоотын чиглэлд ажиллана гэж хэлдэг. Тэгээд чи цэргүүддээ Завхан руу явна гэж хэлээрэй гэдэг. Ингээд бэлтгэл сайтар хангагдсан. Нисдэг тэргээр явж үзлэг хийгээд нууц ажиллагаа явуулж чадсан. 40 гаруй хил зөрчигч, 20 гаруй машин хурааж авсан. Тэгж Монголын хил хамгаалах урлагийн түүхэнд анх удаа хилийн операц гэдэг зүйл хийсэн дээ.

–Та ОБЕГ-ын анхны даргаар томилогдож ажилласан байдаг. Энэ албанд хэрхэн томилогдож байсан бэ?

-Тийм ээ. 2003 оны есдүгээр сард энэтхэгт курст явсан юм. Төгсөх дөхөөд байж байтал УИХ-ын гишүүн асан Д.Идэвхтэн над руу залгаад “Ерөнхий сайд Н.Энхбаяр таныг хүрээд ир” гэж байна гэж хэлсэн. Тэгээд шалгалт энэ тэрээ өгчихөөд ирсэн. 2004 он дөнгөж гараад байтал Засгийн газрын хуралдааны нэгдүгээр тогтоолоор онцгой байдлын ерөнхий газрыг байгуулсан. Харин хоёрдугаар тогтоолоор намайг даргаар нь томилсон. Тэгээд л ажлаа аваад Гал түймэртэй тэмцэх газар, Иргэний хамгаалалттай тэмцэх газар, улсын нөөцийн газрыг татан буулгасан байсан. Бүх дарга нарыг ажлаас нь халчихсан байсан. тэгэхээр нь халагдсан дарга нарыг түр тушаалаар орлогчоор томилж байгаад дахин байгуулсан. Шинэ газар байгуулж байгаа болохоор маргаантай, муудалцаантай зөндөө л юм болсон. Гэхдээ маш түргэн хугацаанд бүгдийг хийж чадсан. Гамшгаас хамгаалах хууль батлагдаад зургаан сар болж байсан. Хууль огт хэрэгжээгүй. удалгүй сонгууль болж онцгой байдал эрхэлсэн сайдаар У.Хүрэлсүх томилогдож ирээд бид хоёр гар нийлж ажилласан. У.Хүрэлбүх ч засгийн газар, УИХ дээрх асуудлыг шийдээд явна. Дотоод асуудалд огт оролцохгүй гэж хэлсэн. Ингээд хийе гэж бодож байсан бүх зүйлээ хийж амжуулж чадсан. Гамшгаас хамгаалах тухай хуульд хүн амын эрүүл мэнд, амь нас, эд хөрөнгө, хүрээлэн байгаа орчин бүгдийг хамгаалах тухай оруулахыг хичээсэн. Гэтэл хүнээ хамгаалах талаар олигтой юм хийж чадаагүй. Ард түмнийг аюулгүй амьдрах нөхцөлийг бүрдүүлэх ёстой. Энэ хамгийн гол зүйл. аврагчдыг хүн авардаг чиглэлээр бэлтгэх гэж хичээсэн. Гэвч чадаагүй. Саад бэрхшээл даанч их байсан. Тэр үед нам хоорондын зөрчил, улс төрийн нөлөөнөөс болоод хийж чадаагүй юм.

ТА НАР ГЭМТ ХЭРЭГ ХИЙСЭН ХҮНИЙГ ӨРШӨӨДӨГ ЮМ БАЙГАА БИЗ ДЭЭ. БИ ГЭМТ ХЭРЭГ ҮЙЛДЭЭГҮЙ, ӨРШӨӨЛД ХАМРАГДАХГҮЙ ГЭЖ ХЭЛЭЭД ӨРШӨӨЛД ХАМРАГДААГҮЙ

–Та ОБЕГ-т ажиллаж байхдаа авлигын хэрэгт буруутгагдаж, хорих ялаар шийтгүүлсэн. Таныг зарим хүмүүс хэлмэгдүүлсэн гэж ярьдаг. Бас эрх мэдлээ ашиглаж улсад хохирол учруулсан гэж үзэх хүмүүс ч байдаг?

