Author: НОРОВЫН ГАНТУЛГА

Үг амьтай байдаг, бодит зүйл. Тиймээс шүншиг ерөөлийг бодож ямагт сайн сайхан үг хэлж бай, хэзээд биелдэг тухай сургаал номлолд байдаг. Энэхүү сургаалыг дагаж мөрддөг, аль болох ерөөл бэлгэтэй үг хэлэхийг эрхэмлэх хүмүүс мэдээж олон. Гэхдээ манайхны дийлэнх нь үгийн хүч, үгийн ид шид, бодит чанарт тэгтлээ үнэмшдэггүй. Чин зүрхнээсээ сүсэглээд байдаггүй. Бурхан шашны, ном соёлын хүмүүсийн ажил гэж өөрөөсөө холдуулах нь бий.

Харин үг амьтай байдаг, нөлөөт толь шиг сайны тусгал өгдгийг олон хүний жишээ, амьдралын зам мөр бидэнд харуулдаг. Хамгийн сүүлийн жишээ гэхэд төрийн наадмын түрүү бөх О.Хангай өмнө нь “Улсын аварга” хэмээн өөрийнхөө цолыг дуудуулсан явдал. Тодруулбал, өнгөрөгч жил харцага цолтнуудын халз барилдааны үеэр улсын гавьяат жүжигчин, бөх цоллооч Б.Мөнхбаатараар цолоо дуудуулсан байдаг. Тэгэхдээ “Ахаа та намайг аварга гээд дуудаад өгөөч, монгол хүн амны бэлгээр гэдэг дээ” хэмээн санаандгүй хэлчихжээ.

Засуул түүний хэлсэн ёсоор цолыг нь дуудахдаа Ардын хувьсгалын 100 жилийн их ойгоор түрүүлнэ, тэгээд аварга болох учир 101 жилийн ойн наадамд аварга цолтой зодоглож байгаагаар ерөөл бэлгийг бодож цолыг нь дууджээ. Тэгтэл Мөнхбаатар гавьяатын цангинасан хоолойгоор тал нутгийг цуурайттал дуудуулсан “Монгол Улсын аварга” хэмээх тэр үг өнөө жилийн их баяр наадамд биелэлээ олсныг бүх Монгол даяараа бахархан харлаа.

Үг гэдэг ийм ид шидтэй, хүчтэй, амьтай байдаг байна. Үнэхээр бодит байдгийг Хангай аваргын энэхүү үйлдэл монголчууд бидэнд бататгаж харууллаа. Сайн юм бүхэн сайныг дагуулдаг гэдэг энэ. Аливаа зүйлд дандаа ерөөл бодож, буян хишиг санаж, ариун цагаан зам мөртэй явахыг эрхэмлэхүйд нэг л өдөр танд шагнал нь ирнэ. Үндсэндээ сайн сайхан сэтгэлийн тань үг бодитойгоор оршиж бурхны бэлэг мэт танд ирнэ.

Үлгэр домог, ид шидийг өдөр тутмын бодит амьдралд тусган хүүрнэдэг ХХ зууны уран зохиолын нэгэн гайхамшигт үзэгдэл бол шидэт реализм юм. Орчуулагч еншөөбү Э.Ганболд тэрхүү шидтэнгүүдийн нэг Колумбын зохиолч, Нобелийн шагналт Габриель Гарсиа Маркесийн “Ирендира охины итгэмээргүй гунигт түүх” тууж, бусад есөн өгүүллэгийг англи хэлнээс орчуулан гаргажээ. Эхний туужид харгис хатуу эмэг эхдээ зарагдаж байгаа, осолдож гал алдсан хөөрхий охины биеийг үнэлүүлж төлбөр төлүүлж байгаа гунигт түүх гардаг. Энэ түүхийг хил дамнуулан наймаалагчид, цөлд тэнүүчлэгч даяанч санваартан, алдуул зайгуул эрчүүд, гуйлгачин ядуу индианчууд, тонуулчин дээрэмчин, янхадын түүхтэй сүлжилдүүлэн өгүүлэх ажээ. Эцэстээ охины сахиусан тэнгэр мэт царайтай дурлалт хөвгүүн эмэг эхийг нь хутгалан цэв цэнхэр цус олгойдон нас барж байна. Харин “Үхэл дурлалаас ч хүчтэй” өгүүллэгт сонгуулийн сурталчилгаа хийж яваа сенатын гишүүн нэгэн сайхан хүүхэнд дурласан ч тэрхүү хүүхэн нь төмөр агтавчтай, агтавчных нь түлхүүр аавд нь байх бөгөөд эцэстээ сенатын гишүүн аавынх нь хууль бус хүсэлтийг биелүүлэх ам өгнө.

