Author: ПҮРЭВИЙН ХАШЧУЛУУН

Энэ хаваржингаа Монгол Улсын Ерөнхийлөгч гадны улс орнуудаар явж, гэрээ хэлцэл хийж, том хүмүүстэй уулзаж борви бохис хийлгүй ажиллалаа. Шанхай, Мьянмар, Ташкент… гээд явж өгсөн. Сая ШХАБ-ын уулзалтын үеэр хоёр хөршийнхөө төрийн тэргүүнтэй юу ярилцсан, ямар үр дүнтэй гэрээ хэлцэл хийснийг нь өнөөдөр бид харж, танилцаж байна. Эцэг нь гадуур наймаа арилжаа хийж явах хойгуур эзэнгүй хэдэн хүүхэд нь гэрээ буулгачих шахан үймж байгаатай адилхан дүр зураг өнөөдрийн Монголоос маань харагдаж байна. Гэтэл эцгийн ажил басчиг үр дүн харагдахаар гэж хэлж болмоор. Монгол Улсын газар нутгийн баруун, дундуур, зүүн гурван газраар “Эдийн засгийн коридор” бий болгох яриа хөөрөө явчих шиг боллоо. Узбекстаны нийслэл Ташкент хотноо болсон Монгол, БНХАУ, ОХУ-ын төрийн тэргүүнүүдийн гурван талт уулзалтын үеэр гурван улсыг холбосон “Эдийн засгийн коридор” байгуулах хөтөлбөрийг баталжээ. Энэхүү баримт бичиг нь сүүлийн гурван жил тутам зохиогдож байгаа гурван улсын тэргүүнүүдийн уулзалтын эхний үр дүн бололтой. Энэ хөтөлбөрийн хүрээнд талуудын сонгон авсан 32 төслийг хэрэгжүүлснээр Монгол Улс бүс нутгийн эдийн засгийн интеграцид өөрийн гэсэн байр суурийг эзлэх юм байна. Эдийн засгийн коридорын хүрээнд олон төсөл хөтөлбөрийг талууд санал болгосноос Монголын талд ашигтай гэж үзсэн 32-ыг сонгожээ. Үүнийг Bонголын талын зарим судлаачид “Мянганы үйл явдал” хэмээн онцолж байх шиг байна. “Эдийн засгийн коридор” нь Монголын “Талын зам”, БНХАУ-ын “Торгоны зам”, ОХУ-ын ЕвроАзийн эдийн засгийн холбоо гэсэн дэд бүтцийн мега төслийн салшгүй хэсэг болж байна. Сонгож авсан 32 төслийн дотор тээврийн дэд бүтцийн 13 хөтөлбөр байгаа нь хамгийн их жин дарж байгаа юм билээ. “Эдийн засгийн коридор” байгуулах хөтөлбөрт тусгагдсан төслүүдийг боловсруулах, тэдгээрийн эдийн засгийн үндэслэлийг тогтоох, санхүүжилтийн эх үүсвэрийг тодорхойлох арга хэмжээнүүдийг хэрэгжүүлэх “Хөрөнгө оруулалт, төлөвлөлтийн төв”-ийг 2016 онд багтаан Улаанбаатар хотноо байгуулахаар баримт бичигт тусгажээ. Одоогийн байдлаар санхүүжилтийн дийлэнхийг гаргах чадамж, боломж БНХАУ-д илүү байгаа аж. Гэхдээ төслүүдийг хэрэгжүүлэхэд зөвхөн хоёр хөршийн санхүүжилтийг харах биш олон улсаас санхүүжилт босгох хувилбарыг эрэлхийлэх болно гэж албан эх сурвалж мэдээлж байна.

Гэхдээ энд нэг асуудал байна. Энэ бүгдийн хариуд Эгийн голын төслөө л зогсоох болчихов уу, яав! Тийм зүйл ажиглагдаад явчихлаа. Эгийн голын төсөл хэрэгжиж гэмээнэ эрчим хүчний хараат байдлаасаа Монгол Улс гарна. ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Путин “Эгийн голын төсөл Байгал нуур, байгаль орчинд сөргөөр нөлөөлөх гээд байна” гэсэн тайлбар хэлээд оронд нь бид эрчим хүч танайд өгнө гэжээ. Шударга хэлэхэд худлаа шүү дээ, бид өнөөдрийг хүртэл эрчим хүчээр Оросын хараат хэвээр байгаа. Тэд дургүй нь хүрэхээрээ эрчим хүчээ тасалдгийг баруун аймгуудын тог цахилгааныг дүн өвлийн хүйтнээр тасалж биднийг тэвдүүлдэг практикаас наад зах нь мэднэ. Энэ сургамжийг олонтоо авсан. Өнөөдөр хүртэл Оросоос авч байгаа эрчим хүчний үнэ тариф дээр хоёр улс хоорондоо маргаантай л байгаа. Үнэн хэрэгтээ тэд биднийг “Тасална шүү” гэж айдастай байлгасан хэвээр байгаа. Бодит байдал ийм, ингэж явж ирсэн болохоор бид дүгнэлт хийж өөрийн эрчим хүчний эх үүсвэртэй болох нэг номерын зорилгоо хадгалах ёстой. Монгол хүний ямарч юмны эвийг олдог төрөлх зангаа одоо л энд ашигламаар байна. Бид аливаа асуудлын ая данг олохдоо гаргуун шүү дээ. Тийм болохоор “Эдийн засгийн коридор”-оо явуулдгаар нь явуулъя, зэрэгцүүлээд Эгийн голын цахилгаан станцын төслөө бас явуулъя. Тийм л уран нарийн гэрээ хэлэлцээрийг хийе. Энэ талаар Ерөнхийлөгч нэг мэргэн арга бодож байгаа байх. Ямар ч нөхцөлд Эгийн голын төслөө явуулмаар байгаа юм. Ийм боломж ч байна. Одоо Орос, Хятад хоёрт Монголоор дамнасан эдийн засгийн коридор амин чухал байгаа. Тэр дундаа Алтанбулаг-Замын Үүд гэсэн коридор хоёр хөршид чихэр гэсэн үг. Баруун, зүүнээр тавигдах коридор бол яах вэ дамжуулах юм бага, ашиг багатай. Хөрөнгө оруулалт их шаардана. Түүнд хөрөнгө оруулсан хүн ашгаа эргүүлж авахад хэдэн үедээ нас нь хүрэхгүй. Тэгэхээр “Эдийн засгийн коридор” байгуулах дээрээ хүрвэл төв шугам буюу дундуур явах коридороо эхлээд барих байх. Энэ коридороор Сибириэс их хэмжээний түүхий эдийг хятадууд зөөх өндөр сонирхолтой байгаа. Наад зах нь Сибирийн модноос эхэлнэ шүү дээ. Тэгээд ч Сибирь бол дэлхийн байгалийн баялгийн бараг 20 хувь гэж үздэг тийм бүс нутаг. Хятадын хувьд яг төв шугамын харалдаа, ойрхон байгаа газруудад тэдний үйлдвэрийн гол хотууд байрладаг. Өнөөдөр өмнөд хөршийн эдийн засаг сайнгүй байна. Хятадын эдийн засаг өнгөрсөн хугацаанд экспортын эдийн засагт тулгуурлаж ирсэн. Америкийн Засгийн газрын хамаг бондыг хятадууд худалдаж авсан. Ам.долларын хамгийн их нөөцтэй улс орон бол урд хөрш маань. Тэр их валютын нөөцөө эргэлтэд оруулалгүй дарж хадгалж байсныхаа горыг өнөөдөр амсаж байгаа. Эдийн засгийн төгс утга бол мөнгө мөнхөд эргэлтэд байх зарчим. Тэр зарчим Хятадад алдагдсан юм байна. Сая коммунист намын их хурлаараа тэд доллараа эргэлтэд оруулах, экспортын биш, дотоодын хэрэгцээндээ зориулсан эдийн засаг бий болгох алхмыг эхлүүлэх зорилт дэвшүүлсэн. Эндээс харахад Хятад улс “Эдийн засгийн коридор”-т мөнгө гаргана гэсэн үг. Мөн тэдний зах зээлд түүхий эдийн хомсдол нүүрлэж эхэлж байгаа. Үүнийг юу нөхөх вэ гэхээр Сибирийн тэр их түүхий эдийн нөөц л аминд нь орно.

