Author: Э. Хүрэлбаатар

“Мишээл
экспо” төвд өчигдөр “Барилга экспо 2013” олон улсын үзэсгэ­лэн худалдааны нээл­тnaн ёслол боллоо. Жил бү­рийн өдийд уламжлал болгон зохион байгуул­даг үзэсгэлэнгийн нээл­тийн үйл ажиллагаанд Барилга, хот байгуу­лал­тын сайд Ц.Баярсайхан, ОСНАА-н Бодлогын хэ­рэг­жилтийг зохицуулах газ­рын дарга Р.Эрдэнэ­чимэг, Орон Сууц Сан­хүү­жилтийн корпорацийн гүйцэтгэх захирал А.Ган­тулга, Нийслэлийн Засаг дарга Э.Бат-Үүл нар оролц­сон юм. Тус үзэс­гэлэнгийн арга хэмжээ энэ сарын 6-ныг хүртэл  үргэлжлэх аж.

Сүүлийн үед барил­гын ком­паниуд үнэ хямд барилгын мате­риал ху­дал­дан авч, ашиглаж бай­­­гаа. Үүнээс болж ма­найд баригдаж буй ихэнх ба­рилга чанарын шаард­лага хангахгүй байгааг ярих хүн олон байдаг. Саяхан гэхэд л Сонги­нохайрхан дүүргийн ну­таг дэвсгэр “Орчлон” хо­роо­лолд гал гарч, орон сууц­ны гадна тал тэр чигтээ шатсан. Юунаас  болж орон сууны гадна тал шатсан гэхээр өнгөлгөөг хөө­сөнцрөөр хийснээс бол­сон байдаг. “Орчлон” хо­роо­лол шиг барилгын гадна талаа өнгөт хөө­сөнцөрөөр өнгөлсөн ба­рил­га олон бий. Эдгээр барилга ч гадна талаа­саа гал авалцахгүй гэх батал­гаа алга байна. Иймд  галд тэсвэртэй хөөсөнцөр худалдаалж буй ком­пани байгаа эсэхийг сураглав. “Барилга экспо 2013” олон улсын үзэсгэлэн худал­даанд оролцож бай­гаа “Ган хийц”, “Пи­рамид ин­дастри” ХХК-ийн дэлгэн тавьсан хөө­сөнцөр хавтан галд тэс­вэртэй гэнэ. Дээрх ком­­паниудын ажилч­дын хэлж буйгаар галд тэс­вэр­тэй хөөсөнцөр хав­тан­гийн үйлдвэр Монголд олон байдаг гэнэ. Бүр галд тэсвэртэй гэдэг нь олон зүйл туршилтаар тог­тоогд­чихсон байдаг байна. Галд тэсвэртэй хөөсөнцөр хавтангийн түүхий эдэд тусгайлсан бүтээгдэхүүн ордог бай­на. Мөн бусад хөөсөнцөр хавтангаас хэд дахин илүү нягтралтай аж. 

Үзэсгэлэнг сонир­хо­хоор олон хүн иржээ. Мөн барилгын компа­нийн за­хир­лууд ч ирж. Тэд хоо­рондоо “Худалдаалж буй үнэ нь өндөр болохоос биш чанарын хувьд үнэ­хээр ярих юмгүй сайн юм байна” гэх мэт ярилцах аж. Харин иргэд “Чанар­тай ч үнэ нь өндөр байна” хэмээн шогширч байсан.

Үзэсгэлэнгийн үүдний хэсэгт “Нямсүлд” компани вакуум цонх, хаалга дэл­гэн тавьжээ. Манай орны цаг агаар, эрс тэс уур амьс­галд зориулсан дуу чимээ тус­гаарласан бү­тээг­­дэ­хүүн хэмээн онцлон ярьж байв. Сүүлийн үеийн орон сууцны барил­гуу­дын ду­лааны 30 гаруй хувь нь цонхоороо дулаа­наа алд­­даг гэх судалгаа гар­чээ. Иймд сайн чана­рын цонх таны гэрт тав тухтай орчин бүр­дүү­лэ­хэд ихээ­хэн үүрэг гүй­цэтгэх аж. “Фужи-Алтай” ХХК ба­рил­гын дээврийн материал танилцуулж байлаа. Цас бороонд нэвт­­рэхгүй, сайн чана­рын ЭПДМ мембран  үйлд­­вэрийг Японоос Мон­­голд нэвтрүүлээд бай­гаа юм байна.

Барилгын чанарыг то­дор­хой­лох амин чухал зүйл нь бетон. “Мэргэн хангал” компани  стан­дар­тын шаардлага хан­гасан цемент болон бү­рэн угаасан хайрга, эл­сийг тусгайлан бэлтгэн сайн чана­рын даацын бетон үйлдвэрлэж эхэл­жээ. Монголын итгэмж­лэгдсэн газруудаас шин­жилгээ хийлгэж  сайн чанарын бетон гэдгийг батал­гаажуулсан юм байх. “Фоам форм” ХХК барилгын гадна болон дотоод засалд ашиглаж болох янз бүрийн хээтэй, хүссэн зүйлээ захиалгаар хийлгүүлж болох хөө­сөн­цөр хав­танг танилцуулж байна лээ. Мөн өндөр үнэтэй цахилгаан тоо­луур болоод  цахилгаан ишнүүр, авто­мат таслуур, розетик, зэрэг ца­хил­гаанд хэрэглэгдэх зүйлс дэлгэн тавьжээ. Германы брэнд бүтээг­дэхүүн “Но­во­доорс” ХХК гадна ашиг­лах ган хаалга, ба­рилга дотор ашиглах ши­лэн хаалга, эмнэлэ­гүүдэд ашиглах боломжтой хаал­га дэлгэн тавьжээ.

Энэ мэт барилгад хэ­рэг­цээтэй бүх л зүйлс “Барилга экспо 2013” үзэс­гэлэнд дэлгэгдэн тавь­жээ. Барилгад ашиг­лах бетон зуурма­гаас эхлээд дээврийн хавтан төмөр, шат,  шилэн хаал­га, цонх, халдаг хулдаас,  эрэг боолт, паркетан шал, ханын обой, ариун цэв­рийн ком гээд бүх зүйлс байх аж.

Гэхдээ дээрх үзэс­гэ­лэнд тавигд­сан зүйлс барилгын материал ху­дал­­даалдаг томоохон захуудаас хэд дахин илүү үнэтэй байв. Гэхдээ ихэнх нь  дэлхийд танигдсан бүтээг­дэхүүн гэдгийг үзэс­гэлэн худалдааг зохион байгуулагчид онцолж бай­­сан юм. Үзэсгэлэнд оролцогч га­даад ком­па­ниудаас дурьдвал: “ЛИАО” брэнд, “Sem Sys­tem”
Co.,LTD, “Samyang valve” Co.,LTD, “Taibong industries” Co.,LTD , “Daebo Paint”
Co.,LTD, “Beijing DuoWei EISPT international Project Technology” Co.,LTD зэ­рэг олон улсад нэр хүнд­тэй барилгын ма­териал, бүтээгдэхүүн, дэв­шилтэт техник технологийн үйлд­вэрлэг­чид.

Үндэсний шилдэг ком­па­­ниу­даас танилцуулбал “Digital-21” орон сууц, “БНБ Корпорайшн” ХХК “Мон­гол Нью Пластик” ХХК”, “Ин­женер Геодези ХХК”, “Пирамид Индаст­ри” ХХК, “Төмөрт Транс” ХХК, “Ган хийц” ХК, “Рил­майк” ХХК, “Шилэн хийц” ХХК, “Бау Хаус” ХХК, “Соп­рема” ХХК, “Клай­макс Интер­нэшнл” зэрэг ба­рилгын материал үйлд­вэрлэгч, импортлогч бо­лон барилга угсралт, ба­рилгын засал чимэг­лэ­лийн үйлчилгээ үзүүл­дэг аж ахуйн нэгж, ком­паниуд оролцож бүтээг­дэхүүн, үйлчил­гээгээ та­нил­­цуулж байгаа юм билээ.

“Мишээл
экспо” төвд бол­сон “Барилга экспо 2013” олон улсын үзэс­гэлэн худалдааны нээл­тын ёслолын үеэр  “Дэл­гэр” компанийн захирал Н.Бямбаатай уулзсан юм. Тэрбээр “Сүүлийн үед барилгын компаниуд аш­гаа бодоод чанарын шаард­лага хангахгүй, хямд үнэтэй материалаар барилга бариад бай­гаа юм. Үүнээс болоод ба­рил­гын насжилт хэт боги­носоод байгааг хүн бүр мэдэж байгаа. Хямд зүйл гэдэг хэврэг эдэлгээ муу байдаг шүү дээ. 2000 оноос хойш баригдсан барилгууд бүгд чанарын шаард­лага тааруу, хал­туурдсан байгаа. Барил­гын компаниуд өндөр үнэ­тэй чанартай мате­риалаар барилга барьж болно. Гэвч ямар ч ашиг байхгүй шүү дээ. Тэгэхээр дэлхийд гайхагдсан ча­нар­тай материал худал­даалж буй дэлгүүрээс татгал­заж, урд хөршид үйлдвэрлэсэн хямд бү­тээг­дэхүүн худалдаалж буй “Зуун айл” захыг зорьж байна” хэмээн ярив. 

Э.ХҮРЭЛБААТАР

Туул голын эргээ бариад шороон замаар машинаа “гэлдрүүллээ”. Хар усан тохой өнгөрөөд Өлийн давааны наад ар дээрээс цааш машин буух боломжгүй болжээ. Бүдгэрсэн зам тэр чигтээ хайлах цасны усанд идэг­дээд ховилтчихож. Тэгэ­хээр нь уулын хойд арыг бариад явлаа мөн л ма­шин явах боломжгүй хайр­гатай юм. Ингээд машинаа үлдээчихээд явган алхав. Голынхоо эх рүү орох тусам Туул гол цөнгөө түрээд мэлмэрсэн хөх усан зэлэндээ номх­роогүй унага шиг цовхчин байв. Зүүн хойд уулнаас бүгээн морьтой, хүрэн дээлтэй  хүн биднийг чиг­лээд ирэв. Түүнтэй мэнд мэдэлцлээ. Туул гол хоёр өдрийн наранд эрчимтэй хайлаад их цөн түржээ. Бидэнтэй ирж уулзсан залуу Туул голыг явган, машинтай хүмүүс гатла­хад хүнд болсон гэдгийг дуулгав. Үнэхээр явган хүн гаталж болохооргүй их ус мэлмэрч байв. Арай гэж бүрэн гүйцэд  хайлаа­гүй мөсөн дээгүүр хөнгөн гишгэж явсаар голынхоо цаад эрэг дээр гарлаа. Ийн Өлийн давааны хор­мой Хүүш хэмээх газрыг зорьсон нь сүүлийн үед усаа татан буй Туул голын түвшинг нэмэгдүүлэхийн тулд нутагшуулсан минж­нүүдийг “ажлаа” хэрхэн хийж байгааг харах гэж зорьсон хэрэг.  Германы Бавари мужаас үржүү­лэ­хээр Улаанбаатарт авч­раад буй 14 минж нэг жилийн ойтойгоо золгох гэж байна. Харин ОХУ-аас авчирсан найман бүл минжийг Туул голын эх, Заан голд тавиад найман сарын нүүр үзэж байна. Заан голын эхэнд тавьсан бүл минжүүд энэ өвлийг өнтэй давсан гэх сайн мэдээг минж маллагчид бидэнд дуулгасан юм. Харин үр­жүүл­­гийн төвийн минжүүд ямар байгааг сурвалжлахаар явж байгаа минь энэ. Биднийг минж маллагч зургаан хүн тосч ирж уулзлаа. Анх энд минж байр­шуу­лах түр байр, ажилчдын нэг гэр барьсан байсныг бодоход минж үржүүлгийн зориулалтын байр­наас гадна ажилчид амьдрах, сургалт явуулж, лаборатори ажил­луулах хоёр ч байшинтай болжээ.

