Author: Э. Хүрэлбаатар

-КОМПАНИЙН ЗАХИРАЛ ЗУРГААН ТУЛ БАРЬСАН БАЙВ-

Гоёмсог цэцэгс битүү ургасан ой хөвч дундуур “Хөвчийн хар” бид хоёр дөрөө харшуулан яв­саар. Гүн ногоон өнгийг эмжин ургасан цэ­цэгс турьхан ишин дээрээ най­­ган ганхана. Тийм гэхийн аргагүй тан­саг үнэр хамар цоргих нь таатай мэдрэмж төрүүлэх ажээ. Өглөө нар ургахтай зэрэгцэн замдаа гарсан болоод тэр үү нарны гол­тойд шовх үзүүртэй ян сарьдаг уулсыг ардаа хийгээд авдаг байна шүү. Унаж яваа хонгор мори­ны ховилтсон зоон дээ­гүүр сувдарсан хөлс бөм­бөрч аяны уртад унаа­ширч байгаа бололтой толгой хаялан алхална. Одоо хоёр өндөр хадан байц бүхий уулын хэцээр давчихвал газрын уруу туушиндуулж өгнө. Гэхдээ модны захаас гарах болоогүй.

Сэлэнгэ аймгийн Мандал, Ерөө, Хүдэр гээд Хэнтийн нурууны баруун
хормой, зүүн талаараа Мөнгөнморьт, Дадал, Бин­дэр зэрэг сумын нут­гаар дамжин үргэлжил­сээр
хойд хилтэй залгаж байгаа энэ л хөвчид Мон­голын ан амьтдын ихэнх бий. Бас онгон
төрхөө хад­галж үлдсэн байгаль бий. Монго­лын цэвэр усны нөөц хүртэл Хэн­тийн нурууны
аль нэг сугаас ундарч байгаа юм. Амьдралынхаа 20 гаруй жилийг энэ хөвчид өнгө­рүүл­сэн
“Хөвчийн хар” буюу Д.Мяг­мар­сү­рэн ах­тай Хан Хэнтийн торгон ногоон хөвч дундуур
явсан нь Монголын ан амьтад устаж үгүй болж байгаа эсэхийг шалгах зорил­го­той.
Бас ийм тан­саг, байгалийн гоо үзэмж бүрэлдэж диваажин бол­сон нууцлаг газар Мон­голд
байдаг гэдгийг хүн бүр мэдэж аваасай хэ­мээх чин хүслийн дор нийслэлээс гарсан билээ.
Монго­лын ан амьтад устаж үгүй болоогүй юм байна. Харин эсрэгээрээ өсч үржиж эхэлжээ.
Таа­ралдсан амьтан болгон үр төлөө дагуулан явж байгаа нь ингэж хэлэхэд хүргэв.

Гэхдээ амьтдын тархац нь ху­миг­­даж, зарим нь Хэнтийн ну­рууны уул ус тэгширсэн их  хээлэнд  идээ­шин, нутаглаж байгаа нь энэ аж. Хэрэв буруу гартнууд Хан Хэнтийн нуруу руу буугаа үүрээд гарах юм бол дэлхийд ховордоод байгаа Мон­го­лын ан амьтад устаж үгүй болоход ойрхон, эгзэгтэй үе дээрээ байна. Үүнд төр засаг анхаарлаа хан­дуу­лахгүй бол сарын 200 мян­ган төгрөгийн цалинтай байгаль хам­гаа­лаг­чид бүгдийг нь даатгаж бо­лох­гүй санагдана.

Энд хүний буруутай үйл ажил­л­а­гаанаас болж 1996 онд их хэм­жээ­ний газар нутгийг хамарсан түймэр гарч байв. Бар чулууны голын хажуугаас эхлээд Бэрхийн даваа, Хонин нугын доод хормойн ногоон ойг цоргисон түймэр үгүй хийж байсан. Тэр түймрийн туурь шатсан модод ёрдойн хоцорчээ. Гэхдээ байгаль өөрийгөө нөхөн сэргээж зулзаган цагаан хус, Бар чулуу, Бэрхийн даваа, Хонин нуга орчимд сэвшээ салхинд туялзан байна. Мөн 2007 онд онцгой байдлын гал сөнөөгч нарын амийг авч одсон түймэр Хэнтийн нурууны ширэнгэн ойн дунд хэсгийг өм цөм болгосон. Эдгээр зүйлс хүний буруутай үйлд­лээс болсон. Хэнтийн нурууны шатсан модыг хуу цэвэрлэх цаг болжээ. Түймэрт автсан газраар хаа сайгүй шатсан мод тааралдах юм. Эдгээр унасан модыг цэвэрлэж нийслэлийн гэр хорооллын айл өрхүүдэд тарааж өгмөөр санагдав. Тэд өвлийн цагт тор модыг 1500 төгрөгөөр худалдан авч нэг л удаа гал түлж байгаа. Тэгвэл Хэнтийн нурууны зүүн доод хормой битүү унасан модоор дүүрэн. Түүнийг нь хэн ч авахгүй байж байна.

Чингээд үд хэвийхийн алдад “Хөвчийн хар” бид хоёр уулнаас буулаа. Ерөө голын эх хар цай шиг хүрэн өнгөтэй, гүүн зэлэндээ номх­роо­гүй, махалчихсан унага шиг их усан мэлмэрэн цовхчих ажээ. Тэр­тээ доор хэдэн жийптэй хүмүүс ирчихсэн голын захад дэгээ шидэн  загас барьж байгаа харагдлаа. “Хөвчийн хар” “Өө алдаг гарууд. Яг одоо хамаг тул шүүрчихсэн сууж байгаа” хэмээн ганцаараа яриад мориндоо ташуур өгөн давхив. Би ч түүний араас давхилаа. Нөгөө загас барьж байгаа хүмүүс бид хоёрыг очиход метр гаруй урттай зургаан тул аргамжчихсан сууж байв. Тэд загас сонир­хог­чид, аж­лаа­лаа тайлах зорил­гоор загас барьж байгаа хэмээн тайлбар тавих аж. Бүр компанийн захирал хэмээн нэрийн хуудсаа хүртэл үзүүллээ. Бид хоёр энд хог тарьж болохгүйг сануулаад “аргам­жаа­тай” байсан зургаан тулыг нь усанд та­ви­у­лаад гэрийн зүг хөдөлсөн юм.

Тэд хэдэн загас бариад, шинэ шөл уугаад хөдлөх зөвшөөрлийг “Хөвчийн хар”-аас авав.  “Хөвчийн хар” холоос зориод ирсэн соёлтой хүмүүсийг шөл уух загас барихыг нь зөвшөөрөхгүй бол болохгүй. Хууль яриад байвал амьдралд нийцэхгүй” гэж тайлбарлав. “Хөв­чийн хар”-ын гэр Хонин нугын дээд хавтгайд бий. Арав гаруй жилийн өмнө барьсан байшин нь  суулт өгөөд хүн амьдрах аргагүй болжээ. Тиймээс хураалттай байсан гэрээ  бариад байгаа аж. Түүний эхнэр Эрдэнэчулуун гэж инээд алдсан хижээл насны эмэгтэй цай хоол болоод л их зочломтгой ажээ. “Ма­най энд хүн амьтан ирэхгүй хэцүү. Хүү бид гурав өвөлд гадны хүний бараа огт харахгүй. Таван сард л сумын төв орно. Намар арван сар гээд хоол хүнсээ бэлдээд эндээ байдаг юм” хэмээн ярих.  “Хөвчийн хар” буюу Д.Мягмарсүрэнгийнх таван хүүхэдтэй. Том хүү нь Гер­маны том эрдэмтний хүргэн болоод явчихсан байна. Түүний дараахь хүү мөн л энд судалгаагаар ирсэн Германд сурдаг монгол охинтой айл гэр болоод Германд амьдар­даг болжээ.  Харин бага хүү М.Хи­шиг­бат Хүмүүнлэгийн их сургуульд сурч байгаа оюутан. Аавыгаа дагаж олон жил хөвч тайгаар явчихсан. Хаана ямар газар байдгийг ан­дах­гүй. “Хөвчийн хар”-ынх зундаа энд ирсэн улсуудад газарчилж мөнгө олдог байна. Харин өвөлдөө бай­галь хамгаалагчийн 200 мянган төгрөгөөр гурил будаагаа худал­даж аваад сумаас хэдэн бор гө­рөөс агнах зөвшөөрөл аваад хүн­сээ хангадаг байна. Тэднийхээс хамгийн ойрхон айл нь 60 кило­метрийн зайтай гэсэн. Буйд газрын буйд амьрал иймэрхүү. Тэд байгаль дэлхийгээ үнэн голоосоо шүтэж хамгаалдаг  юм билээ. Тэр чанар нь ан амьтад хийгээд Хэнтийн нурууны байгалийг хамгаалж бай­даг. Хүн бүр “Хөвчийн хар” буюу Д.Мягмарсүрэнгийнх шиг байгалиа хамгаалах сэтгэлтэй байдаг бол Монгол дэлхий дахинд онгон төр­хөт байгальтайгаараа алдарших байх гэдгийг жолооч ах ярьж явав.

Тэр оройдоо нийслэл рүү хө­дөл­лөө. Ерөө гол савнаасаа халин шуугих ажээ. Тэртээ модоор бүрх­сэн хөхөмдөг уулын орой манан­тан үзэгдэнэ. Нүдний үзүүрт бүр­тэл­зэх уулын цаад ониор давахад л байгалийн диваажин газарт хүрнэ. Тэнд маажиг борхон баавгай уулын энгэрт халиар идэж, бугын их сүрэг наранд биеэ ээн зогсч, хэрэм, булга зэрэг амьтад модноос мод дамжин гүйлдээд сүрлэг ханд­гай шүд хага ташим хүйтэн, тув тунгалаг булаг руу явж, хөвчийн улаан буурал сортой чоно салхи сөрөн яваа. Хан хэнтийн нурууны савдаг “Хөвчийн хар” биднийг “Аян­даа сайн яваарай. Хөвч хангай­даа дахин уулзъя” гэх бэлэгшээлтэй ерөөл тавин үдсэн юм. Гэрийн эзэгтэй араас сүүний дээж өргөж, ууланд унаж явсан ухаа хонгор морь гэдсээ нум болтлоо жав­хаа­тал нь татаж, үзэмж гоо толгойгоо гудайл­ган уяан дээрээ зүүрмэглэх ажээ. Энд бүх зүйлс үзэсгэлэн төгөлдөр.

Э.ХҮРЭЛБААТАР

-ҮХЭЛТЭЙ ТЭМЦЭЛДСЭН ХОЁР ХОНОГ-

Түрүүч нь ¹ 144 (4471), 146 (4473), 147 (4474), 153 (4480), 154
(4481)  дугаарт

Зөөлөн шиврээ бороо хөшиг­лөж, намираад хөвчийн ой чив чимээгүй дүнсийх. Бүлээн борооны дусалд мөлчийтөл норсон сохор номин, модны саарал оготно зэрэг тэр хавиар жирийлгэж байв. Гэр нь усанд автчихаад орох газаргүй сандралдаж байгаа нь гарцаагүй. Тэдгээр амьтан хад бараадаж уснаас амьд гарах гэж байгаа бололтой.

Норсон хувцас бие жиндээж, гал түлэх боломж алга. Агуй шиг хэлбэртэй хадны нөмөрт хэсэг цомцойж суухаас өөр арга бай­сан­гүй. Норсон болжмор нөмөрт хорго­дох шиг л харагдах байсан биз. “Хөвчийн хар” надад цуваа өгөөд өөрөө шалба норчихсон. Хөх хал­зан хэсэг намдаж байгаа болол­той. Намируулан намируулсаар бороо татрав. Хөвчийн хар хувцсаа тайлж, хэсэг мушгиад хажуу талын хаданд өлгөчихөөд цээж нүцгэн сууна. Хүмүүс миний талаар  “”Хөв­чийн хар” гээд үлгэр домог шиг юм ярьдаг шиг байгаа юм. Тэрийг нь зарим хүн их том биетэй, үс ноо­сон­доо баригдсан, ангийн үсэн хувцастай сайн эр гэж төсөөлдөг шиг байгаа юм. Саяхан Ерөө су­манд очтол нутгийнхан “Хөвчийн хар” ирлээ гээд сүйд. Тэгсэн зарим нь намайг харчихаад “Өө ийм жаахан биетэй байсан юм уу” гээд л голонгуй байна лээ” хэмээн бие­нээс нь уур савсчихсан, хөгжилтэй нь аргагүй инээд алдан, үргэлжлэн орох бороог түвэгшээсэн шинж ер алга. Тэрбээр шавилхан биетэй, тос даасан хүрэн бор царай, бул­чин шөрмөс нь зангирсан 50 насны босгыг алхаж яваа өлчир эр. Нүүр­нийх нь үрчлээс болгон туулж өнгөрүүлсэн амьдралыг нь гэрчлэх гүн. Буржгар хар үсэнд нь мөнгөн сор уначихсан тийм л буйд хүн. 

Цагаан гэгээ тасраагүй боло­хоор хоорондоо элдвийг ярьж суулаа. Тэрбээр 2005 оны өвөл ес эхлээд жавар тачигнаж байхад зэрлэг гахай намнах гээд анчид ирчихсэн байж магадгүй хэмээн хөвч рүүгээ гарсан гэнэ. Ямар холбоо барих хэрэгсэл байх биш. Хэрэглэх зүйлсээ жин тан бэлдээд гэргийдээ 20 хоноод ирэх байх гээд гарчээ. Цаашаагаа Минжийн хан­гайн застав, хил хүрээд эргэх төлөвлөгөөтэй гэрээсээ гарчээ. Тэгэхдээ зун, хаврын цагт ууланд явж байсан цавьдар морио унаж, өвлийн цагт ууланд явуулж сур­га­хаар хөвч рүү оржээ. Уулынхаа хэцийг барьж явсаар долоо хоног явсан байна. Өвлийн улиралд өдөр богино байдаг болохоор одод анивчин гялалзсан шөнөөр отог руугаа очихоор явсан байна. Тэгтэл гэнэтхэн  морь нь бусгаад уулын уруу амаа аван давхижээ. Амыг нь тогтоох гэж ноцолдож байхдаа модны бүдүүн мөчирт хэнхдэгээрээ цохиулаад мориноосоо ойчжээ. Мориноос ойчихдоо баруун хө­лийн­хөө өвдгийг гэмтээгээд бууныхаа бөгсөөр хавиргаа цохиж бэртээд эвгүй уначихсан аж. Ин­гээд өвлийн шөнө хань болох хүнгүй ганцаараа явган хоцорчээ.  Хөвчийн жавар хацар исгэн хай­раад салтаагаар татсан цасан дунд ацтай мод сугандаа тулаад мориныхоо араас мацсан байна. Дах, үстэй дээл, эсгий гутал, өмсчихсөн болохоор явахад хүнд байх нь ойлгомжтой. Хулжаад алга болсон морины мөр зурайж байх бөгөөд түүний араас алхжээ. Кило­метр хэртэй яваад бүх бие нь битүү хөлөрчээ. Үстэй дээлээ нэвт хө­лөрч, хамаг чадлаа бартал яваад цасан дээр дээшээ хараад хэвтсэн байна. Түүнд цааш явах хүч чадал үнэндээ байгаагүй учир хэсэг зуур амрах гэж хэвтэж буй нь тэр аж. Хөлийнх нь өвдөг халуу оргин өвдөж, хөлсөө сэвж дахаа тайлах гэхээр хатгаа тусах учир хөлстэйгөө хэвтээд байсан гэнэ.  Хоёр цаг гаруй цасан дээр хэвтээд тэндээ гал түлж хоноглохоор болсон аж. Тэгтэл гэнэт шүдэнз байхгүй гэдгээ мэдсэн байна. Гэрээсээ гарахдаа тамхинаас гарахаар шийдэж огт тамхи аваагүй байжээ. Бүр боодол шүдэнзээ ганзагалаандаа хий­чих­сэн. Тэр нь хулжиж алга болсон моринд нь ганзагалаатай байжээ.

Ингээд хөвч тайга дунд бэр­тэл­тэй хөлтэй, гал түлэх шүдэнзгүй, буунаас өөр ханьгүй явган хүн болж хувирах нь тэр. Цасан дээр удаан хэвтэхээр доороос хайрч эхэлсэн байна. Удаан хэвтээд байвал осгож үхэх аюул ойрхон байгааг сануулах мэт салхи хүчтэй үлээж. Тухайн үед “Чи энэ хөвчийн хүн. Чамаас өөр энэ хөвч тайгыг мэдэх хүн байхгүй. Энд өмнө сайн эрс амьдарч байсан. Тийм болохоор үхэж болохгүй шүү” гэж өөрийгөө зад загнасан юм байх. Өөртэйгөө ярьж хүч ороод уулын нөмөр бараадахаар алхжээ. Араас нь амьтан дагаад байгаа юм шиг мэдрэмж төрж, эргэж харахад юу ч байхгүй хөвчийн ой л харлан үзэгдэх ажээ. Арай гэж Мөнгөлт гэж уулын зүүн дор хадны нөмөр олж тэндээ хоноглохоор болон хэвтэв. Гэвч эсгий гутал нь цасанд удаан явсан болоод ч тэр үү норж бүр сүүлдээ хөлийг нь хайраад мэдээ алдуулах шахуу юм болж. Энэ янзаараа удаан байвал хөлөө хөлдөөх байх хэмээн бодоод гут­лаа тайлж үстэй дээлэндээ ороон дахаа нөмрөөд үүр хаяарахыг хүлээн суужээ. Хамаг бие нь дагжин чичирч хөл нь тэсэхийн аргагүй өвдөж янгинах. Тэр болгоныг шүд зуун тэсээд л байсан гэнэ. Арай гэж үүр цайлгажээ. Баруун хөлийн өвдөг нь үеэрээ битүү хавдаад гишгэхэд тун зовиуртай болсон байж. Тэгэхээр хажууханд байх нарийнхан ацтай модонд гутлын жийрэгээрээ хөлөө битүү ороож байгаад хөлөө хийж зүгээр хөлөө­рөө нөгөө мод руугаа жийжээ. Тэгэхдээ амандаа малгайгаа зуу­сан гэх. Өвдөгний тэр хавиар нужиг­наад л явчихсан юм байна. Өв­дөг­ний үе нь хажуу тийшээ болж мултраагүй ч тулчихсан бололтой гэж өөрийгөө оношлоод мо­рины­хоо мөрийг хайхаар явжээ. Морины араас явж байгаа нь  өвөл явж үзээгүй морь уулынхаа хяраар явж чадахгүй. Газар доошлох тусам цас гүнзгий аль нэг сөхөнд хар хэнхдэгээрээ тулаад зогсчих юм бол бариад авч болно гэж тооцоо­лоод алхжээ. Гол нь ганзагалаатай зүйлсээ олоод авчих юм бол тайга­даа хэд хоносон ч алзахгүй мэнд байна. Тиймээс унаж явсан цавьдар морио олох нь юу юунаас илүү чухал. Өдөржин мориныхоо мөрөөр алхжээ. Нар  тэртээд дүнхийх хөхөмдөг  уулсын баруун сугаар ороод жаргачих гээд хамаг чадлаараа цасан дундуур туучаад л алхжээ. Түүнийг ой хөвчид явга­руул­сан ухаа цавьдар морь энэ жил тарга хүч сайтай байсан учир гүнзгий цасыг ажралгүй явсан байгааг мөрнөөс харж болохоор. Долоо хоног явсан болохоор хөн­гөр­чихсөн ид дээрээ байгаа гэдгийг ч “Хөвчийн хар” мэдэж байжээ. Ингээд бүрэнхий болох үед хөр цасан дунд дахиад нэг шөнийг өнгөрөөх болжээ. Өдөржин явж ядарсан болоод ч тэр үү бүдүүн модны нөмөр бараадаад унтсан байна. Нэг хэсэг нөм унтаад шөнө дундын алдад сэржээ. Хоёр хөл нь мэдээ алдчихсан гишгэж болохгүй. Хамаг бие нь хөшөөд чичирч гар­сан байна. Сүүлдээ өдөржин хоол ундгүй хоосон яваад энэ хүйтэнд осгож доторх дулаанаа алдаж байгаа юм байна хэмээн бодоод дороо дэвхрэхийг хичнээн орол­довч хүч хүрэхгүй, өвчиндөө дийл­дэж  байжээ. Хэсэг хөдөлсөн чинь хөлс нь чийхраад даарахаа больжээ. Тэгтэл энд тэндээс нь чоно улиад эхэлсэн юм байх. Бууных нь савхин дайзанд 20 гаруй сум байсан учир гурван ч удаа тэнгэр рүү буудаж дуу гаргасан гэнэ. Энэ хооронд өөрийн мэдэлгүй шалам­гай хөдөлж байснаа сүүлд анзаар­сан аж. Чоно ч алга болж үүр дөнгөж цайрангуут мориныхоо араас явжээ. Гэмтэл авсан хөл нь өвдөхгүй болсон учир хурдан ал­хаж явсаар өдөр дундын алдад унаж яваа морио харсан байна. Салтаагаар татсан цасанд өдөр­жин яваад ядарсан учир дахаа тайлж орхиод мориныхоо наанаас дөхжээ. Хамаг хүчээ шавхан байж арай гэж очиход цулбуур нь мо­донд ороолцолдоод морь нь зогс­сон  нь түүнийг үхлийн аюулаас аварсан байна. 