Харин өнөөдөр Орос орон үнэхээр ганцаардаж ядарч байх шиг байна. Үүний тод жишээ бол Роснефтийнхээ 20 хувь дээр олон улсад нээлттэй тендер зарлачихлаа. Тэр дотор нь нэг өгүүлбэр бий. Стратегийн түнш орнуудынхаа дунд нээлттэй гэж. Стратегийн хамгийн ойрын түнш нь Хятад гэдгийг дэлхий мэдэж байгаа. Хятадуудад 11 тэрбум ам.долларын гарааны нөхцөл тавьсан харагдана. Гэтэл судлаачид цаг хугацаа хүлээвэл дор хаяж 200 тэрбумын тендер гэж бичиж байгаа. Энэ бол Орос орон ядарч байгаагийн шинж юм. Ийм нөхцөлд оросууд Сибирийн баялгаа зарахаас өөр яах билээ. Авах улс нь Хятадаас өөр хэн байхав. Хятадад хүргэх хамгийн ойр, зардал бага, боломжит хувилбар нь Монгол Улсын дундуур дамжих “Эдийн засгийн коридор” шүү дээ. Хоёр хөршийн аль аль нь ийм нөхцөл байдалд орчихсон энэ цаг үеийг ашиглаж монголчууд Эгийн голын төслөө явуулах шантааж хийх хэрэгтэй. Тэгж Эгийн төслөө хэрэгжүүлэхээс өөр аргагүй. Энэ бол цаг хугацааны хувьд алтан боломж. Оросууд “Эдийн засгийн коридор”-ыг ярихдаа төмөр замыг түлхүү ярьж байгаа. Өнөөдөр манай төмөр замын ачаа эргэлт жилийн 20 сая тонн орчим байгаа. Путин бол “Эдийн засгийн коридор” бий болсноор ачаа эргэлт дор хаяж 100 сая тоннд хүрнэ гэж мэдэгдсэн. Иймдээ хүрэхийн бол манайх төсөөлшгүй их хэмжээний ашиг орлого олно гэсэн үг. 100 саяа байг ээ, үнэн хэрэгтээ бид төмөр замын ачаа эргэлтээ 40 сая тоннд хүргэчихэд л хангалттай ашиг олж, ямарч хөрөнгө оруулалт хайлгүйгээр хурдны зам, төмөр зам барих мөнгөө олчихно гэсэн үг. Орос-Хятадыг холбосон завсраас бид бас хангалттай орлого олно. Дээр нь манайх “Эдийн засгийн коридор”-оо илүү үр ашигтай болгоё гэвэл Эгийн голын төслөө явуулахын хажуугаар нефтиэ махаар солих гэрээ хэлцлийг хийх хэрэгтэй. Орост махны хэрэгцээ улам ихэсч байна. Ингэж чадвал Оросоос авч буй нефтид зориулж байгаа их хэмжээний ам.доллар Монголдоо үлдэнэ. Манай улсын нефтид ам.доллараа зарж буй санхүүгийн өртөг хэтэрхий их байгаа. Нефтийн тодорхой хэсгийг мах болгож чадсанаар Монгол Улсын валютын нөөц огцом өснө. Ингэснээр бидний мөрөөдөл мэт яриад байгаа ам.доллар 1000 төгрөг болох нөхцөл бүрдэх юм. Цаг хугацаа, нөхцөл байдал иймдээ хүрсэн болохоор одоо Орос-Хятад хоёрт амин чухал болоод буй “Эдийн засгийн коридор”-ыг даруй бий болгоё. Энэ амин хэрэгцээн дээр нь тоглож Эгийн голын төслөө явуулъя, махаа нефть болгоё. Ингэж чадвал Монгол Улс ойрын таван жилийн дотор сэв хийтэл босно. Уйгагүй зүтгэх л хэрэгтэй. 1915 оны Хиагтын гурван улсын хэлэлцээр гэдэг шиг л зүтгэх хэрэгтэй. Монголчууд бид юмны эвийг олдогтоо, цаг үеэ мэдэрч чаддагтаа хэдэн зуун жил тэсч, өнөөдөр хүний зэрэгтэй явцгааж байна. Монголоор дайрах “Эдийн засгийн коридор”-ыг том гүрнүүдийн олон жижиг ашиг сонирхлын нэг гэж монголчууд бид өөрсдийгөө доош нь хийх хэрэггүй. Монголчууд бидний хувьд асар том ашиг сонирхол гэдгийг л ойлгох ёстой.