Нийт долоон га газрыг төмөр хашаагаар хүрээлжээ. Явган хүний замыг байгалийн чулуугаар өнгөл­сөн харагдав. Мөн байгалийн өнгө­тэй чулууг бетон зуурмаг бүхий нүхэнд суулгаад усан оргилуур хийж байв. Ганбаатар, Бямба­баатар, Түмэндэмбэрэл, Отгон­цэцэг, Батжаргал, малын эмч Эрдэ­нэ­далай нар энд минжүүдийг ха­риу­цан өвөлжсөн байна. Тэд өг­лөө­нөөс орой хүртэл “эрх” минж­нүүдийг асарч тойлно. Мөн ажлын­хаа завсраар явган хүний зам, усан оргилуур, модны мөчирт шувууны үүр засах зэрэг ажлыг амжуулсан байна.

 Минж маллагч Түмэндэмбэрэл, Отгонцэцэг “Манай хэд өдийд нам унтаж байгаа. Шөнийн амьдралтай болохоор өдөр унтчихдаг юм. Өг­лөө усанд дэвтээсэн лууван өгсөн. Орой сэрэхээр нь модны холтос, алим өгнө дөө” хэмээн ярив. Ингээд нийслэлчүүдийн ундны усыг хам­гаалах, усны түвшинг дээшлүүлэх “ажил”-тай минжүүдийн байрлаж байгаа байр руу орлоо.  Минж үржүүлэх төвд Германы Бавари мужаас авчирсан 14 минжнээс гадна өнгөрсөн зун Монголд мэн­дэл­сэн хоёр зулзага, ОХУ-аас авсан 11 бүл буюу 22 минж амь­дарч байна. Дэлхийн анхны минж үржүүлгийн төвд тооцогддог хойд хөршийн Воронежийн туршлагыг үлгэрлэсэн тул минжнүүдийн хувьд байр нь тохитой харагдав. Гэхдээ барилгын ажил нь бүрэн дуусаагүй ч өвөлтэй золгосон учраас өнгөр­сөн арваннэгдүгээр сард минж­нүүдээ байранд нь оруулсан гэнэ. Бүл бүр өөрийн гэсэн “гэртэй”.  Бетонон шалыг өвсөөр, модны холтсоор хучиж, орж гарахад нь зориулан жижиг нүхэн хаалга гаргажээ. Нүхээрээ гараад тусгай­лан бэлдсэн тэжээл, луувангаа идчихнэ. Хоол тавьсан хэсгээс шалыг налуу байдлаар цутгасан нь ус дүүргэхэд зориулжээ. Тиймээс минжнүүд хүссэн үедээ усанд орно. Шөнө идэвхтэй “ажилладаг” энэ амьтны ид унтдаг цагаар нь бид очсон тул нойрмог минжнүүд дур­тай дургүй гарч ирж бараагаа харуулаад, үүрэндээ эргэн оров. Тэд шөнөжингөө усанд шумбаж, хоол тэжээл идэж, бүл болсон минжтэйгээ тоглоод өглөө нар гарахаас өмнө унтчихдаг юм бай­на. “Минж их дөлгөөхөн амьтан. Айлгаж цочоохгүй бол давгүй  да­сах шинжтэй юм билээ” хэмээн маллагч Батжаргал ярив. 

Минж нь амьдарч буй газрын­хаа төрх байдлыг өөрчлөн хувир­гадаг, газар нутгийнхаа биоцено­зын бүтэц, бүрэлдэхүүнийг бая­жуулж, биологийн бүтээмжийг нэмэгдүүлдэг байгаль хамгааллын өндөр ач холбогдолтой, хөдөлмөрч амьтан аж.

Минж нүхэн байр, овоохой барихад тохиромжтой голын булан тохой, элсэрхэг зөөлөн хөрстэй, өндөр эрэг бүхий газрыг сонгохоос гадна бор, цагаан бургас, харгана, чацаргана, улиас зэрэг шугуй, ойн төгөл, олон наст ургамалтай зөө­лөн урсгалтай, гүнзгий гол бүхий газрыг сонгон байршдаг ажээ. Хуурай газар болон ус хоёрыг холбосон олон салбар нүх гаргах бөгөөд тэр хэлхээ нүхэндээ унтаж амрах, хоол тэжээлээ нөөцлөх, идэх, үр зулзагаа төрүүлэх, тоглох зэрэг амьдрал нь үргэлжилдэг байна.

Ам бүлийн олон цөөнөөс ха­маа­­ран овоохойнууд харилцан адил­гүй аж. Том овоохойд олон минж амьдардаг гэнэ. Зарим том овоо­хойн суурийн диаметр 18 метр, өн­дөр нь 2.5-3 метр, өргөн нь зур­гаан метр хүрдэг ба 10-15 тэ­мээнд ачих хэмжээний модыг овоо­­хой­доо овоолсон байдаг гэнэ. Хаалт, боолт хийх, овоохой барих, модыг мэрж зөөхөд түүний үүдэн шүд нь чухал үүргийг гүйцэтгэдэг ажээ.

Асар том модыг холтосноос нь голыг нь хүртэл мэрж, үзүүрлэсэн харандаа шиг болгоход нэг өдөр л хангалттай байдаг аж. Огтолсон модоо зөөж хураахдаа хойд хоёр хөл дээрээ зогсоод урд хоёр хө­лийн­хөө суганд хавчуулан хуурай газар болон усаар чирч явдаг байна. Ингэж хоёр сугандаа мод хавчиж зөөсөн минжний хоёр суганы үс зулгарсан байдаг аж. Түүний энэ нөр их хөдөлмөрийн дүнд амьдрах гэр буюу овоохой нь дулаахан, тохилог байдаг байна.

Минж ургамал идэштэй, сүүгээр бойжигч амьтан. Хоол тэжээлийн тухайд бутлаг ургамлын навч, мөчир, холтос, газар доорхи үндэс­лэг иш, хулс, зэгс зэргээр хоол­лодог бөгөөд хоол тэжээлийнхээ хатуу зүйлийг дээд доод эрүү­нийхээ хос үүдэн шүдээр мэрж хооллодог гэнэ. Өдрийн ихэнх цагийг овоохойдоо өнгөрүүлэх бөгөөд сэрүүн байх үедээ 30 мину­тын зайтай хооллодог аж.

20:00, 21:00 цагийн үед усанд шумбаж, сэлж, бие биенээ хөөж, тоглож зугаацдаг бөгөөд энэ нь тэдний хамгийн зугаатай мөч нь бололтой гэнэ. Хооллох, нарлах, тоглох, биеэ маажих, тослох зэрэг нь тэдний өдөр тутам давтагддаг амьдралын хэлбэр нь бөгөөд энэ бүх үйл ажиллагаа нь цагийн ху­ваа­рийн дагуу явагддаг гэнэ.

Минж хавар, зуны цагт шинэхэн ургаж байгаа өвс ногоо, модны холтос, навчаар хооллодог бол намар болоод модны навч шарлаж, тэжээлээ алдаагүй байгаа дээр нь өвлийн идэш тэжээлээ бэлтгэх ажилд ордог аж. Ам бүлээ­рээ амьдардаг минжүүд усны за­хад мэрж унагаасан модныхоо мөчрийг зөөж хураагаад, жижиглэн бэлтгэх үйл явцыг “хөеө хураах” гэдэг байна. Ямар ч зудтай өвөл минж зутарч, хүнд байдалд ордог­гүй, хэвийн амьдралаар амьдарч чаддаг ажээ.

Минжний эрийг нь борхин, эмийг нь минжүүхэй, төлийг нь дүдэр хэмээнэ. Борхин нь өөр минжүүхэйг эрж хайхгүй, сольж сонгохгүй, хайр дурлалдаа үнэнч амьтан гэнэ. Минжний үржил хавар эрт явагддаг бөгөөд залуу эм минж гурван нас хүрээд үржилд ордог байна. Минжүүхэй хээлээ гурван cap буюу 105-107 хоног тээсний эцэст төрүүлдэг. Төллөхдөө хуурай газар буюу овоохойдоо тусгайлан зассан нүхэндээ төллөдөг байна.

Дүдэр нь эхээс төрөхдөө ихэвч­лэн 700 грамм орчим жинтэй бай­даг бөгөөд эх нь гурван долоо хоногийн турш сүүгээрээ хоол­лодог ажээ. Минжүүхэй жилд нэг удаа төллөхдөө гурваас таван дүдэр гаргах бөгөөд дүдрээ өвсөн хоолонд ортол нь овоохойгоос гаргадаггүй “даалгавартай” байдаг гэсэн. Төрөөд гурван долоо хонож буй бяцхан дүдрээ нас биед хүрсэн минжнүүд гүехэн устай суваг да­лан­гаар дундаа оруулан, усанд дасгаж зугаацуулна. Тэдний амьд­ралын зохилдлого нь усанд зохиц­сон байдаг учраас дүдрүүд усанд амархан шумбаж, сэлж сурдаг байна. Усан дотор 15-20 минут орчим амьсгал авалгүй гүнд нь сэлж чаддаг “авьяаслаг\’\’ амьтад гэнэ. Хаврын цагт намгийн ургамал эрт ургадаг учир минж үр төлөө сүүнээс гарахад нь намгийн зөөлөн ургамлаар тэжээж “бор” хоолонд оруулдаг байна. Ингэж нэг эхээс гарсан үр төл нь нэг өрх бий болгодог бөгөөд тэндээ 5-6 минж амьдардаг.

Түүний сонсох чадвар онцгой хөгжсөн байдаг байна. Минж нь хөлний ул, тавхай, сүүлнээс бусад хэсгээрээ элгэн хүрэн өнгийн маш нягт ноолуурхаг cop үсээр бүрхэгд­сэн арьстай байдаг. Түүний арьс тослог ихтэй, маш зузаан бат бэх чанартайгаас гадна хамгийн их үнэд хүрдэг билээ.

Хамгийн ахмад минжний жин 25 кг-д хүрчээ. Монголд ирээд төрсөн хоёр минж ч овоо том болсон байна. Тэд удахгүй нэг нас хүрнэ гэнэ. Эр, эм хэмээн таамаг­лаж байгаа ч одоогоор хүйсийг нь хараахан тогтоож чадаагүй аж. Учир нь минжийг гаднаас нь ха­раад хүйсийг ялгах боломжгүй тул лаборатори ашиглалтад ороход үүнийг хялбархан тодорхойлох боломж бүрдэх гэнэ.

