Author: Гэрэлмаа Төрмөнхийн

“Танайд өнжье” булан­гийн­хаа энэ удаагийн дугаа­раар “НВЦ” компанийн ерөн­хий захирал Ц.Баатар­билэгийнд өнжлөө.

Тус компани нь өнгөрөгч долоо хоногт болж өнгөр­сөн Улаанбаатар хот бай­гуулагдсаны 375 жилийн ойгоор нийслэлийн шилдэг бүтээн байгуулалт хийсэн компанийн нэг нь болсон, нөгөө талаас тэрээр Мон­голын бизнесийн салбарт амжилттай яваа шинэ залуу бизнесмэн учир өнгөрөгч баасан гаригт ийнхүү тэдний­хийг зорьсон юм.

Ажлын өдөр байсан учир Ц.Баатарбилэгтэй ком­панийнх нь байранд уулзахаар боллоо. Хан-Уул дүүрэгт байрлах тус компанийн байр хэдэн давхар өндөр, шил толь болсон сүрлэг том биш юм. Нэг давхар ч хуучны барилгыг орчин үеийн засалтаар засч, тохижуулжээ. Ком­панийн үүдээр ормогц шилэн хоргонд шилэн, болор, шавар, сүрэл гэх мэт бүхий л материалаар хийсэн тахиа, өндөгний сувинерүүдийг байрлуулсан нь содон харагдаж байв.

Ц.Баатарбилэг захир­лын өрөө ч бас нэг их том­гүй, буйдан гэх мэт элдэв тавил­гагүй юм. Долоо хоногийн ажлын сүүлийн өдөр байсан болоод ч тэр үү, салбар компаниудынхаа долоо хоногийн ажлын тайланг сонсоод зав муутайхан сууж байна. Эдгээр уулзалтаа дуусахад гадны зочинтой уулзах ажил мөн үлджээ. Гэхдээ товлосон цаг нь хараахан болоогүй байсан тул бид хэсэгхэн хугацаанд яриа өрнүүлээд авлаа. Тус компани нь 1998 онд байгуулагдсан бөгөөд өдгөө “Монэгг”, “НВЦ трейдинг”, “Эггмарт” сүлжээ дэлгүүр гэсэн охин компаниудтайгаар үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа ажээ. Өнөө жилээс эхлэн газар тариалангийн салбар буюу тэжээлийн тариа­лангийн чиглэлээр хүч үзэхээр шийдэж, эхний тариалалт, туршилтуудаа хийж үзжээ.

“НВЦ”-гийн шилдэг бүтээн байгуулагч компаниар шалгарсан гол хүчин зүйл бол өнгө­рөгч есдүгээр сард нэг сая өндөглөгч тахиатай “Баян шувуу” аж ахуйг нээсэн явдал билээ. Герман улсын дэв­шилтэт техник, технологиор тоноглогдсон уг үйлдвэр нь Төв аймгийн Баянчандмань суманд байрладаг юм.

Тэрээр ийн компанийнхаа тухай товч танилцуулаад “Биз­­нест амжилттай хөл тавьж буй маань JCI Монгол байгууллагатай салшгүй холбоотой юм” гэлээ. Учир нь Ц.Баатарбилэг 2003 онд олон найзтай болох, танил талын хүрээгээ өргөтгөх зорилгоор тус байгууллагын гишүүнээр элсч байжээ. Ингэхдээ жирийн гишүүнээс авахуулаад салбарын хорооны дарга, салбарын ерөнхийлөгчийн албыг хашиж, хамгийн сүүлд 2013 онд тухайн жилийнхээ дээд албан тушаал буюу Үндэсний ерөнхийлөгчөөр ажил­ласан байна. Энэ хуга­цаанд мэдээж түүний олон найзтай болох зорилго нь зөв­хөн монгол залуус төдийгүй дэлхийн олон орны найзуудтай болж биелсэн ажээ.

JCI олон улсын залуучуу­дын байгууллага нь дэл­хийн 120 гаруй оронд 5000 гаруй салбартай, манлай­лагч залуучуудыг төрүүлэн гаргадаг, залуусын нөхөр­лөлийн байгууллага бөгөөд Монгол Улс дахь салбар 1992 онд байгуулагдсан, өдгөө 600 гаруй гишүүнтэй, бизнес, улс төр, нийгэмд амжилттай яваа 40 хүр­тэлх насны залуучууд тус бай­гууллагын гишүүн гэнэ.

Ц.Баатарбилэгийн ажлын өрөөний хананд нэлээд том хэмжээтэй алтан шаргал өнгийн хүзүүний зүүлт шиг тэмдэг өлгөөтэй байна. Үндэс­ний олимпийн хорооны алтан од хэмээх шагнал байдаг даа, яг түүн шиг сүртэй том тэмдэг юм. Учрыг лавлабал, өнгөрсөн жил зүүсэн JCI Монгол бай­гуул­лагын Үндэсний ерөнхий­лөгчийн зүүсгэл гэнэ. Их чамин, сүртэй эд ажээ.

Нэг их удсангүй Ц.Баатар­билэг захирлын ажил дууслаа. Ер нь түүний ажил шөнө дунд дуусдаг гэнэ. Гэхдээ энэ удаа хүндэтгэх шалтгаантай тул нэлээд эрт гэртээ харьж байгаа нь энэ хэмээн тэрээр инээмсэглэн өгүүлэв.

ЯНЗ БҮРИЙН ГОЁЛ ЧИМЭГЛЭЛГҮЙ Ц.БААТАРБИЛЭГИЙНХ

“Japan town”-д байх тэдний гэрт орвол нүдээрээ инээмсэглэсэн бүсгүй хаалга тайлж өглөө. Мэнд мэдэлцэн, хоол унд, цай цүй болцгоов.

Эднийх тус байранд амьд­раад хоёр жил шахам болж байгаа гэнэ. Уг нь энэ байрыг анх ашиглалтад ороход нь Ц.Баатарбилэгийн аавынх авч байсан юм байна. Тэгээд гурван жил шахам амьдарч байгаад хүүдээ өгөөд, аав, ээж хоёр нь Зайсанд өөр байр худалдаж авч нүүжээ.

Ц.Баатарбилэг хараахан албан ёсоор хуримаа хийж, эхнэрээ аваагүй байгаа. Гэхдээ бидэнд хаалга тайлж өгсөн М.Пүрэвсүрэн хэмээх бүсгүйтэй үерхээд нэлээд хэдэн жил болж байгаа гэнэ. “Бид хоёрт ч төлөвлөсөн олон “ажил” байна даа” хэмээн инээцгээнэ.

Өнгөрсөн хугацаанд Ц.Баатарбилэг аав, ээжийн эрх хүү байжээ. Үүнийгээ тэрээр “Би чинь 30 хүртлээ аав, ээжтэйгээ амьдарсан. Ээжээрээ хувцсаа угаалгаад л, орой ирэхэд халуун хоол, цайтай угтдаг байлаа. Хүний эцэг, эх л болсон хойно шөнө дундалж орж ирэх үед “Дэмий сэлгүүцэж гадуур яваад байна уу даа” гэх үгсийг ч сонсож байлаа” хэмээн ярьж байсан юм.

Эднийх дөрвөн өрөө юм. Гэхдээ хэн ч орж ирсэн нүүж ирээд удаагүй юм болов уу гэсэн бодол төрүүлэхээр. Энэ талаар түүнээс лавлахад “Бид чинь гэртээ байхаасаа байхгүй нь их. Өглөө эрт гараад л шөнө дунд орж ирдэг юм. Нөгөө талаас гэхэд бид энгийн байх дуртай. Тийм болохоор өрөөний энд тэндээ зураг өлгөх ч юм уу, аль эсвэл янз бүрийн чимэглэл хийхийг тийм ч таатай зүйл биш гэж боддог” гэлээ.

Үнэхээр ч түүний хэлснээр найз бүсгүйтэйгээ явж байхдаа авсан улбар шар, цагаан цэцэг бүхий зурагнаас өөр энэ гэрийн хананд хадсан зүйл ховор аж. Зочны өрөө нь л гэхэд дугуй хэлбэртэй буйдан, телевизор гээд, бусад өрөө­нүүд ч гэсэн элдвийн тавилга бага, энгийн тохижилттой юм.

Харин телевизорын хажууд байх хоёр гитар нүднээ тусч байлаа. Ц.Баатарбилэг багадаа орцонд “дуулдаг” байснаас гадна “хойно” сур­гуульд сурч байхдаа гитар тоглох дуртай байсан гэнэ. Хоёр гитарын нэгийг өөрөө худалдаж авсан бол нөгөөхийг найзууд нь бэлэглэж байжээ.

НИСЭХИЙН ИНЖЕНЕР МЭРГЭЖИЛТЭЙ Ч БИЗНЕСМЭН БОЛОВ

Ц.Баатарбилэгийг дээд сургуульд сурч байхад нь “Шувууны хүүхэд” гэж шоолдог байжээ. Учир нь эднийх Шувуун фабрикийн айл. Түүний аавыг Б.Цэрэндаваа гэдэг бөгөөд Завхан аймгийн уугуул. Тэрээр Хөдөө аж ахуйн их сургуулийн зоотехникчийн ангийг төгссөнөөсөө хойш Шувуун фабрикт ажиллаж, суурьшжээ. Түүнээс хойш 20 гаруй жил ажиллаж, орлогч захирлын албыг хүртэл хашиж байсан бөгөөд хожим хувьчлагдахад нь хувийн ажил эрхлэхээр албаа өгчээ.

Харин түүний ээж В.Пүрэв­жаргалыг Шувуунфабрикийн 26 дугаар сургууль, Хан-Уул дүүргийн 18 дугаар сургуулийн төгсөгчид андахгүй мэдэх ажээ. Тэрээр улсад 40 гаруй жил ажиллахдаа 20 жилд нь дээрх хоёр сургуулийн захирлын албан тушаалыг хашсан хүн гэнэ. Боловсролын байгууллагад насаараа ажилласан В.Пүрэвжаргал гуайг энэ жил төрөөс Монгол Улсын гавьяат багш хэмээх цолоор шагнажээ.