Хөвч тайгадаа ингэж үхэлтэй тэмцэлдэж хоёр хоног явсан талаа­раа “Хөвчийн хар” баргийн хүнд яриад байдаггүй гэсэн. Энэ талаар дарга нартаа хавар хэл дуулгаж байсан ч тэгэсхийгээд л өнгөрсөн байна. Үхэлтэй тэмцэлдэж хөр цасан дунд гар хөлөө хайрч явс­наас хойш тамхинд нэвт орсон гэнэ. “Хөвчийн хар” “Эр хүн хаана ч явсан шүдэнз биендээ авч явдаг юм шүү. Шүдэнз хүнийг үхлээс аварч чадна гэдгийг ойлгосон” хэмээн онцолж байсан.

Түүний нэвсийтэл унасан ца­санд дунд хөлөө бэртээчихээд алхаж явсан талаарх яриа бодолд эргэлдэх ажээ. Цаг орой болж унтах цаг болсон учир бид хоёр амрахаар болов. Бороо улам хүч­тэй орж, цахилгаан цахиж тэр хавийг гэрэлтүүлнэ. Цахилгаан цахилж гялсхийх хоромд тэр ха­вийн газар гэрэлд цохиулан тодхон харагдана.  Нэг мэдсэн өглөө болчихжээ.

Тэртээ зүүн уулын зулай дээ­гүүр том улаан наран бүлээн элчээ тусган мандаж байлаа. Бүх зүйлс шив шинэхэн юм шиг санагдав. Тайгын ногоон өнгө улам ч өнгө нэмжээ. Энд тэндгүй хөхөө “гүүг гүүг” хэмээх сэтгэл яруусгасан дуу сонсогдоод “гэр” нь усанд автаад сандралдаж байсан  амьтад аль хэдийн үүр, хөеөгөө засаж янзал­сан бололтой уралдан нүх рүүгээ гүйлдэж харагдана. Энэ тайгад шив шинэхэн өглөө ийн айлчилж ирэв. “Хөвчийн хар” тэвэр дүүрэн гишүү тэвэрчихсэн ирж явна. Энэ хөвчид бид хоёроос өөр хэн ч байхгүй учир “Хуурай мөчир оллоо. Тулгын чулуу бэлдэж байгаарай. Хоол хийж идэхгүй бол ходоод хоорондоо наалдлаа” гэж Д.Мяг­мар­сүрэн ах тэрүүхнээс хашгирна. Би ч тэр даруй тогоо шанагаа бэлдэж тавиад борцоо гаргалаа. Удалгүй хуурай гишүү чад падхийн ноцож, хээрийн цай тогоонд пур пур буцаллаа. Араас нарны бүлээн илч ээгээд нүүрнээс гал халуу оргнуулаад сая нэг юм дулаацлаа. Тухтай гэгч нь хоол, цайгаа идэж дуусчихаад морьдоо эмээллэн хө­дөл­лөө.

Хөх байц хэмээх өндөр уулын оргил дээр гарлаа. Борооны  мөн­гөн дусал өвсөн дээр бөнжийж болоршоод  хязгааргүй гялтганах. Энд тэндгүй амьтдын шүүдэр тууч­сан мөр сүлжилдээд энэ их ойг эзэнтэйг сануулна. Бид хоёрын хажууханд байх модны чөлөөнд сүрэг бор гөрөөс хоножээ. Уг нь өдийд бор гөрөөс ганцаараа явдаг үе. Гэвч  ойн бор  гөрөөс өөр юм. Үргэлж л сүргээрээ явдаг байна. Байгалийн хөгжим мэт хөг аялгуут дууг шувууд хоолой нийлүүлэн “аялж, дуулдаг”  гэлтэй.

Э.ХҮРЭЛБААТАР 

-ТЭР МИНЖИЙН ХАНГАЙН ЗАСТАВТ ГАЗРААР ОЧДОГ ГАНЦ ХҮН НЬ-

Хөвч, тайгад нүүр нялх­руул­сан өтгөн манан буугаад хоножээ. Ойр хавьд юу бай­гаа нь мэдэгдэхгүй битүү суунаглачихсан, ямар ч  салхигүй тогтуухан. Тэрүү­хэн  баруун дор аргамжаатай морины хондлой бүртэлзэн харагдана. Бид хоёр аян­шаад нам унтчихсан байв. Босож  морио эмээллээд тогоо, шанагаа хураагаад авч яваа зүйлсээ ганзагалаад мордлоо. Бороо орохоос өмнө газар хороохгүй бол усан гүзээ болтлоо бороонд норох нь тодорхой. “Хөвчийн хар”  “Энд бороо ороход би дуртай. Нар гараад хамаг зүйлс хатчихаар энд түймэр гэж аюул гарна шүү дээ. За түймэр гарчихвал энэ сайхан хангай бүхэлдээ шатна гэсэн үг. Бороо ороод байгаасай гэж боддог хүн байгаа юм” хэмээн ярих. Би түүний араас явахдаа “Та Цэндийн гацаа гэдэг газарт хүрнэ гэж байсан тэр ямар газар вэ” хэмээн асуулаа. Тэгсэн “Эндээс хол эргээд буцахгүй бол бороо хэдэн өдөр үргэлжлэн орж мэдэх нь. Цэндийн гацаа гэж их сайхан газар бий. Тэндээ их том голтой.  Алд хэрий урт тул загас сүлжилдэн байдаг газар. Ус нь цэнгэг болохоор өнгө өнгийн загас усанд дураа­раа сүлжилдэн байгааг харах боломжтой шүү. Энүүхэн хажууд Илчлэгийн гол урсаад байгаа тэнд бас загас их байдаг. Тул олон. Зундаа голоо өгсөөд ир­чихдэг юм. Хур багатай жил энэ хавиар эргэлдэж байхгүй бол нөгөө том тулнууд чинь ул­даад үхчихдэг” хэмээн ярив. Бид хоёр Илчлэгийн голын хөвөө рүү очихоор зам ха­зайв. Бид хоёрын явж байгаа замаас холгүй юм билээ.

Модон дундуур явах тусам голын шуугих чимээ сон­сог­доно. Битүү манан татсан уулын сугаас модон дундуур урсах өргөн гол мэлмэрэх ажээ. Илчлэг гол энэ жил их үертэй байгаа юм байна. Ус ихтэй болохоор хамаагүй гаталж болохооргүй аж. Энэ гол уулын эхээс доош буусаар Хонгийн гол руу цутгана. Хонгийн гол Ерөө рүү, Ерөөгийн гол Орхон руу Орхон Сэлэнгэ мөрөнтэй нийлээд Байгал нуурт цутгадаг. Хэнтийн нуруунаас эх авсан голууд урссаар Байгал далайн их усыг бүрдүүлэн мэл­тэл­зэнэ. Цэнгэг усанд олон төрлийн загас байдаг юм байна. Нас бие гүйцсэн том тул гол өөд өгсөж байгаа харагдав. Жижиг загаснууд ч гэсэн голын мандал дээр гарч эргэн шумбах торгон агшинг энд ирсэн хүн харах боломжтой ажээ. Найман сарын сүүл­чээр энэ тайга бүхэлдээ жимсний орон болчихдог гэнэ. Газарт хэвтээд харахад л ув улаан улаалзгана, тэ­мээ­ний хорголын чинээ гүзээлзгэ­нэ хөх сувд шиг нэрс гээд л олон жимс бөнжийгөөд урга­чих­сан байдаг байна. Намар орой хуш модыг бага зэрэг доргиоход боргоцой­гоор бороо ордог гэж байгаа. 

УУЛЫН УЛААН ЦЭНД, ХУРАНДАА ИВАН СУСЛОВ ХОЁР ЭНЭ ХӨВЧИД ХАМГИЙН УДААН БАЙСАН

Ийм л баян тансаг бай­гальтай танилцаж яваа. Бас болоогүй ээ “Хөвчийн хар” ахаас элдвийг шалгаасан хэвээрээ. Түүний ярьж байгаа бүхэн сонин хачин ихтэй, амттай чихэр хүлхэж байгаа юм шиг л. Бас огт уйдахааргүй яриаг ой хөвч дундуур явах­даа сонсож явав. Энд ши­лийн сайн эрчүүд олон бай­сан гэсэн хэмээн яриа өдвөл “Би нэг хүнийг л энэ хөвчийн эзэн нь байсан” хэ­мээн бодож явдаг. Тэр хүн бол Хэнтий чигээс гарвалтай Уулын улаан Цэнд гэх сайн эр.  Мин­жийн хангай, Би бид хоёрын очдог Шарлангийн нуруу, Хатанц хавиар байсан юм билээ. Одоо болтол байрлаж байсан отог нь энэ хөвчид байгаа. Бүр модон дээр хүртэл нэг хүн багтахаар отог барьсан байдаг юм. Минжийн хангайн хөвчийн гүнд Цэндийн гацаа гэж өргөн голтой хадат өндөр байцтай ам бий. Түүнийг барих гэсэн олон хүн тэнд хүрээд л буцдаг байсан юм билээ. Хэдэн жил түүний араас Монгол Улсын төр засаг хүч хаяад ч барьж чадаагүй  юм. Энд ан хийгээд арьс үсээ хойш нь хил давуулж худалдаад оронд нь гурил, чихэр гээд зүйлс авдаг байсан нь сүүлд тогтоогдож байлаа. Уулын улаан Цэндийн отогт тухайн үед нүдний гэм байсан зүйлс дүүрэн овоолгоотой байсан байгаа юм. Тэр Оросоос тоом­сог морь худалдаж аваад түүнийгээ шүүгэлдэж дууддаг сургуультай  болгочихсон. Цэндийг яг барьдгийн да­ваан дээр аминд нь олон удаа орж байсан гэсэн. Түү­нийг хамгийн сүүлд ул­саас баахан мөнгө идсэн нутгийнх нь нэг нөхөр олж уулзсан байдаг. Тэр хүн шоронгоос оргоод Уулын улаан Цэндийн араас арав гаруй хоног яваад ядарч туйлдаад байхад нь тоомсог унаж ангийн хувцас өмссөн Цэнд ой хөвчөөс гараад ирсэн байгаа юм. Тэгснээ би таныг арав гаруй хоног дагасан. Та энд удаан тэсч чадахгүй. Тиймээс эргэж очоод ялаа эдлээд гар. Энэ хөвч тайгад явж байгаа бол мориноосоо хол унт. Бас дагуулж яваа нохойгоо үгүй хий. Буудахдаа урагш нь харуулж буудаж байгаарай. Хилтэй ойрхон байгаа гэдгээ мартаж болохгүй гэж хэлчи­хээд яваад өгсөн гэдэг. Олон жил энэ тайгад амьдарч бай­гаад анчид баавгай байна хэмээн андуурч буудаад аминд хүрсэн байдаг.  Фа­шис­тын Германд бууж өгсөн 505 дугаар армийн хориглууд Монголд төмөр зам барих ажил гүйцэтгэж байх үед ху­ран­даа Иван Суслов гэж мэргэн буудагч эр оргож бо­соод Хэнтийн ууланд бүгж, ард олны зүрхийг чичрүүлж байсан гэсэн. “Сахалт Иван” хочит Сусловыг барив­чи­ла­хаар ЗХУ-аас сайтар бэлт­гэгд­сэн чекистийн бүлэг гур­ван ч удаа ирсэн ч ихэнхийг нь энэ тайгад хядсан гэдэг” гээд л ууланд байсан сайн эрсийн талаар яриа дэлгэв.

ХОЙД ХӨРШИЙН АНЧИД ӨВӨЛ ИРЖ АН ХИЙДЭГ ГЭНЭ

Тэр Минжийн хангайн заставт жилд дөрвөн удаа очдог гэж байгаа. Зөвхөн нисдэг тэргээр очдог энэ газарт газраар ирдэг ганц хүн нь “Хөвчийн хар”. Түүний хамгаалах нутаг Минжийн хангайн хилийн шугам дээр очоод дуусдаг гэнэ. Хилийн тагнуулын албаныхан газраа мэдэхгүй хэмээн түүгээр хи­лийн шугам орчимд га­зарч­луулж явдаг юм билээ. Тэр­бээр хойд хилээр нутгаа эр­гэж явахдаа ОХУ-ын анч­дын хэд хэдэн отогтой таарч бай­сан гэнэ. Хилийн цаад талаасаа өндөрлөг биш мод багатай болохоор Оросын анчид өвлийн цагт их цас унах үеэр энэ хөвчид ирж ан хийдэг юм байна. Зундаа гурил, будаа хоол хүнсээ отогтоо бэлтгээд өвөл нь ирнэ. Өвөл ОХУ-ын иргэдийн хилээр орж ирдэг газарт Монголын хил­чид очих ямар ч боломж байх­гүй аж. Үүнийг тэд овжин ашиглаж ан хийдэг бололтой. Хил давж ирсэн ОХУ-ын иргэ­дийн отогт унаж яваа морио тэжээдэг овъёос хүртэл бай­даг гэнэ. Цай, давс архи, гурил, будаа, тамхи гээд нан­дин зүйлс тэдний отгоос гар­даг байна. Хойд хөршийн анчид сүүлийн жилүүдэд тол­гой өвтгөсөн асуудал болжээ. Тэднийг үнэндээ ан хийж байгааг  барих ямар ч боломжгүй гэдгийг “Хөвчийн хар” онцолж байсан. ОХУ-ын иргэд амьтны эд эрхтэн бэлтгэдэг газар хойд хилийн орчим болж таарлаа. Түүний хэлж буйгаар ОХУ-ын иргэд Минжийн хангайн хамаг амьтдыг буудаж байгаа асуудлыг хэд хэдэн удаа дээд албан тушаалтнуудад хэлсэн боловч одоо хүртэл ямар нэг арга хэмжээ авахгүй өдий хүрснийг хэлж байна.

Минжийн хангайн заставт зунд хил зөрчин орж ирдэг нэг хар азарга бий гэнэ. Хил болгон ногоо цухайх үеэр хоёр гурван гүү дагуулаад Монгол Улсын хил рүү орж ирдэг байна. Баригдахгүй хангал амьтан юм байх. Тэнд гүү аваачиж тавин төлийг нь авах санаатай байгаагаа “Хөвчийн хар” буюу Д.Мягмарсүрэн ах хэлсэн. Тэр хар азарга их гоёмсог, хийц сайтай гэдгийг мөн л онцолж байлаа. Ийн элдвийг хөөрөлдөж явахад намирсан зөөлөн бороо шивэрлээ. Бороон дундуур бид хоёр хамаг хувцсаа норгон газар хороосоор. Дундаа ганцхан цувтай болохоор нэг нь бороонд шалба норох нь тодорхой болов. “Хөвчийн хар” надад цуваа өгсөн юм. Тэрбээр бороонд норж байгаагаа мэдэж байгаа юм алга. Хувцаснаас нь борооны ус дуслаад байгааг анзааралгүй явсаар.  Цаг эрт бага үдийн алдад болохоор газар хороохоос өөр аргагүй. Замд бороонд норсон гөрөөс хэд хэдээрээ тааралдсаар. Ийн явсаар цаг дараагийнхаа буудаллах газар ирлээ. Тэнд нэг хоноод өглөө эрт гэртээ дэрвээд хүрчих ажээ. Бороо хэдэн өдөр орвол энэ хавьд явж болохооргүй намагтай болчихдог юм билээ.  Тэнгэр даваа хэмээх газрын агуй шиг хадны нөмөрт буудаллаа. Норсон хувцсаа тайлаад гал түлэх аргагүй болохоор хоол цай хийж идэлгүй унтахаар ярилцав. Бороо орсон хэ­вээ­рээ. Хонин нугад УИХ-ын гишүүдээс эхлээд үе үеийн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч нар энд ирдэг гэнэ. Тэрбээр “Н.Багабанди Ерөнхийлөгч бид хоёр хамт загас барьдаг. Бүр архи дарс хувааж уугаад өдөржин голын захад өнж­сөн. Хамгаалагч нар нь надад уурлаад л байх шиг байдаг юм. Тэрийг би тоохгүй. Хамт архи ууж халамцаад элдэв янзын юм ярина. Цаадах чинь их хээгүй гүдэсхэн эр хүн гэж ойлгодог” гээд ярих. Бас том том компанийн захирлууд гэрийнх нь ойролцоо ирээд загас бариад буцдаг аж.  Битүү балар ой дундах буйд амьдрал амар тайван байх ажээ.

Э.ХҮРЭЛБААТАР

Хатанцийн эх

Манай
“Өдрийн сонин”-ы сэтгүүлч Э.Хүрэлбаатарын
Хэнтийн нуруугаар явсан цуврал сурвалжлагыг нэгтгэн хүргэж
байна.