УИХ-ын сонгуульд нэр дэвшигчид урьдчилсан байдлаар тодорлоо. Удахгүй бие даагчид нэмэгдэх байх. Ганц нэг хүмүүс нэрээ татах болов уу. Зарим нэр дэвшигчийн хувьд тойргийн өөрчлөлт ч гарч магадгүй. Ер нь бол процесс үргэлжилнэ. Нэр дэвшигчид тодорсноос хойш харин тэднийг элдвээр хэлж ярих нь ихэслээ. Сайн хүн ер алга. Дийлэнх нь л муу муухай хүмүүс юм байх. Гэхдээ сайн, муу нийлж сав дүүрдэг болохоор УИХ-ын чуулганы танхим дүүрэх нь л дүүрнэ. Дүүргэх хүмүүс дотор нь төрөл бүрийн салбарын, янз бүрийн ажил төрөл амжуулж явсан хүмүүс байх нь тодорхой. Одоогийн байдлаар дуучид гэхэд тав, зургаан хүн байна. “Темон оо би чамтай шөнийг өнгөрөөмөөр байна…” гэж дуулдаг залуугаас эхлээд “Нулимсыг минь арчиж хайрлаарай…” гэж дуулдаг бүсгүй гэхчилэн урлагийн хүмүүс байна. Бас бөх барилддаг байсан арваад хүн нэр дэвшиж өрсөлдөхөөр шийджээ. Хэрэг түвэгт орооцолдож явсан хүмүүс ч цөөнгүй байна. Ер нь тэгээд бас бус хүмүүс байна аа, байна. Гэхдээ энэ бүх хүн Үндсэн хуулиар олгогдсон сонгох, сонгогдох эрхтэй. Хүний энэ эрхэд хэн ч халдаж чадахгүй. Ардын сургаал бий, “Бөгсөө үмхий гээд тайрч хаядаггүй” гэж. Өнөөдөр монголчууд бидний байгаа нүүр царай л энэ. Нийгмийн тусгал нь энэ. Тийм болохоор бид эдэн дотроосоо л сонгоно. Монголчууд бид чинь төрөө байгуулах ёстой юм байгаа биз дээ. Төргүй Монгол Улс байх юм уу. Төсөөлөөд үз дээ. Хэрэвзээ төр засаггүйдээ хүрлээ гэвэл тэгсгээд гадны дагавар, өөртөө засах орон л болох байх даа. Тийм болохоор өнөөдөр нэр дэвшигчдийг элдвээр зүхэж байгаа, газар дор ортол муулж байгаа, Монголын төр засгийг муухай харагдуулахыг зорьж байгаа хүмүүс бол бүгдээрээ гадныхны гар хөл. Тийм муухай өнгө аяс сошиал дахь мэдээллээс хүмүүст шууд үнэртэж байна.

Нэрэлхээд нэрээ идэх биш, гэртээ хариад гэрээ идэх биш гэж үг бий. Нэрэлхэх юм нэр дэвшигчдэд байх хэрэггүй. Чаддагаасаа чадахгүйгээ хүртэл зөв сайхнаар өрсөлд. Нэр дэвшигчдийг элдвээр зүхдэг түүх бүх улс оронд үеийн үед байсан. Зуун жилийн өмнөх Америкийн сонгуульд ч болж байсан үйл явц. 1920-иод оны үеийн Америкийн сенатын сонгуульд өндөр зэрэглэлийн 11 биеэ үнэлэгч сонгогдсон байдаг юм. Өнөөдрийн Италийн парламентад буруу гарын төлөөлөл болох бүлгийн хэмжээний гишүүн бий. Биеэ үнэлэгчдийг сонгодгоороо Италийн парламент бүр алдартай. Монголынх ийм байг гэж хэлж байгаа юм биш. Цөөхөн монголчуудын хувьд байх боломж ч үгүй. Зүгээр л дэлхийн парламентын түүх ийм эрээн бараантэй, элдэв өнгөтэй байдаг гэдгийг л хэлж байна.

Тэгэхээр юу хэлэх гээд байна гэхээр ийм л өнгө солонго бүхий нэр дэвшигчдээс бид зөвийг нь сонгоно. Харин сонгуульд бүгдээрээ оролцож, саналаа өгч, төрөө сонгох үүргээ нэр төртэй биелүүлье гэж уриалъя. Энэ бол ардчилсан нийгэм дэх иргэн хүн бүрийн өндөр ухамсар юм. Өөрсдөө саналаа өгөөгүй байж дараа нь элдвээр хэлэх хэрэггүй. Залуучууд сонгуульд идэвхтэй оролцох ёстой. Санал хураалтад хамгийн идэвхгүй оролцдог хэсэг нь 18-35 хүртэлх насны оюутан, залуус байдгийг судалгаагаар тогтоосон. Энэ насныхан нийт сонгогчдын 60 хувийг эзэлдэг. Судалгааны дүнгээс харахад 18-35 хүртэлх насны залуусын 20 орчим хувь, 18-25 хүртэлх насныхны ердөө 10 хувь нь л сонгуульд оролцдог гэсэн дүн гарчээ. Энэ нь сонгуулийн ирц хуульд заасан хэмжээндээ хүрч чадах эсэхэд хүрч байна. Ирц хүрэхгүй тохиолдолд муудсан эдийн засгаа улам муутгах болно. Татвар төлөгчдийн мөнгө дахин сонгуульд үрэгдэнэ. Монгол Улсад сүүлийн жилүүдэд хамгийн өндөр хувьтай санал өгсөн газар бол Завхан аймгийн сонгогчид 77,1 хувь, хамгийн бага санал өгсөн нь Сүхбаатар аймаг, нийслэлийн дүүргүүд болоод байгаа юм. Сонгуульд заавал оролцох учиртайг ЕБС-д байхаас нь суулгаж өгөх цаг болжээ. Эцэг, эхчүүд насанд хүрсэн хүүхдүүддээ сонгуульдаа идэвхтэй оролцож, өөрт нь болон улс оронд хэрэгтэй гэсэн хүнийхээ төлөө саналаа өгөхийн ашиг тусыг ойлгуулж өгмөөр байна. Өөрийн чинь өмнөөс өөр хүмүүс сонголт хийгээд байна гэдгийг бас ойлгуул. Өмнөх сонгуулиас харж байхад өглөөний 11:00 цагийн байдлаар сонгогчдын идэвх маш сайн, зарим тойрогт 25 хувь хүрч байснаа үдээс хойш идэвх эрс буурч 20:00 цаг гэхэд санал хураах байрууд ямар ч хүнгүй болж байсан. Ийм нөхцөл байдал давтагдах магадлалтай байгаа тул өмнөх сонгуулиар ашиглаж байсан саналаа өгсөн сонгогчид зориулсан урамшууллыг янз бүрийн хэлбэрээр өргөнөөр бий болгох хэрэгтэй. Сонгогчдод зориулсан урамшууллын механизм олон улсад байдаг. Тэдний жишгээр хийе.