Төрж, өссөн гэр бүлийнх нь түүх ийм учир Ц.Баатарбилэг багаасаа л шувууны аж ахуйтай холбогдсон гэхэд болно. Тэрээр Шувуун фабрикт өссөн хүүхэд насаа хэзээ ч мартагдахгүй сайхан үе хэмээв. 2000 гаруйхан хүнтэй энэ жижиг сууринд сургуулийнхаа бүхий л дугуйлан, дамжаанд явахаас гадна, зунжин усанд сэлж, загасчилж, Туулын голыг өөд уруугүй тэшүүрээр гулгаж өссөн багын найзуудтайгаа одоо хүртэл дотно нөхөрлөж явдгаа дурссан юм.

Бага ангид байхаасаа л эхлэн Шувуун фабрик хэмээх үйлдвэрийн бараг шат дамжлага бүрээр орж гарч өнгөрүүлсэн гэдэг. 1990-ээд оны юм ховорхон байсан үедбуюу долоо, наймдугаар ангид байхдаа байрныхаа найзуудын хамт ааваасаа авсан хэдэн төгрөгөөрөөөндөг авч, хот руу оруулж ирэн зардаг байсан гэнэ. Хоёр, гурван сетка өндөг аваад автобусанд суугаад хот руу явна даа. Хэдхэн төгрөгөөр авсан өндгөө шар дэлгүүр, хорооллын зах гэх мэт тоотой хэдэн газарт хоёр нугалаад зарчихаад буцаад явна. Амжвал тэр өдөртөө дахиад нэг орж ирнэ. Ингэж наймаа хийх тусам сүүлдээ туршлагажиж, найзынхаа танилын байрны нэг өрөөг түрээсэлж, халаалтыг нь салгаж байгаад агуулах маягийн өрөө ч хийжээ. Дүү Ц.Мөнхбаатарын хамт шинэ жилийн өмнө тэр жижиг агуулахдаа өндөг худалдан авч цуглуулаад гүйлгээтэй үед нь зарж байсан тохиолдол ч бий. Тиймээс Ц.Баатарбилэг арван жилийн хүүхэд гэхэд хэрдээ баян хүү байсан гэдэг. “Бизнес” хийсэн тэр мөнгөөрөө өрөөнийхөө ханыг дүүртэл загасны аквариум, гутал хувцас худалдан авдаг байв. Бүр ээж нь нэг өдөр “Миний хүү чинь ээжийнхээ сарын цалингаас л их мөнгөөр гутал аваад өмчихсөн байна шүү дээ” гээд бөөн инээд болж байсан удаа бий.

Ц.Баатарбилэг Латвийн нийслэл Ригад Нисэхийн сургуулийг 1998 онд төгсчээ. Тухайн үеийн Зөвлөлтөд нисэхийн инженер бэлтгэдэг хоёр том сургуулийн нэг нь энэ сургууль байсан аж. Ээжийнхээ зөвлөснөөр тус сургуульд бүртгүүлэхээр очиход ердөө 12 хуваарь дээр 100 гаруй хүүхэд өрсөлдөж байв. “Яаж ийм олон хүүхдээс би орж чадахав дээ. Сурлагаараа орчихдог юм аа гэхэд хэн нэгэн танил талынх нь хүүхэд өмнүүр орчих биз дээ” гэж бодсоор эрүүл мэндийн шалгалтад нь орсон гэж байгаа. Нисэхийн сургууль учир эрүүл мэндийн шалгалт хамгийн чухал байлаа. Өөрөөр хэлбэл, нүд, сонсгол, дотор эрхтэн гэх мэт цоо эрүүл хүүхдийг л авах учиртай. Энэ шалгалтын дараа 30 гаруйхан хүүхэд шалгалт өгөхөөр тэнцжээ. Ц.Баатарбилэг ч “Одоо бол харин хичээнэ шүү” гэж өөртөө хэлсэн гэдэг. Тиймээс ч эрүүл мэнд болон сурлагаараа тэнцэж, Нисэхийн их сургуулийн инженерийн ангид орж, авионика мэргэжлээр улсын зардлаар суралцан төгсчээ.

Одоогийн бизнес хийж буйгаа тэрээр “Инженерийн сэтгэхүйгээр л бизнесээ хийж, үйлдвэрээ барьж байна даа” гэх. Өдгөө түүний нисэхийн инженер найзууд нь ч эрхэлж буй бизнест нь санаа оноогоо хэлдэг гэсэн. Түүнтэй хамт сурч байсан нөхдүүд нь өдгөө ИНЕГ-ын даргаас авхуулаад салбарынхаа удирдах албуудыг манлайлан авч явж байгаад баяртай явдгаа ярьж суусан юм.

Тэрээр багаасаа л өндөг зарж, наймаа хийж сурсан тул Орост сурч байхдаа ч машин зөөж, өөрийн хэрэгцээний мөнгөө олчихдог байжээ. Тэрээр суралцах дөрвөн жилийн хугацаандаа 21 ширхэг “Волга 24″маркийн авто машин Монголд оруулж ирсэн гэсэн.

Тэрээр 1998 онд төгсөж ирээд мэргэжлээрээ ажиллахаар МИАТ компанид хандсан боловч орон тоо байхгүй байсан учир ажилгүй хоцорчээ. Энэ үед аавынх нь ажиллаж байсан үйлдвэр ч хувьчлагдан, орос найз нар нь хувийн бизнес эрхлэхийг санал болгосон үе байв. Тиймээс аав, хүү хоёр хамтран сарын 30 хувийн хүүтэй мөнгө зээлж, “НВЦ” компаниа байгуулжээ. Ингэж аавынхаа орос танилуудыг “ашиглан” Оросын Белореченское компаниас өндөг оруулж ирдэг болов. Тэр үед дотоодын шувууны аж ахуй нэгжүүд уналтад орчихсон, монгол өндөг бараг байгаагүй бөгөөд Оросоос импортоор оруулж ирвэл харьцангуй ашигтай гэдгийг аав, хүү хоёр олж харсан нь тэр байжээ. Ингээд аавынхаа Оросоос авчирсан өндгийг ачиж аваад дэлгүүрүүдээр явна. Аажимдаа дэлгүүрүүдээс захиалга өгч, шууд хүргэлт хийдэг болжээ. Ингэхийн хэрээр туслах хүмүүс хэрэгтэй болж эхэлсэн тул нэг жолооч, туслах ажилчин авч байсан гэдэг.

Яваандаа зөвхөн импортлогч компани бус томоохон аж ахуй байгуулъя гэсэн зорилгоо хэрэгжүүлэхийн тулд 2003 онд аж ахуй байгуулах ажилдаа оржээ. 20 мянган шувуутай аж ахуйгаа анх байгуулж, аажимдаа 60,80 мянган шувуутай болж ахин дэвшсээр байсан гэнэ. Улмаар 2006 оноос эхлэн АНУ-ын Пилгрим Прайд компаниас тахианы мах импортолдог болжээ. Ингэсээр 2011 он гэхэд сайн багтай болчихсон, аж ахуй эрхлэх ч туршлагатай, борлуулалтын сүлжээ нь ч бүрдсэн учир сүүлийн үеийн дэвшилтэт технологи бүхий үйлдвэр байгуулъя хэмээн 55 тэрбум төгрөгийн өртөг бүхий “Баян шувуу” аж ахуйгаа байгуулж эхэлжээ. Дэлхийд бол 500 мянган тахиатайгаас дээш аж ахуй нь томд тооцогддог байна. Нэг үгээр хэлбэл, том улсын жижиг хотуудад бол ийм хэмжээний үйлдвэр байхгүй гэхэд болох аж.

Ийнхүү өөрөө өндгөө ачаад эхэлж байсан бизнес нь өдгөө 300 гаруй ажилтантай Монголын шувууны аж ахуйн салбарын тэргүүлэгч үйлдвэр болтлоо өсөн дэвжжээ. Түүний ийн амжилттай яваа нь компанийн хамт олны хүчин зүтгэл хэмээн тэрээр хэлж байв.

Байгуулагдсан цаг үе буюу 1998, 1999 онд жилдээ тус компани нэг сая шахам өндөг борлуулдаг байсан бол өдгөө жилдээ 100 гаруй сая ширхэг өндөг худалдаж байгаа ажээ.

АЙЛЫН ТОМ ХҮҮД ХАРИУЦЛАГА ИХ

Ц.Баатарбилэг таван хүүхэдтэй айлын том нь учир багагүй хариуцлага үүрдэг ажээ. Тэрээр компаниа ерөнхийд нь удирддаг бол аав нь ТУЗ-ийн даргаар ажиллаж, орос өндөгний борлуулалтаа хариуцдаг байна. Харин дүү Ц.Мөнхбаатар нь “Монэгг” компанийг удирдаж байгаа бол нөгөө дүү Ц.Мөнхцэцэг нь удахгүй зах зээлд нэвтрүүлэх шингэн өндөгний үйлдвэрийг хариуцан ажиллаж байгаа юм байна. Бусад дүү нар нь мөн л компанидаа хариуцлагатай албыг авч явдаг гэв. Өөрөөр хэлбэл, “НВЦ” нь гэр бүлийн бизнес юм байна. “НВЦ” нэрийн тухайд анх байгуулахыг зөвлөж байсан Орос найз болоод аав Цэрэндаваагийн нэр, овгийнэхний үсгийн нийлбэр гэнэ лээ.