ОХУ-аас ганц бие ирсэн хар сортой нэг минж “Гитлер” хочтой герман минжтэй нэр бүл болсон мэдээ дуулав. Германаас ирсэн минжийг ОХУ-аас авчирсан минж­тэй бүл болгоод адуугаар бол шинэ цагийн монгол адуу гэдэг шиг эрлийз минжтэй болох гэж байгаа юм байна. Бүлээр нь л нийлүүл­чихгүй бол зодолдож, муудал­цахгүй. Амар амгалан амьтад аж. “Гитлер” хэмээх нэртэй болсон минж их сахилгагүй, бусдыгаа бодоход нэлээд сэргэлэн гэнэ. Өнөө жил таван минж дүдэрлэх байх хэмээн маллагчид таамаглаж байна.

Ер нь төр засгаас ч гэсэн минж үржүүлгэд их дэмжлэг үзүүлж бай­гаа юм байна. Бид Туул голынхоо урсацыг нэмэгдүүлэх гэж олон ажил санаачилж байсан.  Гэвч олигтой үр дүнд хүрсэн ажил үнэн­дээ байхгүй. Гэтэл Туул өдрөөс өдөрт усаа татан байна. Хуурай сайр нь гарсан хэд хэдэн газар бий. Гэхдээ минжний тусламжтайгаар Туул гол аврагдах магадлал өндөр гэнэ.

Зааны голын эхэнд тавьсан найман бүл минжийг одоогоор бүрэн тоолж чадаагүй байна. Заан голын эх минж тавьсан газарт машин очих боломжгүй юм байна. “ЗИЛ” 131 машин зун очдог гэнэ. Намар орой хүйт орсон үед ирсэн гэхэд минжнүүд үүрээ барьж төвх­нө­чихсөн гэдгийг минж маллагчид хэлж байна лээ. Ууланд тавьсан минжнүүд одоо бүгд ажилдаа орсон гэнэ. Удахгүй үр дүн нь харагдах юм байх. Минж  хүний хийж чадахгүй бүтээн байгуулалт, инженерийн шийдлийг хамгийн хямд өртгөөр хийдэг байгальд ээлтэй амьтан гэдгийг тэд дахин дахин учирласаар байв. Тэдний мод унагаж, далан барьж усны түвшин нэмэгдүүлдгийг ч ярьсаар байв.

Түүний идсэн модны үлдсэн хожуулаас олон салаа мөчир ургадаг байна. Минжний амьдарч далан, овоохойгоо барьсан газрын усанд загасны тоо толгой, төрөл зүйл нэмэгддэгийг олон улсын туршлага харуулжээ. Тэгэхээр уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зо­хи­цож, гол усаа аврах гэж байгаа биднийг хөдөлмөрч энэ амьтан хийгээд өгчихдөг аж. Канадад минж­нүүд хоёр км урт далан барь­сан түүхээс энэ амьтны юу бүтээж чад­да­гийг хялбархан ойлгоно. Манай улсад  минжийн тоо толгойг судлах ажил 2005 онд явагдаж  Ховд болон Тэсийн голд 200 гаруй минж амь­дарч буй нь тогтоогджээ. Түүнээс гадна Булган голд минж бий. 

Байгаль эко системийн аврагч гэж нэрлэгддэг минж одоогоос 15 сая жилийн өмнө үүссэн эртний амьтан.  Дэлхий дээр хоёр зүйлийн минж байдгийн евро азид тархсан нь манай улсын Булган, Тэс, Ховд голд бийг эрдэмтэд баталдаг бай­на. Модлог ургамал ихтэй,  муш­гирсан тохой булан үүсгэсэн зөө­лөн урсгалтай голын татуурга дээр амьдардаг ашиг тустай амьтныг “зожиг” гэж бас тодорхойлж болно.  Аль болох эзэнгүй нам тайван орчин амьдрах газар нь болдог байна. Минж нутагшуулах, үржүү­лэх төслийнхөн удахгүй энэ хавьд минжний парк байгуулах хүсэлтэй байгаа гэсэн. Цаг агаар дулаа­рахаар хурдан ургадаг улиас, бургас хашаандаа тарьж минж­нийхээ хоолыг өөрсдөө бэлтгэх гэнэ. Лууванг ч мөн ялгаагүй. Хэрэв таамагласнаар нь таван бүл төллө­вөл дүдэрүүдийг сүүгээр угжих гэнэ. Тиймээс ойрхон байдаг мал­тай айлаас үнээний сүү авахаар ярилцаж байгаа юм байна. Туул голыг амь тавихаас нь өмнө аврах гол гарц болоод буй харийн минж­нүүд Туул голын эхэнд нутагшиж, Монголын  байгаль орчин, цаг агаарт дассан байна. Одоо тэдэнд зөвхөн “ажлаа” хийх л үлдээд байгааг маллагчид ярьж байв. Үүнийг сонссон шиг нойрмог минж­нүүд ямар нэг модыг мэрэх шиг болсноо, хүүхэд шиг нялх хонгор дуугаар “санаа алдан” хурхирц­гааж байлаа.

Э.ХҮРЭЛБААТАР

–Б.ГАНЗОРИГ: ХЭВЛЭЛ МЭДЭЭЛЛИЙН ХЭРЭГСЭЛ ГЭДЭГ НИЙГЭМД
ЯМАР ХҮЧТЭЙ НӨЛӨӨЛДӨГ ЗЭВСЭГ ЮМ БЭ ГЭДГИЙГ ӨӨРӨӨРӨӨ МЭДЭРЛЭЭ-

Хөвсгөл аймгийн “Скай” телевизийн захи­рал сэтгүүлч, зураглаач­даа зодож танхайрсан гэх хэрэг өнгөрсөн оны зургадугаар сарын 28-нд буюу УИХ-ын сонгуулийн өмнө гарсан билээ. “Хөвсгөл ньюс” ХХК-ийн гүйцэтгэх захирал Б.Ган­зориг нарыг гурван шат­ны шүүхээр гэм бурууг нь хэлэлцэж, 3.5 жилийн хорих ял оноосон байдаг.

Б.Ганзориг нартай холбоотой тухайн үед болж өнгөрсөн үйл явцыг
ажилчид нь камераар бичлэг хийж, олон нийтэд цацсан билээ. Олон нийт дээрх бичлэгийг
үзээд Б.Ганзориг гэх залууг бүгд үзэн ядсан.Харин 30 нас­ны босгыг дөнгөж алхах
гэж яваа, хоёр хүүхдийн аав болсон энэ залуу ямар учраас ажилчдаа зодох болов гэдгийг
ту­хайн үед хэн ч хөндөж тавиагүй. Энэ талаар асууж, хэргийн цаад уч­рыг мэдэх гэж
оролдсон нэг ч хэвлэл мэдээллийн байгууллага, сэтгүүлч бай­гаагүй тухай тэрбээр
ярьж байна. Сэтгүүлчид зөвхөн нэг талыг барьж захиралдаа зо­дуулсан гэх сэтгүүлчдийн
“үгээр” олон нийтэд мэдээлэл хүргэсэн гэхэд болно. Хохи­рогчид гэгдэх хүмүүс өөрс­дийгөө
“Ямар ч гэм буруугүй, зүгээр ажлаа хийж байгаад зодууллаа” хэмээн ярьсан бичлэг
интернэтээр цацагдаж байв.

Тухайн үед юу болсон талаар Хөвсгөл аймгийн жи­рийн дэглэмтэй хорих ангид ял эдэлж буй “Хөвсгөл ньюс” ХХК-ийн гүйцэтгэх захирал Б.Ганзоригтой ярилцлаа.

АЖИЛЧИД НЬ ЗАХИРАЛДАА МЭДЭГДЭЛГҮЙ НУУЦ ГЭРЭЭ БАЙГУУЛСНЫ УЧИР

-“Хөвсгөл ньюс” ХХК–ийн гүйцэтгэх захирлаар хэзээ томилогдсон бэ. Үүнээс яриагаа эхлэх үү?

-Би
өнгөрсөн жилийн зур­га­дугаар сарын 28-нд болж өнгөрсөн хэргийн талаар хэвлэл мэдээллийн хэрэгс­лээр ярихаас жаахан айгаад байна. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл гэдэг нийгэмд ямар хүчтэй нөлөөлдөг зэвсэг юм бэ гэдгийг өөрөөрөө мэдэр­лээ. Сэтгүүлч хүн мэдээллийг тэнцвэртэй хүргээгүйн хор уршиг нийгэмд хэрхэн нө­лөөлдөг вэ гэдгийг олон ний­тэд хүргэмээр байна. Би өөрийн­хөө хийсэн хэрэгт гэм­шиж байгаа. Үүнийгээ танай сониноор дамжуулан хүргэ­мээр байна. Гэхдээ олон ний­тэд тухайн үед болсон үнэн бодит мэдээлэл хүрч чадаа­гүйд харамсалтай байна. Ажилчдаа зодсон гэх хэргийн талаар нэг талыг хэт барьсан мэдээлэл цацагдсан. Энэ талаар дараа нь ярьж болно биз дээ.

–Болно.