Энэ жилийн хувьд бас нэг анхаармаар асуудал бий. Тэр нь Европын аварга шалгаруулах хөлбөмбөгийн тэмцээн цаг хугацааны хувьд УИХ-ын сонгуультай давхцаж байгаа нь сонгуулийн ирцэд нөлөөлнө. Бүр гол тоглолтууд санал өгөх өдрийн өмнөх шөнө болохыг тооцох ёстой. Учир нь Монголын залуу үе тэр чигээрээ хөлбөмбөгийн хорхойтнууд болсон. Тэмцээний хагас шигшээгийн тоглолт Францын хотуудад болох нь манай цагаар шөнө байгаа нь залуучуудын хувьд сонгуульд очиж саналаа өгөхөд сөргөөр нөлөөлөх магадлалтай. Учир нь өмнөх сонгуулийн ирцэд энэ тэмцээн нөлөөлсөн нь ажиглагдсан юм.

Бас нэг асуудал байгаа нь зөвхөн Монголд л байдаг зовлон байх. Манай иргэдийн нэлээд нь иргэний үнэмлэхээ дэлгүүр хоршоо, ломбард, такси… гэхчилэн олон газарт барьцаанд тавиад авч чадахгүй байгаа. Тийм хүмүүс яадаг вэ гэхээр “За санал өгөхийн тулд түүнтэй хөөцөлдөж явах гэж яршиг. Тэгж байгаад нэг авахаас” гэдэг. Тийм болохоор энэ удаагийн сонгуулиар ТҮЦ машины тодорхойлолтоор санал өгүүлэх хэрэгтэй. Тэр нь нийт сонгогчдын таван хувьтай тэнцэнэ гэсэн нэгэн ТББ-ын судалгаа бий. Энэ мэтээр жижиг гэхгүй амьдралын үнэнийг олж харж, ирцийг бүрдүүлэх арга хэмжээг дорвитой авахгүй бол хамгийн сүүлийн Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар нийт сонгогчдын 63.9 хувь буюу өмнөхөөсөө даруй 40 хувь буурсан байдаг. Эдгээр саналаа өгсөн сонгогчдын 50.23 хувийн саналаар нэр дэвшигч ялалт байгуулсан юм. Энэ байдал дахин давтагдвал одоо болох сонгууль дахин явагдах магадлалтай болчихоод байна.

Энэ мэтээр сонгогчдын дийлэнх болох залууст онцгой анхаармаар байна. Тэрнээс манай улсын 40-өөс дээш насныхан бол сонгуулийн саналаа хангалттай өгч иржээ. Монгол Улсын эдгээр насны иргэдийн 70 хувь нь саналаа өгдөг нь судалгаагаар тогтоогдсон юм. Эдгээр насны иргэдийн санал өгөх хувь нь угаасаа олон улсад ийм л багцаанд байдаг аж.

Монголын нийгэмд Нүүрсчдийн намынхан гэж хэсэг хүнийг нэрлэх боллоо. Зөрүүлээд Шороочдын намынхан гэж бүлэг хүнийг нэрлэсэн нь Женкогийн талынхныг хэлэв бололтой. Үндсэндээ Нүүрсчдийн нам, Шороочдын нам гэсэн хоёр нэршил бий болов. Шороочдын намынхныг говьд 270 сая ам.доллараар шороо овоолсноос өөрийг хийгээгүй гэхчилэн цөөнгүй асуудлаар буруутгаж байгаа. Харин Нүүрсчдийн намынхныг “Эх орноо худалдагсад” хэмээн зүхэж байна. Гэхдээ энэ хоёр бүлэглэлийн нүдэлдээнд улс төрийн намууд хамаагүй юм шүү. Энэ бол Монгол дахь улстөр-эдийн засгийн эрх мэдэл бүхий бүлэглэл буюу мафиудын хоорондын зодоон, нэгэндээ өгсөн нэр хаяг юм.

Саяхан энэ хоёр том бүлэглэлийн хоорондын тулаан “Баянгол” зочид буудлын гадаа боллоо. Хүчнийхэн, цагдаагийнхан, тусгайгийнхан хөдөлж сүйдтэй, сүртэй юм боллоо. Ард түмэн бүгдээрээ үзлээ, харлаа. Энэ нүдэлдээний үеэр Монголын жүдо бөхийн шигшээ багийн тамирчид, дасгалжуулагчид бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ очиж оролцов. Жүдо бөхийн холбооны Ерөнхийлөгч Х.Баттулгыг тэд өмгөөлж хамгаалан жагссан хэрэг. “Баянгол”-ын гадаа цугласан олны дунд жүдогийн алдартай тамирчид бэлтгэлийнхээ хувцастай хөвж, ярилцлага өгч, холбооныхоо ерөнхийлөгчийг юунаас ч цээжээрээ хамгаалахад бэлэн байгаагаа илэрхийлсэн нь олны анхаарлыг татав. Ийм л бүлэглэл хоорондын нүдэлдээн дундаас жүдогийнхон маань олимпийн эрх олгох Ази тивийн аварга шалгаруулах тэмцээндээ өглөө нь мордоцгоосон юм. Очоод тэд баллаж өглөө, түүхэнд байгаагүй амжилтыг гаргалаа. Дэлхийд жүдогоор хаанчилдаг япончуудтай эн зэрэгцэж, адилхан дөрвөн алтан медаль зүүв. Нийт дүнгээрээ оноо жаахан дутаж, Японы ард хоёрдугаарт эрэмбэлэгдлээ. Тэрбум, тэрбумаар тоологдох хятад, энэтхэгчүүдийн дундаас гуравхан сая монголын үр сад болох хэдэн муу охид, хөвгүүдийн гарыг нугалах хүн гарахгүй юм байна. Жүдо бол олимпийн төрлийн дэлхийн топ таван спортын нэг юм. Ийм л топ спортын Тивийн аварга шалгаруулах тэмцээн Узбекстаны нийслэл Ташкент хотноо болж 31 орны нийт 233 тамирчин хурд, хүчээ үзсэн юм. Манай улс эрэгтэй, эмэгтэй тус бүр есөн тамирчинтай, бүтэн багаараа оролцсон билээ. Ингээд дөрвөн алт, нэг мөнгө, зургаан хүрэл, нийт 11 медаль хүртлээ. Мөн зургаан тамирчин шагналт тавдугаар байрт шалгарлаа.