Шингэн өндөгний үйлд­вэрийн тухайд Италийн тех­ник технологийг ашигланулсын стандартын савла­гаатай, хэрэглэгчдийн хүсэл сонирхолд зориулан шингэн байдлаар худалдаанд гарга­хаар төлөвлөөд байгаа аж. Ингэх­­дээ өндөгний шар, цагааныг тус тусад нь ялгаж, өндөр градуст ариутгасан 10, 20 кг-ын тусгай савлагаатайгаар худалдах юм байна. Түүнчлэн өндөгний хальс кальци ихтэй байдаг учир нунтаглаж, үйрүүлсэн байдлаар ч худалдахаар төлөвлөж буй. Уг үйлдвэрийг цагаан сараас өмнө ашиглалтад оруулах гэнэ.

Эдгээрээс гадна тэжээлийн үйлд­вэр байгуулахаар төлөвлөжээ. Энэ нь газар тариалан эрхэлдэг бусад аж ахуй нэгжээ дэмжих сайн талтай аж. Өөрөөр хэлбэл, гурилд тэнцэхгүй буудайг тэжээл болгож ашиглах юм. Ирэх жилд л гэхэд тус компани 7-8 тэрбум төгрөгөөр будаа худалдан авах төлөвлөгөөтэй байгаа. Тиймээс энэ мөнгө нь дотоодын үйлдвэрүүдээ давхар дэмжих өртөг болж байгаа ажээ.

Ц.Баатарбилэгийн гэр бүлийнхний төлөвлөж буйгаар 2015 онд мөн тахианы мах боловсруулах үйлдвэрийг ашиглалтад оруулахаар ярилцаж, бэлтгэлээ хангаж байгаа гэсэн. Тодруулбал, ирэх оны намар гэхэд тахиа төхөө­рөх хамгийн сүүлийн үеийн төхөөрөмжүүдийг оруулж ирэ­хээр гэрээ хэлцлээ аль хэдийнэ хийчихсэн гэсэн.

Энэ мэтчилэнгээр зургаан жил дараалан зургаан төсөл хэрэгжүүлэхээр ажиллаж цаашдаа ч бизнесээ өргө­жүү­лэх, экспортын бүтээг­дэхүүн­тэй болох гээд олон төлөв­лөгөө, зорилт бий гэнэ лээ. Ингэхийн тулд өмнөх эхлүүлсэн төслүүдээ амжилттай хийж байж дараагийн үйлдвэрээ нээхийн төлөө бүхий л нөөц бололцоогоо дайчилж байгаа тухайгаа Ц.Баатарбилэг ярив. Тэр багадаа өндөг худал­даж байхдаа дүү Ц.Мөнхбаатартайгаа нийлж суугаад “Шувуун фабрик” шиг үйлд­вэртэй болчихволүүнээс илүү олон өндөгтөй болно доо” гэж ярилцдаг байсан гэдэг. Түүний хүсэл эхнээсээ биелж байгаа нь энэ биз ээ.

ӨНДГИЙГ ЗӨВХӨН АШИГ ОЛОХ ГЭЖ БУС ХҮМҮҮСТ ХЭРЭГТЭЙ УЧИР ХУДАЛДДАГ

Ц.Баатарбилэг зөвхөн ашиг олохыг урьтал болгохоос илүүтэйгээр өндөг гэгч зүйл нь хүний биед ямар хэрэгтэй талаар судалгаа, шинжилгээ хийдэг нэгэн аж. Энэ ч утгаараа 2008 онд “Өдөр бүр өндөг хэрэглэе 1” номоо гаргаж байсан бол хоёр дахийг нь 2012 онд гаргаж байсан тухайгаа тэрээр мөн хуучилсан юм.

Өөрийн бүтээсэн номоо танилцуулангаа хэд хэдэн сонирхолтой тоон баримтыг дурдав. Манай улс дэлхийн бусад орныг бодвол өндөгний хэрэглээгээрээ хамгийн бага гэсэн жагсаалтад багтдаг. 70, 80-аад оны үе буюу Шувуун фабрик улсын үйлдвэр байх үед нэг хүнд жилдээ найман ширхэг өндөг ногддог байсан бол өдгөө 70 ширхэг ногдож байгаа ч энэ нь чамлахаар үзүүлэлт гэнэ.

2013 онд манай хүн ам жилдээ 200 сая өндөг хэрэглэдэг гэсэн судалгаа гарсан байна. Үүний тал хувийг импортоор, талыг нь дотооддоо үйлдвэрлэсэн. Өөрөөр хэлбэл, 200 саяын тал хувийг “НВЦ” үйлдвэрлэсэн болж таарч байна. Үүн дотроо 70 хувийг нь импортын өндөг борлуулсан бол үлдсэн 30 хувийг дотоодын үйлдвэрээсээ хангажээ. Тиймээс ирэх жилд энэ байдлыг эсрэгээр нь болгож 80-иад саяыг дотооддоо үйлдвэрлэж, 20 гаруй саяыг нь импортоор оруулна гэсэн төлөвлөгөөтэй ажиллаж байгаа гэсэн.

Монголд жилдээ 350 сая ширхэг өндөг зарагдах боломжтой гэсэн судалгаа байдаг. Энэ бол эрүүл мэндийн талаас нь гаргасан судалгаа. Үүнийг хүн амдаа харьцуулаад үзвэл нэг хүн жилдээ 120 өндөг хэрэглэнэ. Хэрэв ийм хэмжээний өндөг үнэхээр хэрэглэж чадах юм бол уургийн хангамж талаасаа үлэмж ач холбогдолтой. Гэхдээ энэ бол дээр хэлсэнчлэн бага үзүүлэлт. Учир нь Японд нэг хүн жилдээ 400 өндөг хэрэглэдэг бол Орост 250, Европын орнуудад сард нэг хүнд 43 ногддог гэх мэт нэлээд өндөр тоон үзүүлэлттэй.

“НВЦ” компани Дэлхийн өндөгний холбооны гишүүн юм байна. Тиймээс ч жилдээ хоёр удаа тус холбооны шугамаар Ерөнхий захирлуудын хуралд суудаг. Тус хуралд 70 гаруй орны өндөгний аж ахуй эрхлэгчид хуран цугладаг бөгөөд өндөгний хэрэглээний талаарх хамгийн сүүлийн үеийн мэдээллээ солилцдог аж. Энэ шугамаар дээрх тоон үзүүлэлт бүхий мэдээллүүдийг авсан тухайгаа Ц.Баатарбилэг ярьж байлаа.

Түүний хэлснээр Канад, Австрали, АНУ, Европын холбооны зарим улсуудад Засгийн газрын дэргэд нь Өндөг судлалын агентлаг хүртэл байдаг гэнэ. Тэд эхийн сүүний дараа орох уураг, амин дэм бүхий өндөгний судлагдаагүй үлдсэн амин дэмийг судлахаас гадна хүнсний бус зориулалтаар хэрхэн ашиглаж болохыг ч нарийвчлан судалдаг байна. Түүгээр ч зогсохгүй ямар үйл ажиллагаа явуулбал хүн ам өндгийг илүү ихээр хэрэглэх талаар Засгийн газартаа зөвлөмж өгдөг байгууллага хүртэл бий гэнэ лээ.

Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагаас гаргасан судалгаагаар 2050 онд гэхэд дэлхийн хүн амын хамгийн их хэрэглэх хүнсний жагсаалтын нэгдүгээрт сүү, сүүн бүтээгдэ­хүүн, хоёрдугаарт өндөг орсон байдаг аж.

Тус компанийн хувьд 2012 онд Дэлхийн өндөгний холбооны “Golden egg” шаг­на­лыг хүртэж байсан. “Эх орны­хоо нэрийг гаргаж, шаг­нал авах мөч үнэхээр супер байсан” хэмээн тэрээр бахар­хангуй өгүүлж байсан юм.

Хэдийгээр “Баян шувуу” хэмээх дотоодын өндөгний үйлдвэр ашиглалтад орсон ч орос өндөг хэрэглэдэг хүмүүсийн тоо буураагүй. Тиймээс тус компани өндөр өртөг зардалтай ч импортоор өндөг оруулж ирэх ажлаа үргэлжлүүлсээр байгаа юм билээ. Үүнийг тэрээр “Хэрэг­лэгч юу хүсч байна. Түүнийг л хий” гэсэн зарчмын дагуу хийдэг гэдгээ хэлж байв.

“НВЦ” улсын төсөвт ч багагүй хувь нэмэр оруулж байгаа. Учир нь өндөг, тахиан махыг импортоор оруулж ирснээр гааль, татварт жилдээ 5-6 тэрбум төгрөг өгдөг гэсэн.

Манай Засгийн газ­рын зүгээс жижиг дунд үйлдвэ­рүүдийг тоног төхөөрөмжөө оруулж ирэхэд нь гаалийн татвараас чөлөөлж байгаа нь бодитой дэмжлэг бол­дог гэдгийг тэрээр мөн хэлж байв. Учир нь “Баян шувуу” үйлдвэрийн тоног төхөө­рөмжийг ямар ч татваргүйгээр оруулж ирсэн ажээ.

Түүний гаргасан “Өдөр бүр өндөг хэрэглэе” хэмээх номуудын тухайд өндөгний бизнес эрхэлж эхэлсэн 20 жилийн өмнөөс эхлэн цуглуулсан материалуудаа нэгтгэжээ. Ингэхдээ өндөгний эрүүл мэндэд үзүүлэх ашиг тусын талаар болон шувууны аж ахуйн хөгжил, хэрхэн шувууны аж ахуй байгуулах, шувууг гэрийн нөхцөлд ашиг­лах тухай, түүгээр ч зогсохгүй тахиа, өндгөөр хоол хийх жор гэх мэт тодорхой бүлэг сэдвүүдийг хамарсан ажээ.

Тиймээс Ц.Баатар­билэг “Бид өнөө­дөр ашиг олох гэхээсээ илүү­тэй­гээр хүний биед үлэмж ашигтай хамгийн бага өртгөөр хамгийн их уургийг биедээ авч болох энэхүү бүтээг­дэхүүнийг монгол хүн өдөр бүр хэрэглээсэй гэж л хүсэх, зорих болсон” хэмээж байлаа.