-Өнгөрсөн  оны хоёрду­гаар сарын сүүлчээр “Хөвсгөл ньюс” ХХК-ийн гүйцэтгэх за­хи­ралд томилогдсон. “Хөвс­гөл ньюс” ХХК-ийн ерөнхий захирал миний ажлын чиг үүргийг танилцуулахдаа Хөвс­гөл аймгийн төвд үйл ажиллагаа явуулж буй “Скай” телевизийг хариуцан ажил­лах ёстойг хэлсэн. Өөрөөр хэлбэл намайг “Скай” телеви­зийг гардан ажилла гэсэн үүрэг удирдлагын зүгээс өг­сөн гэсэн үг. Ингээд ажлаа хүлээн авсны дараа тухайн үед Хөвсгөл аймгийн “Скай” телевизийн захирал байсан Ж.Эрдэнэцэцэгтэй уулзсан юм. Өмнө нь бид хоёр биенээ огт таньдаггүй байсан болохоор мэнд мэдэлцээд, цаашид хамтарч ажиллах талаараа ярилцсан. Гэтэл өөдөөс “Би “Скай” телевизийн 50 хувийг эзэмших саналтай байна. Чи цаадуулдаа хэлээрэй” гэсэн. Тухайн үед нэлээд балмагдаж байгаад ерөнхий захиралд саналыг чинь хэлнэ гэж хэлсэн. Бас та нэг ч тоног төхөөрөмж болон хөрөнгө оруулалтад хувь нэмэр оруу­лаагүй болохоор бүтэхгүй санал болов уу. Танд шаард­лагатай бүх цалин, хөлсийг өгч байсан юм байна лээ ш дээ. Хангалттай цалин өг­сөн болохоор та үүрэгт ажлаа л хийж байсан гэсэн үг гэж хэлсэн. Гэтэл жаахан дурамж­хан байдалтай байж байгаад явсан. Ингээд дөрвөн сарын үед Хөвсгөл аймгийн төв бо­лох  Мөрөн хотод очиж “Скай” телевизийн үйл ажиллагаа­тай танилц­сан. Ерөнхий за­хи­рал “Скай” телевиз гурван жил гаруй үйл ажиллагаа явуу­лах­даа нэг ч төгрөгийн орлого өгч бай­гаагүй. Бас алдагдал байхгүй, балансаа бариад л байдаг юм. Хүмүү­сийн хэлж байгаа­гаар теле­визэд орсон орлого дундаа­саа алга бо­лоод байх шиг байна. Үүнийг сайн судалж үзээрэй. Захир­лаар нь ажил­лаж байгаа Ж.Эр­дэнэцэцэг анх амьдрал жаахан тааруу хүн ирж бай­сан. Одоо жийп аваад уна­чихсан. Эд хөрөн­гө­тэй бол­сон байна лээ гэж хэлсэн юм. Үнэхээр Хөвсгөл аймагт очиж “Скай” телеви­зийнхээ үйл ажиллагаатай танилца­хад телевизийн за­хир­лаар ажил­лаж байсан Ж.Эрдэнэцэцэг нэлээд бий­лэгжүү хүн болох нь танигд­сан. “Скай” телевиз зар сур­тал­­чил­гаагаараа нэ­лээд ашиг олдог болох нь тодор­хой байсан. Тэгсэн мөрт­лөө ажилчидтайгаа хам­тарч ажил­лах нэг ч гэрээ байгуу­лаагүй. Хэдэн төгрө­гийн цалин авдаг нь тодорхой бус байсан. Орлого хэрхэн орж буйг хянаж үзчихээд Ж.Эр­­дэ­нэцэцэгт ажилчид­тайгаа гэрээ байгуул гэж үүрэг өгөөд буцсан юм. Тэр ажил­чидтай­гаа маргааш гэхэд гэрээ бай­гуулна гээд гэрээний эхийг аваад үлдсэн. Гэтэл зургаан сард ирэхэд гэрээ байгуу­лаагүй сууж байсан. Тухайн үед УИХ-ын сонгууль эхэл­чих­сэн байсан болохоор аль нэг нэр дэвшигчтэй хам­тарч ажиллах хэрэгтэй юм байна хэмээн үзээд Л.Мөнх­баатар­тай хамтарч ажиллах гэрээ байгуулсан. Хэвлэл мэ­дээл­лийн бүх хэрэгсэл сон­гуу­лийн үеэр тэгж ажилладаг. Түүний жишгээр л ажилла­сан. Ин­гээд Хөвсгөл аймагт нэр дэв­шиж байсан Л.Мөнх­баа­тарын талаарх мэдээ мэдээл­лийг түлхүү гаргахаар болж оргил цагтаа буюу мэдээний цагаар оруулахаар болсон юм. Гэтэл эфиртээ хуваарийн дагуу зоож орхиод өөр ажил хөөцөлдөөд ява­хаар эсрэг талын хүмүүсийн суртчилгаа миний оруулах гэж байсан цагт орчихоод байсан. Энэ явдал гурван ч өдөр дав­тагдсан. Ажилтнууд­даа Л.Мөнх­баатартай хам­тарч ажиллаж байгаа гэдгийг хэд хэдэн удаа хэлсэн. Тэгээд ямар учраас эфирт зоосон нэвтрүүлэг, мэдээг өөрчлөөд байгааг асуу­хаар янз бүрийн тайлбар хэлээд байсан. Нэг өдөр нь мартчихсан байна лээ гэхэд маргааш нь андуур­чихсан байна гэх жишээтэй. Тэгэхээр нь эфирийнхээ оргил цаг дээр хамтарч ажиллаж бай­гаа хүнийхээ мэдээг тавьчи­хаад өөрөө яс харж сууж байгаад гурав хоног гаргачих­лаа. Уг нь бол ажилчдадаа үүрэг өгөөд явах байсан. Даанч редак­цийн­хан эсрэг ажиллаад байгааг мэдэж бай­сан болохоор өөрөө ажил дээрээ суудаг болсон юм. Тэгсэн нэр дэвшигч Б.Эрдэнэ­батын бие төлөөлөгч болон хоёр ч нэр дэвшигчийн бие төлөөлөгч телевизийн бай­ранд ирж, хэрүүл маргаан хийдэг юм байна. Тэд миний сууж байсан өрөөнд орж ирээд загнаж гарсан. Гэрээ байгуул­чихаад гэрээнийхээ эсрэг ажиллалаа гээд сүйд боллоо. Юу болж байгааг ойлгодоггүй. Тэгсэн өөдөөс тавдугаар сарын 17-ны өдөр байгуул­сан хамтарч ажиллах гэрээг үзүүлсэн. Гэрээг Ж.Эр­дэнэцэцэг бидэнд огт мэдэг­дэлгүй нууц хэлбэрээр бай­гуулчихсан байсан нь ингэж илэрлээ. Үүнээс болоод үл ойлголцох байдал үүслээ. УИХ-д нэр дэвшигчидтэй хам­тарч ажиллах гэрээ байгуул­сан талаараа яагаад хэлээ­гүй юм бэ гэхээр юу ч хэлэхгүй байсан. Ингээд редакцийн зүгээс хамтарч ажиллах хү­нээсээ уучлалт гуйгаад нөгөө хүмүүсийн сурталчилгааг эфирээрээ цацсан.

АЖИЛ ХАЯСАН ШАЛТГААН НЬ

–Таны өөрийн хийсэн гэрээ тэгээд талаар болсон байх нь ээ?

-Гэрээний
мөнгө ч эхнээ­сээ орж ирээд байгууллагын дансанд арав гаруй сая төг­рөг хуримтлагдсан. Гэтэл сонгуулийн сурталчилгаа дуусахаас хоёр хоногийн өмнө буюу зургадугаар сарын 25-нд  ажилтнууд бүгд ажил дээрээ сууж байлаа. Тэд “Дансанд орсон мөнгөө яг тэнцүү хувааж авна. Хэрэв тэгэхгүй бол бид ажиллаж чадахгүй” гэж хэлсэн. Яг эгзэг­тэй, хүнд хэцүү цагт гурван жил цалингаа авч аж амьд­ралаа болгож ирсэн  газар руугаа ямар ч хүн чанаргүй нулимж байгаа нь харагд­сан. Тэгэхээр нь эв зүйгээ олж асуудлаа шийдэх талаар ярилцсан. Тэгээд нэг хүн сард хэдэн төгрөгийн цалин авч байгааг асуусан чинь хамгийн бага нь 800 мянган төгрөг авдаг гэж хэлсэн. Тэгэхээр нь сонгуулийн дараа цалин, урамшууллын мөнгө өгнө санаа зоволтгүй гэж хэлээд түр гарсан. Тэд өмнө нь хэдэн төгрөгийн цалин авч байсан нь тодорхойгүй байсан болохоор яах учраа олохгүй асуудлыг хэрхэн шийдэх вэ гэж бодохоор ажлаасаа түр гарсан минь тэр. Тэгээд эр­гээд ороод ирсэн чинь ажил­чид бүгд хаашаа ч юм бэ алга болчихсон байсан. Телеви­зийн Эрдэнэцэцэг, нягтлан хоёр л сууж байсан.

–Ажилчид чинь бүгд дан­санд орж ирсэн мөнгөө тэн­цүү хувааж авна гэж уур­лаад ажлаа хаясан хэрэг үү?

-Тэгсэн.
Тэд өөрсдийгөө бараг л “Скай” телевизийн эзэд мэт зан гаргаж байсан. Телевиз байгуулах гэж хө­рөнгө мөнгө гаргасан хүмүүст ашиг болж орж ирж байгаа мөнгийг дур мэдэн захиран зарцуулах гэж оролдож эхэл­сэн. Ажил олгогч байгууллага буяны байгууллага биш гэд­гийг хэлж байсан. Үүнийг тэд ойлгохыг хүсэхгүй байсан. Өөрөөр хэлбэл, бидний хөрөнгө мөнгөө гарган байж босгосон телевизийн эфир, тоног төхөөрөмж хэдэн сэт­гүүлч, ажилчдын  мөнгө олдог хэрэгсэл болсон. Өөрсдөө эзэн мэт аашилж байсныг олон хүн ярьдаг. Энэ нь жин­хэнэ эзэд редакциа хариуцах найдвартай хүнгүй  орхи­сонтой холбоотой. Эзэнгүй орхисон газарт тэд дураараа аашил­даг байсан юм билээ. Тэгээд дураараа аашилсан хүмүү­сийг хазаарлаж эхлэ­хээр бидний эсрэг ажиллаж бай­гаа нь энэ. Зургадугаар сарын 25-ны өдөр ажилчид бүгд ажил хаялаа. Сонгуу­лийн сур­талчилгаа бужигна­сан өдөр манай телевиз Солон­госын олон ангит кино гаргаад суу­гаад байдаг. Намайг залга­хаар бүгд утсаа авахгүй сал­гаад байсан. Тэгээд телеви­зийн дансанд байгаа бүх мөнгийг хувааж өгөхөөр болж тэднийг ажилд нь оруулсан.

ХЭРЭГ ГАРАХ ҮЕД ЮУ БОЛСОН БЭ

–Тэднийг ажил хаяхыг хэн нь зохион байгуулсан юм бол?

-Нэг
л хүн зохион байгуу­лаад байсан юм билээ. Тэр нь телевизийн захирал. Түүний зохион байгуулал­таар миний эсрэг бүх ажилтан боссон байна лээ. Ажил хаях үед юу болсныг дараа нь мэдсэн. “Скай” телевизээ өөрсдөө авах санаатай бай­сан шиг байгаа юм. Түүнээс болоод л та нар ажил хаявал энэ телевиз байхгүй болно. Тэгээд бидэнд дансанд бай­гаа мөнгөө бүгдийг нь өгнө. Бүр цаашилбал хувь эзэм­ших асуудал ч яригдана гэж Ж.Эрдэнэцэцэг ажилчдадаа ухуулж, ажил хаялт зохион байгуулсан юм билээ. Ажилч­даа сүүлдээ гуйж байгаа юм. Би залуу хүн туршлага дутуу байж магадгүй. Телевизийн удирдлага болж ирэхдээ та нартай нэг ч удаа муухай харилцаж байгаагүй гэдгээ ч хэлсэн. Ажилт хаялт, нууц гэрээ гээд л дургүй хүргэсэн олон асуудал гарч байсан ч тэдэнтэй би муухай харилцаж байгаагүй.

–Тэгээд юу болсон бэ. УИХ–ын сонгуулийн шөнө  буюу зургадугаар сарын 28-ны орой ажилчдаа яагаад зодох болов. Дээрх зүйлс нөлөөлсөн гэж үзэж болох уу?