Монголын хойд хяз­гаар дахь битүү ой тайга руу явах томилолтыг со­ни­ны
редакциас өгөв. Өнгөрсөн сарын 31-ний өглөө
эртлэн нийслэлээс хөдөлсөн юм. Минжийн хангайн тайга,
Шарлан­гын нуруу, Их Хэнтийн уулсын баруун хойд хор­мой, Бага Хэнтийн уулсын
зулай дээгүүр хэд хоног явах гээд Сэлэнгэ айм­гийн Мандал сумын зүүн
хязгаар Хонин нуга руу явлаа. Зорьж очих гэж байгаа айлын гэрийн эзнийг
нутгийн, анчид “Хөвчийн хар” гэдэг. Ха­рин аав,
ээж  нь Д.Мяг­мар­­сүрэн гэдэг нэр хайр­ла­жээ. Гэвч түүнийг
энэ нэ­рээр нь тэр хавийн хү­мүүс барагтай таних­гүй.
“Хөв­чийн хар” гэх нэрээр нь төр засгийн
дарга нар бо­лоод гурван аймгийн до­лоон сумын иргэд тань­даг гэсэн.  20
гаруй жил Ханхэнтийн нурууны их ой, хөвч тай­гыг улсын хил хүртэл
нь энэ хүн хамгаалж байгаа.

“Хөвчийн хар”-ынх Сэлэн­гэ аймгийн Мандал сум буюу Зүүнхараагаас
зуу гаруй ки­лометрийн цаана байх. Эх­нэр хүүгийнхээ хамт амьдар­даг. Хоёр хүү
нь Германд амьдардаг. Охин нь хүний хүн болоод
явчихсан болохоор бага хүү М.Хишигбатын хамт амьдарч байна.
Тавдугаар сарын сүүлч бороо хур эл­бэгтэй байсан учир зам саад ихтэй байх
ажээ, хонин нуга ороход. Энэ зүгт 1980-аад оны үед
Бэрлэгийн шорон байх үед хоригдлуудаар зам тавиулж
байжээ. Давчуу уулын амаар бүдэг бадаг гарсан замаар явах аж.
Ус шалбааг ихтэй болохоор сууж яваа машины дугуй байс­­гээд л хий эргээд
зогсоно.  Ингэж явсаар зорьсон айл­даа очлоо. Анх Хөвчийн хар
гэсэн нэрийг нь сонсоод том биетэй хүн байх нь хэмээн төсөөлж
явсан чинь өөдөөс 50 гаруй насны хүрэн
бор царайтай шавилхан биетэй эр тосч ирж уулзсан нь бодож, төсөөлснөөс
тэс өөр
байв.  Тэрбээр бидэнтэй мэнд мэ­дэлцээд нохой хорьж өгөв.
Тэдний хоёр нохой ойрд ма­шин тэрэгний бараа хараагүй бололтой.
Араа шүдээ арзал­зуулаад дайрах нь сүртэй. Хонин
нуга  Ерөө голын тулах эх чөлөөнд байдаг юм байна. Үүнээс
өөр
тэгш талбайтай газар энэ хавьд байдаггүй юм байна. Эргэн тойрон битүү
модтой уулс ногоорч хараг­даад цэв цэлмэг хөх тэнгэрт шувууд нисч хөхөөний
дон­годох дуу л сонсогдохоос өөр анир үгүй.  

 Гэрийн эзэгтэй цай цүй болох аж. Харин гэрийн эзэн
хоймортоо суучихаад гаан­саар тамхи нэрээд суугаад байх. Бид ч ирсэн зорилгоо
хэллээ. Тэгсэн өөдөөс “Чи тэгээд хэдэн өдөр
мориор ууланд явж чадах юм уу. Баргийн аавын хүүгийн яваад байдаг газар биш. Хөвч
тайга гэдэг чинь хүний хөл хүрээгүй газар их бий. Ууланд мориор
явж  чадна гэвэл одоо гараад морьдоо барилаа” хэмээн тулгаж асуулаа.
Би ч мориор  ууланд явж чадна хэмээн хэлж байгаа юм. Тэгсэн бо­соод гараад
явчихлаа. Гэ­рийнхээ гадаа байгаа адуу­гаа бөөгнүүлж байгаад суран бугуйл шидэж
морьдоо ба­риад хүү нь оосорлоод уяж гарлаа. Одоо ингээд шууд уул руу
мордох юм байх даа хэмээн бодоод хувцас хуна­раа бэлдэх санаатай зогсож байтал
“Өнөөдөр морьдоо барьж хонох гэж байгаа
юм. Гэрт орж цай уу” хэмээн гэ­рийн эзэгтэй хэлэв. Д.Мягмар­сүрэнг
танихгүй хүн бол нэ­лээд ширүүн
этгээд гэж хараг­дахаар юм. Үүнийг ч гэрийн эзэгтэй бидэнд хэлж
байв. Ингээд нэлээн орой боллоо. Маргааш өглөө үүр хаяараа­гүй
байхад хөвч рүү хөдлө­хөөр болж эмээл хазаараа зэхэж
гарлаа. Олом жирэм­нээс эхлээд бүгдийг нь сайтар шалгах ажээ.
Гэрийн эзэгтэй хоол хүнс бэлдэж байгаа бололтой. Дээр үеийн
бри­зентэн цүнхэнд давс, цай жижиг тогоо хийж харагдав. 
Аялагчдад зориулсан мешок хүртэл бэлтгэв.

Энэ үеэр
“Хөвчийн хар” буюу Д.Мягмарсүрэн ахтай
бид танилцаад байгаа. Түү­ний уул гарал нь Дундговь
аймгийнх. Гэхдээ түүний хүү­хэд нас Гандангийн дэнжид өнгөрсөн
аж. Хүүхэд
байхдаа аав, ээжийнхээ чихийг халуу­цуулсан  сүрхий амьтан
бай­сан гэнэ. Говь нутгийн гарал­тай хотын хүүхэд яаж яваад ой хөвчийг
хамгаалдаг бол­сон талаар асуулаа. Тэгсэн “Ах нь энэ их ой тайга дунд
амьдралынхаа 20 гаруй жи­лийг өнгөрөөжээ. Цэл залуу­хан байхдаа анх өвчтэй
эх­нэр, хүүхдүүдээ дагуулаад  Ерөөгийн
халуун рашаан  өвчинг нь анагаах увдистай гэж сонсоод ирж байлаа. Түү­нээс
хойш Ханхэнтий уулын хүн болоод байна. Энэ сай­хан уул ус
тэгширсэн ой хөвч  миний эхнэрийн өвчинг ор мөргүй
эдгээж өгсөн. Хэдэн жаахан хүүхдээ
орхиод бурх­ны орон руу явах гэж байсан хүн чинь одоо надаас бие сайтай
болчихсон байна. Буянтай, сайхан хангай даа” хэмээн ярив. Цаг нэлээд орой
болжээ. Цэв цэлмэг тэнгэрт одод ярайтал түгжээ. Сал­хины үзүүрээс
чийг сэнхийн үнэртэх нь цээж дүүрэн сэрүү­хэн агаар
амьсгалахад таа­тай байв. Улаанбаатарын тэнгэрт тэр бүр эсвэл
бараг харагддаггүй гэрэлт одод гүн цэнхэр тэнгэртээ сувд адил
гялтганах нь юутай сайхан. Маргааш эрт хөдлөх учир амарлаа.

ХУЛГАЙН АНЧДЫГ ХУУРЧ БАРИХ АРГА

03:00 цаг. Үүр хаяарах болоогүй.
Гадаа хав харан­хуй сар баруун тийш хэвий­чихжээ. Морио эмээллээд морд­лоо. Ерөө
голын эх  хоёр хоногийн өмнө орсон бороо­ноос болоод үерлэчихжээ.
Тунарсан их ус шуугиад байв. Их Хэнтийн нуруунаас Шар­луугийн гол, Бага Хэнтийн
нуруунаас Хонгийн гол нийлж Ерөө гол бүрэлддэг юм
байна. Энд Монгол Улсын хоёр дахь Ерөнхийлөгч
Н.Багабанди  Ерөнхийлөгч байхдаа жил бүр
ирж загас барьдаг бай­сан гэнэ. Бүр хамт явж байгаа Мийгаа ахтай
суучихаад архи задалж өдөржин голын эрэг дээр өнждөг
бай­сан гэсэн. Түүнээс хойш уг тохойг Бага­бандийн тохой гэдэг болжээ. Үүр
бүрэн
хаяа­раагүй боло­хоор үерлэсэн голоор гарна гэдэг амаргүй
юм. Д.Мягмар­сүрэн ах  зээрд халзан морио давираад ус руу шууд
орчих­дог юм байна. Араас нь ха­раад зогсоод байлаа. Тэгсэн зээрд морь нь хөл
алдсан уу, гол уруудан урсч гарлаа. 200 гаруй метр гол уруудан ур­саад сая нэг
юм гол гарч байгаа харагд­лаа. Би ч араас нь яваад орлоо. Унаж яваа тэвгэн хө­хөл­тэй
хонгор морь усанд “загас” бололтой. Үер­тэй бай­гаа голыг хөндлөн
зүсээд
гаталчихлаа. Эмээ­лийн хав­тас давсан их устай байв. Ингээд уулын ам өгсөөд
ма­цаад байлаа. Мийгаа ах бид хоёр өмнө хойноо ороод л уул өөд
өгсөхдөө
ам хуу­рай­гүй яваа. Ханхэнтийн ул­сын тусгай хамгаалалттай газрын
байгаль хамгаалаг­чаар ажил­лаад 17 жил болж байгаа гэнэ. 1990 оны үеэс
өдийг
хүртэл
байгаль хамгаа­лаг­чаар ажиллахдаа хүнд хэцүү,
халширмаар үетэй цөөнгүй таарснаа хэлж бай­на.

Тэрбээр 2000 оны эхэн үед хүмүүсийн амьдрал таа­руу буутай хүн
болгон ангийн эд эрхтэн худалддаг болсон цаг үед хууль бус анчидтай үзэж
тардаг байжээ. Хэнтийн нурууны уулаар хууль бус анчидтай ганц хүн
тэмцэнэ гэдэг амаргүй ажил байсан гэнэ. Ой хөвчөөр явахдаа буугаа үргэлж
авч явдаг гэнэ. Тэгээд хууль бус анчдын мө­рөөр мөшгиж яваад дээрээс нь орчихдог
байна. Эзэнгүй тайгад буугаар зэвсэглэсэн анчидтай халз таарсан то­хиолдолд 
ганцаараа ан хийж яваа хэмээн өөрийгөө 
худлаа танилцуулдаг байж. Тэгээд хамт ан хийж, буудах гэж байгаа амьтныг нь үргээж
өгөх
маягаар “найзлаад” авдаг байна. Ийн явсаар ан хийж байгаа нөхдүүдийн
итгэлийг олдог байна. Бас хаана гэр нь байдаг гэдгийг хүртэл мэдэж
аваад дараагийнхаа ажилла­гаанд ордог гэнэ. Дараагийн ажиллагаа гэдэг нь бууг
нь хураах ажил. Анчид отогтоо буудаллаад орой болохоор нь мориныхоо эмээлийг
авах­гүй өөр зүйл хийгээд суугаад байдаг байна.
Анчид буугаа нийлүүлээд босгож тавьчи­хаад морио аргамжиж байхад нь
буунуу­дыг нь шүүрч аваад морин­доо мордоод байгаль хамгаа­лагчийнхаа үнэмлэ­хийг
үзүүл­чихээд
зугтаачих­даг гэнэ. Араас нь яаж ч хөө­сөн морины сайнаар газар нутгаа
мэддэг учир тэднээс бултаж чаддагаа ярив. Ингэж олон хүнийг барьж өгчээ.
Цаг төр
ч өөр
болж хууль чангарч хулгайн ан эрс багасах үеэр модны хулгай ихээр гарах болж,
тэрбээр мөн л олон хоног ой хөвчөөр тэнэж, тэд­нийг хөөж,
үйлдлийг
нь зог­соохын тулд бүх аргаа хэрэг­лэдэг байснаа нуусангүй.
Гэхдээ одоо ч тэмцсээр, ирээ­дүйд үргэлжлүүлсээр
байхы­гаа тэрбээр ярьж явав. Бид­ний яваа энэ салбар уулсыг  уул уурхайн
16 компани ли­ценз эзэмшиж буй нэрээр ухаж эхэлсэн байна. Үүнийг
тухайн үеийн сайд, дарга нарт хэлж, лицензийг нь хү­чингүй
болгосон тухайгаа ярьж явахдаа сэтгэл нь хана­гар байгаа нь илт мэдрэгдэнэ.

УСАНД ОРСОН ХАНДГАЙТАЙ ТААРАЛДАВ

Өглөөний
нар тэртээд ха­рагдах уулсын сэтэрхийгээр тургиж мандлаа. Хөвч
тай­гаар явж байгаа хүн уулын орой дээгүүр
л явдаг юм бай­на. Эндээс л хууль бус анчид явж байгаа мөр олддог
гэнэ. Уулсын сугаар битүү манан татаад хоносон байв.
Шувууд жиргэх сонсогдоод хаа нэгтээ газраас хөхөө донгодох нь нэн таатай. Алд
хэртэй өндөр ургасан хөвдөнд
шүүдэр
унажээ. Гялтганасан усан дусал бөнжийгөөд наранд
гялбах нь болжморын нүд шиг тунгалагхан. Шүүдрийн
дуслаар ямар нэгэн амьтан явсан бололтой мөр зурайх аж. Д.Мягмарсүрэн 
ах харж байснаа амандаа “За нөгөөх чинь ганцаараа усандаа оро­хоор
явж байна. Араас нь очих уу” гэж учир битүүлэг зүйл асуулаа.
Би нөгөөх
чинь гэж юу юм бэ гэж асуутал “Хандгай харах уу гэж байна” гээд өмнө
гараад шогшуул­лаа. Хоёр ч даваа даваад нэг уулын орой дээрээс дуранд­лаа. Тэгж
байснаа “Тэнд усанд орж байна. Тээр доор модны захад” гээд дурангаа өгөв.
Бидний дурандаж бай­гаа уулын зүүн дор модны захад сэрийсэн том
амьтан нүдэнд тусав. Алхаж байгаа нь хүртэл сүрлэг
харагдаж аж. “Ойртож очиж болох уу” хэмээн асуутал “Энэ хөвчид 
үнэр
сонор сэрэмж л үйл­чилдэг. Наад хандгай чинь чи бид хоёрыг уулнаас бууж
амжаагүй байхад үргэчихнэ. Ойроос харах боломж үнэн­дээ
байхгүй”
гээд халгаа­сангүй. Бидний дурандсан амьтан бараан хандгай гэнэ. Эндээс
эхлэн бид хоёр ханд­гай гэдэг амьтны талаар яриа өрнүүллээ.  Монголын үндэс­ний
телевизийн “Аяллын цаг” нэвтрүүлгийг бэлтгэдэг Г.Ба­дамсамбуу
хэдэн жилийн өмнө энд ирж байжээ. Дөрвөн
жил Хэнтий, Хөвсгөлийн нут­гаар яваад хандгайн 
бараа хараагүй юм байх. Тэгээд аргаа барсан байдалтай энд ирж
хандгайн зураг аваад буцжээ. Ер нь сүүлийн үед Хандгайн
тоо толгой эрс ба­гасч байгаа талаар ярив.  Ингэж яваад хэд хэдэн сүрэг
бор гөрөөстэй
тааралдлаа. Энэ зун бороо хур элбэгтэй болохоор зуншлага сайхан,  ногоо ч
эрт ургажээ. Бор гө­рөөс ногоондоо цадаад ма­халчихсан
байгаа харагдана. Бидний бараанаар үргэн хаашаа ч юм сүрэглэн
одох нь гайхалтай үзэмжтэй. Туу­лай, могой зэрэг бол хаа сайгүй
таарах. Харалгүй өн­гөрөх нь ч байсан биз. Тон­шуулын
толгойгоо өвдтөл тонших чимээ, хөхөө
донго­дохтой зэрэгцэн анир гүмийг эвдэх ч цаанаасаа л сэтгэл
яруусгах тунгалагхан, дутуу юмгүй байгаль дэлхий үлдэж
хоцормоор тайван бөгөөд үзэсгэлэнтэй.

-ТЭР ХУУЛЬ БУС АНЧДАД 
ГУРВАН УДАА БУУДУУЛЖЭЭ-

Их үдийн алдад бид шүд хага ташим хүйтэн, тув тун­галаг устай булгийн эхэнд хүрлээ. Булгийн эх нар бараг үздэггүй шигүү ой модны нөмөрт хадан дундаас орги­лон хоржигнон цовхчино.  Өнгө өнгийн цэцэгс тэр хавийг улам ч үзэсгэлэнтэй хараг­дуулж, мориноос бууж хөл тавихаас ч хайран санагдуул­на. Эрээн цэцэгсийн дундаас өнгө өнгийн дэлбээ салхинд хийсэв үү гэтэл сүлжилдэн нисэлдэж, буцан цэцгийн дэл­бээнээ сууцгаах нь эр­вээхэй байв. Аглаг их ойн гүнийг амьд гэдгийг мэд­рүү­лэх эрвээхэй хийгээд элдэв шувуудын дуун, тэднийг энэ л орчинд уях сэрүү татсан тунгалаг усан. Энэ булгаас хөвчийн амьтад л цангаагаа тайлдаг юм байна. Үүнийг гэрчлэх мэт энд тэндгүй амьт­ны мөр зурайх ажээ.  Зурай­тал үлдсэн мөрүүдийг Д.Мяг­марсүрэн ах харж байснаа “За энд чинь юу вэ үнэг, чоно, туулай, гөрөөс, баавгай гээд олон амьтан чи бид хоёрыг ирэхээс өмнөхөн ус уугаад гарчээ. Энүүхэн хойд талын уулын энгэрээр дурандвал бүгдийг нь харж амжих юм биш үү. Одоо энгэрээ бараад­сан байгаа байх” гээд толгой­гоо шавшив.  Тэгснээ энд өвөл ирвэл бүр ч сүртэй юм үзнэ. Харзалсан булгийн сүр жав­хааг барагтай аавын хүү ирж чаддаггүй энэ тайгаас л мэдэрнэ шүү дээ гэв. 