Т.ГЭРЭЛМАА

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Ж.Дорждагва, Д.Мажаа нар охин Д.Алтангэрэлийнхээ гэр бүлийнхэнтэй. 1983 он

-Монгол Улсын гавьяат жүжигчин, Зууны манлай эрэгтэй уртын дууч Ж.Дорждагва агсны зээ охин Ж.Оюундэлгэртэй ярилцлаа.

-Та өвөөгийнхөө талаар гэгээн сайхан дурсамжаар яриагаа эхлэхгүй юу?

-Бид амралтын өдрөөр өвөө, эмээгийндээ очдог жаахан охидууд байлаа. Бага насанд дурсамж болон үлдсэн зүйл бол өвөөгөө мундаг уртын дууч гэхээсээ илүүтэйгээр маш нямбай хүмүүс байсныг илүү тод санадаг юм. Өвөө, эмээ хоёрын хийж байгаа үйлдэл бүр нь гайхалтай нямбай байдаг байлаа. Тэдний хийсэн буузны гурил, мах нь яг тэнцүү хэмжээтэй. Элдсэн ч, чихсэн ч яг л нэгэн жигд банш, бууз хийнэ.

Түүнээс гадна өвөө маань төмөр, модоор юм хийдэг их гарын дүйтэй хүн байсан юм. Хувцасны шүүгээний бариул унахад хүртэл түүнийг төмрөөр бөгжлөөд хачин гоё бариул хийгээд тавьчихна. Тэр ч бүү хэл хутга ирлэдэг точил дундуураа хагарчихаар тойруулаад төмрөөр бүрчихнэ. Яг л үзэсгэлэнд тавих гэж байгаа юм шиг гоёмсог болгоно гээч.

Өвөөгийн хувцас хунар, гутал хэзээ ч тоостой байдаггүй байсныг санадаг юм.

Хүүхэд байхдаа өвөө, эмээгээ аливаад нямбай байхыг хараад зөвхөн цэвэр цэмцгэр гэдгээр төсөөлдөг байлаа. Хожим том болсон хойноо нямбай байна гэдэг бүх зүйлд өөрийн зүрх сэтгэлээ зориулахын нэр гэдгийг мэдсэн юм. Яг энэ чанараа урлаг, уран бүтээлдээ тусгадаг байсан хүн дээ, бидний өвөө. Тиймээс ч дуулж байгаа дуу нь тийм өндөр түвшний төгс байдаг байсан болов уу.

-Та өвөөдөө хэр эрхэлдэг зээ байв?

-Өвөө биднийг их эрхлүүлдэг байсан. Хэрэглэхээ больчихсон шүдний сойзны ишийг хайлуулаад бидэнд бөгж хийж өгнө. Бид чинь өнгө өнгийн их гоё бөгжтэй л охид явна даа. Ингээд хүүхдүүдэд гайхуулж явтал өнөөхөө тэр дор нь л хугалж орхино. Тэгэхэд өвөө хооронд нь наахын оронд дахиад л хайлуулаад, хэлбэрт оруулж шинэ бөгж хийж өгнө.

Би эмээгээ дагаад усанд явна аа. Хүүхэд л болсон хойно сав нэхнэ. Тэгэхэд өвөө маань чанамалын шилний гадуур бүслүүр, амсрыг нь дагуулаад сэнж хийгээд өгнө. Бүр хоёр, гурваар нь хийгээд өгнө. Би заримыг нь барьж яваад хагалчихна. Өвөөгийнхөө өдөржин сууж байж хийж өгсөн гоё савыг нь хагалчихсандаа гэмшсээр очиход “Өө” гээд л дахиад хийгээд өгнө. Хүүхдэд ийм л хайртай, зөв эрхлүүлдэг хүн байсан юм даа.

-Ж.Дорждагва агсан уртын дууг дөрвөн өөр аялгуугаар дуулдаг байсан гэдэг. Энэ нь ямар учиртай юм бэ?

-Манай өвөө ямар ч уртын дууг дөрвөн янзын аялгуугаар мэддэг хүн байсан. Дээр үед уртын дуу нь тухайн үүссэн юм уу эсвэл уламжилж ирсэн газраасаа хамаарч газар нутгийнхаа онцлогийг харуулсан өөр өөр аялгуутай байсан байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, баруун, зүүн, халх, шавь гэсэн дөрвөн аялгууг өвөө бүгдийг нь мэддэг. Тэгээд нэг дууг дуулахдаа энэ хэсэгт нь шавь аялгуу, хоёр дахь хэсэгт нь зүүн аймгийн аялгуу, дараагийн хэсэгт баруун аймгийнх тохиромжтой юм байна гэх мэтээр гоё дуугардаг хэсгүүдийг нь нийлүүлээд дуулчихдаг байсан байгаа юм. Үүнийг Төрийн шагналт Н.Жанцанноров гуай “Ж.Дорждагва гуай шиг дуулах хүн одоо дахин гарахгүй. Яагаад гэвэл тэр хүн нэг дууг гэхэд дөрвөн янзын аялгуугаар буюу өөрийнхөөрөө дуулсан. Тиймээс дараа дараагийн, ялангуяа одоогийн дуучдын чадал үүнд хүрэхгүй л болов уу” хэмээсэн байдаг. Ийм л онцлогтой хүн байлаа, миний өвөө.

-Таны өвөө уртын дууны дэг жаягийг хэд хэдэн хүнээр заалгаж байсан тухайгаа дурссан байдаг юм билээ?

-Өвөө Бөмбөгөр ногоон театр байгуулагдахад дуучнаар орж байсан гэдэг. Ингэхэд мэдээж нутаг нутгийн хүмүүс нэг дор ажиллаж таарна аа даа. Тэгэхэд өвөөгийн багш Дугаржав гэдэг хүн дууны тэмцээн зохион байгуулаад хамгийн сайн дуулсан хүнд нь шавь оруулсан байдаг.

Өвөө урлагийн замд орохдоо дөрвөн багшийн шавь байсан гэдэг. Багадаа анх сурсан аялгуу нь халх буюу боржигон аялгуу. Ийм аялгуугаар театртаа дуулдаг байсан гэсэн. Харин хоёр дахь багш буюу Чавганц багш нь төв халх буюу шавь аялгуугаар дуулдаг хүн байжээ. Тэр хүн ноёны хатан байсан гэдэг. Ноён нь ч хөгжим их гоё дардаг хүн байж. Тэднийг Богд хан ноёдын найрандаа авчирч дуулуулдаг байсан гэнэ лээ. Тиймээс ч шавь аялгуу гэдэг нь Богдын шавь нарын дуулах хэв маягийг тусгасан аялгуу л даа. Учир нь Богд гэдэг хаан хүн учир хамгийн сайн хүмүүсийг дэргэдээ дуулуулдаг, тэр хэрээрээ аялгуу нь хоолойн цар хүрээ илүү шаардсан байдаг гэдэг. Өвөө Чавганц багшаараа гурван жил дууны урлаг заалгасны дараа багш нь “Чавганцын бор авдар хоосорлоо. Чи одоо өөр хүнээс дуу сур. Миний дуунуудыг сурах хүн гарахгүй нь гэж би боддог байлаа. Гэтэл чи бүгдийг нь сурлаа. Би баярлаж байна” гэсэн гэдэг.

Үүний дараа өвөө баруун аймгийн хамгийн сайн дуучин гэгддэг н.Гэлэг, н.Товрон зэрэг хүмүүстэй хоёр, гурван жилээр хамт амьдарч, тогоог нь барьж, уртын дууг сурчээ. Бүр нэг багш нь өвөөгийн төлөө нийслэлд орж ирээд, тусдаа гэр барьж, хоёр жил багшлаад “Одоо боллоо. Чи сурлаа. Би явж малаа маллалаа” гээд явж байсан ч удаа бий гэдэг юм. Хамгийн сүүлийн багш нь ном зааж хамт амьдарч байгаад өнгөрч байсан гэсэн.

-Таны өвөө 200 гаруй уртын дуу мэддэг хүн байсан гэдэг?

-Өвөө гайхалтай ой тогтоолттой хүн байсан тухай хүмүүс ярьдаг юм. 200 дуу гэхээр хүн бүр юухан байхав гэж бодох байх. Гэтэл энэ талаар уртын дууч гавьяат жүжигчин Ц.Түвшинжаргал гуай хэлэхдээ “Одоогийн сайн гэгддэг дуучид 10 дуу л мэддэг. Би бол 10 дуутай л хүн. Түүнээс илүүг цээжлэх хэцүү. Яагаад гэвэл уртын дуу маш олон элементтэй. Тиймээс яг байх ёстой элементээр нь сурна гэдэг маш хүнд” гэж хэлсэн байдаг юм. Ц.Түвшинжаргал гуай бол өвөөгийн хамгийн отгон шавь нь. Өвөө түүнд таван дуу заачихаад “Би чамд насны чинь хоолыг өгчихлөө” гэсэн байдаг. Тэгэхээр нь Ц.Түвшинжаргал гуай “Энэ хүн зөнөж байгаа юм байна. Таван дуугаар амьдарна гэж юу байхав. Би үүнээс ч илүүг сурна” гэж бодсон гэдэг. Өвөөгөөс хойш шавь нь олон дуу сурсан ч ёстой л хоолоо олж идэж байгаа нь таван дуу л байдаг гэсэн. Энэ тухай бидэнд Ц.Түвшинжаргал гуай ярьж байсан юм.

-Өөрөө ч уртын дуу зохиож дуулсан юм билээ?

-Тийм шүү. Өвөө маань 10 гаруй дуу зохиож дуулсан гэдэг.

-Таны өвөө 1935 онд анхны пянзны бичлэг хийлгэж байсан дуучин шүү дээ?