-Онцгой байдлын газар бий болоод ажил нь жигдэрчихсэн үе. Үйл ажиллагаа нь ингэж сайн явж байгаа юм чинь үүний цаана идэж уусан зүйл байгаа байх гэсэн хардлага сэрдэлт байсан. Намайг энэ албанаас зайлуулж, дарга болох гэсэн хүмүүсийн ажил эрчимжсэн. Мөн зүгээр нэг хувь хүний биш, улс төрийн асуудал болсон. Намайг 17 зүйлээр гүтгэж, АТГ-т өгсөн. Ингээд хоёр гэрээг сугалж аваад буруутгасан. Цаг нь болж шударга шүүх бий болохоор гэм буруугүй гэдгийг минь тогтоогоод өгөх байх гэж итгэдэг. Экспортын үрийн буудайны үнийг дотоодын буудайны үнэтэй харьцуулаад зөрүү гаргадаг. Бүр чанар муутай таваарын будаатай харьцуулж зөрүү гаргасан. Ингээд улс хохирсон байна гэдэг. Нөгөөх нь шатахуун нийлүүлсэн компанийн шатахууны тооцоог өөр аргачлалаар бодоод зөрүү гаргасан. Ийм маягаар надад ял оноосон. Би эрхзүйч мэргэжил эзэмшсэн хүн. Таван жил гаруйн хугацаанд байцаагдахдаа олон зүйл мэдэж авсан. Надад инээдэмтэй зүйлээр хүчээр ял өгсөн. Хамгийн сүүлд болсон шүүх хурал хохирогч байхгүй, гэрч байхгүй, ганцхан өмгөөлөгч бид хоёр суусан. Шүүгч нар цонх руу харж сууж байгаад л ял өгчихсөн. Тэртэй тэргүй үнэн мөн нь тогтоогдох асуудал. Үүнд эмзэглэж байгаагүй. Өөрийгөө гэмт буруугүй гэдгийг мэдэж байгаа болохоор хэнээс ч айхгүй зоригтой байдаг. Тийм ч болоод мөрдөн байцаагч, прокуроруудыг мөн ч их загнаж тэрсэлдсэн. Үүний хариу ч байж мэднэ. Намайг бүр өршөөлд хамруулах шийдвэр гарч байсан. Би хүлээн зөвшөөрөөгүй. Та нар гэмт хэрэг хийсэн хүнийг өршөөдөг юм байгаа биз дээ. Би гэмт хэрэг үйлдээгүй, өршөөлд хамрагдахгүй гэсэн. Анхнаасаа намайг өршөөлд хамруулах гээд байсан. Би үгүй гэж хэлсэн. Шүүх хурлаар хүртэл өршөөсөн. Би тэр шийдвэрийг хүлээж аваагүй. Намайг хүмүүс зөрүүд гэдэг юм. энэ бол миний өөрийн итгэл үнэмшил. Энэ бол зөрүүд зан биш шүү дээ. Энэ бүгдээс хараад байхад хууль, шүүхийн байгууллага өөр өөрсдийн оногдсон үүргийг хуулийн дагуу гүйцэтгээд явах юм бол хэлмэгдүүлэлт гарахгүй. Гэтэл одоо хууль, хяналтын тогтолцоо ямар болчихсон бэ гэхээр мөрдөн байцаагч, прокурор, шүүгч нар нэг тал болоод хуйвалдаанд орчихдог болж. Энэ асуудал хуулийг гажуудуулж байна. Үүнээс болоод их хэлмэгдүүлэлт явагдаж байна. Намайг хэлмэгдүүлсэн гэдгийг Монголын ард түмэн мэднэ.

-Хуульд цэргийн цол хурааж авахыг юу гэж заасан байдаг юм бол. Та энэ талаар судалж үзсэн үү?

-Хил хамгаалах ерөнхий газраас шинэ ажилд томилогдож ирээд онцгой байдлын шинэ цол авсан. Үүний дараа хэлмэгдүүлсэн хэрэгт орсон шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл, хилийн цэрэгтэй ямар ч хамааралгүй болчихсон байх үед улстөрчдийн явуулгаар хэрэгт холбогдсон. Гэтэл генерал цолтой байхдаа хэрэгт холбогдсон гэж худлаа яриад байна лээ. Хуулиндаа бол цэргийн цол хураана гэдэг шал өөр зүйл. Цэргийн албанд ажиллаж байгаа хүний цолыг хураадаг болохоос тэтгэвэрт гарчихсан хөгшинд хүлээлгэдэг шийтгэл биш. Цэргийн цол хурааж авах хуулиндаа гэмт хэрэг үйлдэж хорих ялаар шийтгүүлсэн болон монгол Улсын харьяатаас гарсан цэргийн алба хаагчийн цолыг цол олгосон албан тушаалтны шийдвэрээр хурааж авна гээд заачихсан байгаа. Тэгвэл цэргийн алба хаагч гэж хэнийг хэлж байгаа юм бэ гэдэг асуулт гараад ирнэ. Цэргийн жинхэнэ албан хаагч гэж цэргийн байгууллагад биеэр алба хааж байгаа Монгол Улсын иргэнийг хэлнэ гэж маш тодорхой заачихсан байгаа. Би цэргийн байгууллагад одоо ажиллаагүй шүү дээ. Би албанаасаа чөлөөлөгдчихсөн. Одоо энгийн хүн болчихсон шүү дээ.