Энд хэсэг зуур амраад цааш явах ёстой. Унаж яваа хонгор морь булгийн хүйтэн уснаас гүд гүд хийн залгилж, Д.Мягмарсүрэн ах бид хоёр ч довон дээр тонгойн хэвтээд уруулаа цорвойлгож байгаад уснаас уулаа. Өдөржин уулын хэц дамжин явсан бо­лоод ч тэр үү ам цангажээ. Үд хэвийх алдад дараагийн буудаллах газраа хүрчихвэл хэмээн ярилцаад цааш хө­дөл­лөө. Нэгэн уулын орой дээр гараад усанд орсон амьтдаа дурандаж гарлаа. Тэгсэн тээр доор модны хаяа­гаар улаан буурал үстэй, цээж томтой дэвхийсэн том чоно сэрийсэн эвэртэй халиун бу­га хөөж яваа харагдлаа. Хөөж яваа чоно идшиндээ хүрч ядаад л байна шүү. Модны чөлөө тойроод л нөгөөх буга зугтах.  Дурангаар тэндэх үйл явдал амьтдын тухай кино үзэж байгаа юм шиг л то­дорхой харагдах аж. Тэгж байснаа мод руу хар эрчээ­рээ давхиад орчихлоо. Бай­га­лийн хууль гэдэг энэ ажээ. “Хөвчийн хар” ахын хэлж буйгаар энүүхэн дор хаданд ангаа шахаж байгаад “үдийн зоог” барих нь тодорхой бол­жээ. Ер нь ой хөвчид байгаль дэлхийн хууль ан амьтанд үйлчилдэг нь жам. Аль эртэй бяртай нь амьд үлдэж, бяд муутай нь бусдын идэш болдог ийм л тайга. Талын чоно хөх саарал байдаг бол ой хөвчийн чоно улаан буу­рал сортой байдаг юм байна. Бас цээж том, сэрвээн дээрээ урт зогдортой сүрлэг амьтан. Ой хөвчийн чоныг ямар ч сайн анчин буудаж үл чаддаг гэнэ. Үнэндээ хүний бараа хараад л зугтаадаг, дов сон­дуулаас эхлээд байгаль нь өөрөө чоныг хамгаалах хэрэг­сэл нь болчихдог учир хөв­чийн улаан буурал чонын тоо толгой төдийлөн буураагүй аж. Тайгын гүн рүү лавших тусам л чоно гэгч амьтантай  таарах нь олшроод байх юм.  Мөн хөвч тайгын үнэг ув улаан өнгөтэй сүүл нь сэг­сийсэн амьтан байх аж. Онги хэмээх уулын бэлд ув улаан үнэгтэй халз таарсан юм. Халз ч гэж дээ тэр бидний замд гэнэт гарч ирсэн шигээ гэнэт алга бол­сон. Үлгэр, домог, анчдын ярьдгаар сүүлээрээ өөрийгөө нэг хааж аваад л хаашаа ч юм одсон. Үнэг зэрэгтэй цөөнгүй таара­хаа Хөвчийн хар ахын ярианаас олонтаа сонссон тул түүний араас нэг их нэхэл бололгүй орхив.

ХӨВЧИЙН ХҮРЭН ЦӨӨРЧ, СИБИРИЙН ЦАГААН ШИЛТ ХАР БААВГАЙ ХИЛ ДАВАН ОЛНООР ИРЖЭЭ

Ингэж явсаар Хатанцын эх гэдэг газар руу очлоо. Эндээс хөвчийн хүрэн баав­гайн нутаг үргэлжилнэ. Баав­гай өдийд халиарт ордог үе нь. Сүүлийн жилүүдэд хөв­чийн хүрэн баавгай олноор устаж үгүй болж байгаа аж. Монгол Улс баавгайг 2002 онд тоолсон байдаг. Тэр тоол­логоор 246 баавгай Ханхэнтийн нуруу, Хөвсгөл аймгийн Хорьдол сарьдагийн нуруунд байна гэх албан ёсны тоо гаргаж байжээ. Гэ­тэл сүүлийн зургаан жилийн дотор 100 гаруй баавгайн эд эрхтэнг хууль бус анчид бус­дад худалдаалах гэж байс­ныг цагдаагийн байгууллага илрүүлээд байгаа. Хамгийн сүүлд гэхэд 273 ширхэг баав­гайн соёо урд хөршийн иргэн хилээр гаргах гэж байгаад баригдсан. Мөн гурван жи­лийн өмнө эхнэр нөхөр хоёр хилээр амьтдын эд эрхтэн гаргах гэж байгаад баригдсан. Тэдэнд 20 гаруй баавгайн эд эрхтэн явж байсан гэдгийг тогтоосон. Мөн өнгөрсөн жил гэхэд “Эмээлт” захын чен­жүүдээс  20 гаруй баавгайн эд эрхтэн гарч ирсэн. Сэлэнгэ аймгийн Хүдэр сумаас урд хөршийн хоёр иргэн баавгай өвчиж буй зураг хэвлэл мэ­дээллийн хэрэгслээр цацаг­дах болсон. Энэ мэтээс үзэ­хэд хөвчийн хүрэн баавгай дуусч байгаа гэхэд болно. Харин газар дээрээ ямар байгааг  Д.Мяг­марсүрэн ахаас асуулаа. Тэгсэн “Би чамд Монголын баавгайн тоо толгой өсч бай­гаа гээд сайхан мэдээ дуулгах уу” гэв. “Хөв­чийн хар”-ын хэлж буйгаар сүүлийн хоёр жил хойд хөршийн Сибирт хэд хэдэн удаа томоохон түймэр дэгдсэн байдаг. Үүнээс үүдэн хамаг зэрлэг амьтад нь Мин­жийн хангайн хилээр Мон­голд ороод ирчихсэн гэнэ. Тэр тусмаа Сибирийн цагаан шилт хар баавгай тайга хөв­чид олноор үзэгдэх болжээ. Бүр хоорондоо эвцэлд ороод Монголын хүрэн эвшнээс хоёр бамбарууш гарахад нэг нь хүрэн нөгөөх нь цагаан шил­тэй хар бамбарууш гарч бай­гаатай “Хөвчийн хар” хэд хэдэн удаа таарчээ. Түүний хэлж буйгаар Монголын хү­рэн баавгайн зан араншин дөлгөөн байдаг бол Сиби­рийн хүрэн баавгай их догшин араншинтай гэнэ. Баавгай өвөлжин ичээд хавар гарах­даа шоргоолжинд ордог. Ойн улаан шоргоолжоор арав гаруй хоног хооллоод дараа нь халиарт ордог гэнэ. Үүнийхээ дараа амьтан ба­рьж иддэг байна. Баавгай идшээ олж идэхдээ хөөж байгаа амьтныхаа араас нэгэн жигдээр уйгагүй хөөдөг байна. Нөгөө амьтан нь уул өөд хөөгдөж байгаад сүүлдээ бахардан баавгайн идэш болдог юм байх. Сүүлийн жилүүдэд баавгайг ичээнд нь байхад буудаж эд эрхтнийг авдаг болсон талаар ч ярьж байна лээ. Ийн ярилцаж яваад Хатанцын эхийн ба­руун үзүүрийн хадан цохион дээр  хүрэн баавгайтай саа­хал­тын дайны таарлаа. Морины тургих чимээ, хүний бараанаар өнөөх чинь мод руу яйвганатал гүйлээ. Бид ч араас нь хэсэг хөөж үзэв. Ой модонд гүйцэгдэхгүй алга болох аж. Холоос харахад удаан болхи хөдөлгөөнтэй харагдах боловч хурдтай амь­тан аж. Бидний эхний таарсан баавгай тоо толгой нь цөөрөөд байгаа Монголын хөвчийн хүрэн баавгай байв. Мөн уулын анчид сүүлийн жилүүдэд баавгайг ичээнд нь “нудрах” нь ихэсчээ. Энэ та­лаарх мэдээллийг дараа дэл­гэрэнгүйгээр хүргэх болно. Ой хөвчийн тайга  гэдэг өөрийгөө бүхэлд нь хамгаалж байдаг бололтой. Хэнтийн нуруунд өдгөө хүртэл хүссэн хүн очиж чадахгүй байгаа нэг шалтгаан нь урин дулааны улиралд ялаа шумуул явж болохоор­гүй их, бас намагтай байдаг учир морьтой, явганы алин ч хүрч чадалгүй замаасаа буц­даг гэнэ. Өвлийн улиралд энд цас ёстой үүлтэйгээ буучих­даг гэнэ. Цавцайсан цагаан цас хүний хэнхдэгээр тат­маар байдаг. Уулын оройгоор исгэрэх салхи нь  цасаа цохи­чихсон байдаг боловч хүн явж болохооргүй салхитай. Ха­вар, намрын улиралд торлог өвсийг нь гаталж чадах юм бол морьтой яваад байх боломжтой гэнэ.   

Нар уулын цаагуур хүү­шилж, уулын хөх шүүдэр буух үед  хонох газраа очлоо. Модон дунд уулын нөмөр газарт устай газар байх ажээ. Мориноосоо буугаад тэр хавиар хуурай модны мөчир түүж эхэллээ. Унтах газар хэдэн талаасаа нөмөртэй тэгш газар. Хоол цайгаа хийх гэж байгаа болохоор бид хоёр хоёр тийшээ модонд явсан юм. Удалгүй тэвэр дүү­рэн хуурай мөчир түүж ирэн жижиглээд гал түллээ. Хээ­рийн бор цай тогоон дотор даргитал буцлаад л гэрээсээ авч гарсан борцоо мөлгөр чулуугаар салбайтал нь нү­дэж гарлаа, “Хөвчийн хар” буюу Д.Мягмарсүрэн ах. Ийн хоол, цайгаа идэж уучихаад морьдоо аргамжаад амар­лаа. Бид хоёр энэ хугацаанд ам хуурайгүй яриад л байгаа.
 
“ТОЛГОЙ ДЭЭГҮҮР СУМ СҮНГЭНЭЭД Л БАЙСАН“

Тэрбээр “Би гурван удаа буудуулаад амьд гарсан хүн. Энэ уул хангай намайг хам­гаалж байдаг шиг байна лээ. Энэ балар ойд хэн нэгэн намайг алчихсан байхад хэн ч цогцсыг минь олохгүй шүү дээ. Тийм л хүнд нөхцөлд ажиллаж амьдарч байна” хэмээн ярив. Эндээс бид хоё­рын ярианы сэдэв буудуул­сан талаар хөвөрлөө. Хоёу­лаа тэнгэр ширтэж хэвтчихээд л яриагаа өрнүүллээ. Хөв­чийн харыг дуурайгаад би бас нэг өвч амандаа зуучихсан хэвтээ. “2000 оны зун судал­гааны оюутнууд дагуулаад уул руу гарсан юм. Би нөгөө­дүүлийн судалгаа хийж бай­гааг ажиглахын зэрэгцээ зам­чилж, бас зарим газраа эргэж байгаа санаатай. Тэгсэн су­далгааны хоёр дахь өдрийн орой нар арай жаргаагүй байхад гэнэт л буун дуу тас хийгээд л хэдэн талаас буу­даад эхэллээ. Миний тоо­цоолж байгаагаар дөрвөн хүн зэрэг буудаад байгаа юм. Нөгөө оюутнуудаа элэг дөр­вөөр мөлхүүлээд хадны цаа­гуур оруулаад өөдөөс нь гал нээлээ. Толгой дээгүүр л сум шун хийгээд байгаа юм. Бондгор чулууны ард байсан тулдаа амьд  гарсан. Миний өмнө байгаа чулууг хэд ч оносон юм бүү мэд. Хадан дунд байгаа оюутнууд “Хүн алчихлаа ш дээ” гээд орилол­доод байгаа. Намайг хөдөл­гөөнгүй нугдайгаад хэвтээд байхаар буудуулаад үхчих­сэн гэж бодсон байгаа юм. Нөгөө буудаад байгаа нөх­дүүд намайг буудчихлаа гэж бодсон уу,  сум нь дууссан юм уу модон дундуур морио унаад зугтаачихдаг юм бай­на. Миний шар хөдлөөд араас нь хоёр морио унаад гарсан. Тэр үед би энэ  хөв­чийн хүн. Эх нутагтаа муу­сайн хулгайч нарт буудуулах юм уу гэж бодогдоод шөнө­жин мөрөөр нь хөөгөөд өглөө гэгээ орох үед зам товчлон тоссон. Дээд талаас нь буу­дахад бэлэн зогсож байсан. Гэвч би тэдэн шиг алуурчин биш болохоор яаж ч чадал­гүй явуулсан. Би зулай дээ­рээс нь буудах боломж бай­сан. Гэвч тэгэлгүй зүгээр явуулсан. Ингэж ууланд анх удаа багахан дайн хийж үз­лээ. Тэр үед хулгайн анчдыг барьдаг ганц байгаль хамгаа­лагч нь би байсан. Сүүлд хэдэн жилийн дараа Мөнгөн­морьтод явж байгаад над руу буудаж байсан залуутай таар­сан. Түүний ахыг би ан хийж байхад нь барьж цаг­даад өгсөнд өс санаж намайг буудсан юм билээ” хэмээн ярив.

МОНГОЛ ХҮН ХЯТАД РУУ ХАРЖ УНТАХГҮЙ ГЭСЭН ҮЗЭЛ АМИЙГ НЬ АВАРЧЭЭ

Дараа нь мөн л Биологийн хүрээлэнгийн эрдэмтэнтэй 2002 ууланд долоо хоног судалгаанд нь газарчилжээ. Тэгээд нэлээд газрын уруу газар майхнаа бариад амар­сан байна. Хойшоогоо их уруу газар таарсан гэнэ. Хамт яваа  Биологийн хүрээлэн­гийн эрдэмтэн “Хоёулаа ураг­шаа харж унтах уу. Яаж ийм уруу унтах юм” гэжээ. Тэгээд урагшаа харж унтах гэж байснаа гэнэт л хойшоо харж унтмаар санагдаад хамт яваа хүндээ “Хэзээ Монгол хүн урагшаа харж унтаж байлаа. Үхсэн хойноо ч Хятад руу харж унтахгүй” хэмээн зө­рүүд­лээд хойшоо газрын уруу харж унтжээ. Тэгсэн өглөө үүр хаяарч байтал буун дуу тас хийгээд л явчих­сан байна. Өндийгөөд харсан хөлийнх нь доогуурхан, майх­ныг  нь бууны сум нэвт гарсан байжээ. Хоёулаа сандралдан хойд хэсгээрээ майхнаа хутгаар зүсч гарч зугтаасан байна. Хойшоо модонд ойрхон байсан учир мөлхөж явсаар аюулгүй газар очжээ. Буун дуу хэсэг дуугарч бай­гаад намжсан байна. Буудсан хүмүүсийн барааг ха­рахад мөн л хууль бус анчид байсан аж. Эргээд майхан дээрээ очиход буудсан этгээдүүд урагшаа толгойгоо харуулж унтсан байна хэмээн тоо­цоолж буудсан нь тодорхой байжээ. Өмсч явсан гутлын түрийг нь гурван удаа нэвт буудаж майхныг зургаан удаа цоо буудсан байжээ. Ингэж үхлээс хоёр удаа аврагдаж байсан байна. Гурав дахь нь 2005 онд гэнэ. Ганцаараа эргүүл хийгээд явж байтал хаанаас ч юм гэнэт буудсан байна. Гэхдээ оноогүй гэнэ. Тэрбээр ийнхүү гурвантаа буудуулсан ч, заримд нь ба­раг шүршүүлсэн тухайгаа ярингаа нэг нүдээ анин, нө­гөөхөөрөө шанага долоон одыг гярхай гэгч нь харж бай­гаа бололтой. Тэгснээ оддыг харах бүрт өөр байдаг юм. Байрандаа байгаад л байдаг хэрнээ харах бүрт хараад баймаар өөр гээд түрүүлгээ харав. Хөвчийн шөнийн бай­галийн хөг аялгуу цаанаа л анир гүм, нууцлаг.

Хөвчийн хар “Чи бид хоё­рын хажууханд, арав гаруй километрийн цаана  2008 онд Онцгой байдлын гал сөнөөгч­дийн МИ-8 онгоц осолдсон газар байгаа. Би осол болсон газрыг хамгийн анх олж бай­лаа. Энэ талаар маргааш ярья” гээд буцаж тэнгэр өөдөө ширтэн хэвтлээ. Түү­ний хө­дөлгөөн бүр амьдтын хөлийн чимээ хийгээд хол ойрыг сонордох мэт санаг­дана.

-Бидний үгэнд орсон бол хайран сайхан залуус
энэ тайгад амиа алдахгүй байсан даа-

Нар мандах болоогүй дөнгөж үүрийн цэгээн туяа
тусч байхад “Хөвчийн хар” сэрсэн юм. Бид хоёрын унтсан газраас холгүйхэн
аргамжсан морьд тургилаад  төө ургасан
нялх ногоон өвсийг шир шир хийн зулгаан идээшлэх аж. Уулсын цээжээр  битүү бүгээн манан буугаад хоножээ. Үүр
хаяарч байгаа болоод ч тэр үү уулын шувууд эцэж цуцахаа мэдэхгүй жиргэн шулганана. Хаашаа л харна гүн ногоон өнгө тунарсан
модот уулс дүнхийгээд, тэртээ манан татсан өндөр уулнаас хөхөө шувууны “гүүг
гүүг” хэмээн донгодох дуу сонсогдоно. Өнөөдөр уулын хэцээр явсаар Шарлангийн эх
рүү очоод эргэх юм. Шарлангийн эх гэх газар амьтдын диваажин нутаг гэсэн. Тэнд
буга, бор гөрөөс харайлдаж, уулын энгэрээр нь баавгай маажиганан гүйлдээд
дэлхийд тоо толгой  нь нэн ховордоод
байгаа хөх шаазгай шагширсан тийм нугад очихоор зорьсон юм. Нарны битүүд газар
дөхөхөөр өглөөнийхөө цайг уучихаад мордлоо. Мийгаа ах бид хоёр ар араасаа
цувран уулын хэц өөд мацаж яваа. Хангай газрын морь унаад гарсан бол өдийд хөх
мах нь чичрээд нэг ч даваа давалгүй зогсчих байсан биз.  Харин уулын морь өөр юм. Хавар эрт ногоо
идээд махалчихсан морь ямар ч амьсгаадалгүй явж байгаа нь энэ ууланд үрээ
байхаасаа “зүтгэсэн” болохыг илтгэх мэт.
Д.Мягмарсүрэн ахаас таныг  яагаад
“Хөвчийн хар” гэж дууддаг болсон талаар асуулаа. Тэрбээр уулыг цуурайттал инээснээ “Би энэ уулын хүн шүү дээ” гэв.
Тэгснээ төд удалгүй “Хулгайн анчид л өгсөн нэр шиг байгаа юм. Хотоос ирсэн хийгээд
нутгийн зарим хүн тэгж дуудахад эхэндээ эвгүй, дургүй хүрдэг байсан. Сүүлдээ ойр хавийн хүмүүс мэддэг болчихсон. Одоо Мягмарсүрэн гэвэл таних хүн бараг байхгүй. Хөвчийн хар гэвэл энэ хавийнхан
андахгүй” гэв. Бид хоёрт ярилгүй үлдээсэн зүйл бий. Тэр нь 2008 оны зургаан
сард ууланд гарсан түймрийг унтраахаар явж байгаад онгоцтойгоо осолдсон Онцгой
байдлын гал сөнөөгчдийн тухай.