“Алдагдсан цагийн тэнгис” өгүүллэгт хөдөө тосгонд ирсэн америк баяны тухай өгүүлнэ. Америк баян хүн бүгдэд мөнгө өгөх бөгөөд сүүлдээ тэнгист загас мэт хөвж явахдаа олон талийгаач улам залуу сайхан болсныг гайхан үзэж байна. Төрөлх тосгон нэгтнүүдээ тонон дээрэмдэж огцом баяжсан нэгний тухай “Монтиелийн бэлэвсэн эхнэр” өгүүллэгт гарна. Үхсэнийх нь дараа бэлэвсэн эхнэр нь ганцаардан зожгирсоор үхэж буй тухай, гадаадад дүрвэн гарсан хүүхдүүд нь гэртээ хэзээ ч эргэн ирэхгүй тухай энэ өгүүллэгт хүүрнэсэн байна. Тэгвэл нэгэн бүс нутгийг үе дамжин эзэгнэж засаг захиргаа, улстөрчдийг бүрэн эрхшээлдээ оруулсан айхтар нөлөөт эмгэний оршуулгыг тойрсон мянган адал явдал түмэн үйл явдлыг “Их ээжийн оршуулга” өгүүллэгт дүрслэн харуулсан байна.

“Зургаан цагт ирсэн бүсгүй” бол бас тун сонин өгүүллэг. Өгүүллэгийн гол баатар бүсгүй хоолны газарт хэдэн цагт ирэв, хэн гэгч вэ, ердийн дурлалт бүсгүй юм уу, биеэ үнэлэгч юм уу, цаашид яах гэж байна гэдэг нь оньсого таавар мэт харилцан ярианд тулгуурласан зохиол ажээ. “Тутгалжингийн шөнө” өгүүллэгийн баатрууд хараатай ч юм шиг, сохор ч юм шиг, өдөр ч гараад байх шиг, шөнө ч болоод байх шиг, зүүд ч юм шиг, бодит ч юм шиг гайхам сонин ертөнцөд амьдарч байна.

“Хиймэл сарнай” хэмээх бэсрэгхэн өгүүллэгт Мина гэж сарнай урладаг нэгэн үзэсгэлэнт эмэгтэй түүний сохор эмэг эх хоёрын талаар түлхүү өгүүлнэ. Хэт нуршуу биш үйл явдал тодорхой байхын зэрэгцээ сохор хэрнээ охиныхоо үйл хөдлөл хөдөлгөөн хийгээд сэтгэл зүйн байдлыг нүдээр харсан мэт мэдэх эмэг эхийн зөн мэдрэмжийг маш нарийн харуулсан. Мина бүсгүй өдөрт нь сарнайгаа урлаж олон сайхан цэцгэн баглааг шимтэн хийнэ. Эх, охин, эмэг эх гурван бүсгүйн ээдрээт амьдрал бүсгүй хүний зан байдлыг нас насны онцлогт тохируулан харуулсан ээдрээт өгүүллэг юм. Мина гэх үзэсгэлэнт эмэгтэйн амьдрал хэрхэхийг энэхүү өгүүллэгээс уншиж болно.

“Нэгэн өдрийн явдал” өгүүллэгт нэгэн тосгоны шүдний эмч залуугийн нэгэн өдрийн амьдрал гарах бөгөөд тэрхэн зуур ганцхан өдрийн ажил амьдрал шиг боловч уг өгүүллэгт хүний хандлага, зан араншин ёс суртахууны байдлыг тодоор харуулна. Хүн гэдэг өчүүхэн амьтан ганц шүд өвдөхөд л дарга цэрэг, хөгшин залуу ялгаагүй өвчиндөө дардагдан шаналж нойр хоолоо хасан бишгүй зовно. Тэрхүү нэгэн өвчин зовууриасаа салж сая өвдөөгүй мэт аашлах өчүүхэн тосгоны даргаар төлөөлүүлэн нийгэм давхаргын ялгааг энэхүү өгүүллэгт ил тод харуулна.

Габриель Маркесийн “Шилмэл тууж өгүүллэгийн түүвэр”-ээс эдгээр болон бусад өгүүллэг, туужийг сонирхон уншиж болно. Орчуулагч еншөөбү Э.Ганболд нь Уолт Уйтмен, Лин Кофин, Имре Золдос зэрэг гадаадын яруу найрагчдын бүтээлийг монгол хэлнээ Данзангийн Нямсүрэн, Дамбийн Дашдондов зэрэг найрагчдын шүлгийг англи хэлэнд хөрвүүлсэн, үргэлжилсэн үгийн хэд хэдэн номыг монголчилсон туршлагатай орчуулагч юм.

Ковидоос хойш цагдаа бүр хүнээ байсан гэх яриа нийгэмд газар авах болсон. Хуучин бол сайн цагдаа цагийн найз гэсэн үгтэй байв. Харин өнөөдөр цагдаагаас л хол явбал аминд өлзийтэй гэх болж.