-Та өөрийгөө хэлмэгдүүлсэн гэж ярьсан. Хийгээгүй хэргийнхээ төлөө хоригдсон гэдгийг тогтоолгож нэрээ цэвэрлэж авахгүй юм уу?

-Цолоо хураалгасан гурван хүнийг дахин хэлмэгдүүлсэн гэдгийг хэлмээр байна. Бид хийгээгүй хэргийнхээ төлөө хэлмэгдэж шоронд хоригдсон уу, үгүй юү гэдгийг шүүх тогтооно. Гэхдээ одоогийн цаг үед биднийг хэлмэгдүүлж байгааг хууль хяналтын байгууллага үнэн зөвөөр нь тогтоож өгөх чадамжгүй байна. АТГ нь ямар нүүр царайтай ажиллаж байна. Шүүх, прокурорын үнэн нүүр төрх ямар байгааг Монголын ард түмэн бүгдээрээ мэдэж байгаа. Бид хийгээгүй хэргийнхээ төлөө ял авсан гэдгийг тогтоож цагаадах цаг нь болоогүй байна. Хууль хяналтын байгууллага нэг нэгийгээ хянаж шалгахаа болиод нэг халаастай болоод нэгдчихсэн байгаа цагт цагаадах талаар яриад ч хэрэггүй. Бас бусдыг хэлмэгдүүлдэг хүмүүс одоо ч гэсэн төрд байна. Цаг нь ирэхээр миний бие хэлмэгдүүлсэн гэдгээ тогтоолгоно гэдэгтээ бүрэн итгэлтэй явдаг.

– ХЯТАДААС ИРҮҮЛСЭН ХИЛЭЭР НҮҮРС ГАРГАСАН ТОО МАНАЙ УЛСЫН ХИЛ ГААЛИЙНХНЫ ГААЛИЙН МЭДҮҮЛЭГТЭЙ ТААРЧЭЭ-

268 мянган тонн хулгайлж, хилээр давуулсан байж болзошгүй гэх асуудал нийгэм даяар шуугиан тариад байна. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх энэ сарын эхээр БНХАУ-д айчлал хийсэн. Тэрбээр айлчлал хийгээд буцахдаа Өмнөговь аймгийн Гашуун сухайтын боомтоор дайрч, Ханбогд, Цогтцэций суманд үйл ажиллагаа явуулж байгаа уул уурхай, нүүрс тээвэрлэлтийн компаниудын төлөөлөлтэй уулзалт хийсэн. Гашуунсухайт боомт дээр болсон уулзалтын үеэр УИХ-ын гишүүн Л.Энхболд 268 мянган тонн нүүрс хулгайгаар хил гарсан талаар мэдээлсэн юм. Энэ талаар Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх Сангийн сайдыг хууль цагдаагийн бүрэлдэхүүнтэй ажлын хэсэг байгуулахыг даалгаж “Монгол Улсын төсөвт төвлөрөх ёстой байсан өмч ямар хулгайчийнх нь гараар орж ингэж эзэнгүйдэж байгааг олох хэрэгтэй. Нүүрс хулгайлж зарж байгаа хүмүүсийг явах ёстой газар руу нь явуулах ёстой. Зарим нь ч явж байгаа” хэмээн мэдэгдсэн. Үүнтэй холбоотойгоор 268 мянган тонн нүүрс төрийн өмчит ямар уурхайгаас алга болсон, 20 гаруй сая ам.долларын өртөг бүхий нүүрсийг ямар эрх дархтай албан тушаалтнууд хил давуулан зарсан, хил гаалийн бүрдүүлэлтийг хэрхэн хийсэн бэ, 268 мянган тонн нүүрсийг БНХАУ-ын ямар компанид өгсөн байж болох вэ, 20 сая ам.доллар хэн хэний халаасанд орсон бэ гээд хариулт нэхсэн олон асуулт хөврөх аж. Нүүрс алга болсон гэх асуудлыг АТГ, Эрүүгийн цагдаа, УМБГ-ын Эдийн засгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх хэлтсийн алба хаагчдын хамтарсан баг шалгаж эхэлжээ. Албаны эх сурвалж ““Таван толгой” ХК-ийн 51 хувь нь төрийн мэдлийнх, 49 хувь нь орон нутгийн өмчид байдаг. “Таван толгой” ХК, “Эрдэнэс таван толгой” компани нэг дор үйл ажиллагаа явуулдаг компаниуд. Хоёр компанийн уурхай нэг мөргөцөг хэсгээр тусгаарласан байдаг юм байна. одоогоос хоёр жилийн өмнө хоёр уурхай хилийн цэгээ нарийн тогтоосон байдаг. “Таван толгой” компани хоёр уурхайг зааглаж байгаа нүүрстэй мөргөцөг цэгийг ухсан зүйл байгаа юм байна лээ. Гэхдээ хоёр компанийн хоорондын ажлыг хэсэг гарч шалгаад, уурхайн аюулгүй байдлыг хангах үүднээс мөргөцөг хэсгийг технологийн дагуу хийгдсэн ажил гэж тайлбарлаж байгаа” гэв.