“Ми–8“ онгоцны
ослыг хүний цусны үнэрээр
олсон гэнэ

“Хөвчийн
хар”  энэ талаар ингэж ярив. “2008 оны
зургаан сард миний хариуцаж байсан ойд битүү түймэр ассан. Тэр зун бороо
ороогүй хуурайшилт ихтэй байсан болохоор ууланд явж байсан хэн нэгний тавьсан
галаас болж хайран сайхан залуус амиа алдсан юм. Би гал тавьсан хүмүүсийг хууль
бус анчид гэж боддог. Тэд бугын цусан эвэр, засаа, чивэнд явж байсан хүмүүс
гэдэг нь гарцаагүй. Тэд л ууланд гарч, асаасан галаа унтраалгүй явсан нь
тодорхой. Нэг өглөө сэрсэн чинь түймэр битүү дэгдсэн байсан. Сумын Онцгой байдлын алба хаагчидтай ууланд газарчилж явлаа. Хоёр өдөр гал унтраах
гэж ноцолдоод барахгүй бүгд ядарсан амьтад. 
Түймрийн өөдөөс сөргүүлж гал тавиад арай гэж намдаагаад сөргүүлсэн галаа
цааш алдахгүйн тулд унтрааж байгаа юм. Түймэр дүрэлзэж байгаа ойгоос далавч зэрэг нь шатаж байгаа шувууд нисэж, шатаагүй газарт гал тавиад хүндхэн байсан.
Ингээд ойд гарсан түймрийг цучилд оруулаад энэ талаараа Онцгой байдлын ерөнхий
газарт станцаар  мэдэгдсэн. Тэгтэл өөдөөс
онгоц нисгэх гэж байгаа гэсэн. Бид онгоц нисгэх
шаардлагагүй галаа бүрэн унтраасан гэсэн боловч гал сөнөөгчдийг нисгэчихсэн байсан. Онцгой байдлын ерөнхий газартай холбогдчихоод
Ерөөгийн халуун рашаан орох гэж байтал тэнгэр муухайраад битүү манан татчихсан.
Тэгээд намирсан зөөлөн бороо шивэрч эхэлсэн. 
Тэр шөнөдөө ойд гарсан түймрийг унтраагаад хоносон. Тэгтэл маргааш өглөө
нь Онцгой байдлын ерөнхий газраас станцаар холбогдоод онцгоц очсон уу гэж
асуудаг юм байна. Бид ч ирээгүй гэдгийг хэлээд холбоо тасарсан. Төд удалгүй
дахин холбогдоод уулнаас бууж, Зүүнхараа
дээр хүрээд ир гэж үүрэгдэж байгаа юм. Зүүнхараа дээр маргааш орой нь яваад
очтол бөөн хэрэг мандчихсан Онцгой байдлын аврагчдын яваа онгоц ор сураггүй алга болчихсон байсан.
Эрлийн багийн дарга нар Сэлэнгэ аймгийн Хүдэр сум, Минжийн хангай руу онгоц
нисгээд байгаа юм. Тэгэхээр нь яасан гэж тийшээ шувт явдаг юм бэ, наагуур хай. Гал гарсан тэр хавиар хай гэхээр
эрлийн багыг удирдаж байсан дарга Ерөө суманд аргал түүж явсан эмгэний дээгүүр
ниссэн байна гэсэн мэдээлэл ирсэн гээд тэр хавиар хайгаад байгаа. Үүнээс болж
цаг алдсан байхгүй юу. Бид маргааш нь орой нь Хонин нуга гарч замдаа хоноод нөгөөдөр нь ууландаа очсон. Өөрийнхөө
арав гаруй морийг унуулаад газраар хайж эхэлсэн. Нөгөө хүмүүс ууланд явж
чадахгүй болохоор нь чи бид хоёрын
хонодог уулын баруун хэцийг бариад явж байтал нэг сонин үнэр үнэртэх шиг
болсон. Ойд хөвчид явж байхдаа тийм үнэр огт үнэртэж байгаагүй содон үнэр
байхаар нь тэр зүг рүү явсан. Тэгсэн осол болсон газар дээр яваад орж байгаа
юм. Хүний цус тэгж эвгүй содон үнэр гаргадаг юм билээ. Ойртож очоод дурандлаа.
Амьд хүмүүс байгаа харагдсан. Мөн шүхэр дэлгэчихээд шүхэр доороо ослоос болж
амиа алдсан гал сөнөөгчдийг
эгнүүлээд тавьчихсан байсан. Нэг тэдэн дээр яваад очдог юм билүү гэж бодогдсноо
газраар явж байгаа хүмүүс осолдсон онгоцыг олбол түрүүлж очиж болохгүй. Нисдэг
тэрэг дуудах хэрэгтэй гэж хэлснийг санаад эргээд морио унаад чавхадчихсан.
Сандарсан амьтан хурдан л хэл дуулгах юм сан гэж бодогдоод морио эцтэл нь
давхисан байна лээ. Тэгээд анх би  ослын
газрыг олж, хэл дуулгасан. Нисдэг тэрэгтэй хамт ослын газар очиж байгаа юм. Хүн
харах аргагүйгээр гал сөнөөгчид нар амиа
алдсан байсан, хайран залуус. Битүү өтгөн
мананд төөрөөд онгоцныхоо элгээр хад мөргөчихсөн байсан. Онгоцын сэнс их бөх
байдаг юм билээ. Бүдүүн модыг
унахдаа хяргачихсан байсан. Бидний үгэнд
орж тэднийг нааш нь нисгээгүй бол осол болохгүй байсан” хэмээн ярьж явтал унаж
яваа морь гэнэтхэн давхийн үргээд бусгадаг байгаа. Золтой л уначихсангүй. Морь
юунаас болж үргэв гэсэн бидний хажуугаар зургаан торой дагуулсан бүл зэрлэг
гахай өнгөрсөн байжээ. Ар араасаа цуварчихаад дуугаран шогших аж.  Бодон нь жигтэйхэн том биетэй голийсон амьтан
сүргийн сүүлд явахыг олж харлаа. Намар болж 
өвсний сөл тасраад ирэхийн цагт чихчихсэн гахай шиг л биеэ дааж чадахгүй
болтлоо таргалаад бөндийсөн өөх болох нь тодорхой.

“Онцгой байдлын ерөнхий газрынхан 30 мянган төгрөгөөр шагнасан”

Ингээд “Ми-8” нисдэг
тэрэгний ослын талаар яриагаа өрнүүллээ. Таныг анх очиход ямаршуухан байдалтай
байсан бэ. “Би анх ослын газрыг олоод дараа нь 
эрлийн багийнханд мэдэгдээд явган явж байсан эмч нарын эм тариаг морин
дээрээ ганзагалсан. Бусад мориндоо Онцгой байдлын ерөнхий газрын багаж хэрэгсэл
бүгдийг нь ачиж явсан. Нэг моринд зуу гаруй килограмм ачаа ачсан байсан. Тэгээд хэсэг хүнтэй морио унаад ослын газар руу явлаа. Биднийг очиход нүд хальтрам дүр зураг угтсан. Ослоос амьд үлдсэн Цогоо гээд залуу баруун
гар нь онгоцны сэгэнд даруулчихсан амиа алдсан хүмүүс дунд хэвтэж байгаа юм.
Хажууд нь амьд үлдсэн хүмүүс гаргаж авах гээд ноцолдсон бололтой модоор хөшсөн
байсан. Бас Сүхбаатар, Ганжигүүр, Гавъяат нисгэгч Сугар, Бадамжунай нарын нүүр
ам бүхэлдээ цус болоод хатчихсан. Хөдөлж ч чадахгүй бидний бараанаар хашгираад
л байсан. Эр хүний нулимс хатуу
гэдэг дээ. Үхлээс аврагдсан тэд биднийг хараад бүгд уйлцгаасан. Эрлийн багийн
бид хэд ч уйлаад л. Нэг талийгаач залуугийн бөгс цээж дундуураа хуваагдчихсан, түрүүлгээ хараад өвс зулгаасан чигтээ өөд
болсон байсан. Түүнийг хараад үнэхээр
өр эмтэрсэн, одоо ч нүдэнд харагдаад байдаг юм.  

Амьд үлдсэн залуус ам нь цангаад хэцүүхэн
байдалтай байсан. Шар шөвгөр уулын тэр хавиар ус байхгүй ян сарьдаг уултай.
Таван цаг гаруй усанд явж байж халуун рашаан дээр очно. Эмч нарын авч явсан
өвчтөнд хийдэг дуслыг уулгасан. Бас өвдөлт намдаах байх гээд тэр дор нь спирт
өгөөд онгоцонд суулгасан даа. Монгол хүний тэр тусмаа эр хүний тэсвэр
тэвчээрийг тэр ослоос харсан. Бөгсөн бие нь мэдээгүй болоод босч чадахгүй
мөртлөө өвс зулгаан явсаар байгаад осол болсон газраас зуу гаруй метр яваад
хоол хийж идсэн байгаа юм. Бүр цээжин дээрээ махны мод тавьж байгаад
хэвтээгээрээ хөшиглөөд хоол хийж идсэн байсан. Үнэхээр нуруу нугас тархиндаа
хүнд гэмтэл авсан байсан. Аргагүй шүү дээ. Онгоц тэгж осолдсон байгаа юм чинь
дотор нь сууж явсан хүмүүс яаж тэсэх юм бэ.

Тэрбээр “Ах нь
иргэний үүргээ л гүйцэтгэсэн. Гэхдээ энэ хөвч тайгыг мэддэг тулдаа осол
гарснаас дөрөв хоногийн дараа орой
болж байхад ослын газар очсон юм. Хийж бүтээсэн гавъяа байхгүй ч гэсэн иргэн
Д.Мягмарсүрэн анх ослын газрыг олж бидэнд тус боллоо гэх үг тухайн үеийн дарга
нарын нэгнийх нь ч амнаас унаагүй. Өөрсдөө олсон юм шиг л ярьж
байсан. Түүнд гомдолтой явдаг. Миний энэ зүтгэлийг Хил хамгаалах ерөнхий
газраас үнэлж “Хилийн төлөө” медаль өгсөн шүү. Ослын дараа Онцгой байдлынхан 30
мянган төгрөгөөр шагнасан даа” хэмээн ярьж
явсаар зорьж очсон Шарлангийн нуруундаа
хүрэв.

Их
үдийн алдад очиход халиун бугын сүрэг модны чөлөөнд идээшилж байгаа харагдана.
Бугын зоо сортоод, дэрийсэн эвэртэй буга, нарийхан
шилбэтэй шөмбөгөр хошуутай согоо амар тайван. Сүргийн захад залуухан, богино эвэртэй хоёр буга мөргөлдөж, холгүйхэн
бор туулай дээр дээр үсрэн хаашаа ч юм бэ дэгдэх.  Энд зөвхөн уулын амьтад л оршин байдаг газар аж. Туулай, шилүүс, үнэг, чоно, баавгай, хандгай, бор
гөрөөс гээд хөвчийн ойд байдаг амьтан болгон энд бий. Шарлангийн өндөр хэц
дээрээс ан амьтдыг дурандахад алган
дээр тавьсан юм шиг л тодхон.
Тэрүүхэн дор уул сугаас булга урсан байгаа нь нарны гэрэлд мөнгөн утас
гялтганан байгаа шиг  үзэгдэнэ. Байгалийн
диваажин гэдэг энэ буюу.

Үргэлжлэл бий  

 

   

 

 

 

Монголын хойд хяз­гаар дахь битүү ой тайга руу явах томилолтыг
со­ни­ны редакциас өгөв. Өнгөрсөн сарын 31-ний өглөө эртлэн нийслэлээс хөдөлсөн
юм. Минжийн хангайн тайга, Шарлан­гын нуруу, Их Хэнтийн уулсын баруун хойд хор­мой,
Бага Хэнтийн уулсын зулай дээгүүр хэд хоног явах гээд Сэлэнгэ айм­гийн Мандал сумын
зүүн хязгаар Хонин нуга руу явлаа. Зорьж очих гэж байгаа айлын гэрийн эзнийг нутгийн,
анчид “Хөвчийн хар” гэдэг. Ха­рин аав, ээж 
нь Д.Мяг­мар­­сүрэн гэдэг нэр хайр­ла­жээ. Гэвч түүнийг энэ нэ­рээр нь тэр
хавийн хү­мүүс барагтай таних­гүй. “Хөв­чийн хар” гэх нэрээр нь төр засгийн дарга
нар бо­лоод гурван аймгийн до­лоон сумын иргэд тань­даг гэсэн.  20 гаруй жил Ханхэнтийн нурууны их ой, хөвч тай­гыг
улсын хил хүртэл нь энэ хүн хамгаалж байгаа.

“Хөвчийн
хар”-ынх Сэлэн­гэ аймгийн Мандал сум буюу Зүүнхараагаас зуу гаруй ки­лометрийн цаана байх. Эх­нэр хүүгийнхээ хамт амьдар­даг. Хоёр хүү нь Германд амьдардаг. Охин нь хүний хүн болоод явчихсан болохоор бага хүү М.Хишигбатын хамт амьдарч байна. Тавдугаар сарын сүүлч бороо хур эл­бэгтэй байсан учир зам саад ихтэй байх ажээ, хонин нуга ороход. Энэ зүгт 1980-аад оны үед Бэрлэгийн шорон байх үед хоригдлуудаар зам тавиулж байжээ. Давчуу уулын амаар бүдэг бадаг гарсан замаар явах аж. Ус шалбааг ихтэй болохоор сууж яваа машины дугуй байс­­гээд л хий эргээд зогсоно.  Ингэж явсаар зорьсон айл­даа очлоо. Анх Хөвчийн хар гэсэн нэрийг нь сонсоод том биетэй хүн байх нь хэмээн төсөөлж явсан чинь өөдөөс 50 гаруй насны хүрэн бор царайтай шавилхан биетэй эр тосч ирж уулзсан нь бодож, төсөөлснөөс тэс өөр байв.  Тэрбээр бидэнтэй мэнд мэ­дэлцээд нохой хорьж өгөв. Тэдний хоёр нохой ойрд ма­шин тэрэгний бараа хараагүй бололтой. Араа шүдээ арзал­зуулаад дайрах нь сүртэй. Хонин нуга  Ерөө голын тулах эх чөлөөнд байдаг юм байна. Үүнээс өөр тэгш талбайтай газар энэ хавьд байдаггүй юм байна. Эргэн тойрон битүү модтой уулс ногоорч хараг­даад цэв цэлмэг хөх тэнгэрт шувууд нисч хөхөөний дон­годох дуу л сонсогдохоос өөр анир үгүй.  

 Гэрийн эзэгтэй цай цүй болох аж. Харин гэрийн эзэн хоймортоо суучихаад гаан­саар тамхи нэрээд суугаад байх. Бид ч ирсэн зорилгоо хэллээ. Тэгсэн өөдөөс “Чи тэгээд хэдэн өдөр мориор ууланд явж чадах юм уу. Баргийн аавын хүүгийн яваад байдаг газар биш. Хөвч тайга гэдэг чинь хүний хөл хүрээгүй газар их бий. Ууланд мориор явж  чадна гэвэл одоо гараад морьдоо барилаа” хэмээн тулгаж асуулаа. Би ч мориор  ууланд явж чадна хэмээн хэлж байгаа юм. Тэгсэн бо­соод гараад явчихлаа. Гэ­рийнхээ гадаа байгаа адуу­гаа бөөгнүүлж байгаад суран бугуйл шидэж морьдоо ба­риад хүү нь оосорлоод уяж гарлаа. Одоо ингээд шууд уул руу мордох юм байх даа хэмээн бодоод хувцас хуна­раа бэлдэх санаатай зогсож байтал “Өнөөдөр морьдоо барьж хонох гэж байгаа юм. Гэрт орж цай уу” хэмээн гэ­рийн эзэгтэй хэлэв. Д.Мягмар­сүрэнг танихгүй хүн бол нэ­лээд ширүүн этгээд гэж хараг­дахаар юм. Үүнийг ч гэрийн эзэгтэй бидэнд хэлж байв. Ингээд нэлээн орой боллоо. Маргааш өглөө үүр хаяараа­гүй байхад хөвч рүү хөдлө­хөөр болж эмээл хазаараа зэхэж гарлаа. Олом жирэм­нээс эхлээд бүгдийг нь сайтар шалгах ажээ. Гэрийн эзэгтэй хоол хүнс бэлдэж байгаа бололтой. Дээр үеийн бри­зентэн цүнхэнд давс, цай жижиг тогоо хийж харагдав.  Аялагчдад зориулсан мешок хүртэл бэлтгэв.

Энэ үеэр “Хөвчийн хар” буюу Д.Мягмарсүрэн ахтай бид танилцаад байгаа. Түү­ний уул гарал нь Дундговь аймгийнх. Гэхдээ түүний хүү­хэд нас Гандангийн дэнжид өнгөрсөн аж. Хүүхэд байхдаа аав, ээжийнхээ чихийг халуу­цуулсан  сүрхий амьтан бай­сан гэнэ. Говь нутгийн гарал­тай хотын хүүхэд яаж яваад ой хөвчийг хамгаалдаг бол­сон талаар асуулаа. Тэгсэн “Ах нь энэ их ой тайга дунд амьдралынхаа 20 гаруй жи­лийг өнгөрөөжээ. Цэл залуу­хан байхдаа анх өвчтэй эх­нэр, хүүхдүүдээ дагуулаад  Ерөөгийн халуун рашаан  өвчинг нь анагаах увдистай гэж сонсоод ирж байлаа. Түү­нээс хойш Ханхэнтий уулын хүн болоод байна. Энэ сай­хан уул ус тэгширсэн ой хөвч  миний эхнэрийн өвчинг ор мөргүй эдгээж өгсөн. Хэдэн жаахан хүүхдээ орхиод бурх­ны орон руу явах гэж байсан хүн чинь одоо надаас бие сайтай болчихсон байна. Буянтай, сайхан хангай даа” хэмээн ярив. Цаг нэлээд орой болжээ. Цэв цэлмэг тэнгэрт одод ярайтал түгжээ. Сал­хины үзүүрээс чийг сэнхийн үнэртэх нь цээж дүүрэн сэрүү­хэн агаар амьсгалахад таа­тай байв. Улаанбаатарын тэнгэрт тэр бүр эсвэл бараг харагддаггүй гэрэлт одод гүн цэнхэр тэнгэртээ сувд адил гялтганах нь юутай сайхан. Маргааш эрт хөдлөх учир амарлаа.

ХУЛГАЙН АНЧДЫГ ХУУРЧ БАРИХ АРГА

03:00 цаг. Үүр хаяарах болоогүй. Гадаа хав харан­хуй сар баруун тийш хэвий­чихжээ. Морио эмээллээд морд­лоо. Ерөө голын эх  хоёр хоногийн өмнө орсон бороо­ноос болоод үерлэчихжээ. Тунарсан их ус шуугиад байв. Их Хэнтийн нуруунаас Шар­луугийн гол, Бага Хэнтийн нуруунаас Хонгийн гол нийлж Ерөө гол бүрэлддэг юм байна. Энд Монгол Улсын хоёр дахь Ерөнхийлөгч Н.Багабанди  Ерөнхийлөгч байхдаа жил бүр ирж загас барьдаг бай­сан гэнэ. Бүр хамт явж байгаа Мийгаа ахтай суучихаад архи задалж өдөржин голын эрэг дээр өнждөг бай­сан гэсэн. Түүнээс хойш уг тохойг Бага­бандийн тохой гэдэг болжээ. Үүр бүрэн хаяа­раагүй боло­хоор үерлэсэн голоор гарна гэдэг амаргүй юм. Д.Мягмар­сүрэн ах  зээрд халзан морио давираад ус руу шууд орчих­дог юм байна. Араас нь ха­раад зогсоод байлаа. Тэгсэн зээрд морь нь хөл алдсан уу, гол уруудан урсч гарлаа. 200 гаруй метр гол уруудан ур­саад сая нэг юм гол гарч байгаа харагд­лаа. Би ч араас нь яваад орлоо. Унаж яваа тэвгэн хө­хөл­тэй хонгор морь усанд “загас” бололтой. Үер­тэй бай­гаа голыг хөндлөн зүсээд гаталчихлаа. Эмээ­лийн хав­тас давсан их устай байв. Ингээд уулын ам өгсөөд ма­цаад байлаа. Мийгаа ах бид хоёр өмнө хойноо ороод л уул өөд өгсөхдөө ам хуу­рай­гүй яваа. Ханхэнтийн ул­сын тусгай хамгаалалттай газрын байгаль хамгаалаг­чаар ажил­лаад 17 жил болж байгаа гэнэ. 1990 оны үеэс өдийг хүртэл байгаль хамгаа­лаг­чаар ажиллахдаа хүнд хэцүү, халширмаар үетэй цөөнгүй таарснаа хэлж бай­на.