-Өвөө 1935 онд пянз, соронзон хальсанд дуугаа бичүүлснээс гадна бүх дуугаа нотолж байсан хүн дээ. Ингэж хойч үедээ уртын дууг уламжлан аваачих үнэт өвийг бэлдсэн. Ер нь бол өвөө маань монгол уртын дууг аварч үлдэхийн төлөө тэнгэрээс бууж ирсэн хүн юм. Яагаад гэвэл социалист нийгмийн үед уртын дууг их дардаг байсан. Тэр үед өвөө өөр ажил хийгээд явчихсан бол өдгөө уртын дуу байхгүй байсан гэж би боддог.

-Шашны гүн ухааны дуу дуулдаг байсан гэдэг. Энэ нь арван хэдхэн насандаа лам байсантай нь холбоотой юу?

-Шашны ном гэдэг бурхны магтаал байдаг. Хүүхдүүд бидний гаргасан хоёр дахь CD нь дан бурхны дуу байгаа. Бидний ойлгож, судалж байгаагаар шашны гүн ухааны эдгээр дуу нь тухайн үед устах аюултай байсан байгаа юм. Хэдийгээр өвөөгийн дуулсан шашны дуу нь радиогийн алтан фондод байдаг ч хэзээ ч нийтэд тавьж сонсгодоггүй байсан гэдэг. Ноён нутагт Данзанравжаа гуайн зохиосон “Үлэмжийн чанар” дууг дуулахаар буян хураадаг гэдэг шиг өвөөгийн дуулсан дуунууд ч тийм шидтэй байсан гэж ойлгодог.

-Тухайн үед нийгмийн ороо бусгаа цаг байсан шүү дээ. Пянзанд дуугаа бичүүлнэ гэдэг лам байсан хүний хувьд нэлээд бэрхшээл байсан болов уу?

-Өвөө пянзанд дуугаа бичүүлэхээр Зөвлөлтийг зорьсон анхны монгол дуучин. Мэдээж тухайн үед Х.Чойбалсан гуайгаас зөвшөөрөл авч байж явна таарна. Ингээд өрөөнд нь орсон чинь Х.Чойбалсан гуай “Чи чинь ийм монгол гуталтай явах гэж байгаа юм уу” гэхэд нь өвөө “Би байгаагаа л өмссөн шүү дээ” гэж. Тэгэхэд Х.Чойбалсан гуай “Чи эх орноо төлөөлж явах гэж байгаа урлагийн хүн. Ийм гуталтай явж болохгүй. Миний гутлыг өмсөөд яв” гээд өөрийнхөө гутлыг тайлж өгсөн гэдэг. Улсын соёлыг төлөөлж яваа учир төрийн тэргүүн нэр хүндээ бодсон нь энэ байсан юм.

Нөгөө талаас өвөө маань 1936 онд гавьяат дуучин цол хүртсэн. Түүнээс дээш цол аваагүй хүн. Өвөөд маань ардын жүжигчин, түүнээс ч дээш цол хүртэх хангалттай авьяас байсан. Гэхдээ лам байсан учир тийм цол хүртэж чадаагүй юм. Харин ч их хэлмэгдүүлэлтийн үеэр яаж амьд үлдсэн юм бол доо гэх хүмүүс байдаг. Өвөөгийн амийг Х.Чойбалсан гуай аварч гарсан гэж өвөө хэлдэг байсан гэдэг. Х.Чойбалсан гуай “Пянзанд дуугаа сайн бичүүлээрэй” гэж захисан байдаг. Монголын хамгийн сайн дуучин байсан учир өвөөгийн маань амийг авч үлдсэн байгаа юм.

Сүүлд Ю.Цэдэнбал гуай өвөөтэй нэг хүлээн авалтын үеэр таарчихаад “Та чинь лам байсан гэл үү” гэж асууж байсан гэдэг. Тэгэхэд нь “Тийм ээ. Тухайн үеийн сэхээтэн хүн гэдэг лам нар л байсан шүү дээ” гэсэн байгаа юм. Үнэхээр тэр үед бүх л шинжлэх ухаан шашныг дагаж явдаг байсан цаг шүү дээ. Энэ мэтчилэн өвөө маань лам байсан гэдэг утгаараа их дарагдаж амьдарч байсан даа.

-Танай өвөө Сталины өмнө уртын дуу дуулж зогссон хүн гэж дуулсан…

-Сталинд Монголын урлагийг танилцуулж байсан хүн нь манай өвөө. Өвөөг дуулахад Сталин их гайхаж хүлээж авсан гэсэн. Сталинг гайхшруулж, уртын дуунд байдаг уяраах шидийг нь ашиглах гэж өвөөг маань явуулсан ч байж болох юм.

Ер нь тухайн үед Орос улсаас хөгжим, техник хэрэгсэл авах гэх мэт соёлыг хөгжүүлэх талаар дэмжлэг авах гэхээр Монголын урлаг гэж юу байдгийг мэдэхгүй учир огт дэмждэггүй байсан гэдэг. Тиймээс өвөөгийн бичлэгийг аваачиж, сонсуулахад “Ийм мундаг соёлтой ард түмэн юм бол бид туслалгүй яахав” гээд тусалж байсан гэдэг яриа ч байдаг юм.

Бас нэг урлаг судлаач англи эр өвөөгийн дуулахыг сонсоод “Энэ хүн дуулаачийн гурван сургууль төгссөн хүн үү” гэж асууж байсан гэсэн. Тэгснээ “Манайд бол гурван сургууль төгссөн хүн л яг ингэж дуулж чадна” гэсэн гэдэг. Нэг ёсондоо өвөө маань тенор, баритон, басс баритон хоолойгоор дуулдаг. Англид бол хоолой тус бүртээ сургууль төгсөх учиртай юм байна л даа.

Дэлхийн театрын нэвтэрхий тольд Монголоос хоёр хүн байдаг гэсэн. Түүний нэг нь манай өвөө гэдэг юм. Би энэ талаар судалгаа хийж байгаа. Нөгөө хүн нь ямар хүн юм гэх мэтээр нарийвчилсан мэдээг нь хараахан олоогүй байна.

-Бидний үеийнхэн бол уртын дууг Н.Норовбанзад гуайн дуулснаар л төсөөлдөг гэхэд хилсдэхгүй болов уу. Н.Норовбанзад агсан бол өвөөгийн тань гарын шавь. Ер нь өвөөгийн тань гэрээр алдартай дуучид их орж гарна биз?

-Н.Норовбанзад гуай багшдаа их хайртай хүн байсан. Багшийгаа яаж хүндлэхийг мэддэг мундаг хүн байлаа. Гадаад яваад ирэх болгондоо өвөөд бэлэгтэй ирдэг хүн байсан. Бүр нас барахынх нь өмнөхөн орж ирсэн хүн бол Н.Норовбанзад гуай. Шавиа ирээд удаагүй байтал өвөө өнгөрсөн. Тэр үед Н.Норовбанзад гуай “Намайг таньсан болов уу. Таньсан болов уу” л гээд байсныг би санадаг юм. Ямартаа ч багшийгаа амьд байхад нь ирж уулзаж чадлаа гээд нулимс дүүрэн нүдээр харж байсан нь тодхон санагдаж байна.

Н.Норовбанзад гуай нэг ярилцлагадаа “Монголын найрын дууг тайзны урлаг болгож хөгжүүлсэн хүн бол миний багш” гэж хэлсэн удаатай.

-Таны өвөө нийтийн дуу ч бас зохиож байжээ?

-Үүний энгийн жишээ нь бидний мэддэг “Соёл эрдэнэ” дуу шүү дээ. Тухайн үеийн дуучид “Соёл эрдэнэ” дууг дуулж чадаж байвал өөрсдийгөө дуучин боллоо гэж боддог байсан байгаа юм. Өвөө өөрөө асар өндөр хэмжээнд дуу дуулдаг болохоор зохиосон дуу нь ч дуучныхаа хоолойг шалгасан уран бүтээл байсан гэж ярих олон хүнтэй таардаг. “Соёл эрдэнэ”-ээс гадна Шараа голын гурван хаан жүжгийн “Бүүвэйн дуу”, “Найрын дуу” зэрэг олон дуу зохиосон. Түүнээс гадна өвөө маань анхны найрал дууны хоормейстер хүн шүү дээ. Тийм болохоор найрал дуунд зориулж ч олон дуу хийсэн.

-Таны эмээ мөн урлагийн хүн байсан гэл үү?

-Эмээ маань Бөмбөгөр ногоон театрын анхны 10 бүжигчний нэг байсан юм. Д.Мажаа гэх эмээ маань хүрээний сайхан хүүхний нэг байсан гэдэг. Бүр хэзээ хойно хөгширсөн үед нь ч гэсэн зөрж өнгөрсөн хүмүүс эргэж хардаг байсан гэсэн. Ер нь өвөө, эмээ хоёрыг хувцаслаад гарахад хүн бүр эргэж хардаг байв. Би өвөө, эмээтэйгээ хамт явахаар их баярлана. Яагаад гэвэл хүн болгон эргэж хараад байхаар өөрийгөө л бодоод онгирч байгаа нь тэр.

-Ж.Дорждагва агсан хэдэн хүүхэдтэй вэ?

-Хүү, охин хоёртой.

-Өвөөгийнхөө урлагийн авьяасыг өвлөж үлдсэн хүн бий юу?

-Өвөөгийн нэг ач хүү нь ОХУ-д найрал дууны хоормейстер мэргэжлээр төгссөн. Түүнээс өөр урлагийн хүн байхгүй.

-Өвөөгийн тань мэндэлсэний 110 жилийн ой тохиож байна. Ойн хүрээнд ямар томоохон ажлуудыг хийж байна вэ?

-Өвөөгийн төрсөн Дундговь аймгийн Сайхан-Овоо сумын нутаг дахь Онгийн хийдийн орчимд уртын дууны цогцолбор барьж байна. Онгийн хийд бол өвөөгийн анх шавилж байсан хийд юм л даа. Мөн Дундговь аймгийн хүүхдийн театрыг өвөөгийн нэрэмжит болголоо. Үүний эхлэл болгож яруу найргийн “Яргуй” наадмыг Ж.Дорждагвын нэрэмжит болгож явууллаа.