УИХ-ЫН ГИШҮҮН Л.ЭНХБОЛДОД МЭРГЭЖЛИЙН ХЯНАЛТЫНХАН БУРУУ МЭДЭЭЛЭЛ ӨГСӨН ҮҮ

УИХ-ын гишүүн Л.Энхболд төрийн өмчит Таван толгойтой холбоотой асуудлаар Төрийн ордонд мэдээлэл хийлсэн. Тэрбээр “Эрдэнэс Таван толгой компанийн лицензтэй талбайгаас 268 мянган тонн нүүрс алга болсон талаар мэдээлэл байна. Мэргэжлийн хяналтын байцаагч хэмжилт хийгээд нүүрс алга болсныг тогтоочихсон. Энэ нь 20 орчим сая ам.долларын өртөг бүхий нүүрс юм. Уг асуудлыг гуравдугаар сарын 26-нд АТГ-т шалгуулахаар хандсан. 268 мянган тонн нүүрсийг хэдэн оны хэдэн сард тухайн мөргөцгөөс ямар компани авсан гэдгийг АТГ тогтоох хэрэгтэй. 2010-2011 онд гаалийн мэдүүлэггүйгээр 379 мянган тонн нүүрс хилээр гарсан. Үүнийг хууль хяналтын байгууллага эцэслэн шийдээгүй байна. 268 мянган тонн нүүрс энэ замаар алга болчихсон уу гэсэн хардлага байна. Дөрвөн сая хоёр зуун мянган тонн нүүрсийг мөн хулгайлсан байж болзошгүй мэдээлэл надад ирээд байна. Ард түмний баялгийг нийлж цөлмөдөг бүлэглэл бий болчихоод байна” хэмээсэн.

ХОЁР КОМПАНИЙН УУРХАЙГ ТУСГААРЛАЖ БАЙСАН МӨРГӨЦӨГ ХАНЫГ УХСАН НЬ ҮНЭН ГЭВ

“Таван толгой” компани, “Эрдэнэс-Таван толгой” ХК 268 мянган тонн нүүрсний асуудлаар албан ёсны тайлбар гаргасан. Компаниуд ““Эрдэнэс-Таван толгой” ХК албан ёсоор үйл ажиллагаагаа эхэлж, нүүрс олборлож эхлэхээс өмнө тусгай зөвшөөрлийн хилийг нарийвчлан зааглаагүй байсан байдаг. Харин тус компани нүүрс олборлолт эхэлснээс хойш дундын хананы асуудал гарч ирсэн бөгөөд тавин жилийн турш нүүрсээ олборлож буй “Таван толгой” ХК олборлолт газрын гүн рүүгээ нэлээд явсан байсан нь хана үүсэх шалтгаан болсон юм. Гэвч уг асуудалд хоёр компанийн мэргэжлийн хүмүүсийн хамтарсан ажлын хэсэг гарч, нурах эрсдэл үүсээд байсан дундын ханыг буулгаж, аюулгүй болгосон. Мөргөцөг бүхий хана нь нуралт үүсэх эрсдэлтэй байсан учир хоёр компани хоорондоо ярилцаж байгаад хамтарч, хөрс хуулалтын ажлыг хийж гүйцэтгэжээ. Түүнээс бус хил давж, хөрс хуулан нүүрс олборлосон асуудал байхгүй гэнэ. “Таван толгой” ХК-ийн нүүрс олборлолтын талбай нь дөрвөн талаараа “Эрдэнэс-Таван толгой” ХК-ийн эзэмшил талбайгаар хүрээлэгддэг учир өдөр бүр хамтарч ажиллах зайлшгүй шаардлага гардаг. Энэ бүхнийг гэрээгээрээ зохицуулж ажилладаг. Түүнээс бус хэн нэг нь илүү дутуу ашиглах, тэр тусмаа тонн тонноор нь нүүрс гаргах ямар ч боломжгүй. Хоёр уурхайг зааглаж байсан ханыг нураахад гарсан 268 мянган тонн нүүрс нь тэр чигээрээ цэвэр коксжсон нүүрс биш. Нүүрсний давхарга өөрөө олон давхаргатай. Өнгөн хөрс, саажсан нүүрс, исэлдсэн нүүрс гэх мэтчилэн чанарын шаардлага төдийлөн хангахгүй давхаргууд явж байгаад газрын гүн рүү нэлээд ухаж байж сайн чанарын коксжсон нүүрсийг олборлодог. Хэл ам болоод буй 268 мянган тонн нүүрс тэр чигээрээ коксжсон нүүрс байсан уу гэвэл үгүй. 200 мянган тонн нь саажсан, исэлдсэн, сул коксжих буюу чанарын шаардлага хангаагүй нүүрс болохыг тухайн үед хоёр компанийн маркшейдерийн баг гараад дүгнэсэн байдаг. Тэгэхээр 268 мянган тонн нүүрсийг хулгайгаар олборлосон гэх асуудал нь өрөөсгөл ойлголт” хэмээн мэдэгдсэн юм.