-Би
тэдэнд тийм муухай зан гаргаж, толгой руу нь цохисондоо одоо ч гэсэн харамсч явдаг. Нөгөө ажил хаяж алга болоод байсан хүмүүс сонгуулийн үеэр эрчим­тэй ажилласан. Нэр дэв­шигчийн талаарх мэдээ­лэл цацагдахгүй болчихсон сул чөлөөтэй үед ч гэсэн ажил дээрээ бөөгнөрч суугаад л Даваасүрэн өнгөтэй байна даа, гарах байх гээд намайг орж ирж байгааг үл тоосон байдалтай яриад байсан. Би тэр үед нь сонгууль дуусгаад л хот руу явах талаараа бодоод явж байсан. Ингээд Л.Мөнхбаатарын штаб дээр нэлээн орой очлоо. Хотоос ирсэн хүмүүс архи задалчих­сан сууж байсан. Надад хий­гээд өгөхөөр нь нэг татчих­сан. Түүнээс дахиж ерөөсөө уугаа­гүй. Тэр үед хөдөө орон нутгаас мэдээ ирж Л.Мөнх­баатар нэр дэвшигч дээгүүр гарч байгааг хэлсэн. Гэтэл Мөрөн дээр их олон хүний саналаар унасан байсан. Үүнээс болоод тэнд байсан хүмүүс над руу хамтарч ажил­лана гэж хэлчихээд эсрэг ажилласан гээд асаж эхэл­сэн. Өөрийн эрхгүй уур хүрээд байсан. Би тэдний төлөө загнуулна. Бас дээрээс нь доромжлуулна. Өөрийнхөө эд хөрөнгийг ашиглаж байгаа юм шиг аашилна. Дураараа мөнгө нэхнэ гэж бодогдоод өөрийн эрхгүй л уур хүрсэн. Тэндээсээ гэр рүүгээ үеэл эгч, ах, нэг найзтайгаа гарч, харих замаараа телевизийн бай­раар орсон. Ажилчид ихэнх нь сууж байгаа харагд­сан. Тэгээд тэдэнд багтарч байсан уураа гаргачихсан юм. Би үнэхээр алдаа гаргасан. Гэх­дээ би нэг зураглаач залууг хоёр удаа цохиж нэг удаа өшиглөсөн. Бас нэг залууг заамдаж аваад цохисон. Түү­нээс хэвлэл мэдээлэл дээр гараад байсан шиг газар унагаж дэвслээд, гавлын ясыг нь цуу цохисон асуудал байхгүй.  Анх Ж.Эрдэнэцэцэ­гийн өрөө рүү орж ам муруй­хад тэр өөдөөс салаавч өгсөн юм.  Үүнээс болоод л уур дээд цэгтээ хүрчихсэн байх. Хамт явж байсан эгч маань  Ж.Эр­дэнэцэцэгийг нэг удаа алгад­сан юм. Тэр нь над руу са­лаавч өгснөөс болсон хэрэг. Мөн эгч рүү дахин дахин салаавч гаргаад хэл амаар доромжил­сон. Эгч Ж.Эрдэ­нэцэ­цэгийг алгадахад өөдөөс нь дайр­сан. Нөхөр нь эхнэрээ өмөө­рөөд сууж байсан ширээ рүү нь өшиглөчихсөн байсан. Ийм л юм тухайн үед болсон. Цаг­даа ирээд намайг аваад явсан. Аймгийн цагдаа дээр очоод драгер үлээлгээд сог­толт бага байна гээд явуул­сан. Цагдаагийн газ­раас га­раад шууд гэртээ хариад унтсан. Өглөө нь сэрэхэд бөөн сенсаацийн эзэн бол­чих­сон байсан. Зураглаач Цэдэндамбаа бусад ажилчид намайг орж ирэнгүүт гурван камер асаагаад бичлэг хийсэн юм билээ. Бичлэг хийж байгааг тухайн үед  огт мэдээгүй байсан. Намайг тэгж их уурлаж цохиж авч байхад юу ч дуугарахгүй бүгд доошоо хараад суугаад байсан нь бичлэг хийж бай­гаа­тай холбоотой байсан гэдгийг сүүлд мэдсэн. Цагдаа явсны дараа ажилчид  нэг­ний­хээ гэрт очиж бичлэгээ монтажлаад СD дээр хуулаад эх бичлэгээ устгачихсан байсан. Нэг цохисон үйлд­лийг гурав болгоод давталт өгөөд бичсэн байсан. Бас дууг нь өндөрсгөөд монтажиндаа оруулчихсан нь намайг яг араатан шиг аашилж байгаа дүр төрхтэй болгож хараг­дуулж байна лээ. Тэгээд Цэдэн­дамба гэх нөхөр Youtube.com сайтад байр­шуул­чихсан байсан. Би тухайн үед бичлэг дээр байгаа шиг тийм аймаар зүйл болоо­гүй гэдгийг хэлмээр байна.

–Гэхдээ та зураглаач нарынхаа гавлын ясыг цуур­тал, жирэмсэн эмэг­тэйн хэвлий дэх хүүхдийг зулбатал зодсон юм биш үү. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгс­лээр тэгж  гараад байсан?

-Тухайн
үед би ажилчдын­хаа хамраас дусал ч цус гаргаагүй. Бас эмэгтэй хүмүүс рүү нэг ч удаа дайрч, зодох битгий хэл гар далайгаагүй. Мөн хоёр зураглаачийн биеийн байдал маш  хүнд болж эмнэлэгт хэвтсэн гэх худал мэдээлэл бүх хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр явсан. Үнэн хэрэгтээ тэд гэмтсэн байж магадгүй хэмээн үзээд шүүх эмнэлгийн дүг­нэлт гаргуулсан байдаг. Шүүх эмнэлгийн дүгнэлтээр хүнд болон хөнгөн хэлбэрээр ямар ч бэртэл гэмтэл байхгүй бай­на гэсэн дүгнэлт гарсан. Дахиад л ажлын хэсэг томи­луулан шүүх эмнэлэгт ханда­хад мөн л шүүх эмнэлэг огт бэртэж гэмтсэн зүйл байхгүй гэх дүг­нэлт дахин гаргасан. Үнэхээр хүн аймаар болтол зодсон бол өөр хэрэг. Хоёр удаа цохиод өшиглөсөн асуудал байгаад байдаг. Тийм боло­хоор яалаа гэж гэмтэж бэртэх юм билээ. Ингээд байж байтал хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр бөөн шуугиан болсон. Сонгуулийн дараа байсан болоод бас миний хийсэн зүйл улс төртэй холбоотой болж хувираад бөөн асуудал босч ирсэн. Ажлын байран дээрх үл ойл­гол­цол улс төр, сэтгүүлчдийн эрхийн асуудал болон өнд­рөө авч эхэлсэн. Монгол орон даяар, хүн бүр миний танхайрсан бичлэгийг үзсэн. Сонин сэтгүүл, телевиз, сайтууд бүгд энэ талаар гол сенсааци мэдээгээ болгон цацсан. Үүнээс болж бөөн дарамт ирж байгаа юм. Нэг өдрийн дотор утсанд маань мянга гаруй дуудлага ирсэн. Утсаа авахгүй болохоор ме­с­сеж бичиж дарамталсан. Гадаа­даас хүртэл миний утсыг олоод залгасан бай­сан. Тэдний буруу биш л дээ, тухайн үед бодит мэдээлэл тэдэнд хүрээгүй учраас тийм байдалтайгаар хандаж бай­гаа нь тэр. Ж.Эрдэнэцэцэг Монголын сэтгүүлчдийн эвлэл­тэй хамтарч мэдээлэл хийсэн. Хэвлэлийн бага хур­лын үеэр намайг гүтгэсэн олон худал мэдээлэл сэт­гүүлчдэд өгсөн байдаг юм. Тэр дотор хоёр зураглаачийн гавлын ясыг цуу цохисон гэх ямар ч ор үндэсгүй мэдээлэл байгаа юм. Үүнээс болоод л би гэдэг хүн  харгис хэрцгий амьтан болж хувирсан. Аймгийн цагдаад эрүү үүсгэн шалгаж эхэлсэн.

ХОХИРОГЧИД ХУДАЛ МЭДҮҮЛЭГ ӨГСӨН НЬ

–Хохирогчид цагдаад юу гэж мэдүүлсэн байдаг вэ. Цагдаа нар хоёр хүний гавлын ясыг цууртал цохи­сон гэх мэдээлэл худлаа гэдгийг мэдэж байсан биз дээ?

-Мэдэж
байсан. Би цаг­даад бичлэгийг монтажлан засвар хийгээд намайг хэрц­гий болгоод байна. Тиймээс ажил дээрх камерын бичлэ­гийг нотлох баримт болгох санал тавьсан. Бас мөрдөн байцаалт дөнгөж эхэлж байхад хэргийн талаар худал мэдээлэл санаатайгаар ца­цаад байгааг зогсоож өгөхийг хүссэн. “Скай” телевизийн байранд найман камер ажилладаг байсан. Бичлэг нэг компьютерт хадгалагдаж байсан. Тэгсэн нөгөө бичлэг хадгалагдаж байсан компью­те­рийн процессор алга бол­чих­сон байсан. Хэрэг гарах үед байсан юм. Хаашаа алга болсныг хэн ч мэдэхгүй байсан. Үүнийг хэрэг мөрдөж байсан цагдаад хэд хэдэн удаа хэлж шалгаж өгөх хүсэлт гаргасан. Гэвч шалгаж өгөө­гүй. Бас хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр худал мэдээлэл гараад байгааг шалгаад “Жаа­хан давсалсан юм байна, гэхдээ цохиод авсан чинь үнэн биз дээ” гэж хэргийг мөрдөж байсан цагдаа хэл­сэн. “Үгүй наадах чинь цохиж авсныг бүр гэмтэл учруулж гавлын ясыг нь цууртал цохисон болгоод байна ш дээ” гэхээр “Яасан их хэл амтай юм бэ” гээд загнаад байсан. Энэ талаар хэд хэдэн удаа гомдол гаргасан боловч авч хэлэлцээгүй. Цагдаа нарт “Скай” телевизийн ажилтнууд аймшигт кино зохиол шиг зүйлс ярьсан байсан. Бүгд цагдаад мэдүүлэг өгөхөөсөө өмнө юу ярих вэ гэдгээ тохирсон байсан. Бүр огт байхгүй байсан хоёр ажилтан байсан болж ирээд мэдүүлэг өгсөн байв. Хоорондоо тохи­ролцсон мэдүүлэгт газар уна­гаж байгаад дэвссэн, эмэгтэй хүнийг багалзуурдаж аваад хана руу шахсан гээд л их олон худал зүйл байсан. Хохирогч гээд байгаа нөхдүүд бүгд дуу нэгтэйгээр дайраад байхаар хэрэгт сэжиглэгдэж байгаа би хүчин мөхөстдөг юм билээ. Гэхдээ тэд сүүлдээ цагдаад худлаа мэдүүлэг өгсөн гэдгээ хүлээн зөвшөөр­сөн байдаг.

–Тэгээд хэрцгий ааш авир гаргаж хүн дэвсээгүй гэдгийг нотлох бичлэгтэй компьютерийн процессор олдоогүй юу?

-Хэрэг
гарсны дараа наа­дам болж, түүнтэй залгаад хэрэг мөрдөж байсан цагдаа амралтаа аваад эргэж орж ирсээр байтал есдүгээр сар гарчихсан. Хэргийг мөрдөн байцаалт дуусах дөхөж байтал мөрдөн байцаагчийн өрөөнд нөгөө хайгаад байсан компьютерийн процессор  бай­даг байгаа. Тэр даруйд нь шалгаж үзсэн яг хэрэг гарах үеийн бичлэг устгагдсан бай­сан. Хохирогч нараас хэргийг мөрдөж байсан цагдаа ямар учраас бичлэг устсан талаар асуухаар тэр өдөр цахилгаан тасарсан гэж худал мэдүүл­сэн. Ингээд нөгөө компью­терийг надад хүлээлгэж өг­сөн. Тэр даруйд хотоос най­зыгаа дуудаж устсан файлыг нь сэргээх гэсэн боловч дахиж сэргэхгүй программаар устгачихсан байсан. Ингээд нотлох баримт миний эсрэг ажиллаж байгаа хүмүүсийн гараар ороод дууссан.

–Тухайн үед Монголын сэтгүүлчдийн эвлэл Ж.Эр­дэнэцэцэг нар хэвлэлийн бага хурал зарлаж, сэт­гүүлч­дэд хууль хяналтын­хан хэргийг хурдан дуус­гахгүй байгаа нь цаанаа учиртай. Захиралдаа зо­дуулсан ажилчдын биеийн байдал хүнд хэвээрээ байгаа гэж ярьж байсан байх шүү?