Тэрбээр 2000 оны эхэн үед хүмүүсийн амьдрал таа­руу буутай хүн болгон ангийн эд эрхтэн худалддаг болсон цаг үед хууль бус анчидтай үзэж тардаг байжээ. Хэнтийн нурууны уулаар хууль бус анчидтай ганц хүн тэмцэнэ гэдэг амаргүй ажил байсан гэнэ. Ой хөвчөөр явахдаа буугаа үргэлж авч явдаг гэнэ. Тэгээд хууль бус анчдын мө­рөөр мөшгиж яваад дээрээс нь орчихдог байна. Эзэнгүй тайгад буугаар зэвсэглэсэн анчидтай халз таарсан то­хиолдолд  ганцаараа ан хийж яваа хэмээн өөрийгөө  худлаа танилцуулдаг байж. Тэгээд хамт ан хийж, буудах гэж байгаа амьтныг нь үргээж өгөх маягаар “найзлаад” авдаг байна. Ийн явсаар ан хийж байгаа нөхдүүдийн итгэлийг олдог байна. Бас хаана гэр нь байдаг гэдгийг хүртэл мэдэж аваад дараагийнхаа ажилла­гаанд ордог гэнэ. Дараагийн ажиллагаа гэдэг нь бууг нь хураах ажил. Анчид отогтоо буудаллаад орой болохоор нь мориныхоо эмээлийг авах­гүй өөр зүйл хийгээд суугаад байдаг байна. Анчид буугаа нийлүүлээд босгож тавьчи­хаад морио аргамжиж байхад нь буунуу­дыг нь шүүрч аваад морин­доо мордоод байгаль хамгаа­лагчийнхаа үнэмлэ­хийг үзүүл­чихээд зугтаачих­даг гэнэ. Араас нь яаж ч хөө­сөн морины сайнаар газар нутгаа мэддэг учир тэднээс бултаж чаддагаа ярив. Ингэж олон хүнийг барьж өгчээ. Цаг төр ч өөр болж хууль чангарч хулгайн ан эрс багасах үеэр модны хулгай ихээр гарах болж, тэрбээр мөн л олон хоног ой хөвчөөр тэнэж, тэд­нийг хөөж, үйлдлийг нь зог­соохын тулд бүх аргаа хэрэг­лэдэг байснаа нуусангүй. Гэхдээ одоо ч тэмцсээр, ирээ­дүйд үргэлжлүүлсээр байхы­гаа тэрбээр ярьж явав. Бид­ний яваа энэ салбар уулсыг  уул уурхайн 16 компани ли­ценз эзэмшиж буй нэрээр ухаж эхэлсэн байна. Үүнийг тухайн үеийн сайд, дарга нарт хэлж, лицензийг нь хү­чингүй болгосон тухайгаа ярьж явахдаа сэтгэл нь хана­гар байгаа нь илт мэдрэгдэнэ.

УСАНД ОРСОН ХАНДГАЙТАЙ ТААРАЛДАВ

Өглөөний нар тэртээд ха­рагдах уулсын сэтэрхийгээр тургиж мандлаа. Хөвч тай­гаар явж байгаа хүн уулын орой дээгүүр л явдаг юм бай­на. Эндээс л хууль бус анчид явж байгаа мөр олддог гэнэ. Уулсын сугаар битүү манан татаад хоносон байв. Шувууд жиргэх сонсогдоод хаа нэгтээ газраас хөхөө донгодох нь нэн таатай. Алд хэртэй өндөр ургасан хөвдөнд шүүдэр унажээ. Гялтганасан усан дусал бөнжийгөөд наранд гялбах нь болжморын нүд шиг тунгалагхан. Шүүдрийн дуслаар ямар нэгэн амьтан явсан бололтой мөр зурайх аж. Д.Мягмарсүрэн  ах харж байснаа амандаа “За нөгөөх чинь ганцаараа усандаа оро­хоор явж байна. Араас нь очих уу” гэж учир битүүлэг зүйл асуулаа. Би нөгөөх чинь гэж юу юм бэ гэж асуутал “Хандгай харах уу гэж байна” гээд өмнө гараад шогшуул­лаа. Хоёр ч даваа даваад нэг уулын орой дээрээс дуранд­лаа. Тэгж байснаа “Тэнд усанд орж байна. Тээр доор модны захад” гээд дурангаа өгөв. Бидний дурандаж бай­гаа уулын зүүн дор модны захад сэрийсэн том амьтан нүдэнд тусав. Алхаж байгаа нь хүртэл сүрлэг харагдаж аж. “Ойртож очиж болох уу” хэмээн асуутал “Энэ хөвчид  үнэр сонор сэрэмж л үйл­чилдэг. Наад хандгай чинь чи бид хоёрыг уулнаас бууж амжаагүй байхад үргэчихнэ. Ойроос харах боломж үнэн­дээ байхгүй” гээд халгаа­сангүй. Бидний дурандсан амьтан бараан хандгай гэнэ. Эндээс эхлэн бид хоёр ханд­гай гэдэг амьтны талаар яриа өрнүүллээ.  Монголын үндэс­ний телевизийн “Аяллын цаг” нэвтрүүлгийг бэлтгэдэг Г.Ба­дамсамбуу хэдэн жилийн өмнө энд ирж байжээ. Дөрвөн жил Хэнтий, Хөвсгөлийн нут­гаар яваад хандгайн  бараа хараагүй юм байх. Тэгээд аргаа барсан байдалтай энд ирж хандгайн зураг аваад буцжээ. Ер нь сүүлийн үед Хандгайн тоо толгой эрс ба­гасч байгаа талаар ярив.  Ингэж яваад хэд хэдэн сүрэг бор гөрөөстэй тааралдлаа. Энэ зун бороо хур элбэгтэй болохоор зуншлага сайхан,  ногоо ч эрт ургажээ. Бор гө­рөөс ногоондоо цадаад ма­халчихсан байгаа харагдана. Бидний бараанаар үргэн хаашаа ч юм сүрэглэн одох нь гайхалтай үзэмжтэй. Туу­лай, могой зэрэг бол хаа сайгүй таарах. Харалгүй өн­гөрөх нь ч байсан биз. Тон­шуулын толгойгоо өвдтөл тонших чимээ, хөхөө донго­дохтой зэрэгцэн анир гүмийг эвдэх ч цаанаасаа л сэтгэл яруусгах тунгалагхан, дутуу юмгүй байгаль дэлхий үлдэж хоцормоор тайван бөгөөд үзэсгэлэнтэй.

Э.ХҮРЭЛБААТАР

Модны үнэ өнгөрсөн долоо хоногоос эхлэн нэмэгдээд байгаа юм бай­на. Метр куб банзны үнэ 15-23 мянган төг­рө­гөөр өсчээ. Энэ шалт­гаан нь ба­рилгын ажил эхэлж, мод­ны хэрэгцээ эрс нэ­мэгд­сэнтэй хол­боо­той гэнэ. Уг нь бол Байгаль орчин, ногоон хөгж­лийн яам, Мэргэж­лийн хянал­тын ерөнхий газрын удирд­лагууд “Мод­­ны үнэ нэмэг­дэхгүй. Хулгайн мод нийс­лэл рүү оруулж ирэх явдал ч байх­гүй болно. Учир нь энэ жил ойгоос 1.5 сая шоо метр мод бэлтгэхээр бол­сон. Өмнөх жилүү­дэд ердөө 750 мян­ган шоо метр мод бэлтгэх зөвшөө­рөл өгдөг бай­сан” хэмээн онцолж байсан юм.

 Модны үнэ хэрхэн нэмэгдсэнийг  “Цайз” мод­ны зах дээр очиж сур­вал­жиллаа. Бидний
эхний орсон газар бол “Ойн бүргэд” гэх том хаягтай хашаа байв. Энд тэндгүй л хөрөө
раамны мод зүсэх дуу сон­сог­дох аж. Хэн болох нь таниг­дахгүй болтлоо модны үртэс
бол­­сон залуус шалмаг гэгч нь мод зүсч харагд­сан. Тэдний хажууд нь хэсэг хүмүүс
түлээний мод хө­рөөдөж, хагалаад шуудайлах аж.

Шавар шавхай болсон замаар мод ачсан машинууд сүлжилдэн давхина. Цааш явж байтал нүүрээ хар алчуураар битүү ороосон эмэг­тэй хүрч ирээд “Мод авах уу. Хямд­хан өгч байна шүү” хэмээв. Түүнээс ямар учраас модны үнэ гэнэт нэмэг­дэх болсон талаар асуухад “Барил­гын ажил эхэлж, хүмүүс мод худал­дан авч бай­гаагаас шалтгаалж модны үнэ нэмэгдэж байна. Мөн энэ жил цөөхөн хэдэн компани модны зөвшөөрөл авч мод худал­даалж буй бусад компаниудад нийлүүлдэг болсонтой холбоотой” хэмээн ярив.

Модны үнэ хэр нэмэгдсэн та­лаар тусгайлан хүснэгт гарган харуулж байна.  Энэ жил хэрэг­лээний модыг нийслэлийн ойр орчмоос бэлтгэхгүй байх шийд­вэрийг Байгаль орчин ногоон хөгжлийн яамнаас гаргажээ. Төв аймгийн Жаргалант, Батсүмбэр, Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын наад хэсэг, Улиастайн эцэс зэрэг газруудаас мод  бэлтгэхгүй байгаа юм байна. Ихэвчлэн Сэлэнгэ айм­гийн Мандал, Ерөө сум, Төв айм­гийн Мөнгөнморьт сумаас хэрэг­лээ­ний мод бэлтгэх зөв­шөөрөл олгожээ.

Модны үнэ нэмэгдэж байгаатай холбогдуулан хөрөө раамчид, мод хагалагчид ч гэсэн өдрийнхөө орлогыг нэмчихсэн гэдгийг тус газарт ажиллаж байгаа залуус хэлж байна лээ. Уг нь нэг куб банзыг гурван мянган төгрөгөөр хөрөөддөг байсан бол өнгөрсөн сараас эхлэн таван мянган төгрөгөөр хөрөөдөж байгаа гэнэ. Харин мод хагалагч нар шуудай модыг 100 төгрө¬өөр хагалж байгаа юм билээ. Өмнө нь 70 төгрөгөөр хагалж, шуудайлдаг байж.

Тус газарт өдрийн цагт  том машинаар бараг мод буухгүй юм билээ. Ихэвчлэн Портер маркийн машин болон бүхээгтэй машинаар модоо зөөж ирэн буулгаж байгаа харагдсан. Бүхээгтэй машинтай ирж буй модыг тэр хавиар явж байсан залуус бөөнөөрөө очоод л хураалттай мод руу яралзтал нь зөөчих юм. Тэднээс ямар учраас модыг ингэж яаруу хурдан зөөж байгаа талаар асуухад бүгд л “Эзэн нь гуйсан юм аа. Бидэнд энэ маши­наар ирсэн модыг буулгаад, зөөж өгвөл гурав гурван мянган төгрөг өгнө гэсэн. Иймхэн модыг зөөж, хураахад юу байх вэ” гэцгээж бай­лаа. Мөн тэдгээр залуус нэг машин мод бэлтгэх зөвшөөрлөөр гур­ван машин мод оруулж ирж байгаа талаар ярьж байв. Барилгын компа­ниуд шургааг мод тулгууртаа ашиг­ла­хаар худалдан авч байлаа. Уг нь барилгын тулгуурт нарийн шургааг мод ашиглахгүй байх тогтоол шийд­вэр гарсан юм. Гэвч барилгын компаниуд “Цайз” зах дээрээс тулгуур мод худалдан авсаар бай­гаа гэнэ. Тэдний хэлж буйгаар барилгын давхрын бетон цут­гал­тын тулгуур хийх төмөр өндөр үнэтэй байдаг аж. Ширхэг нь 25 мянган төгрөгийн  үнэтэй. Иймд барилгын компаниуд мөнгөө хэмнэх үүднээс цөөн хэдэн тулгуур төмөр худалдаж аваад хүний нү­дэнд ил хэсэгт тулгуурт ашиглаад дотор хэсэгт нь шургааг мод ашиг­лаж байгаа гэсэн. Ийм шалт­гаа­наар “Цайз” модны зах дээр хам­гийн гүйлгээ ихтэй мод  нь шургааг  байсан юм. Нэг ширхэг шургаагийг арван мянган төгрөгөөр худал­даалж байна.

Э.ХҮРЭЛБААТАР

Говь-Алтай аймгийн Хөхморьт суманд эхээс төрөөд удаагүй 17 бэлтрэгийг үүрнээс нь суйлж, хөнөөсөн.  Эх сурвалжийн хэлж буйгаар тус сумын багийн Засаг дарга тэргүүтэй хэсэг хүн энэ сарын 15-нд “Чоно” арга хэмжээ зохион байгуулсан бололтой. Дээрх арга хэмжээний үеэр гурван чонын үүрнээс  17 бэлтрэг суйлсан байна. Тэд суйлсан бэлтрэгнүүдийг үүрнийх нь хажууханд аваачиж газар савж, нугасыг нь тасалж хороожээ. Шалтгаан нь сүүлийн үед чоно нутгийн малчдын хот руу дайрах нь элбэгшиж, хоттой хониноос нь “зоог” барьдаг болсонтой холбоотой гэнэ. Эхээс төрөөд удаагүй байсан нялх амьтдын аминд хүрсэн гол шалтгаан нь энэ бололтой.

Хөхморьт сумын багийн Засаг дарга Баянмөнх, Дамдинбазар, Магнайбаяр нар Хэцүү эрэг гэх газраас тав, Завхан гол багийн малчин М.Магнай мөн тав, Сангийн Далай багийн малчин А.Дандар долоон бэлтрэг суйлжээ. Тэдний хууль зөрчсөн энэхүү үйлдлийг нутгийн иргэд ихэд сайшаан “Ашгүй хэдэн хөсрий чононоос салгаж өгөх юм шиг байна. Намар отолт хийж байгаад хэдэн чоно унагачихвал өдөржин хонины захад хэвтэхгүй амар болох нь” хэмээн ярьж байгаа гэнэ. Бэлтрэг үүрнээс нь суйлж, аминд нь хүрсэн дээрх нэр бүхий хүмүүс нутгийн иргэдэд “Энэ хавийн чоно одоо байхгүй болсон. Ихэнхийг нь бид үргээчихсэн. Үүрээ хөндүүлсэн чоно шөнөдөө эргэлдэж магадгүй шүү. Болгоомжтой, сонор сэрэмж­тэй хоноорой” хэмээн ярьж явсан гэнэ. Хамар амнаас нь цус гоож­оод үхчихсэн чонын бэлтрэгийг машиндаа хийчихсэн явж байсан гэх яриа Хөхморьт сумын иргэдийн дунд ид яригдаж байна. Засаг дарга Баянмөнх багийнхаа малчдыг чононоос “аврах”-ын тулд хавар бэлтрэгийг нь устгах, намар, өвлийн цагт чоно устгаж, үргээх ажлыг гардан зохион байгуула­хаар эртнээс төлөвлөжээ. Энэ талаар Говь-Алтай аймгийн Хөхморьт сумын нэгэн иргэнтэй утсаар хол­бог­дож цөөн асуултад хариулт ав­лаа.

–Танай нутагт 17 бэлтрэгийг үүр­нээс нь суйлж, хөнөөсөн хэрэг гарчээ. Энэ талаар танд сонссон зүйл байна уу?

-Нүдээ ч нээж амжаагүй байсан нялх амьтдыг их хэрцгийгээр хөнөөсөн байгаа юм. Юу гэсэн үг вэ, монголчууд чинь нялх амьтны аминд зэрлэгээр халдах нь битгий хэл сүүдрээ тусгахаас ч эмээж, эхээс нь салгалгүй орхидог. Өвөө минь, аав минь би өөрөө олон жил ан гөрөө хийсэн. Гэхдээ амьтны нялх үр төл рүү буу шагайж байсангүй. Гэтэл багийнхаа Засаг дарга нь иргэдтэйгээ нийлээд нялх амьтдын аминд хүрсэн байгаа юм. Настайчуудад сонсгомооргүй зүйл боллоо.

–Хот руу орох нь ихэсч, хүн, мал руу ноцоод чоно дийлдэхээ байсан гэсэн яриа бас байна. Нутгийн хүний хувьд өнгөрсөн хавар хангай хэр догшин байсан бэ?

-Зөвхөн одоо ингээд байгаа юм биш. Өмнө нь ч хотонд ордог л байсан. Тэглээ гээд устгаад, суйлаад, алаад байдаггүй л байсан шүү дээ. Одоо хүмүүс хэтэрхий сүржигнэдэг болжээ. Үүний хажуугаар хулгайн ан цэцэглэх нэг шалтаг болж байгаа юм. Чонын тоо харин ч эрс цөөрөөд байна. Үлдсэн цөөхнийг нь энэ мэтээр хядаад байвал байгалийн тэнцвэрт байдал алдагдах гээд асуудал их л гарах байх.

–Ер нь чонын авд хүмүүс хэр явдаг юм бол. Ийм тохиолдол танайд өмнө нь хэр гарч байсан бэ?

-Өмнө нь хэд хэд гарч байсан. Гэхдээ энэ удаагийнх шиг нялхаар нь савж алсан гэж дуулдаагүй гэв.