АТГ-ЫНХАН ТАВАН БАЙГУУЛЛАГЫН ТАЙЛАН ТООЦООГ ШАЛГАЖ БАЙНА

268 мянган тонн нүүрс хулгайлсан гэх хэргийг шалгаж байгаа АТГ-ын алба хаагчид хоёр уурхайг бүхэлд нь шалгаж эхэлжээ. Ашигт малтмалын газраас жил бүр батлуулдаг уулын ажлын төлөвлөгөөний дагуу ажиллаж байна уу, баталсан төлөвлөгөөний дагуу уурхайн ашиглалтын талбайн аль хэсгээс нүүрс олборлосон байна вэ, жилд хэдэн тонн нүүрс олборлосон, ямар компаниудад хэдэн сая тонн нүүрс нийлүүлээд байгаа, БНХАУ болон бусад гэрээтэй компаниас “Таван толгой” компани, “Эрдэнэс-Таван толгой” ХК-ийн дансанд орсон мөнгөн дүн зэргийг нарийвчлан шалгаж эхэлжээ. Мөн хоёр компанийн уурхайгаас гарч, хилээр давсан нүүрсний тайлан тооцоо Өмнөговь аймгийн Гашуун сухайт боомтын хилийн мэргэжлийн хяналт, Гаалийн байгууллагын тайлан тооцоотой тооны зөрүү гарч байгаа эсэхийг шалгаж байгаа гэнэ. Түүнчлэн үүнийг баталгаажуулахын тулд нүүрс тээврийн компаниудын нүүрс хилээр гаргасан тайланг хураан авсан байна. Өөрөөр хэлбэл, “Таван толгой” компани, “Эрдэнэс-Таван толгой” ХК, нүүрс тээврийн компаниуд, Гааль, Мэргэжлийн хяналт зэрэг таван байгууллагын тайлан тооцоог хянах, шалгах ажлыг эхлүүлжээ. одоогоор дээрх таван байгууллагын жилийн эцэс, сар бүрийн тайлан зэрэг тоо баримтууд хоорондоо мөргөлдөж байгаа гэнэ. Мөн БНХАУ-ын хил гаалийнхан ч компани тус бүр дээр нь хилээр гаргасан нүүрсний тайлан тооцоог гаргаж манай улсын хил гаалийнхантай тулгадаг байна. Хоёр улсын гаалийнхны нүүрс хилээр гаргасан тайлан тооцоо хоорондоо таарч байгаа аж. Өөрөөр хэлбэл, хил гаалийн бүрдүүлэлт огт хийлгүйгээр нүүрс хилээр гарсан асуудал огт байхгүй гэдэг нь тодорхой болжээ. Үүнээс гадна хоёр компанийн дансанд орсон мөнгө, зарлага, 2010 оноос хойш “Таван толгой” компани, “Эрдэнэс-Таван толгой” ХК-ийг удирдаж байсан хүмүүсийн данс, холбоотой байж болзошгүй компаниудыг шалгах ажиллагаа хийгдэж байгаа гэнэ.