Түүхэндээ манайх Азийн аваргаас хамгийн ихдээ хоёр алтан медаль авч байсан. Гэтэл Ташкентийн дэвжээнд очсон 18 тамирчнаас 16 нь медалийн төлөө барилдана гэдэг бол нүд орой дээр гарам амжилт юм. Д.Алтансүх, Д.Сумъяа, Н.Дагвасүрэн, Н.Түвшинбаяр нарыг энэ удаад лав Ази тивд тогтоож барихгүй юм байна гэдгийг харлаа.

Ташкентад нэгэн сонин барилдаан болсныг энд дурдах ёстой. Ганц мөнгөн медалийг авсан дэлхийн аварга М.Уранцэцэг, Г.Отгонцэцэг нарын аваргын төлөөх барилдаан. 48 кг-д дэлхийд босоо байгаа манай бөх финалд Казахстаны нэрийн өмнөөс барилдаж буй Г.Отгонцэцэгтэй тулсан ч юүко үнэлгээгээр ялагдав. Сүүлд гурван удаа энэ хоёр бөх учраа таарахад бүгдэд нь Г.Отгонцэцэг ялж байна. Дэлхийн аварга М.Уранцэцэг нутаг нэгт Г.Отгонцэцэгийг ялах тактикийг боловсруулахгүй бол Олимпийн наадамд аль ч шатанд хоорондоо таарч магадгүй юм байна. Бүр сүүлдээ манай хүчтэнүүд Монголдоо нэг жиндээ чихцэлдээд болохгүй болохоор зарим нь ийнхүү гадны улсын нэр дээрээс нутаг нэгтнээ нугалж тавих нь. Хэрвээ Монголын бөх Олимпийн наадмаас медаль авна л гэж байгаа бол үүнийг анхаарах цаг болжээ. Монголын жүдогийн дэг сургуулийн нууц бусад оронд тамирчдаар маань дамжин алдагдаж байгаа юм биш үү. Энэ удаагийн Ази тивийн аваргаар Японы тамирчид манайхтай адил дөрвөн алтан медаль хүртсэн ч мөнгөн медалийн тоогоор илүү гарч багийн дүнгээр тэргүүллээ. Харин медалийн тоогоор Монголын баг тамирчид тэргүүлэв. Энэхүү түүхэн амжилт бол манай жүдочдын нөр их хөдөлмөр юм.

Азийн аваргын бахдам амжилтыг үзэж суухдаа саяын тэр нүдэлдээний үеэр жүдогийнхныг баривчилсангүй нь юун сайн бэ хэмээн бодож суулаа. Хэрэв зээ Нүүрсчдийн намынхны зүгээс цагдааг хөдөлгөж, жүдогийн шигшээгийн 18 тамирчинг баривчилж, “Жагсаал цуглаан зохион байгуулж, үймээн самуунд турхирсан” зүйл ангиар 72 цагт саатуулсан бол яана. Юун маргааш өглөө нь Азийн аваргад явах, олимпийн эрх авах, ард түмэндээ баяр бахдал төрүүлэх… Баривчилгаа явуулалгүй эх оронч зан гаргасан хүмүүст талархъя. Гэхдээ л мөн аюултай, эрсдэлтэй юманд орооцолдох шахлаа даа, жүдочид минь. Жагсаалын үеэр ямар нэгэн турхиралт явагдаж, үймээн болж, та нөхөд бэртэж гэмтэхэд хүрвэл яана. Олимп хүртэл онцгой анхаарах зүйл чинь энэ шүү. Одоо манай жүдогийнхонд Риогийн олимп гэсэн том даваа байна. Риогийн дэвжээн дээр л зовхи нь өөдөө, золбоо хийморьтой барилдмаар байна. Саяын тивийн аваргаас харж байхад та бүхний сэтгэл зүй сайн байна. Бие бялдрын хөгжил хийгээд, барилдааны ур чадвараар дэлхийд гарчихаж. Та нарын багт олимпийн аварга байна. Дэлхийн аварга байна. Та нар бүгдээрээ адилхан зүйл идэж ууж, адилхан орчинд амьдарч, нэг л багшийн удирдлагад адилхан бэлтгэл сургуулилт хийж байгаа. Хэн нэгнээсээ илүү юм юу ч байхгүй. Бод л доо, 20 сая хүнтэй казакстанчууд дотроос дэлхийд барилдчих хүн олдохгүй манай нэг охиныг гуйж нэр дээрээ барилдуулж байна шүү дээ. Ийм л эрэмбэ зиндаатай та бүхэн олимпод очих нь. Маргааш нь тивийн аваргын хариуцлагатай тэмцээнд оролцоно гэж байхдаа бусад орны тамирчид яадаг вэ гэхээр төвлөрдөг, бясалгал хийдэг, амардаг, ямар нэг нерв стрессгүй байхад анхаардаг. Манай баатрууд болохоор тачигнатал жагсаж цуглаж, бүлэглэл хоорондын нүдэлдээнд оролцож аваад мордож байна. Юун амрах, төвлөрөх, бясалгах вэ. Тэгж очоод л бүгдийг нь нугалаад тавьчихаж байгаа юм. Харин тэмцээний сүүлийн өдөр болсон багийн тэмцээнд манайхан муу оролцлоо. Онцгүй л харагдаж байна лээ. Гэхдээ зөвтгөх шалтгаан надад байна. Монголчууд бид л болсон хойно “Бүгдээрээ медаль авлаа, олимпийн эрхээ авлаа” гэж хөөрөөд шөнө нь “угаасан” байх. Эмэгтэйчүүд нь бүр илүү “угаасан” байх, илүү муу барилдана лээ. Тэрнээс урьд өдөр нь чоно шиг байсан нөхөд маргааш нь юу гэж хонь шиг болчихов дээ.