Чонын бэлтрэг суйлж,  хөнөө­сөн иргэдийн талаарх мэдээлэл сумын цагдаад хүрсэн ч өчигдрийг хүртэл ямар нэгэн арга хэмжээ аваагүй байгаа талаар нутгийн иргэд ярьж байв. Харин биднийг холбогдож хэргийн талаар тодруу­лах үед аймгийн Цагдаагийн газ­рын дарга дээрх хэргийг шалгах үүрэг өгсөн гэх мэдээлэл ирсэн юм. Тэднийг Эрүүгийн хуулийн 203.1-ийг зөрчсөн хэмээн шалгаж эхэлжээ. Үүнд “Улсын тусгай хамгаалалттай газар нутагт болон хориотой үед, хориг­ло­сон арга, зэвсэг, хэрэгслээр ан амьтан агнасан, барьсны улмаас үлэмж хэмжээний хохирол учир­сан, ховор ан амьтанг зохих зөв­шөөрөл­гүйгээр агнасан, барьсан, тэжээж гаршуул­сан, тэдгээрийн түүхий эдийн зүйлийг хадгалсан, худалдсан, худалдан авсан, тээ­вэр­лэсэн бол хөдөлмөрийн хөлс­ний доод хэмжээг тавин нэгээс нэг зуун тавь дахин нэмэг­дүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр тор­гох, гурваас дээш зургаан сар хүртэл хугацаагаар баривчлах, эсхүл гурван жил хүртэл хугацаагаар хорих ял шийтгэнэ” гэж заажээ. Мөн 203.2-т “Энэ хэргийн улмаас их буюу онц их хэмжээний хохирол учирсан, нэн ховор ан амьтан агнасан, барьсан бол хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг нэг зуун тавин нэгээс хоёр зуун тавь дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох, эсхүл гурваас дээш таван жил хүртэл хугацаагаар хорих ял шийтгэнэ” гэжээ.

Өнгөрсөн жил батлагдсан ан амьтны тухай хуульд нэг чоныг 60 мянган төгрөгөөр үнэлсэн байдаг юм байна. Харин үр төл буюу бэлтрэгийг 102 мянган төгрөгөөр эдийн засгийн үнэлгээг нь гаргасан байдаг аж. Гэхдээ дээрх ан амьтны тухай хуулиар шийтгүүлж буй гэмт этгээдүүдийн ихэнх нь торны цаана суулгүй тэнсэн харгалзах ялаар шийтгүүлдэг билээ. 

Хөхморьт сумын малчид он гарсаар албан бус тоогоор зуу гаруй малаа чононд идүүлсэн тухай яриа байгаа аж. Тус сумын иргэн Мөнгөншагай гэх залуугийн Сүхбаатар аймгаас дөрвөн сая төгрөгөөр худалдаж авсан хүрэн үрээг боохой хүртчихсэн юм байх. Бас Н.Гомбожав гэх хүний 26 хонийг сүргээс нь тасдаж гэдсийг нь хүү татсан гэнэ. Хөхморьт сумын малчдын ихэнх нь хонио хашилгүй хонодог байна.  Мөн өдөр хариулах хүнгүй орхиж байгаагаас үүдэн ихэнх нь чононд хонио өгч байгаа гэдгийг эх сурвалж онцолж байсан юм.

2012 оны арванхоёрдугаар сард Говь-Алтай аймгийн Засаг даргын Тамгын газар, “Алтайн хөгжил ХХI зуун”, “Алтайн эрин” сан хамтарч 273 чоно авлаж,  аймгийнхаа төв талбай дээр цус нь гоожиж, хөлдсөн чоноор “үзэсгэлэн” гаргаж байсан билээ. Харин энэ удаад 17 бэлтрэгээр “туг тахилаа”. Монголчууд нялх амьтныг хөнөөхийг цээрлэдэг ард түмэн. Төрөөд удаагүй нялх бэлтрэгүүдийг савж алсан Засаг даргын үйлдлийг буруутгах хүн олон байна.

Э.ХҮРЭЛБААТАР

-ОЮУТНУУДАД ИЙМ
ӨРГӨН СОНГОЛТ БАЙГАА НЬ МОНГОЛ УЛС ЯМАР ГАЙХАМШИГТАЙГ ХАРУУЛЖ БУЙ ЮМ-

МУИС-ийн Эдийн зас­гийн сургуулийн дө­рөв­дүгээр курсийн оюу­тан Г.Батхишиг энэ жил сур­гуулиа төгсөж байгаа. Тэрбээр хонхны баяртаа зориулж хоёр сая төгрөг аав ээжээсээ аваад хувц­саа бэлдэхээр явж байх­тай нь таарсан юм. Брэн­дийн хувцас л өмсөх гэнэ. Түүний хамгийн түрүүнд сонгох хув­цас костюм. Эхлээд хо­рооллын дэл­гүүрүүдээр орлоо. Кос­тюмын дун­даж үнэ 150 мянган төг­рөг. Хамгийн үнэтэй нь 250 төгрөг. Энэ хав­рын шинэ загвар ирээд бай­гааг худалдагч танилцуу­лах ажээ. Хоёр оноотой товч нь бу­сад  костюмаас өөр, гоё­лынх. Мөн тайл­тай нарийн загварын, эн­гэр­тээ гоёлын оёдолтой юм байх. Завсрын хар саарал өнгөтэй учир ямар ч өнгийн цамцан дээр тохиромжтой гэх. Г.Бат­хишиг өмсөж хэсэг эргэл­дэж, толь­дож байснаа ээждээ “Хан­бүргэдэй” бэ­лэн хувцасны дэлгүүр явахгүй бол хэтэрхий хямд­хан юм байна” хэ­мээв. Бид ч түүнийг да­гаад “Хан­бүр­гэдэй” бэлэн хувцасны дэлгүүр рүү явцгаалаа.

  1.5 САЯ ТӨГРӨГ Ч БАГАДНА ГЭВ

Ажил хэрэгч, завгүй атлаа дэгжин хэв маягийг эрхэмлэгч хэн бүхний төгс сонголт бай­саар ирсэн Luisa Spagnoli, Cerruti1881, Civas брэндүү­дийн эрэгтэй гоёлын костюм “Ханбүргэдэй” дэлгүүрийн лангуун дээр худалдаалаг­даж байв. Luisa Spagnoli,
Cerruti1881, Civas брэндүү­дийн эрэгтэй  гоёлын костюмын үнэ 450 мянгаас 1.2 сая төгрөгийн үнэтэй. Худал­дагчийн хэлж буйгаар брэнд мэддэг хүний нүдэнд шууд тусах эд аж. Бас эдэлгээ сай­тай. Монголын цаг агаарын нөхцөлд таарсан, шороо тоос татахгүй. Өмд нь өвдөг гарахгүй, сайн чанарын ут­саар оёсон гээд л бусад дэл­гүүрт худалдаалагдаж байгаа костюмаас тэс өөр гэнэ. Хорооллын дэлгүүрт үзэж байсан шиг хар саарал өн­гөтэй Luisa Spagnoli брэн­дийн костюм сонирхож бай­на. Үнэ нь 600 мянган төг­рө­гийн үнэтэй. Г.Батхишиг өм­сөж үзээд толинд харж байс­наа шууд л худалдаж ава­хаар болов. Үүнийхээ дараа цагаан өнгийн сороч­кин цамц 180 мянгаар худал­даж авсан юм. Мөн л брэн­дийн цэвэр даавуун мате­риал­тай юм гэ­сэн. Ингээд гутал худалдаж авах юм болов. Г.Бат­хи­ши­гийн ярьж буйгаар МУИС-ийн Эдийн засгийн сургуульд сурч бай­гаа оюутнуудын ихэнх нь амьдралын боломж сайтай, бийлэгжүү айлын хүүхдүүд байдаг гэнэ. Брэн­дийн хувц­саар гангарахаас гадна ихэнх нь сүүлийн үеийн загварын, үнэтэй машин уна­даг гэнэ. Хамгийн багадаа найман сая төгрөгийн үнэтэй машин уна­даг талаар онцлон ярьж бай­лаа. “Ханбүргэдэй” дэлгүүрт Италийн ширэн бо­тинк өрөө­тэй байх аж. Үнэ нь 300 мян­гаас дээш. Г.Бат­хи­ши­гийн сонирхож буй гутал 535 мян­ган төгрөгийн үнэтэй шовгор хоншоортой гялалз­сан хар ботинк.  Тэрбээр таа­лагд­сан зүйлээ шууд л ху­дал­даж авах ажээ. Мөн цамцны товч бо­лон зангианы хавчаар, зан­гиа зэргийг мөн л өндөр үнээр худалдаж авч байна лээ.  Тэдний ангийнхан ангиа­раа Хайнань арал руу явж амрах гэж байгаад зөвхөн зардалд нэг хүнээс 1.5 сая төгрөг гарах учир болиод байгаа гэнэ. Харин Архангай аймгийн Цэнхэр сум руу ам­рал­тад явахаар тохирчээ. Ангийнхаа багшид мөн л бэлэг авч өгөх юм байх. Энэ мэт хонхны  баяртаа зориу­лаад 2.5 сая төг­рөгийн төсөв гаргаад байгаа юм байна. Г.Батхишиг ан­гийн­хан дундаа дундаж амьдралтайд нь ор­дог бөгөөд бидэнтэй хамт явж байгаад худалдаж авсан зүйл­с бусад оюутны хув­цасны хажууд хямд үнэтэйд орно хэмээв.

470 МЯНГААР ГОЁЛЫН ДЭЭЛ ОЁУЛАХААР БОЛОВ

Бид “Ханбүргэдэй” дэлгүү­рээс хонхны баярын хувцсаа худалдан авч буй эмэгтэй оюутны эрэлд гарлаа. Хэсэг оюутан явж байгаатай таар­лаа. “Торго” салон явж загва­рын монгол дээл хийлгүүлэх талаар хоорондоо ярилцах аж.  Тэд өөрсдийнхөө хаана ямар сургуульд сурдаг талаар хэлэхийг хүссэнгүй. Гэхдээ Олон улсын харилцааны чиглэлээр төгсөж байгаагаа нуусангүй. Эмэгтэй оюутнуу­дын хувьд  хонхны баяртаа бэлдэнэ гэдэг хэцүүхэн даал­гавар. Үсээ янзлуулах, гоё­лын будалтаар нүүрээ будах, хумсандаа гоёлын будалт  хийлгэх, өглөө хонхны баяр­таа дээл, өдөр хүлээн авалт­даа даашинз, зугаалга, чө­лөөт цагаараа биед эвтэйхэн хувцас гээд хэд хэдэн янзын хувцас өмсөнө.  Эрэгтэй оюут­­наас хэд дахин илүү хөрөнгө мөнгө цаг зав шаар­дагддагийг ярьж байв. “Торго” салон дээр  яваад очлоо. Хамгийн хямдхан дээл 360 мянган төгрөгөөр худал­даалж байна. Харин хүр хор­хойн шүлсээр нэхсэн гэх тор­гон дээл 2.5 сая төгрөгийн үнэтэй хийгдэх аж. Бидэнтэй хамт явсан охидын нэг нь 470 мянган төгрөгөөр богино дээл хийлгэх захиалга өгсөн юм. Захиалга их байгаа боло­хоор зургадугаар сарын 6-нд дээлээ авахаар болов. Тэд­ний хэлж буйгаар хоёр сая орчим төгрөгөөр хонхны бая­раа бүрэн тэмдэглэж бай­гаа гэсэн.

 89  МЯНГАН ТӨГРӨГӨӨР БҮРЭН ХУВЦАСЛАВ

Бид “Нарантуул” зах руу явлаа. Тус газарт борчуудын хүүхдүүд хонхны баярынхаа хувцсыг худалдаж авах гээд ирчихсэн, дүүрэн хүнтэй байв. “Нарантуул” зах дээр костюм, сорочкин цамцны тусгайлсан 20 гаруй лангуу бий. Тэндхийн хамгийн үнэтэй костюм 80 мянган төгрөг. Энэ жил МУБИС-ийг дүүргэж байгаа Л.Аюуш гэх залуу аав ээжийнхээ хамт явж байхтай таарлаа. Мэнд мэдэлцэж сурвалжлага хийн явж байгаагаа дуулгаад ху­далдаж авах хувцсанд нь  сонголт хийхэд туслалцахаар болж хамт явлаа. Хар өнгийн урд хөршид үйлдвэрлэсэн ганц товчтой, тайлтай  костюм худалдаж авахаар бо­лов. Үнэ нь 35 мянган төгрөг. Өмд нь бага зэрэг томдсон ч костюм нь яг таарч байв. “Нарантуул” захын оёдлын газарт өмдөө өгч 1500 төг­рөгөөр тайруулж, оёулав. Тэгээд гутлын лангуу руу орлоо. Мөнгө тааруу болол­той. Хямд гутал хараад яваад байх аж. Тэгж яваад 28 мянган төгрөгийн үнэтэй шовгор хон­шоор­той гутал худалдаж ав­лаа. Худалдагч залуугийн  хэлж буйгаар хямд үнэтэй ч гэсэн эдэлгээ сайтай гутал аж. Ингээд цамц худалдаж ава­хаар болж, 12 мянган төг­рөгийн үнэтэй цагаан цамц худалдаж авлаа. Мөн таван мянган төгрөгөөр үзмэн ягаан өнгийн зангиа худалдаж ав­сан. Түүнийхээ дараа “Наран­туул” захын хүнсний лангуун дунд байдаг үсчин рүү орлоо. 3000 төгрөгөөр үсээ засуул­сан юм. Мөн 3500 төгрөгөөр шинэ тэлээ худалдаж аваад долоон мянган төгрөгөөр хар өнгөтэй нүдний шил, 3500 төгрөгийн үнэтэй үнэртэй ус, 800 төгрөгөөр үсний гель худалдаж авлаа. Л.Аюуш 89 мянган төгрөгөөр бүрэн хув­цаслав. Маргааш хонхны баяр­таа хэнээс ч дутахааргүй ганган амьтан орох гэж бай­гаа болохоор их л баяртай яваа харагдсан. Түүний аав ээж хоёр “Цайз” модны зах дээр мод хагалж шуудайлж зардаг аж. Тэд нэг шуудай модыг 250 төгрөгөөр хагалж, шуудайлдаг гэсэн. Хүүхдийнх нь хонхны баяр болох гэж байгаа гээд хагас сар орчим мөнгө цуглуулжээ. Одоо ха­маатнуудаасаа багшид нь бэлэг авч өгөх мөнгө, өдөр ресторанд орох мөнгийг зээлж өгөх юм гэсэн. Л.Аюу­шийн ангийнхан  Тэрэлжид байдаг амралтын газар руу явах гэж байгаа юм байна. Тэрбээр ангийнхаа зугаалганд явахгүй хэмээн бидэнд хэлж байсан. “Аав ээж хоё­роороо дөрвөн жил төлбөр хийлгүүлсэн. Одоо бас шинэ хувцас авахуулж хонхны баяр­таа орж байна. Би хонх­ны баяртаа орохгүй байдаг юм билүү гэж бодож байсан юм. Тэгсэн аав ээж хоёр дур­гүйцээд. Би ч өөрөө орох сонирхолтой л байгаа. Гэхдээ хөлс хүчээ шавхан байж ол­сон мөнгөө надад зарцуу­лаад дуусч байна гээд бодо­хоор хэцүү санагдаад байх юм” хэмээн ярьж байна лээ. Түүний хувьд сургуулиа ам­жилттай төгсч байгаа.  Ирэх намар аль нэг сургуульд баг­шаар орчихвол зорьсон зо­рил­годоо хүрэх  юм билээ.

Ийнхүү  сургуулиа төгсөж буй оюутнууд хонхны баяраа тэмдэглэх гэж аав ээжийнхээ халаасыг тэмтэрч байна. Зөв­хөн нэг өдөр өмсөхийн тулд 500 орчим мянган төг­рөгөөр дээл хийлгүүлж, бас маргааш нь хэрэглэхгүй хо­гийн сав руу шидэх цэцгийг өндөр үнээр худалдаж аваад л бие бие­дээ, багшдаа бэлэг­лэхээр зэхэж байна. Уг нь хонхны баярыг эрдмийн баяр гэдэг утгаар нь даруухан тэмдэглэх уриалгыг сургууль болгоноос гаргадаг. Гэвч үүнийг хэрэг­жүүлж байгаа сургууль, оюу­тан одоохон­доо манайд алга.  

Гэхдээ оюутнууд ийнхүү наян мянгаас хоёр сая хүртэлх төгрөгөөр хонхны баярын хувцсаа худалдан авч байгаа нь Монгол Улс ямар өргөн сонголттой гэдгийг  илчилж буй хэрэг юм.

Э.ХҮРЭЛБААТАР

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН  

Н.Наранхүү ээжийгээ тэврээд камер руугаа орж байгаа нь

Шүүхийн шийдвэр гүйцэт­гэх ерөнхий газрын харьяа Амгалан дахь 421 дүгээр хорих анги өнгөр­сөн бямба  гаригт “Нээлттэй хаал­га”-ны өдөрлөг зохион байгууллаа. Дээрх хорих ангид 480 гаруй ялтан ял эдэлж байна. Ихэнх нь хулгай, дээрэм танхайн хэргээр хоригдож байгаа 18-40 насны залуус. Мөн хүн амины хэрэгтэй дэглэм буурч байгаа хүмүүжигч арав гаруй байгаа гэнэ. 

ЯЛТНУУД ХОРИГДОЖ БАЙХДАА АЖИЛЛАЖ, ХОХИРОГЧДЫН ХОХИРЛЫГ БАРАГДУУЛАХ БОЛОМЖТОЙ

Шүүхийн шийдвэр гүйцэт­гэх ерөнхий газрын харьяа Амгалан дахь 421 дүгээр хорих ангийн үүдэнд өглөө 09:00 цаг болоогүй байхад л олон машин ирчихсэн тортой зүйлс барьчихсан хүмүүс дугаарлаад зогсчихсон байв. Хорих ангийн хаалга 09:30 цагт онгойж, тэнд байсан мянга гаруй хүмүүс дугаарлан орцгоосон юм.  421 дүгээр хорих ангийн дарга хурандаа Г.Тэрбиш “Хорих анги  гэдэг ойлголт хүн бүрт их хүнд сон­согддог байх. Тэр тусмаа ойр дотнын хүн нь энд ял аваад ирчи­хээр ар гэрийнхнийх нь санаа үргэлж зовдог. Дээхнэ үед хорих ангиуд хүнд цаг үед байсан. Одоо харин бүх зүйл өөр болсон шүү. Энд ирсэн хүмүүжигчид есөн төр­лийн мэргэжлээс сонгон мэр­гэжил эзэмшиж байна. Тэгээд гэрээт газруудад очиж ажил хийж байна. Ажил хийж бай­гаа хүмүүжигчид цалин авч байна. Цалингаараа нийгэмд учруулсан хохирлоо бараг­дуулж байна. Бас ар гэрийн­хэндээ цалингаасаа өгч бай­на” хэмээн нээлтийн үйл ажил­лагааны үеэр онцолж байсан.  Амгалан дахь хорих анги барилгын компаниудтай гэрээ байгуулан ажилладаг аж. Он гарсаар хүмүүжигч­дийн нийт цалин 68 сая төгрөг болоод байгаа юм байна. Мөн гэмт этгээдүүд бусдын эд зүйлсийг хулгайлсан, тан­хайрч бусдын биед хүнд гэм­тэл учруу­лаад эмчил­гээний зардлыг нь өгдөггүй. Үүнээс болж хохи­рогчид хохирлоо бараг­дуулж чадалгүй үлддэг. Тэгвэл одоо хүмүүжигч хохи­рог­чийн хохир­­лыг ялаа эдэлж байх хугацаандаа ажил хийн тө­лөх боломжтой болсныг ч дурдлаа. Амгалангийн хорих ангийн барилга дөрвөн жи­лийн өмнө ашиглалтад ор­жээ. Хоёр давхар хорих ка­мерт 600 гаруй хоригдол багтах бо­ломж­той гэнэ. “Нээлт­­тэй хаалга”-ны өдрөөр аавыгаа эргэж ирсэн бага насны хүүхдүүд олон байсан. Хүмүү­жигч Болдбаатарын эхнэр хүүхэд түүнийг эргэх гэж иржээ. Тэрбээр хүүгээ төрс­нөөс хойш огт хараагүй гэнэ. Залуу гэр бүлийнхэн бусдаас зайдуухан суух аж. Төрөөд удаагүй байгаа хүүгээ тэвэр­чихээд эхнэрээ хөтлөөд л хорих ангийн хашаан дун­дуур алхаад байх юм. Мөн Хөвсгөл аймгаас 80 гаруй насны хоёр хөгшин иржээ. Тэр хоёр хөгшин ганц хүүтэй юм байна. Найзынхаа хуриман дээр зодоон хийж танхай­раад гурван жилийн хорих ялаар шийтгүүлжээ. Хадга­ламж зээлийн хоршоодын зарим захирал энэ ангид дэглэм буурч хоригдож бай­гаад өнгөрсөн өвөл магад­лан­гаар суллагдсан байна. Мөн бусдын халааснаас хул­гай хийдэг, гэр хорооллын айлуудын гэрээс хулгай хий­дэг, дээрэм хийдэг байсан гээд бүлэглэл бүхий залуус ч тэнд хоригдож байна.