-Монголын
сэтгүүлчдийн эвлэлийн тэргүүн  Б.Галаарид Ж.Эрдэнэцэцэг нар хэвлэ­лийн бага хурал зарлаж, сэт­гүүлчдэд хууль хяналтынхан хэргийг хурдан дуусгахгүй байгаа нь цаанаа хээл хахуулийн асуудал байж магадгүй. Б.Ганзориг бидэнд хахууль өгөх гэж оролдсон гэж ярьсан. Хохирогч гээд байгаа нөхдүүд бүгд миний эсрэг худлаа мэдүүлэг өгч байсан. Ер нь худлаа мэдээл­лээс болж шоронд орох магадлалтай юм байна гэж үзээд тэдэнтэй уулзсан юм. Мөн 12 сая гаруй төгрөгийг шүүх хурлаас өмнө сэтгэл санааны нөхөн төлбөр болгож орон сууцаа зараад өгсөн. Тэр үед яагаад бичлэгт монтаж хийсэн юм бэ гэж асуухад бичлэгийг сүртэй болгох гэж давталт өгөөд дууг чинь өндөрсгөөд янзалчих­сан юм. Хөлбөмбөгийн алтан агшин шиг л болгох гээд тийм болгосон. Эх бичлэгийг бүгдийг нь устгачихсан гэсэн.  Хэрэг гарах үед байгаагүй хоёр болоод огт гар хүрээгүй хүмүүст, зодсон хоёр залуудаа  сэтгэл санааны хохирол гэж мөнгө өгсөн. Тэд гомдолгүй гэдгээ надад хэлсэн.  Тэд хэдийгээр худлаа мэдүүлэг өгсөн ч гэсэн шүүх хурал дээр  гомдолгүй гэдгээ хэлнэ гээд явцгаасан.

ШҮҮХ ТҮҮНИЙГ ХҮНД ЗҮЙЛ АНГИАР ШИЙТГЭХЭД ХЭВЛЭЛ МЭДЭЭЛЛИЙН ХЭРЭГСЛҮҮД НӨЛӨӨЛСӨН

–Тэгээд юу болсон бэ?

-Анхан
болоод давж заал­дах шатны шүүхээр хохирог­чид бүгд гомдолгүй гэдгээ хэлсэн. Гэвч шүүх бүрэлдэ­хүүн тэднийг гомдолгүй гэдгийг авч хэлэлцэлгүй 3.5 жилийн ял оноосон. Уг нь хохирогчид бэртэл гэмтэлгүй гэдэг нь тогтоогдчихсон, бүгд гомдолгүй, худал мэдүүлэг өгсөн гэдгээ хүлээн зөвшөөрч байхад шүүхээс  Эрүүгийн хуулийн 181.2.1, 181.2.5-д зааснаар  хүнд зүйл ангид хамааруулаад ял оноосон. Тэгээд надад 3.5 жилийн хорих ял, хүргэн ах  Д.Улам­баярт Эрүүгийн хуулийн 153 дугаар зүйлийн 153.1 дэх хэсэгт зааснаар хөдөлмө­рийн хөлсний доод хэмжээг 52  дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний буюу 7.300800 төгрөгөөр  торгох  ял шийтгэж, үеэл эгч  Б.Лхаг­васүрэнг 3.1 жилийн хуга­цаагаар хорих ял оногдуулж, шийтгэх тогтоол биелүүлэ­хийг хоёр жилийн хугацаа­гаар хойшлуулан шийдвэрлэ­сэн. Эрүүгийн хуулийн 181.2.1, 181.2.5 хүнд
зүйл анги. Гэтэл миний үйлдсэн хэрэг хөнгөн зүйл ангид хамааруулах ёстой хэрэг байдаг. Ийм хэрэг үйлдсэн хүн анх удаа хүнд зүйл ангиар шийтгүүлсэн нь би.

–Яагаад хүнд зүйл ангид хамааруулсан юм бол?

-Үүнийг
би хэвлэл мэдээллийн салбар нийгмийн ямар хүчтэй зэвсэг вэ гэж ярианыхаа эхэнд хэлсэн дээ. Түүнтэй холбож бодож байгаа. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр худал, илт гүтгэсэн, нэг талыг барьсан мэдээлэл хэт их гарснаас болсон гэж үзэж байгаа. Яагаад вэ гэхээр хэвлэл мэдээллийн хэрэгс­лээр олон удаа маш хүчтэй­гээр гарснаас болж энэ хэр­гийг хэрхэн  шийдэгдэхээс шүүхийн нэр хүнд шалтгаа­лах учир  шууд ял өгөхөөс өөр ямар ч арга байгаагүй гэдгийг хууль хяналтын олон хүнээс сонссон. Сэтгүүлчид гэдэг хүний адаг байдаг юм байна даа гэж бодсон. Нэг нь гүтгээд нөгөө нь түүнийг давсалж дэвэргээд л хүний амьдра­лаар тоглож байна. Үгээр хүнийг алж болдог эсвэл амьдруулж болдог гэдгийг тэд мэддэггүй юм шиг байна лээ.

–Хохирогчид гээд байгаа ажилтнууд чинь эргэж уулзсан уу. Юу гэх юм. Одоо хаана ажиллацгааж байгаа бол?

-Үгүй
дээ, тэд надтай яах гэж уулзах вэ дээ. Харин ингэж явсныхаа төлөө тэд өөрсдийн гэсэн телевизтэй болж, одоо тэндээ ажиллаж байгаа.

–Ах эгчийгээ энэ хэрэгт оруулчихсан байна лээ. Одоо амьдрал нь ямар байгаа вэ?

-Би
ч нэгэнт гүтгэгдээд дуусч гэж бодоход сайхан амьдарч байсан ах, эгчийнхээ амьдралд маш том гай болчихлоо. Хэрэв би тэр өдөр ах, эгч хоёроо дагуулж ажил руугаа ороогүй бол  эгч Ж.Эр­дэнэцэцэгийг салаавч гарга­хад алгадаагүй бол ял авах­гүй байсан. Ахад   Эрүүгийн хуулийн 153 дугаар зүйлийн 153.1 дэх хэсэгт зааснаар хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг 52  дахин нэмэгдүүл­сэнтэй тэнцэх хэмжээний буюу 7.300800 төгрөгөөр  торгох  ял өгсөн нь манай ажлын ширээг цөм өшиглөс­нөөс болсон. Би миний эзэмшлийн ширээ. Би эзэн нь болохоор ямар ч гомдолгүй байна гээд байхад л торгох ял оноочихсон. Үүнд үнэхээр харамсалтай байгаа.

–Одоо ар гэрийн чинь амьдрал ямар байна даа. Хоёр хүүхэд чинь хотод байгаа юу?

-Тэр
өдрөөс хойш миний амьдрал орвонгоороо эргэ­сэн. Хэрэгт орооцолдсоноос хойш байр машинаа бүгдийг нь зарсан. Гэргий маань хоёр хүүхэдтэйгээ хадмынд амьдарч байгаа. Би өөрийгөө энхийн цагаан тагтаа шиг буруугүй гэж байгаа юм биш шүү. Монголын ард түмэнд болсон хэргийн талаар үнэн бодит байдлыг хүргэлээ. Нэг ч худлаа зүйл, бусдыг гүтгэсэн яриа байхгүй. Тэртэй тэргүй гурван шатны шүүхээр ший­дэгд­сэн хэрэг болохоор худлаа яриад байх шаард­лага ч байхгүй. Хэвлэл мэдээл­лийн хэрэгслээр дам­жуулан миний нэр төрд халдан олон нийтэд буруу ойлголт өгсөнд харамсч бай­на. Бас том, жижиг гэлтгүй бүх хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл үнэнийг олохын тулд тэр хохирч, эмнэлэгт арай ядан хэвтэж байгаа гэгдэх хүмүү­сийг эрэн сурвалжилж, мэдээ­лэл авахыг хүссэн бол байдал өөрөөр эргэх байсан. Гэвч нэг ч сэтгүүлч тэгээгүй. Энэ хэрэг ингэтэл газар аваагүй бол би тэнсэн харгалзахаа байг гэхэд арай бага жилийн ял авах байсан. Үүнээс гадна би гурван жилийн дараа гадаа­дад байж байгаад ирлээ гэхэд нийгэм, хүмүүс намайг арай өөрөөр хүлээж авах байсан. Гэвч одоо намайг эндээс гараад очиход хэн яаж хүлээж авах вэ гэдэг нь бараг тодорхой байна шүү дээ. Шоронгоос гарахад хүн бүр зэвүүцэн хүлээн авна гэхээс айж байна. Эцэст нь, мэдээ­лэл бүрийг нягталж, үнэн мөнийг нь олдог сэтгүүлч Монголын сэтгүүл зүйд хэд байгаа юм бэ гэж асуумаар байна.

Э.ХҮРЭЛБААТАР

-АЖИА ГЭГЭЭНИЙ  САНААЧИЛСАН ЭМНЭЛЭГ
БАРИХАД ХАНДИВ ӨГӨХ ХҮН ОЛДОХГҮЙ БАЙГАА ГЭНЭ-

Эх, хүүхдийн эрүүл мэндийн үндэсний тө­вийн хашаанд хав­дар­тай болон цусны өвчтэй хүүх­дүүдэд зориулсан эмнэ­лэг баригдаж бай­гаа. Зур­гаан давхар ба­риг­дах ёстой барилгын ажил үргэлжлэх боломж­гүй бол­жээ. Одоогийн байд­лаар гурван дав­хрынх нь  бетон цутгалт хийгдэж дуусчээ. Хав­дар­тай бо­лон цусны өвчтэй хүүх­дүү­дэд ус агаар мэт хэрэг­тэй байгаа дээрх эмнэл­гийн барилга угс­ралтын ажил таг зогссон шалт­гаан нь хөрөнгө мөн­гөний асуудал аж.  

АНУ-ын Индиана му­жийн Блүүмингтон хот­ноо аж төрдөг Ажиа Гэгээн
Монголд хоёр ч удаа айлчилсан байдаг. Айлчлалынх нь үеэр Тайвань, Хонконгоос олон
шавь нар нь дагал­дан ирж байлаа. Тэд Даш­­­чойлон хийдэд байр­­лан, цуглуулсан
өг­лөг хандиваа амьд­ралын боломж муутай, өвчин зовлонд нэрвэгд­сэн хү­мүүст тараан
өгчээ.

Улаанбаатар хотын за­хын хороолол, барааны зах болон зарим дүүргүүдээр явж тараасан өглөг, хандив нь очих ёстой эздэдээ тэр бүр хүрэхгүй байгааг Ажиа гэгээн болон түүний шавь нар нь анзаарчээ. Ажиа гэгээн Мон­голоос буцах замдаа монгол­чуудад цаашид хэрхэн тус­лах талаар шавь нартайгаа ярилцсан байна.  Нэгэн удаа­гийн тарааж байгаа өглөг хандив хэсэгхэн хугацаанд бусдад хэрэг болдог, түгээж өгсөн хүнсийг идээд  дуусах, тарааж өгсөн хувцсыг өмсөөд урагдах юм байна гэж үзээд хамгийн хэрэгтэй зүйл нь  эмнэлэг гэдэгтэй  санал нэгд­жээ.