Түүнчлэн ойг тохиолдуулан хийж буй өөр нэг том ажил бол өвөөгийн намтар түүхийг өгүүлсэн “Талын их дуучин” баримтат кино юм. Уг кино ирэх бүтэн сайн өдөр NTV телевизээр гарна. Уг киног хийх санаачилгыг анх Монгол соёлын “Таван нүд сан”-гийн тэргүүн Д.Миеэгомбо гаргасан юм. Уг кино уран бүтээл дөрвөн жилийн турш үргэлжилж, 40-50 орчим сая төгрөг орсон. Хөрөнгийг бүрдүүлэхэд Соёл, спорт, аялал жуулчлалын яам, АПУ компани, Шунхлай групп дэмжлэг үзүүлсэн. Түүнчлэн киног бүтээхэд Төрийн шагналт Н.Жанцанноров гуай, уран бүтээлч М.Уламбадрах, Ч.Жамъянсүрэн нарын олон хүмүүсийн нөр их хөдөлмөр шингэсэн гэдгийг хэлмээр байна.

Т.ГЭРЭЛМАА

Монголбанкны мөнгөн тэмдэгт, үнэт зүйлсийн газрын захирал П.Сүхбаатартай ярилцлаа.

-Монголбанкны алтны нөөц нэмэгдсэн тухай мэдээлэл байна. Энэ хэр бодитой мэдээлэл вэ?

-Ашигт малтмалын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт орсноор энэ аравдугаар сарын 15-ны байдлаар 9.5 тонн алтыг манайх худалдан аваад байна. Үүнийг унцид шилжүүлбэл 270 мянган унци болж байгаа. Алтны үнэ сүүлийн хоёр, гурван хоногт харьцангуй өсөх хандлагатай байгаа. Нэг хэсэг жаахан бууж нэг унци нь 1222 ам.доллар болж байсан бол өнөөдрийн (өчигдрийн) байдлаар 1234 ам.доллар болж байна. Ер нь компани, хувь хүмүүсийн алт тушаалтын байдлыг өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 84 хувиар өссөн байгаа.

-Шинэ хуульд иргэдээс авах татварын хэмжээг бууруулсан нь алтны нөөц бүрдүүлэлтэд онцгой нөлөө үзүүлжээ?

-Тийм. Шинэ хуулиар татварыг 2.5 хувиар хөнгөлж, роялтиг тэглэсэн. Үүнээс гадна алт олборлогч компани, хувь хүмүүс нь олборлосон алтаа Монголбанк болон Монголбанкнаас эрх авсан арилжааны банкуудад тушааж, экспортлохдоо Монголбанкаар дамжуулна гэж заасан. Энэ бол маш зөв зүйтэй арга хэмжээ болсон гэдэг нь өнөө жилийн байдлаас харагдаж байна.

-Алтны нөөц нэмэгдэж байгаа нь эдийн засагт хэдий хэмжээний бодит дэмжлэг болж байна вэ?

-Одоогийн байдлаар 348 сая ам.долларын нөөц бүрдүүлчихээд байна. 270 мянган унци алт гэдгийг дундажлаад тооцоод үзэхэд ийм дүн гарч байгаа юм. 348 сая ам.доллар гэдэг бол тийм бага тоо биш. Өөрөөр хэлбэл, алтны нөөц нэмэгдэж байгаагаас үүдэн валютын нөөц ч тодорхой хэмжээгээр нэмэгдэж байгаа.

-Тэгвэл үүнээс үүдэн валютын ханш сулрах болов уу?

-Ер нь сүүлийн нэг сард ямар нэгэн байдлаар гадны зээл тусламж орж ирээгүй атал валют харьцангуй тогтвортой байгаа шүү дээ. Энэ байдлыг алттай холбож ойлгож болно.

-Үүнээс илүү буух болов уу?

-Бид одоогийн байгаа бүрдүүлсэн нөөцөө харгалзаж, нөгөө талаас алт тушаах улирал болж байгааг бодолцон энэ жилийн төгсгөл гэхэд 12, 13 тонн алт авчих болов уу гэж төлөвлөж байгаа. Тэгэхээр 400, 500 сая ам.долларын нөөц бүрдүүлчих болов уу. Мэдээж хагас сая ам.доллар гэдэг эдийн засагт нөлөө үзүүлнэ. Үүн дээр өөр эх үүсвэрүүд орж ирвэл валютын ханш доошлох л байх.

Ер нь бол алт өөрөө чөлөөтэй хөрвөх чадвартай валют учир экспортын өрсөлдөх бараа бүтээгдэхүүн багатай манай улсын хувьд одоогийн байдлаар гадаад валютын нөөц бүрдүүлэх нэг эх үүсвэр нь болж байгаа. Ер нь хөгжингүй том орнууд гадаад валютын нөөцөндөө алтаа хадгалж, хямралтай хэрэгцээтэй үедээ хэрэглэх стратегийн зориулалттай байдаг. Өөрөөр хэлбэл, алт нь үнэ цэнэ хадгалж байдаг стратегийн чухал бүтээгдэхүүн юм.

-13 тонн гэдэг нь өмнөх оныхоос хэдэн тонноор илүү вэ?

-Өмнөх оныхоос хоёр дахин өссөн гэсэн үг. Сүүлийн таван жилийн хугацаанд гэхэд ганцхан өнгөрсөн жил л долоон тонныг авч байлаа. Харин 2006 онд 15 тонн алт авч байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, 2006 оноос хойш гарч буй хамгийн том өөрчлөлт өнөө жил болох болов уу. Одоо он дуустал хоёр сар гаруйн хугацаанд дөрвөн тонныг авчихна гэж төсөөлж байгаа учраас тэр шүү дээ.

-Улсын хэмжээнд хичнээн компани, хувь хүн алт тушаагаад байна вэ?

-Албан ёсны тоогоор олборлосон алтаа тогтвортой өгөөд явдаг 120 гаруй аж ахуй нэгж байдаг. Гэхдээ бидэнд давхардсан тоогоор буюу 9.5 тонн алт өгчихөөд байгаа нь 1516 аж ахуй нэгж, 736 иргэн байна. Өнөө жилийн нэг онцлог нь иргэд маш идэвхтэй ажиллаж байгаа. Өмнө нь ийм байгаагүй. 2013 онд гэхэд ганцхан иргэн өгч байлаа. Ер нь бол энэ оны байдлаар улсын хэмжээнд 67 аж ахуй нэгж алт олборлолтын үйл ажиллагаа явуулж байгаа гэсэн тоон үзүүлэлт бий.

Иргэдийн хувьд 2006 оноос хойш огт алт өгдөггүй байсан. Энэ нь татвар өндөр байсантай холбоотой л доо. Гэтэл өнөөдөр давхардсан тоогоор 736 гэдэг маш өндөр тоо. Тэднээс яг өгч байгаа нь 160 гаруй хүн байгаа ч гэсэн энэ бол өссөн үзүүлэлт юм. Нэг иргэн сардаа хэдэн ч удаа өгч болно. Ер нь бол иргэд сардаа ихэвчлэн 2-3 удаа, 5-10 кг-аар нь өгдөг. Өөрөөр хэлбэл, одоогийн байдлаар бүрдүүлээд байгаа есөн тоннын бараг хоёр тонн нь иргэдийн өгсөн алт байгаа.

-Хуульд өөрчлөлт орохоос өмнө иргэд хэдэн хувийн татвар төлдөг байсан юм бэ?

-10 хувийн татвар төлдөг байлаа. Гэтэл одоо 2.5 хувийг л төлж байна. Ингэхээр компани, иргэдэд маш таатай нөлөө үзүүлж байгаа юм. Саяхан нэг компанийн захирал шинэчилсэн хуулийн дагуу олдож байгаа татварын хөнгөлөлтийн зөрүүгээ ажилчдынхаа цалин дээр нэмж өгч байгаа гэж байсан. Үүнээс үзэхэд шинэ хууль иргэдэд маш их дэм өгч байгаа.

-Оюутолгойн төсөл харьцангуй нааштайгаар яригдаж эхэллээ. Оюутолгойн алтыг дотооддоо авах боломж бий юу?

-Оюутолгой тогтвортой байдлын гэрээтэй. Энэ гэрээ нь одоохондоо дуусаагүй байгаа тул Оюутолгойн алтыг авах эсвэл манайхаар дамжуулах талаар яриа хэлэлцээр хийгээгүй байна. Гэхдээ хэрэв энэ яриа, хэлэлцээр биеллээ олж Оюутолгойн алтыг Монголбанкаар дамжуулж гаргадаг болбол алт, валютын нөөц үлэмж ихэснэ.

-Гэтэл нөгөө талаас хэрэв Оюутолгойн алтыг авбал хүдрээс нь ялгах буюу боловсруулах үйлдвэртэй байх шаардлагатай болно. Гэтэл манайд тийм үйлдвэр барих боломж, нөхцөл хомс байгаа?

-Хэрэв боловсруулах үйлдвэртэй болвол жил бүр тогтмол 30 тонн алт боловсруулдаг байх ёстой. Тэгж байж тухайн үйлдвэр ашгаа, зардлаа нөхдөг. Яагаад гэвэл алт боловсруулахад маш өндөр түвшний техник, тоног төхөөрөмж, мэргэжлийн ажилчид шаардлагатай. Тиймээс ч боловсруулах үйлдвэрийн тухайд нэг их ярьж чаддаггүй. Өөрөөр хэлбэл, тогтмол 20-30 тонн алттай байх ёстой. Түүнээс бус нэг жил 30 тонныг авчихаад дараа жил нь 20 тонн байгаад байвал хэвийн үйл ажиллагаа нь тасалдахад хүрнэ.