“ЭЭЖ ЭЭ, ТА ХААНА БАЙСАН ЮМ БЭ“

Бусдад онц хэмжээний хохирол учруулж долоон жи­лийн хорих ялаар шийтгүүл­сэн 35 настай  Н.Наранхүү гэх залуу айлын ганц өргөмөл хүү гэнэ. Тэрбээр энд ирэхээ­сээ хоёр жилийн өмнөөс ээж­тэй­гээ уулзаж чадалгүй яв­саар өдгөө дөрвөн жил болж байгаа юм байна. Тэр­бээр сүүлийн үед “Ээж­тэйгээ л уулзах юмсан. Ядарч яваа юм шиг санагдаад байх юм” хэ­мээн үргэлж ярих болсныг хорих ангийн­хан ярьж байв. Тиймээс түүний ээжийг хорих ангийн албан хаагчид сар гаруй хайсны эцэст Дамба­дар­жаад дүүгийндээ амьдарч байхад нь олж, ийнхүү өргө­мөл ганц хүүтэй нь уулзуу­ла­хаар авчирч байгаа нь энэ. Бид 82 настай Н.Нина гэх хөгшнийг дагуулаад хорихын хаал­гаар орсон юм. Тэрбээр “Хүү минь ямар болсон бол. Эцэж, ядраа болов уу, миний ганц хүү. Хүүтэйгээ уулзалгүй явсаар өдий хүрлээ. Энэ хуга­цаанд гадаа хүртэл хонож байна даа. Ах, дүү гээд олон хүн байхгүй. Дүүгийн эхнэр уур нь хүрэхээрээ гэрээсээ хөөгөөд гарга­чихдаг юм. Дүү хүүхдийнхээ толгойг бариул­на гэж гэр рүүгээ авч явс­наас хойш дөрвөн жил хүүтэйгээ уулзсангүй. Энэ хугацаанд л бид төөрчихсөн хэрэг. Гэтэл энд бай­жээ, хүү минь. Шорон­гоос гарахад таван жил дутуу гэнэ. Хөгшин би яаж хүлээж чадав гэж. Батсүм­бэрийн асрамжийн газарт очих юмсан гэж бодох юм” хэмээн бидэнд ярьж явлаа. Тэгтэл 30 гаруй насны залуу биднийг чиглэн хамаг хурдаараа гүйн ирж, Н.Нина гуайг тэвэрч, нуруу нь намсаж, жижигхэн болсон ээжийнхээ энгэрт өвдөг дээрээ сөхөрч суугаад наалдан  “Ээжээ намайг ууч­лаа­рай. Та хаана байсан юм бэ. Таныг хаана байгаа бол гэж байнга боддог” гээд л цурхирч гарав. Ээж нь ч үрчийж, хорчийсон жижигхээн гараараа хүүгийнхээ толгойг илэн уйлж зогссон. Хэсэг уйлалдсаны эцэст Н.Наран­хүү ээжийгээ жаахан хүү­хэд өргөж байгаа юм шиг тэврээд өрөө рүүгээ орсон юм. Ихэнх хориг­дол ар гэрийнхэнтэйгээ гадаа уулзаж байгаа бол цөөн хэд нь дотор байв. На­ран­хүү ээжийгээ орон дээрээ суулгаад ээжийнхээ авчирсан сүүг буцалсан устай холин аягалж өгөөд, боов, чихрээ өмнө нь дэлгээд гэртээ байгаа юм шиг л дайлж харагдсан. Одоогоос дөрвөн жилийн өмнө Н.Нина гуайн хамаатан хүүхдийнхээ толгойг бариул­на гэж гэр рүүгээ авч яваад гэрт нь буцаагаагүй аж. Энэ хуга­цаанд Н.Наранхүү гэртээ байж, хамаатан садныхнаа­раа хайсан ч ээжтэйгээ уул­заж чадаагүй гэнэ. Тэгж явах­даа Наранхүү хүнтэй муудаж, зодолдоод долоон жилийн хорих ялаар шийтгүүлэн энд ирээд хоёр жил гаран болоод байгаа нь энэ юм.

Э.ХҮРЭЛБААТАР  

Баацагаан сум

Баацагаан
суманд мян­ган хоньтой малчин байхгүй гэнэ. Харин мян­ган ямаатай малчин найм байдаг
гэнэ. Сумын хэм­жээнд дөрвөн мянга гаруй адуутай юм билээ. Сүү­лийн гурван жил аймгийн
наадамд Баацагаан су­мын уяачдын хурдан хүлгүүд түрүү, айрагт баг­тах болжээ. Нутгийн
мал­чид хурдан удмын адуу­тай болж Дорнод, Сүх­баа­тар, Хэнтий аймаг руу жилийн
дөрвөн улиралд тасралтгүй явах болсон нь олон ямаатай болсон­той холбоотой гэж уулз­сан
малчид ярих юм. Ер нь нутгийн иргэдийн яриа­ны сэдэв нь ямаа. “Тэд­нийх олон сэрхтэй
юм билээ. Оройн бууцны Жамс­рангийн ямаа их ноолууртай байна” гээд л хоорондоо ярих
ажээ. Сүүлийн үед Баацагаан сумын малчид 
цагаан ямаа өсгөх бодлоготой байгаа шалтгаан нь бү­гээн ноолуур өндөр үнэ­тэй
байгаатай холбоотой. Цагаан ямааны ноо­луу­рыг сумын төвийн чен­жүүд 59 мянгаар
авч бай­хад хар, улаан ямааны ноолуур 52 мянган төгрөг байх аж.

Хар
бараан зүсмийн ухна ямаан­даа тавьсан айл байхгүй. Бүгд л Шинэжинст сумын залаа
цагаан ухнын төлийг тавьдаг бай­на. Удахгүй Баацагаан сумын малчид  тэр чигтээ цагаан ямаатай болж магадгүй гэдгийг
сумын Засаг дарга Ж.Ганбат онцолж байв. Малчдын ихэнх нь ноолуурынхаа мөнгийг өр
зээлэндээ өгөөд үлдсэнийг банкинд хадгалдаг байна. Баацагаан су­маас хотод байртай
болсон хэд хэдэн малчин бий гэнэ.  Сумандаа
хамгийн олон мал тоолуулсан малчид гэвэл Г.Батдамба 1591, Д.Бат-Эрдэнэ 1515, М.Батмөнх
зэрэг малчид ар араасаа цуврах ажээ. Ц.Саранбаатар гэх залуу 90 адуу тоолуулж сумын
хамгийн олон адуутай малчнаар тодорчээ.

Баацагаан
сумынхны сонир­хуу­лах өөр нэг зүйл гэвэл гурван мянга гаруй хүн амын мянга гаруй
нь ямар нэгэн байдлаар улсаас тэтгэвэр, тэтгэмж авдаг юм байна.  Ихэнх нь өндөр настны  тэтгэвэр, 80 гаруй жирэмсэн эмэгтэй сар бүрийн
нэмэгдэл хоол тэжээлийн мөнгө, хүүхдийн 20 мянган төгрө­гийг 300 гаруй хүүхэд, тэгээд
хөдөл­мөрийн чадвараа алдсаны мөнгө, хэвтрийн болон түүний асран хамгаалагч нар
нийлээд 70 гаруй хүн улсаас тэтгэмж авч байгаа юм билээ. Сүүлийн үед  оюуны хомс­дол­той нь тогтоогдсон 30 гаруй хүн
бүртгэгдээд байгаа гэсэн. Энэ нь гурван мянга гаруй хүн амтай суманд өндөр үзүүлэлт
гэдгийг албаны эх сурвалж онцолж бай­лаа. Хот аймгаас ирсэн дарга нарт ховлож хэл
ам хийж байгаад ули­рал бүр хоол тэжээлийн талон авдаг, бүр өвлийнхөө түлэх тү­лээ­ний
мөнгө 150 мянган төгрөгийн дээр бусад тэтгэвэр, тэтгэмж аван хүүхдийнхээ мөнгөөр
архи авч уугаад сууж байдаг хүн ч цөөнгүй гэсэн.

Хөдөлмөрийн
насны ажилгүй  иргэн 275 бий гэнэ. Ажилгүй
за­лууст хавар ямаа самнаж мөнгөтэй болох ажил бий. Нэг ямааг 1500-2000 мянган төгрөгөөр
самнадаг гэсэн. Бусад сумыг бодвол нутгийн малчид  хямд үнээр ямаа сам­нуул­даг аж. Баацагааныг тойрсон
су­манд 5000 төгрөгөөр ямаа самнадаг гэсэн.

 

СУМАНД
АЖИЛД ОРОХ ГЭЖ БАЙГАА ХҮНИЙ АР ГЭР СОНГУУЛИЙН НАСНЫ ОЛОН ХҮНТЭЙ БАЙХ ЁСТОЙ

          Монголд 20 жилийн өмнө
эхэлсэн Ардчиллын түүчээ тус су­манд өнгөрсөн орон нутгийн сонгуулиар сая нэг юм
сэвэлзжээ. Нутгийн иргэд анх удаа Ардчил­сан намын гишүүн залууг сумынхаа Засаг
даргаар сонгоод байгаа нь энэ. Мөн долоон багийн  хоёр багт Ардчилсан намаас нэр дэвшсэн хоёр хүнийг
сонгожээ. Аймгийн ИТХ-д мөн л Ардчилсан намаас нэр дэвшсэн залуу гарчээ. Өмнө нь
гэр бүл, хамаатан садны хүмүүс Баацагаан сумыг удирдаж байсан аж. Одоо ч гэсэн түүний
улбаа үргэлжилсээр байна. Сумын ИТХ-ын дарга Л.Цэцгээ, түүний нөхөр Б.Наранбаатар
Тамгын газрын даргын албан тушаалыг хашиж байна. Л.Цэцгээгийн дүү Л.Цэдэн-Иш татварын
байцаагч, Отгонбаяр нь сургуулийн нягтлан, үеэл Эрдэмбаяр нь сургуулийн сургалтын
менежер,  Б.Наран­баатар, Л.Цэцгээ нарын найз
нь  сумын цэцэрлэгийн захирал. Саяхан нэг
хамаатнаа цэцэрлэгт нягтлангаар оруулжээ. Сумын захиргаа, эмнэлэг, сургууль зэрэг
газруудад шинээр ажилд орж байгаа хүн хэд хэдэн асуудал дээр сумын удирдлагуудын
болзлыг хангаж байх хэрэгтэй байдаг гэнэ. Тэд МАН-ын гишүүн, ах дүү, хамаатан садан
олон буюу сонгогч олонтой байх ёстой аж. Сонгуульд оролцох хүний тоо цөөнтэй, өөр
намын нөхөр Баацагаан суманд ажилд орно гэж очоод хэрэггүй гэнэ. Баацагаан сумын
малчид МАН-ыг  дэмжихгүй бол болохгүй гэнэ.
Хэрэв МАН-аас өөр нам дэмжвэл төрөөс ирж байгаа тусламж үйлчилгээ болоод сумаас
иргэдэд малжуулах төсөл, бага дунд үйлдвэрийг дэмжих төсөл зэрэг аж амьдралыг нь
сайжруулах бага хүүтэй мөнгө зээлдэг төсөлд хамрагдаж чадахгүйд хүрдэг юм байх.
Оройн бууц багийнхан 2008 онд Ардчилсан намын гишүүнийг багийнхаа Засаг даргаар
сонгосон гэнэ. Тэгтэл тус багийнхан өөр багийн, нам нэгт Засаг даргад сайн ажил
хийж байгаа гээд зөөврийн компьютер, шинэ мотоцикль бэлэглэсэн байна. Харин Ардчилсан
намаас нэр дэвшсэн өөрийн багийн Засаг даргад шинэ жилээр өвлийн өвгөн бэлэг өгснөөс
өөр зүйл өгөөгүй гэх. Энэ мэт Баацагаан сумынхан хэт их улс төрждөг тухай яриаг
хэд хэдэн хүний амнаас сонсож явлаа.   

“ГОВИЙН
СУМАНД ОЙН ТӨГӨЛ БАЙГУУЛНА”

Баянхонгор
аймгийн Баацагаан сум говь нутаг. Говийн буйд сумын төв зуны эхэн сард шороогоор
шуурах ажээ. Өнгөрсөн долоо хоногийн амралтын өдрүүдэд Монгол даяар мод тарьсан
юм. Харин Баацагаан сумынхан модны суулгац байхгүй учир мод тарьж чадсангүй гэцгээж
байв. Гэхдээ удахгүй Сэлэнгэ аймгаас улиас модны суулгац олж ирээд тарих юм гэсэн.
Сүүлийн хэдэн жил цэцэрлэгт хүрээлэнтэй болохоор эрчимтэй усалж байж ургуулсан мод
өнөө жил эрт нахиалжээ. Сумын төвийн айлууд хашаандаа мод тарьсан байгаа харагдана.

Төвийн
бүсийн аймаг суманд өдийд тариаланчид ид ажилдаа гараад байгаа. Хүнсний ногоо, улаан
буудай гээд олон нэр төрлийн зүйлс тарьдаг үе. Баацагаан суманд хүнсний ногоо тарьдаг
дөрвөн айл бий. Тэдний нэг болох Д.Хүрэлбаатарынд очлоо. 

Хашааных
нь хаалгыг цохисон чинь 30 гаруй насны залуу угтлаа. Хашаандаа 300 гаруй чацарганын
мод тарьжээ. Энэ жил жимсээ өгөх гэнэ. Мөн гурван жилийн өмнө тарьсан үхрийн нүд
энэ жил жимсээ өгөх юм байх. Хоёр жилийн өмнөөс хашаандаа ногоо тарих болжээ. Уг
нь  хөдөө тарьдаг байсан гэнэ. Сумын төвөөс
30 гаруй километр хол учир шатахуунаас эхлээд хүнд­рэлтэй зүйл олон байжээ. Тиймээс
хоёр жилийн өмнө хашааныхаа шороог ухаж гаргаад шимтэй хар шороо Баянбүрд гэх газраас
ачиж иржээ. Ийн хашааныхаа шороог бүхэлд нь зөөж ногоо ургах бо­ломж­той хөрсөөр
солиод ха­шааныхаа ард талын худгийг гүний худаг болгон засаад ногоо тарьж эхэлжээ.
Өргөст хэмх, улаан лооль, лууван цэцэгт байцаа, төмс гэх зэргийн арав гаруй төрлийн
нарийн ногоо тарьжээ. Хашаандаа гурван ч хүлэмж барьсан байгаа харагдав. Хоёр хүлэмжийг
нь энд тэндээс урт төмөр цуглуулж бай­гаад махийлган гагнаад, гялгар уутаар бүрээд
хийчихсэн байх юм. Харин шилэн хүлэмжээ сумын төвийн хажууханд байдаг  хөх шавраар барьсан байна. Баа­цагаан сумын төвийн
хажууханд байх ширгэсэн булгийн хөх шавар ямар ч хольцгүйгээр блок хийж болдог гэнэ.
Өнгөрсөн зун блок цохиод намар нь хуучин байшин­гийн цонх ашиглаж барьжээ. Тэр шилэн
хүлэмжиндээ лууван, тарвас тарьсан нь ургасан байлаа.

Д.Хүрэлбаатар
“Хаврын тариа­лал­таа хашаандаа хийчихээд байна. Манайх сумандаа дэлгүүр ажиллуулдаг
юм. Бас мотоциклийн сэлбэг худалдаалдаг. Дэлгүүр ажиллуулахын хажуугаар гэрийнхээ
болон ах, дүү нарынхаа хэрэгцээт хүнсний ногоог хангачихдаг. Нэг талаараа ногоо
тарих миний сонирхол. Хашаан­даа машины дугуйгаар манаас хийж байгаад цэцэг тарьдаг.
Энд ургасан байгаа модноос тарьц тасдаж аваад үндэслүүлж байгаад суулгасан юм.
30 гаруй улиас модны суулгац байгаа. Тэрийгээ сумын төвөөс холгүйхэн Баян­бүр­дэд
суулгах санаатай. Манай гэр бүлийн хүн бид хоёр ойн төгөлтэй болох гээд байгаа юм.
Сумын төвөөс машинаар ус зөөж усалж байгаад ургуулна гээд  л яриад байгаа. Ойн төгөлтэй болчихвол цөлжилтийг
бага ч гэсэн багасгах хувь нэмэр юм даа” хэмээн ярив.

Гурван
хүүхэдтэй Д.Хүрэл­баа­тарынх хүнсний ногоо тарьж, дэл­гүүр ажиллуулж, хэдэн ямаа
худал­даж аваад айлд тавьчихсан гээд дутагдах гачигдах зүйлгүй сайхан амьдарч байна.
Хөдөлмөрч залуу гэр бүлийг нутгийнхан нь магтах ажээ.

Баацагаан
сум иймэрхүү сонин сайхантай аж төрж байна. Хөгж­лөөс хоцрогдоод байсан үеэ бод­вол
бүтээн байгуулалтын ажл­ууд ар араасаа цувраад эхэлчихсэн. Нут­гийн иргэдийн амьжиргааны
түвшин ч сайжирч байгааг уулзсан хүн бүр хэлж байна лээ. Ямааныхаа сүүгээр хийсэн
цагаан идээг брэнд болгохоор  нутгийн малчид,
хоршоод хэд хэдэн томо­хон төсөл авчихжээ. Баацагааны цагаан ямааны ааруул, цөрмийг
брэнд бүтээгдэхүүн болгох юм гэсэн.

Нар
Аргалант уулын шилээр давж амжаагүй байхад бид аймгийн төв рүү хөдөлсөн юм. Говь,
хээр хосолсон энэ нутагт өвс, ногоо төө хэртэй ургачихсан зуншлага сай­хан болох
шинжтэй байна.

 Э.ХҮРЭЛБААТАР