Ингээд Ажиа гэгээнтний анхны төсөл нь Улаанбаатар хот дахь Яармагийн дэнж дээр баригдахаар болсон байна. Хорт хавдартай хүүх­дүүдийг эмчлэх эмнэлгийн иж бүрэн цогцолбор нь 25 сая орчим ам.долларын өртгөөр баригдах тооцоо гарчээ. Тө­сөл нь ч бэлэн болж. Төсөлд эмнэлгийн цогцолборын иж бүрэн зураглал болон эдийн засгийн тооцоо, инженерийн шийдлүүдийг багтаасан бай­жээ. Гэтэл  Яармагийн дэнжид цахилгааны болон цэвэр бохир усны шугам зэрэг дэд бүтцийн асуудал шийдэгдээ­гүй гэсэн шалтгаанаар  хойш­логдсон байна. Тухайн үед Эрүүл мэндийн сайд байсан С.Ламбаа “Эх нялхсын эм­нэлэг”-ийн цогцолбор дотор тусад нь хүүхдүүдийг эмчлэх эмнэлэг барьж өгөхийг санал болгожээ. Тэд Эрүүл мэндийн сайд асан С.Ламбаагийн тавьсан саналыг хүлээн авч, барилгын ажлыг эхлүүлсэн байна.

ХИЙДИЙН ТЭРГҮҮНҮҮД ЭМНЭЛЭГТ ХАНДИВ ӨГӨХӨӨС ТАТГАЛЗАЖ ХИЙДЭД МӨНГӨ ӨГЧЭЭ

Ажиа гэгээнтний са­наа­чилсан хүүхдийн эмнэлэг барих ажил хөрөнгө мөнгө­ний асуудалд орж зогсоод байгааг Эрүүл мэндийн яам­наас эхлээд Бурхан шашны томоохон зүтгэлтнүүд бүгд мэдэж байгаа юм байна. Гэвч өнөөдрийг хүртэл тэдний нэг нь ч энэ талаар ярихгүй бай­гааг Эх, хүүхдийн эрүүл мэн­дийн үндэсний төвийн эмч нар онцолж байна лээ. Ажиа гэгээнтэй хамтарч хандив цуглуулах хүн Монголоос олдохгүй байгаа юм байна.

Үүнээс болж гадаадад өндөр үнэтэй эмнэлэг рүү явж эмчлүүлэх боломжгүй цусны өвчтэй болон хавдартай хүүх­дүүд хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлж байгаа гэсэн харам­салтай мэдээг эмч нараас сонслоо. Монголын бурхан шашны томоохон зүтгэлт­нүүдэд хүүхдийн эмнэлгийн  барилгын ажил зогсоод бай­гаа талаар хэд хэдэн удаа дуулгажээ. Гэтэл тэд  “бидэнд хамаагүй” гэх утга бүхий тайл­бар өгсөн байна. Гандан хий­дүүдийн тэргүүн нар хүүх­дэд зориулсан энэлэгт хө­рөнгө мөнгө өгч байснаас бусад газруудад хийд барих ажилд хандив өргөсөн нь дээр хэмээн үзэж байгаа аж. Саяхан гэхэд Сонгино­хайр­хан дүүргийн Баянхошуунд баригдсан хийдэд Бурхан шашны томоохон зүтгэлт­нүүд бүгдээрээ нийлэн мөнгө босгож өгчээ. Хүүхдэд зо­риул­сан  том эмнэлгийн суу­рийг хаа холоос АНУ-ын Ин­диана мужийн Блумингтон хотноо аж төрдөг Ажиа гэгээн ирж  санаачлан хэрэгжүүл­сэнд  тэд дургүйцэж байгаа  гэнэ. Энэ талаарх мэдээллийг бид албан ёсны эх сурвал­жаас авсан юм.

Бид Эх нялхсын эмнэл­гийн хашаанд баригдаж буй хавдартай болон цусны өвч­тэй хүүхдүүдэд зориулсан эмнэлэг барилгын угсралтын  ажил хэрхэн хийгдэж байгааг очиж үзсэн юм. Гурван давхар бетон цутгасан барилгыг ма­наж буй эмэгтэй “Энд уг нь  сайхан эмнэлэг баригдах гэж байгаа юм билээ. Зовж зүдэр­сэн хүүхдүүдэд зориулагдсан их буянтай ажил юм. Даанч Монголын талаас дэмжиж туслаад өгөх хүн олдохгүй байгаа гэсэн.  Энэ хавар ажил нь эхлэхгүй бололтой” хэмээн ярив. Барилгыг “Тэргүүн Чан­саа” ХХК барьж байгаа юм байна. Ямар нэгэн ашиг ха­рал­гүйгээр эмнэлгийн ба­рил­­гыг барьж өгч байгаа аж.

Дээрх эмнэлэг ашиглал­тад орвол хөдөө орон нут­гаас  хүнд өвчнөө эмчлүүлэх гэж ирсэн бага насны хүүх­дүүдийг эцэг эхтэй нь хамтад нь байлган эмчлүүлэх бо­ломж­той болох юм байна. Хөдөө орон нутгаас хүнд өвчтэй хүүхдээ асрах гэж сэтгэлээ чилээж ирж байгаа хүмүүст учирдаг чирэгдэл, шаналлыг бага ч атугай шийдэж байгаа­гаараа ихээ­хэн онцлогтой аж. 

Мөн энэ эмнэлэгт дунд чөмөг шилжүүлэн суулгах өндөр өртөг бүхий мэс зас­лын багаж хэрэгсэл суури­луулахаар болжээ. Дунд чөмөг  шилжүүлэн суулгах мэс заслын сургалтад  Монголын мэс заслын эмч нарыг  хам­руулах ажлыг төлөвлөөд бай­гаа юм байна. Цаашлаад яривал дунд чөмгийг Монголд шилжүүлэн суулгах эх үнд­сийг тавих гэж байгаа гэнэ.  

АЖИА ГЭГЭЭН МОНГОЛ ХҮҮХДҮҮДИЙН ТӨЛӨӨ АМЕРИКИЙН МОНГОЛЧУУДААС ХАНДИВ ЦУГЛУУЛЖ ЭХЭЛЖЭЭ

Ажиа гэгээнтэн энэ сан­хүүжилтийг олохын тулд  бо­ломжтой газар бүрд ханди­вын уулзалт зохион байгуулж байгаа юм байна. Өнгөрсөн оны есдүгээр сарын 21-нд буюу өөрийнхөө төрсөн өд­рөөр АНУ-ын Сиэтл хотын Монголчуудын дунд эмнэл­гийн барилгын санхүүжилтэд зориулсан хандивын арга хэмжээг зохион байгуулжээ. Лос-Анжелес хотод ажиллаж амьдарч байгаа монголчууд гуравдугаар сард “Эрхэм үйлс” нэртэй хандивын арга хэмжээ зохион байгуулжээ. Мөн Японы Токио хотод мо­рин хуурч Л.Амартүвшин хан­дивын тоглолт зохион бай­гуулж, тоглолтоос олсон ор­ло­гоо эмнэлгийн барилгад хандивласан байна. Тэрээр удахгүй  хандивын тоглолтоо дахин хийхээр төлөвлөж бай­гаа аж. Ажиа гэгээн Чи­каго хотын монголчуудад хандан мөн л уриалга гарга­сан бай­на. Денвер, Сан-Фран­циско болон Оакланд, Оксфорд, Вашингтон зэрэг хотуудад очин монголчуудыг цуглуу­лан уулзалт зохион бай­гуул­жээ. Харь элгийн хүн Мон­голын өвчиндөө шана­лан хэвтэж буй хүүхдүүдийн төлөө чин сэтгэл гарган ингэж зүтгэж байгаа аж.  Барилгын ажил нь зогсчихоод байгаа энэ эмнэ­лэг ашиглалтад ор­вол бид­ний ирээдүй болсон  хүүхдүү­дэд ус агаар мэт хэ­рэгтэй байгааг эмч нар хэлж байна лээ. Манай улсад цус­ны өвч­тэй хүмүүсийг эмчлэх ганц тасаг байдаг нь Эх, хүүхдийн эрүүл мэндийн үн­дэсний тө­вийн Цусны эмгэг судлалын тасаг аж. Тус тасагт одоогоор 30 гаруй хүүхэд хэвтэн эмч­лүүлж байна. Тэд бүгд гадаа­дад эмчлүүлэх шаард­лагатай гэдгийг тас­гийн эмч И.Мөнх­жаргал хэлж байна.

Э.ХҮРЭЛБААТАР

Өнөө жилийн элсэл­тийн ерөнхий шалгалт зургадугаар сарын 14-ний өдөр орон даяар эх­лэх тов гарчээ. Харин шал­­­галт өгөх хүсэлтэй хүмүүсийг онлайнаар бүрт­­гэх ажил өнгөрсөн хоёрдугаар сарын 1-нээс эхлээд байгаа юм.  Бүрт­гэл энэ сарын 14-ний 18.00 цагт дуусах юм бай­на. Бүртгэлийн хугацааг дахин  сунгахгүй ба  нэ­мэлт бүртгэл хийх­гүй гэнэ. Одоогоор ерөнхий шал­гал­тын бүртгэл дуусах шатан­даа орсон гэдгийг Боловсролын үнэл­гээ­ний төвийнхөн онцолж байлаа.

Элсэлтийн шалгалт өгч байгаа залуусаас жил бүр гардаг нийтлэг
ду­тагдлыг тус төвийнхөн мөн он­цол­лоо. Бичиг ба­римтаа дутуу бөглөхөөс эхлээд
шалгалтад оро­ход шаардлагатай бичиг баримтаа мартах, гээх, шалгалтын журамд зөв­шөө­рөгдөөгүй
ноорог цаас, бал ашиглах, гар утас зэрэг техноло­гиос хуулах гэж  оролдох зэр­гээс болж шалгалтаас хөөгдөх тохиол­дол
цөөн­гүй гардаг байна.  Иймд манай сонин элсэлтийн
ерөнхий шалгалттай хол­боотой асууд­луу­дыг тойм­лон хүргэж байна.   

БҮРДҮҮЛЭХ МАТЕРИАЛ БОЛОН  ХЭРХЭН БҮРТГҮҮЛЭХ ВЭ?