-Оюутолгойгоос гадна их хэмжээгээр алт нийлүүлэх боломж бүхий ямар компани байна вэ?

-Саяхан шинэчилсэн Ашигт малтмалын тухай хуулиар ийм боломжийг нээсэн. Гэхдээ үүнээс гадна “Урт нэртэй” хуулийн өөрчлөлт ороод ирвэл “Гацуурт” зэрэг томоохон компаниуд зөвшөөрлөө авах боломжтой. Тэгвэл тэдний олж тогтоосон нэлээд нөөц байгаа. Үүнээс гадна хайгуулаа хийчихсэн, жигдэрч байгаа компаниуд олон бий.

-Хэрэв эдгээр компаниуд алтаа нийлүүлээд эхэлчихвэл манай нөөц 15 тонноос ч илүү гарах юм байна?

-Тэгэлгүй яахав. Бид өгч буй бүх алтыг нөөцөлнө. Улмаар цэвэршүүлж, “9999”-ийн сорьцтой болгоно. Үүнийгээ гадаадад хадгалуулж ч болно, эсвэл бүгдийг валют болгох ч хувилбар бий.

Т.ГЭРЭЛМАА

Анагаах ухаа­ны док­тор Л.Энх­баатар­тай ярилцлаа. ТэрээрХалд­­варт өвчин суд­лалын үндэсний төв, Томуугийн үндэсний төв зэрэг байгууллагад 20 гаруй жил ажилласан юм байна. Л.Энхбаатар өдгөө нийс­лэлийн түр­гэн тус­лам­жийн төвийн их эмчээр ажил­ладаг юм.

–Эбола виурсийн халд­вар дэлхий ний­тийг түгшээж байна. Манай урд хөрш Бээ­жинд гэхэд орж ирэх магадлал 97 хувь бол­сон тухай мэдээлэл өчиг­дөр гарлаа. Тэгэ­хээр манайд орж ирэх магадлал бас төдий чинээ өндөр болж байна гэсэн үг биз дээ?

-Орж ирэхгүй гэх баталгаа байхгүй. Яагаад гэвэл 2004 онд манайд SARS орж ирж байсан шүү дээ. Энэ өвчин Хонкон­гоос дэлхийн олон оронд тархсан.

Өнөөдөр монголчууд маань дэлхийн аль ч улсад зорчих боломжтой байна. Нөгөө талаас Судан зэрэг улсуудад манай олон зуун энхийг сахиулагчид ажиллаж байна. Өвчин дэгдээд буй Гвиней, Конго, түүнтэй хил залгаа Зааны ясан эргийн улсад ч манай цэргүүд ажиллаж байсан. Түүнчлэн Африкийн зарим оронд манай олон циркчид гэр бүлээрээ ажиллаж, амьдардаг гэсэн мэдээлэл ч байдаг. Тиймээс орж ирэхгүй гэх баталгаа байхгүй гэж үзэж болно.

–Тэднээс энхийг сахиу­­лагчид маш олноо­роо байгаа учир гол эрсдэлтэй бүлэг болоод байгаа?

-Тийм. Зөвхөн эбола төдийгүй халуун орны маш олон төрлийн халд­варт өвчин орж ирэх магад­лал бий. Эболагийн цусархаг халдвартай овог марбургийн вируст халдвар гэж бий. Үүнээс гадна малери буюу халуун хумхаа, эмгэн хумсдах өвчин ч байдаг. Эдгээр нь шумуул болон усаар дамжин халдварладаг. Халуун орнууд янз бүрийн шавьж, хорхой амьтан ихтэй. Нөгөө талаас ус нь бохир байдаг учир ийм төрлийн өвчлөл дэгдэхдээ маш амархан. Манай улсын хувьд эрс тэс уур амьсгалтай, далайн түвшнээс дээш өргөгдсөн учир дээрх орны өвчин орж ирэх нь харьцангуй гайгүй. Гэхдээ дээр хэлсэн малери буюу халуун хумхаа өвчнийг дамжуулдаг хоёр төрлийн шумуул манай Халх голд байдаг.

–Эбола шумуулаар дамждаг юм уу?

-Дамжихгүй. Эбола нь сарьсан багваахай, сармагчин, үхэр зараа гэх мэт амьтны аймаг дунд эргэлддэг байсан. Гэтэл тэр дунд хүн орчихсон. Хэвлэлийн мэдээллээс харж байхад африкчууд сарьсан багваахай их иддэг юм билээ. Ингэж амьтнаас хүнд, хүнээс хүнд халдсан. Ингэхдээ цус, шүлс буюу хүний биеэс гарах бүх төрлийн шингэнээр дамжин арьс салст гэмтсэн үед халдварладаг. Мөн нас барсан хүнийг оршуулах явцад халдварлагдсан тохиолдол их байдаг. Өөрөөр хэлбэл, нас бар­сан хүн дам­жуулагч гэсэн үг л дээ.

–Тэгвэл агаар дуслын замаар халдварладаг уу?

-Ер нь бол дэлхийн олон эрдэмтэд эболаг нарийн судалж, шинжилж байсан. Харин манай орны хувьд энэ өвчнөөр дагнан судалдаг эрдэм­тэн, эмч хараахан байх­гүй.Ер нь бол эбола виру­сийг агаараар дамждаг гэдгийг тэмдэглэсэн зүйл байхгүй. Харин эмнэлгийн дотоод халдвараар хал­дах нь маш түгээмэл. Энэ нь анхны тохиолдлын үед ч байсан. Учир нь 1976 онд жирэмсэн эмэгтэйг бохир тариураар тарьснаас болж халдвар дэгдэж байсан тохиолдол бий. Энэ талаар Бельгийн эрдэмтэн Питер Пиота бичсэн байдаг.

–Энэ вирус хүйтэнд хэр тэсвэртэй вэ?

-Ямар ч вирус хүйтэнд маш тэсвэртэй байдаг. Эболагийн үүсгэгч нь вирус. Вирус, нян хоёр ялгаатай шүү дээ. Нян гэдэг бол нэг эст амьтан. Харин вирус бол эсийн дотор байдаг амьтай, амьгүй хоёрын хоорондох зүйл. Гадаад орчинд гарахаараа амьгүй, хүн, амьтны биед орохоороо амьдардаг. Тиймээс эбола вирус хүйтэнд маш тэсвэртэй. Вирусийг хасах 170 градуст хадгал­даг шүү дээ. Харин буцалгахад устдаг.

–Халуун оронд дэг­­дээд байгаа учир уг вирус хүйтэн уур амьсгалтай манайд амьд­рах боломжгүй гэж хэлүүлэх гээд байгаа юм л даа. Ядаж өвлийн гурван сар айлтгүй гэх гээд л?

-Вирус бол амьд бие махбодид шимэгчилж байдаг. Халдвар авах л юм бол вирус биед байсаар байна гэсэн үг.

–Халдвар гарсан орнуудаас манай оронд сард 20-22 хүн тогтмол ирдэг гэсэн судалгаа гарсан байна лээ…

-Тиймээс байнгын хяналттай байх ёстой. Аюултай бүс, улсаас ирж байгаа хүмүүсийн биеийн халууныг нэг бүрчлэн хянах, тэр ч бүү хэл тусгаарлах байрыг ч гэсэн бэлэн байдалд байлгах учиртай.

–Өвчний нууц үе 2-21 хоног байх чадвартай гэсэн. Тэгэхээр хэрэв Суданаас манай цэргүүд ирлээ гэхэд иргэдийн дунд явж байгаад халд­вар бүртгэгдэх аюултай болж таарах нь?

-Суданаас хүмүүс ирэх л юм бол өвчний шинж тэмдэг илрэх хянал­­тын хугацаанд Таван­толгойд ч юм уу, нийгмээс аль болох зайтай газарт хөл хорио тогтоож, байрлуулах ёстой юм. Энэ бол улсын эрх ашгийн үүднээс хийж байгаа зүйл шүү дээ.

–Эболагийн шинж тэм­­дэг хэрхэн илрэх вэ?

-Өндөр халуурна, толгой, үе мөч, хоолой өвдөх байдлаар илэрдэг. Хүндрээд ирэхээрээ цусар­хаг тууралт гарч, элэг бөөрний дутагдалд орж, төв мэдрэлийн сис­тем хүндэрдэг. Эцэстээ хамар, амаараа цус алдаж нас бардаг.

–Эбола үүссэн цагаа­саа их бага хэмжээгээр дэгдэхдээ үргэлж Африк тивдээ л байсан гэсэн. Гэтэл энэ удаа тивээс тивд дамжиж байна?

-Эболагийн халдвар анх 1976 онд Зайр буюу одоогийн Ардчилсан Конго улсын Ямбука тос­гонд бүртгэгдэж байсан. Тэнд Бельгийн сайн дурын гэлэнмаа цус алдаж нас барсан байдаг. Улмаар түүний цогцсыг Зайрын нийслэл Киншаса руу аваачсан байдаг юм. Үүний дараахан Ямбукаг тойрсон 55 тосгонд өвчин дэгдэж, дэлхий нийтээр түгшүүрийн дохио хан­гинасан. Тиймээс Зайрын ерөнхийлөгч Мобуту Сесе Секо уг тосгоныг цэргээр бүслүүлээд гарч ирсэн хүнийг “Бууд” гэсэн тушаал өгсөн байдаг. Ингэж гоц аюултай өвчин дэгдэж, хөл хорио тог­­тоо­гоод ирмэгц Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага ч анхаарч эхэлсэн. Улмаар Ямбука тосгон холбоо харилцаа гэх мэт соёлт ертөнцөөс тусгаарлагдсан. Энэ тухай Зайрт ажилласан Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын ажилтан, виурслогич эмч дурссан байдаг. Түүнийг эбола­гийн вирусийг нээсэн хүн гэж нэрлэх нь бий. Тиймээс ч вирус нээж байх үеийн сэтгэгдлээ “Хорт бамбай могой дээр үсрэх гэж байгаа мэт байж боломгүй аймшигтай түгшүүртэй байсан” гэж бичсэн байдаг.