Энэ бүгдийн эцэст жүдогийнхондоо хэлэх анхааруулга байна. Риод очихоосоо өмнө саяных шиг бүлэглэл хоорондын нүдэлдээнд оролцмооргүй байна, шалдар булдар зүйлд анхаарлаа сарниулмааргүй байна. Бэртэл гэмтэл авчихмааргүй байна. Хийморь сүлдээ бодмоор байна. Эздийнхээ хоорондын мафийн шинжтэй тэмцэлд торгоогдчихгүй бол Риогийн дэвжээнд манай жүдочдын гарыг нугалах хүчтэн байхгүй байх. Хавтай сайн байгаа жүдочдоос хар цагаан хэл ам, хар хорын үйл явдал хазгай тусаг ээ.

Хойд Солонгос нь НҮБ-ын хоригт орлоо. Хойд Солонгос өнгөрсөн нэгдүгээр сард цөмийн пуужингийн дөрөв дэх туршилтаа хийж, тив алгасах алсын зайны пуужингийн туршилтаа явуулсан. Мөн ус төрөгчийн бөмбөг туршиж сүйд болов. Их гүрнүүд их цочлоо. Ер нь энэ улсыг удирдан жолооддог сандаг халимагтай бацаан бол ерөөсөө зүгээр байхгүй, америктай үргэлж л дээр доороо орон үзэлцэж байх юм. Энэ бүх цөмийн туршилтынх нь эцэст НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөлөөс хориг арга хэмжээгээ чангатгасан юм. Улмаар Цөмийн аюулгүй байдлын дээд хэмжээний уулзалтын үеэр АНУ болон БНХАУ-ын удирдлагууд уулзаж, Хойд Солонгосын цөмийн туршилтын талаар хэлэлцсэний эцэст тохиролцоонд хүрсэн нь Хятад улс хоригт нэгдсэн үйл явц байлаа.

Хориг арга хэмжээнд Хятад ийнхүү оролцох болсноор Хойд Сологосын хувьд цөмийн туршилтаа үргэлжлүүлэхэд хүндрэлтэй болж байгаа бололтой. AFP агентлагийн мэдээлж байгаагаар Хойд Сололнгос өнгөрсөн онд 20 сая тонн нүүрс БНХАУ-д арилжаалж нэг тэрбум ам.долларын орлого олсон нь цөмийн туршилтаа үргэлжлүүлэх эдийн засгийн хөшүүрэг болсон гэж шинжээчид дүгнэж байгаа юм билээ. Мөн энэхүү орлогоороо БНХАУ-аас цөмийн туршилтад ашиглагдах түлш худалдан авч байсан юм билээ. Үнэндээ хойд Солонгос нь төсвийнхөө бараг 90 хувийг цэрэг зэвсэглэл, цөмийн туршилтад зарцуулчихдаг улс орон. Тэгээд улсынхаа 27 сая иргэнийг юугаараа тэжээж тэтгэдэг нь асуудалтай болчихсон. Хойд Солонгосын гол спонсор нь Хятад улс гэж болно. Гэтэл өнөө Хятад нь хориг арга хэмжээ авчихаар одоо юу болж хувирах уу. Эхний хор хохирол нь хүнсний хомсдол. Тус улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүн 25.6 тэрбум доллар. Үүнээс гадаад худалдааны эргэлт нь 6.9 тэрбум ам.доллар байдаг. Гадаад худалдааны гол түнш нь БНХАУ. Гадаад худалдааны 90 хувь нь Хятадтай хийгддэг. Хойд Солонгос нь жижигхэн газар нутагтай ч басчиг хоосон ард түмэн биш. Төмрийн хүдэр, хүрэн нүүрс, цемент, барилгын төмөр хийц, оёмол нэхмэл, далайн бүтээгдэхүүн гаргаж оронд нь Хятадаас нефть бүтээгдэхүүн, машин, тоног төхөөрөмж, коксжих нүүрс, бордоо авдаг, хамгийн гол нь хүнсний бүтээгдэхүүн авч ирсэн. Эдгээр экспорт дотроо нүүрсээрээ Хятадаас тэрбум долларын орлого олдог. Хойд Солонгос бол Орос-Хятадтай зэрэг хиллэдэг Расон гэх боомттой. Энэ нь зүүн хойд Хятадад их хэмжээний нүүрс гаргадаг боомт нь. Учир нь Хятадын зүүн хойд хэсэгт Хайлаар, Харбин, Мүгдэн… гээд тус улсын хүнд аж үйлдвэрийн голлох том хотууд байдаг. Эдгээр үйлдвэржсэн олон сая хүнтэй хотуудад нүүрсний хэрэгцээ маш их. Үүнийг нь хойдуул нийлүүлж ирсэн юм. 20 сая тонн нүүрс шүү дээ. Нарийн тоо яривал энэ жил Вьетнамын нүүрсний экспорт эрс унасантай холбоотойгоор Хойд Солонгос нүүрс нийлүүлэлтээ Хятадын зах зээлд өсгөсөн цорын ганц улс болсон юм. Гаалийн мэдээллээр Хятадын нүүрсний импорт Вьетнамын зүгээс 91 хувь унаж, Хойд Солонгосын нийлүүлэлт 25 хувь нэмэгдсэнээр Хойд Солонгос нь Орос, Монголыг гүйцэж Австрали, Индонезийн дараа Хятадын гуравдагч том нүүрс нийлүүлэгч болоод байлаа. Ингэснийхээ хүчинд хойд солонгосчууд гурван сар үргэлжилсэн ган гачгаас болж ургац алдсаныхаа төлөө хүнсний бүтээгдэхүүний хомсдолоос гарч байсан юм. Гэтэл энэ бүх эдийн засаг нь бүрэн царцлаа. Гэхдээ Хятад улс бүх крантаа хаавал хойдуул баларна гэдгийг мэдэж байгаа болохоор ил далд, их бага хэмжээгээр “юм” өгч л байгаа байх. Айл хүний амь нэг, саахалт айлын санаа нэг гэж дорнын ард түмний үг бий. Монголчууд бид солонгос, япончуудтай дэлхийд ижил төстэй ард түмэн. Бидэн шиг ижил төстэй ард түмэн дэлхийд ховорхон. Үүнийгээ бодох л ёстой. Тийм болохоор Хойд Солонгосчуудад туслах л ёстой. Яаж вэ гэдгийг одоо ярья.