Шалгуулагч нь монгол хэл, англи хэл, орос хэл, математик, физик, хими, биологи, газар зүй, Монгол Улсын түүх, нийгмийн тухай мэдлэг хичээлүүдээс сонгон шал­гуул­на. Шалгуулагч онлайн бүрт­гэ­лийн хугацаанд шалгалт өгөхөөр сонгосон хичээлээ нэмэх боломж­той юм билээ. Иргэний үнэмлэх болон түүнтэй адилтгах баримт бичиг (төрсний гэрчилгээ, гадаад паспорт, цагдаагийн үнэмлэх, мөн гадаадын иргэн, харьяалалгүй хүний Монгол Улсад оршин суух үнэмлэх)-тэй байна. Өнгөт цээж зураг (цээж зураг нь сүүлийн гурван сарын дотор авахуулсан, 150х200 пиксель хэмжээтэй, 75 dpi нягтар­шил­тай, урагшаа харан цэх суусан, арын фон нь цайвар цулгуй өнгийн, нүдний шил болон малгайгүй байх гэнэ).  Бүртгүүлэхдээ зургийг зөвхөн нэг удаа оруулах ба зураг оруу­лаа­гүй болон шаардлага хангаагүй зураг оруулсан тохиолдолд шал­гал­тад оруулахгүй болно. Энэ онд төгссөн шалгуулагч бүртгэлд оруул­сан зургийн нэг хувийг тухайн дүүргийн болон хөдөө орон нут­гийн ЭЕШ хариуцсан ажилтанд хураалгана. Шалгалтын ху­раам­жийн гүйлгээ хийх (энэ журмын 2.9-д заасан банк) интер­нэт гүйлгээ хийх эрхтэй төлбөрийн мастер болон виза карт. Бүрэн дунд бо­ловс­ролын үнэмлэх түүнээс дээш боловсрол эзэмшсэнийг гэрчилсэн баримт бичиг (цаашид бүрэн дунд боловсролын үнэмлэх, түүнээс дээш боловсролын баримт бичиг гэх ба энэхүү заалт нь зөвхөн өмнөх онд төгссөн шалгуулагчид хамаарна). Гадаадад бүрэн дунд боловсрол буюу түүнээс дээш боловсрол эзэмшсэн иргэн ЭЕШ-д бүртгүүлэхдээ энэ журмын 2.3.5 дахь заалтад заасан боловсролын бичиг баримтыг БШУЯ-аар батал­гаа­жуулж, Боловсролын үнэлгээ­ний төв(БҮТ)-д ирж бүртгүүлнэ.  Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд шал­гал­тад хамрагдахаар бүртгүүлсэн бол холбогдох бичиг баримтыг БҮТ-д ирүүлнэ. Шалгуулагч нь бүртгүүлсэн үүрэн телефоны ду­гаа­раа ашиглан өөрийн мэдээл­лийг мессежээр авах боломжтой (нууц дугаар, бүртгэлийн дугаар, шалгалтын хуваарь, суудлын ху­ваарь, дүнгийн мэдээлэл зэрэг багтах ажээ). ЭЕШ-ын хураамж шалгалт бүрт 4800 төгрөг, батламж карт 700 төгрөг (цаашид хамтад нь шалгалтын хураамж гэх) байна. Шалгуулагч хэдэн ч шалгалт өгсөн нэг батламж хуудастай байна. Онлайнаар бүртгүүлж буй шал­гуулагч шалгалтын хураамжийг Голомт банк, Худалдаа хөгжлийн банк, Хадгаламж банк, Капитрон банк, Төрийн банк, Улаанбаатар банк, Хас банкны интернэт гүйл­гээ­ний эрхтэй төлбөрийн мастер карт болон виза картаар шилжүүлнэ. Хаан банкны бүх төлбөрийн хэлбэ­рийг ашиглан гүйлгээ хийж болно. (мобайл банк, интернэт банк, АТМ, бэлнээр дансанд тушаах) Хөдөө орон нутагт paycode-ийн систем ашиглан бүртгүүлж буй шалгуулагч шалгалтын хураамжийг Голомт банк дахь Боловсролын Үнэлгээ­ний Төвийн 1105038452 тоот дан­санд тушаана.(paycode-дотоод төлбөрийн систем) ЭЕШ-ын бүрт­гэ­лийн хугацаанд бүртгэлээ цуцлах тохиолдолд шалгалтын хураам­жийн 70 хувийг эргүүлэн олгох ба бүртгэл дууссаны дараа ямар нэгэн шалтгаанаар шалгалтанд ороогүй тохиолдолд шалгалтын хураамжийг эргүүлэн олгохгүй, бусдад шилжүүлэн тооцохгүй гэнэ.

Юутай ч шалгалтын сэдэв бү­рэн дунд боловсролын стандар­тын агуулгын хүрээнд байх юм. Ингэхдээ их, дээд сургуульд элсэ­хийг хүсэгчдээс тухайн мэргэжлээр цаашид суралцаж чадах суурь мэдлэг, бүтээлч сэтгэлгээний ерөн­хий чадваруудыг сориход чиглэг­дэх нь. Шалгалтын танхимд шал­гуу­лагчдад гэрээний хуудас болон шалгалтын дэвтрийг хариултын хуудасны хамт өгөх юм байна.

ШАЛГАЛТЫН ДЭВТЭР ГЭЖ ЮУ ВЭ?

Шалгалтын дэвтэр нь тухайн хичээлийн агуулга бүхий даалгав­рууд­тай, А4 хэмжээтэй 4-8 хуудас материал байх юм. Даалгаврууд сонгох болон нөхөх гэсэн хоёр төрөл аж. Сонгох даалгавраар сурагчдын мэдлэг, чадварыг үнэлэх гэнэ. Ингэхдээ хариулт нь өгөгдөх тул зааврын дагуу гүйцэтгэж, олон хариултаас зөвийг нь сонгох хэрэг­тэй аж. Нөхөх даалгаврыг гүйцэтгэхдээ хариуг бодож гаргах учиртай болохоор зөв хариу өгөг­дөх­гүй. Шалгуулагчдын бүтээлч чадварыг илрүүлэх зорилготой нөхөх даалгаврыг гүйцэтгэхдээ өмнө эзэмшсэн мэдлэг, чадвараа хэр ашиглахыг шалгаж байгааг албаныхан онцолж байв.

Нэг шалгалтын үргэлжлэх хуга­цаа 80 минут байна. Даалгавар бүр өөр, өөр оноотой байх тул шалгалтын дэвтэр дээрх гүйцэтгэх зааврыг сайтар уншиж, хугацаагаа зөв зарцуулах хэрэгтэй юм байна. Хариуг буруу бөглөсөн тохиолдолд оноо өгөхгүй бөгөөд оноо хасагдах­гүй.

ХАРИУЛТЫН ХУУДАС ГЭЖ ЮУ ВЭ?

Хариултын хуудас нь тусгай­лан бэлтгэсэн загвар бүхий ха­риулт тэмдэглэх зориулалттай, А4 хэмжээтэй хуудас юм. Уг хариул­тын хуудсыг тусгай программ ашиг­лан, засагч машинаар дүгнэх учир засалтад хүний оролцоо орохгүй. Хариултын хуудсыг бөглөхдөө дараах зүйлд анхаарах нь чухал болохыг мэргэжилтнүүд сануул­лаа. 

-Сонгох
хариулттай даалгав­руу­даас зөвхөн нэг хариуг сонгож, хариултын хуудас дээрх даалгав­рын дугаараар нь будаж тэмдэг­лээ­рэй.

-Нөхөх
хариулттай даалгав­рыг гүйцэтгэхдээ тухайн даалгав­рын ду¬гаар бүхий тусгай хэсэгт өөрийн гаргасан хариугаа будаж тэмдэглээрэй. Гол нь хариултын хуудас болон шалгалтын дэвтэр дээрх зааврыг сайтар анхаарна уу.

-Хариултын
хуудсыг бөглөхдөө үзгэн бал ашиглана.

-Хариултын
хуудас дээр хариу­гаа тэмдэглэхдээ будах талбай­наас илүү гаргалгүй нямбай тэмдэг­лэх хэрэгтэй.

-Хэрэв
хариултын хуудас дээр зааснаас өөр давхар тэмдэглэгээ хийх тохиолдолд хариулт хүчингүй болно.

-Шалгалтын
дэвтэр дээр зөв хариуг тэмдэглэсэн боловч хариул­тын хуудас дээрээ хариугаа тэмдэг­лээгүй тохиолдолд зөв хариулсан гэж тооцохгүй. Учир нь хариултын хууд­сыг л машинаар уншуулж дүнг гар­гана. Эцэст нь хариултын хуу­дас дээрээ тэмдэглэгээ хийсэн эсэ­хээ сайтар хянах хэрэгтэй гэж бай­на.

ГЭРЭЭНИЙ ХУУДАС БОЛОН БАГАНАН КОД ГЭЖ ЮУ ВЭ?

Гэрээний хуудас нь таны зураг болон товч мэдээллийг агуулсан, шалгалтад орсныг гэрчлэх хуудас юм. Уг хуудас дээр таны мэдээл­лээс гадна шалгалтын танхимд мөрдөх дүрэм, зөвлөгөө байх гэнэ. Энэ хуудас дээр гарын үсэг зурж баталгаажуулна. Шалгалтын хуга­цаа дууссаны дараа тусгайлан бэлтгэсэн хос баганан кодыг дуг­туй­наас өөрөө сонгон авч, уг кодыг хариултын хуудас болон гэрээний хуудасны код наах хэсэгт дундуур нь таслан наах ёстой юм. Баганан кодтой гэрээний болон хариултын хуудсыг тус тусад нь дугтуйлан битүүмжилнэ.

ШАЛГАЛТАД ХЭРХЭН БЭЛТГЭХ ВЭ?

Шалгалтад бэлтгэхдээ ямар нэгэн гарын авлага, сурах бичгийг дагнан ашиглах боломжгүй. Мөн хэн нэгний зохиосон номоор даг­нан даалгавар авахгүй учир өөрийн сонгосон сурах бичиг, гарын авлагаа ашиглан дунд сур­гуульд суралцсан хугацаандаа заалгасан хичээлийн агуулгыг сэргээж, багш нарынхаа заавар зөвлөгөөний дагуу бэлтгэх хэрэгтэй юм байна. 

Шалгалтыг өгсөн хугацаанд зөв зохицуулж гүйцэтгэх нь бас нэг чадвар юм. Тиймээс шалгалтдаа бэлтгэхдээ хариултын хуудасны загварыг Боловсролын үнэлгээний төвийн вэб сайтаас татан авч, хариултын хуудастай ажиллах дасгал давхар хийх хэрэгтэй гэд­гийг Боловсролын яамнаас нийт элсэлтийн шалгалт өгөх гэж байгаа залууст сануулж байсан юм.  Түүнч­лэн www.eec.mn вэб сайтаас эл­сэл­тийн ерөнхий шалгалтын та­лаарх зөвлөгөө авч, шалгалт авах хичээлүүдийн жишиг даал­гавраар өөрийгөө шалгаж, шалгалтдаа бэлтгэх боломжтой юм билээ. Эл­сэл­тийн ерөнхий шалгалт өгөх гэж бэлдэж байгаа хүүхэд сэтгэлзүйн маш сайн бэлтгэлтэй байх хэрэгтэй гэнэ. Шалгалтынхаа тухай байнга бодоод өмнө нь айгаад, сандраад байвал амжилт гарахгүй гэдгийг дунд сургуулийн багш нар зөвлөж байна. Тиймээс дунд сургуулийн багш нар төгсөх ангийн сурагчдыг сэтгэл санааных нь хувьд сайн бэлдэж өгөх хэрэгтэй бөгөөд айх, сандрах зүйл байхгүй гэдгийг нь сайн ойлгуулах хэрэгтэй ажээ. Дунд сургуулийн хүүхдүүд чадахгүй байсан ч эхний ажлыг хийчихээд дараагийнхаа даалгавар руу орох гэж цаг алддаг муур зуршилтай юм байна.  Энэ нь багш нарын  сургал­таас болдог гэсэн.  Багш нар хичээл дээр нэг даалгавар өгөөд хийс­ний­хээ хойно дараагийнхаа ажил руу орох ёстой гэсэн шаардлага тавьдаг­тай холбоотой аж. Харин элсэлтийн ерөнхий шалгалтад бүгдийг нь хийх ёстой. Тиймээс хийж чадахгүй байгаа даалгавраа орхиод дараагийнхаа даалгавар луу орох хэрэгтэйг багш нар он­цолж байна.

Э.ХҮРЭЛБААТАР