Нөгөө талаас Бельгийн профессор Питер Пиота эболаг анх нээсэн гэх нь ч байдаг юм. Түүнд Зайрын нийслэл Киншасагаас эболагаар нас барьсан хүний эд, эс, цусыг саванд хийж, судлуулах зорилгоор явуулсан байдаг. Одоо энэ хүн Лондонгийн эрүүл ахуй, халуун орны өвчин судлалын төвийн захирлаар ажилладаг. Тэрээр өөрийгөө эболаг нээсэн гэж сонинд ярилцлага өгсөн байдаг.

–Өөр тивд бүртгэгдэж байсны тухайд?

-Миний уншсанаар 1976 оноос 2014 он хүртэл эбола нийт 31 удаа их, бага хэмжээгээр дэгдэж байсан байна. Ингэхдээ зарим үед нэг хүн өвдөж нас бараад намжиж байсан тохиолдол ч бий. Харин энэ удаа 4000 хүн өвчлөөд байна.

Өөр тивд бүртгэгдэж байсны тухайд АНУ-ын Вашингтон хотоос хойд зүгт орших Рестон хотод цэргийн эрдэм шинжилгээ, судалгааны бааз байж л дээ. АНУ жилдээ 16 мянган сармагчинг Африк болон бусад улсуудаас судалгаа шинжилгээний зорилгоор авчирдаг байсан. Үүний дагуу 1989 онд Рестон хотод 100 сармагчин Филиппинээс авчирсан байдаг. Гэтэл тэднээс эбола илэрсэн. Тиймээс тэдгээр 100 сармагчин болон Рестонд байсан 500 сармагчинг бүгдийг устгажээ. Тухайн үед цэргийн баазад хөл хорио тогтоож, ариут­гал хийж, вирусийг уст­гаж бай­сан удаатай. Ингэж АНУ-д эбола оношлогдсон.

Үүнээс үүдэн Фил­ли­пинд сармаг­чин эбола­гаар өвддөгийг тогтоосон. Тиймээс Азийн бүс нутагт ч эбола вирус эргэлдэж байгаа болж таарна.Дээр хэлсэн эболагийн овгийн марбургийн вирус нь Германы Мар­бург хэмээх жижиг хотод амь­тан маллагч хүн анх өвдөж, бүртгэгдсэн байдаг. Үүнээс гадна Орост лабо­раторийн халд­вараар хоёр ч хүн өвдсөн тохиол­дол бүртгэгдсэн.

Хамгийн сүүлийн үеийн мэдээгээр Канад, Польш, Испани, АНУ-д бүртгэгдээд байгаа.

Т.ГЭРЭЛМАА

Эбола ойртож байна

Ebolavirus буюу эболагийн нянг анхлан 1976 онд илрүүлснээс хойш энэ тахал дэлхий дээр 20 орчим удаа их бага хэмжээгээр дэгдсээр өнөөг хүрлээ.

Өмнөх тохиолдлууд Африк тивээсээ, тод­руулж хэлбэл Төв болон Өрнөд Африкийн орнуудаас нэг их халилгүй намжиж байсан бол энэ хавраас эхлэн шуурч эхэлсэн тахал одоогийн байдлаар хойд Америк, Европ тивүүдэд хөл тавин “алхаад” эхэллээ. Ер нь эболагийн нян гэж юу вэ, хэрхэн халдварладаг вэ, эдгэдэг өвчин үү?

Эболагийн нянгаар өвчилсөн хүнийг мэнин­гит, хумхаа мэтийн хэт их халуурч, толгой эргэдэг, бөөлждөг, дотор муухай оргидог өвчнүүдээс ялга­хад их хэцүү. Халдвар авсан нууц үе нь хоёроос 21хоногийн хугацаатай үргэлжилдэг гэдэг тул эхэн үедээ эрүүл хүмүүсийн дунд ажиг ч үгүй алхах хугацаа урт байгаа биз. Бусад ханиадны төрлийн өвчнүүдээс ялгах онцлог нь хүндэрсэн үедээ тууралт өгдөг, цус алдаж эхэлдэг, эцэстээ үхэх магадлал маш өндөртэй. Тун саяхан л Африкт энэ өвчнөөр халдварлагсдын үхлийн тоо мянга хүрэх гэж байна гээд байсан бол гуравхан сарын дотор дөрвөн мянга болт­лоо дээшилж,АНУ, Испани улсуудад эндэгсэд бүртгэгдэж эхэллээ. Халдвар авсан өвчтөнүүдтэй харь­цаж байгаа эрүүл мэндийн ажилчид аль боло­хоор бүрэн тусгаарлагдсан хувцас бээлий зэргийг өмсөж байхыг Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагаас онцгойлон анхааруулсан байна лээ. Испанид халд­вар авсан сувилагч эмэгтэй өвчтөнг асарч байх үедээ санамсаргүй тохиолдлоор бээлийтэй гараараа нүүрээ арчса­наас болж халдвар авсан гэдгээ хүлээсэн нь энэ вирус ямар аюултай нян бэ гэдгийг илэрхийлж байна.

Одоо 40 настай Тереза Ромиро Африкт бус өөрийнхөө нутагтаа буюу Европт байхдаа халдвар авсан анхны өвчтөн хэмээн тодотгогдож байгаа. Тэрбээр Сьерра-Леон улсаас ирсэн Испанийн хоёр номлогчийг асарч байхдаа халдвар авчээ. Гэхдээ интернэтэд энэ эмэгтэй бус түүний Эскалибур нэртэй нохой л шуугиан тариад байна. Учир нь эболагийн вирус амьтнаас хүнд халдварлахаас гадна хүнээс амьтанд ч хариу тусдаг тул уг нохой өвчилсөн байх магадлал өндөр хэмээн үзэж үүрд нойрсуулсан нь Европт баахан жагсаал цуглаан дэгдээв. Хүүхэд дагуулж алхахаасаа илүү нохой, муур хөтлөн алхах нь давамгайлах болсон Европчуудын хувьд энэ үхэл их л балмад үйлдэл болсон нь эргэлзээгүй. Гэхдээ зоосны нөгөө талыг харвал бас их зүйр­лэл анзаарагдана даа.

Тэр нохой хэдэн хүнд халдвар “бэлэглэсэн бол”. Амьтдыг хамгаалъя гэж бодсон бол одоо Африкт өвчин дэгдсэн нутаг дахь сармагчин сарьсан багваахайг үй олноор нь устгаж байгааг юу гэх вэ. Гвиней, Сьерра- Леон, Амборид тусгаарлагдан, маргаашаа хүлээн амьд үлдэх найдвар тун хомсхон үлдсэн хүмүүс тэр нохойноос дорд хувь заяатай гэж үү гэх мэт харьцуулал анзаарагдах вий. Эболагийн нянг харьцангуй аймшигтай болгож байгаа өөр нэг хүчин зүйл нь одоо хүр­тэл түүний эсрэг үйлч­лэх ёстой вакцин тунг боловс­руулж нээж чадаагүй байгаа асуудал юм. Зарим нэг улсууд саяхнаас вакциныг шинээр бүтээлээ, нээлээ хэмээн зарлаж байгаа ч, тэр зохих шатны байгуул­лагуудаар баталж сөрөг үр дүн байхгүй гэдэг нь тодор­хой болтол бас л их хугацаа өнгөрөх нь ойл­гомж­той шүү дээ. Иймээс хамгийн үр дүнтэй урьд­чилан сэргийлэх арга нь өөрийнхөө улсын хилийг алхуулахгүй байх, нисэхийн гарам дээр маш чанга хараа хяналт тавих, орж гарч байгаа иргэдийн биеийн дулаа­ныг шал­гадаг багаж, дэлгэцийг хоёр, гурав давхарлан байрлуулах, нэгэнт хил нэвтэрсэн тохиолдолд өвчтөнийг тусгаарлах,түүнтэй хавьтагсдыг боги­но хугацаанд илрүүлэх, эрүүл мэндийн ажилчдыг бүрэн хамгаалсан хувц­саар хангах мэтийн ажлуу­дыг ард иргэдээ боддог улсууд бүгд бэлдэж байна.

ЭБОЛАГИЙН ТУХАЙ БАРИМТУУД

Эболагийн нянгаар өвчлөгсдийн тавь орчим хувь нь амь эрсэддэг бөгөөд энэ үзүүлэлт үүнээс өмнө 90 хувьд ч хүрч байжээ.

Төв Африкийн алс­лагд­сан тосгонуудад анх­лан энэ өвчин дэгдэж бай­сан ч том хот сууринд дөхөж байсангүй.

Өнөөгийн нөхцөлд халд­вартай тэмцэх хам­гийн сайн арга нь өвчтөнийг эрт илрүүлэх, халдвар авсан байх магад­лалтай хүрээллийг шуурхай тодорхойлж тус­гаар­лах гэх арга хэм­жээ­нүүдийг онцолж байна.

Өвчтөнийг халдвар авсан тохиолдолд хүнд­рэхээс нь өмнө эмчилж эхэлбэл эдгээх магадлал өндөр юм байна.

Эцэст нь тэмдэглэхэд Төв болон баруун Африк руу шууд нислэгтэй байсан зарим улсууд ийм нислэгийн маршрутаа цуцалж байгаа бөгөөд одоогийн байдлаар тахал дэгдээд байгаа улсуудтай хойд Америк, баруун Европын зарим улсууд л шууд нислэг үйлдэж байна.

Манай хөрш хоёр улс Африкийн эдгээр улсуудтай шулуун нислэг үйлддэггүй. Гэхдээ өвчин дэгдсэн Сьерра –Леон, Судан зэрэг улсуудад манай энхийг сахиулагчид алба хаадаг гэдгийг сануулахад илүүдэхгүй.

Д.БАТ-ЭРДЭНЭ