Тэгэхээр зүүн хойд Хятадын аж үйлдвэржсэн том хотууд нүүрсгүй суужээ. Энэ нь өөрөө Хятадын хүнд аж үйлдвэрт бас нэг хямрал гэсэн үг. Харин Монгол Улсын хувьд бол энэ нь том боломж юм. Өнөө Австралийн нүүрсний уурхайнууд үерт автсан жилүүдэд бид бондойгоод явчихсан шиг боломж. Үүнийг манай нүүрсний компаниуд боломж, ашиг, эдийн засаг болгомоор байна. Жишээ нь Хайлаар, Харбин бол манай Дорнод аймгийн цаахна байгаа хотууд. Зүүн хойд Хятадад эрэлт нь ихэссэн, бүр гачигдалд орсон нүүрсийг манайхан нийлүүлвэл яасан юм бэ. Үүнийг бизнесийнхэн, төр засаг ч анхааралдаа аваач, судалж үзээч. Яг тэр зүгт буюу Монголын зүүн хязгаарт хил, гаалийн гурван ч том боомт ажиллаж байна. Нүүрсээ хил л хүргэхэд цаашаа Хятадын дэд бүтэц гайхамшигтай. Засмал зам, төмөр замууд нь дурайж байгаа. Зүүн хойд Хятадын аж үйлдвэрүүдэд хойд солонгосчууд 20 сая тонн нүүрс нийлүүлж байсан. Үүнийг нь бид чадахгүй юм аа гэхэд гачигдалд орчихсон энэ зах зээлийн ядаж 30 хувийг нь бид хангая л даа. Тэгэхэд л хангалттай. Тэгэхээр НҮБ, Хятадын зүгээс хойдуулд үзүүлж буй хориг нь Монголд ашигтай тусаад байгаа юм.

Ингэж чадвал эртнээсээ ах дүүгийн барилдлагатай хойд Солонгосын ард түмэндээ нүүрснээс олсон орлогоосоо тусламж үзүүлье. Үнэндээ хойд солонгосчууд өнөөдөр Ленинградын бүслэлтийн 360 хоног гэдэг шиг хүнд байдалд орчихоод байна. Азийн хамгийн хөндүүр цэг болчихоод байна. Тэнд хүүхдүүд өлсөж байна, хүмүүс өвдөж байна. Шулуухан хэлэхэд нүүрсээ хятадуудад зарж олсон орлогоосоо Америктай үзэлцэж буй бацааны ард түмэнд ядаж хоол хүнсний зүйлээр нь ч болтугай тусалъя. Тэдний турж үхэхийг нь хармааргүй байна. Энэ дэлхийн долоон тэрбум хүний дунд ижил төстэй зүйлээрээ ялгаран ижилсдэгийн хувьд тэдэндээ тусалъя аа, өөрсдийнхөө хэмжээнд өмгөөлж хамгаалья.

Ирэх таван жилд л биедээ элдэв өвчин эмгэг ололгүй, олсон ч сэдрээчихэлгүй явчихвал цаашид хэд ч наслах боломж бүрджээ. Өнөөдрийн дэлхий ертөнцөд технологийн хурд гүйцэгдэхгүй урагшилж байна. Тэр дотроо эрүүл мэндийн салбар дахь технологийн дэвшил хүний санаанд багтамгүй гайхамшигтай байна. Жишээ нь хэдхэн хоногийн өмнө гэхэд Бээжингийн Хятадын армийн төв эмнэлэгт хиймэл элэг суулгах ажиллагаа амжилттай болжээ. Үүнийгээ албан ёсоор зарлаагүй ч хагалгаа амжилттай болсон, тодорхой хугацааны дараа мэдээлнэ гэлээ. Ганц элэг биш хүний бүх эрхтэнг ургуулж, төлжүүлэх, шинээр бий болгох шинжлэх ухааны ажлууд өндөр хөгжсөн орны эрдэм шинжилгээний бүх хүрээлэн, лабораториудад хийгдэж, туршигдаж, 70 хувь нь практикт амжилттай хэрэгжиж байгааг олон улсад гардаг мэргэжлийн нэртэй сэтгүүлүүд мэдээлсээр байгаа юм. Энэ бүх эрүүл мэндийн технологийн гайхамшгуудад дэлхийн эрдэмтэд ямар дүгнэлт өгч байна гэхээр “Технологийн энэ хурдаараа бол хувь хүн өнөөдрөөс эхлэн ирэх таван жил л биеэ зөв сайхан аваад явчихвал цаашид 90-100 наслах нь байдаг л стандарт нас болно” гэжээ. Ердөө хэдхэн жилийн дараагаас хүний насжилт, бие организмын боломж, нөөц ийм өндөрт хүрэх нь. Тийм учраас л барууны орнуудад “Хүн амьдралдаа дор хаяж 2-3 мэргэжил эзэмшиж, түүгээрээ амжилттай ажиллаж амьдрах боломжтой боллоо” хэмээн үзэж хүмүүсийг тийм байхыг уриалаад эхэлжээ. Дэлхийн энэ хандлага монголчууд та бидэнд маш их хамаатай юм. Бүгдээрээ бие сэтгэлээ эрүүл саруул байлгаж 2021 он хүрцгээе. Тэгэхэд цаашаа эрүүл байж, урт насалж, улам ихийг хийж бүтээх боломж дүүрэн гарах нь.

Гуравдугаар сарын 6-нд Монголд үндэсний сэтгүүл зүй үүсч хөгжсөний 103 жилийн ойн өдөр тохиож баяраа тэмдэглэв. Удахгүй тавдугаар сарын 3-нд дэлхийн хэвлэлийн эрх чөлөөний өдөр болж манай салбарынхан бас баярлана. Хоёр оны зааг буюу шинэ жилээр МСНЭ-ээс шилдгүүдээ бас тодруулдаг. Бүр дотор нь сонинынхон, телевизийнхэн, “сайт”-ынхан… гэж ирээд тус бүрдээ шилдгүүдээ шалгаруулж, нийгэмд цацдаг нь сэтгүүл зүйн салбарын бас нэг том баяр мэт харагддаг (угтаа бол шинэ жилээр бүх л салбарынхан шилдгүүдээ тодруулдаг ч манай салбарынхан илүү тодордог нь мэргэжлийн онцлог). Үнэн хэрэгтээ манай салбарынхны энэ олон баяр салбартаа сайныг ерөөсөө авчрахгүй байна. Бүр эсрэгээрээ, “Энэ муу сэтгүүлчид одоо юу вэ…” гэж ирээд, элдвээр зүхүүлэх өдрийнхөө тоог л нэмж байна. Уг нь бол аливаа баярын өдөр тухайн салбарынхан нийгэм дэх үнэ цэн, нэр хүндээ өсгөж, алдаа оноогоо дүгнэж, амжилттай яваа нэгнээ урамшуулж, бусад нь түүнээсээ үлгэр авсан, нар гийсэн өдөр байдаг. Харин сэтгүүлчдийн хувьд бол эдгээр баярын өдрүүд нь муу муухайгаа дуудуулсан, элдвээр зүхүүлсэн, бараан өдрүүд байх боллоо. Ойрын хоёр өдрийн сошиал ертөнцийг харж байхад сэтгүүл зүйг элдэв муу үгээр цоллосон өдөр болов.

Иймдээ хүрсэн эцсийн шалтгаан нь сэтгүүл зүйн баяр хэт олон болсонтой шууд холбоотой. Аливаа салбарын баярын өдөр нь жилдээ ганц удаа, тэгээд жинтэй, даацтай байх нь нийгмийн сэтгэл зүйд үнэ цэнтэй тусч, үнэт зүйлтэй харагдуулдаг. Бусад салбарынхныг бодвол сэтгүүлчийн хөдөлмөр нийгэмд өдөр тутам ил харагддаг. Үг үйлдэл бүр нь тэр дороо ард түмний сэтгэл зүйд хүрдэг. Ард түмэн үнэлэлт дүгнэлтээ тэр дор нь өгдөг. Маш хурдтайгаар үнэлэмжээ авдаг салбар. Бас нэг онцлог нь сэтгүүлчийн хөдөлмөрийн алдааг нийгэм илүүтэй ярьдаг. Оноотой талыг нь бараг ярьдаггүй. Жишээ нь “Өдрийн сонин”-ы редакциас томилогдсон сэтгүүлчдийн баг долоон өдөр ажиллаж, гурван цуврал нийтлэл гаргасны үр дүнд нийслэлээс 200 сая төгрөг гаргаж Улаанбаатарын бүх таггүй траншейг тагтай болгосон амжилтын тухай хэн ч сошиалд бичдэггүй. Та бидний үр хүүхэд, өвгөд хөгшид, ер нь бүгдээрээ өвлийн хүйтэнд нүхэнд унах аюулаас аврагдахад тухайн сэтгүүлч ямар их хөдөлмөр гаргасныг хэн ч үнэлж, сайшааж ярьдаггүй юм. Харин ч эсрэгээрээ шүүмжилсэн хүмүүсийг өмөөрч “Энэ муу сэтгүүлчид ингээд л хүнийг элдвээр муулж бичдэг юм” гээд зүхэж суудаг. Гэтэл тэр сэтгүүлч “Хонгор жаахан охины амийг хотын дарга таниас нэхнэ” хэмээн хатуу үгийг хайр найргүй бичиж, холбогдох албан тушаалтнуудыг бараг хэрэгт холбогдуулна шүү гэж заналхийлж байж тэр олон үхлийн нүхийг таглуулж байгаа юм шүү дээ. Өнөөдрийн Монголын сэтгүүлчдийн хөдөлмөрийн үр дүн хатуу үгэн дээр тогтож байж гардаг. Тийм л цаг үедээ явж байна. Сэтгүүлчдийн хөдөлмөрийн мөн чанар ийм хатуу ч ариун цагаан, цаг ямагт хүний сайн сайхны төлөө, нийгмийн сайн сайхны төлөө байдаг. Үүнийгээ харин бид нийгэмд ойлгуулж чадахгүй явна. Ойлгуулдаг ганц сайхан өдөртэй байя гэсэндээ энэ олон баярыг үгүйсгэж байна, олон шагнал урамшилтай баймааргүй байна.

Тэгэхээр аль нэг өдрийг нь сонгож, түүндээ ач холбогдол өгч, жинхэнэ шилдгүүдээ шалгаруулж, шагнал урамшууллыг нь өгсөн шиг өгч, бүх мэдээллийн сувгууд нэгэн дуугаар ажил үйлсийг нь алдаршуулж, тэр өдөр Монгол орон зөвхөн сэтгүүл зүйгээр амьсгалдаг болъё. Тийм боломж, нөөц, бяр чадал сэтгүүл зүйнхэнд харин ч нэг бий дээ. Ингэснээр сэтгүүлчдийн нэр хүнд өснө. Хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудын үнэ цэн өндөрсөнө. Хүн гэдэг амьтан дэргэд байгаа гайхамшгаа анзаардаггүй гэдэг. Монголын нийгэмд түүхэн үүрэг гүйцэтгэж буй хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд, тэдгээрийн удирдагчид, бүр түүхэн үүрэг гүйцэтгэсэн, гүйцэтгэсээр яваа сэтгүүлч нөхөд минь та бидний дэргэд байсаар байна. Та бид тэднийгээ мэдэхийг, мэдрэхийг хүсэхгүй байна. Та бид өөрсдөө л мэргэжлийнхээ нэр хүндийг хайрлан хамгаалж, нийгэмд өсгөж чадна. Өөр хэн ч биш.

Удахгүй бид тавдугаар сарын 3-нд Дэлхийн хэвлэлийн эрх чөлөөний өдрөө бас тэмдэглэнэ. Тэгээд нийгэмд баахан зүхүүлэх байх даа. Уг нь бол нийгэмд муу муухайгаар зүхүүлэх хөдөлмөрийг сэтгүүлчид эрхэлж байгаа биш шүү дээ. Харин чиг өдөр бүр ард түмнээс баярлалаа гэсэн үгийг сонсохоор тийм гайхамшигтай ажил үйлсийг эрхэлж байгаа. Үүнийгээ л нийгэмд нэвт ойлгуулсан баярын ганц сайхан өдөртэй болъё. Өнөөдрийн энэ олон баяр Монголын сэтгүүл зүйд олдохоороо өлдөнө гэдгийн хор уршгийг ойлгуулж байна.