Ард түмний аюулгүй байдлыг хангах үүрэгтэй, аврал нь болсон цагдаа яагаад ад зэтгэр, өстөн дайсан нь болов. Энэхүү асуултад сүүлийн үеийн харгис жишээнүүд хариулт болно. Бусдын толгой дээр кофе асгасан гэх 19 настай охин өөрөөс нь мэдүүлэг авсан цагдаагийн зүй бус харилцааг нийтэд дэлгэснийхээ төлөө улс үндэстний эсрэг гэмт хэрэгтэн шиг гадуурхал доромжлолыг амссан. Цагдаагаар оролдвол эцэстээ ийм болдог гэж нийтэд харуулсан хамгийн супер жишээ энэ. Саяхан сэтгүүлч эмэгтэйтэй ёс бусаар харилцсан гэх нөхдүүд шиг иргэдэд харгис хэрцгий хандаж байгаа үйлдэл бараг өдөр бүр давтагдах болсон.

Энэ бүхнийг хараад Лу хурандаагийн үг санаанд орох юм. Лу хурандаа гэдэг нь сумын хэсгийн төлөөлөгчөөс ажлаа эхэлж Монголын цагдаагийн луугар хурандаа нарын нэг болсон гавьяат хуульч П.Лувсандорж. Мань аварга “Цагдаагийн дарга гэдгийг сүр сүндэр, уур уцаар, торгууль шийтгэлээр хийчихдэг ажил биш. Дарга болно гэж бодсоноор, эсвэл дарга болгоно гэж зүтгүүлснээр ч бас хийчихдэг юм биш л дээ. Цагдаагийн албаны ажилд шинжлэх ухаанчаар хандах хэрэгтэй. Бид даанч чадахгүй юм. Нийгмийн шинжлэх ухааны цогц бүрдмэл асуудал бол цагдаагийн алба” гэдэг.

Мөн “Цагдаа бохирдохдоо амархан, цэвэршихдээ удаан. Нэг хүний буруутай үйл ажиллагаа, болчимгүй үйлдлээс болж нийтээрээ сэв суудаг. Тиймээс цагдаагийн нэр хүндийг эр бяр, хүч тэнхээгээр биш, хүнлэг чанар шударга зарчмаар бий болгох учиртай. Сэтгэл нь зөв, бие нь түвшин байж чадах юм бол идэж барахгүй хоол, эдэлж дуусахгүй нэр хүнд” гэж хэлж билээ. Үүнийг цагдаагийн тангараг өргөсөн мөрдэстэй болгон санаж явахад илүүдэхгүй болов уу.

Саяхны нэг өдөр охиндоо айхтар загнуулдаг байна шүү. “Танд ер нь залуу найз гэж байна уу. Дандаа зөнөсөн өвгөдтэй найзлах юм. Тэгээд тэдэнтэйгээ үй зайгүй утсаар ярина, ямар ядаргаатай юм бэ” гэлээ. Тэр даруй бодсон чинь Удвалын (охиныхоо) хажууд би Хэнмэдэх гуай, Өлзийбат ах, Цахилгаан гуай, Чоёгийн Даваадаш гуай, Дорж агрономич, Далхжав гуай, Цэдэв багш гээд дандаа ная хол гарсан “зөнөг” өвгөдтэй ярьдгаа мэдлээ. Сүүлийн хоёр жил бүр ч их ярьсан байх юм. Өвчин зовлонтой үед санаан зоргоор уулзаж чадахгүй учир утсаар л ярьж санаа оноогоо солилцоно.

Ингэхэд миний “зөнөг” найз нар хэн бэ гэвэл Цагааны Хэнмэдэх гуай тэртээ жараад оны эхээр Плехановын Улс ардын АА-н сургуулийг бараа судлаач мэргэжлээр төгссөн, Төв бараа бааз “вант улс”-ын түүх болсон хүн. Цай, тамхи, “араажив”-ын зайнаас аваад бүх барааг гадны аль ч орноос авчирч байсан тэрээр Эрээнд бараа гацсан сургаар даралт нь ихсэн, энэ улс орон чинь яачихсан юм гэж гутарч сууна. Өлзийбат ах хангамжийн газрын дарга даамал байсан сэхээтэн. Ах Тогтохбаяр нь Улсын ургацын комиссын гишүүн, Ачаа тээврийн газрын дарга байсан. Өлзий ахтай Мянгадын Алтанхөхийг зорих замд Ховдын хуучны сэхээтэн, урлаг соёлынхныг толгой дараалан ярьж явлаа. Тэгж л юмыг мэддэг хүн.

Элчин сайд Цахилгаан гуайг бүгд мэднэ, сүүлд би Гааяа(гэргий нь)-гийн дуртгалын номыг уншиж Ёндон гуайгаас аваад домогт дипломатуудтай “уулзаж” жаргасан.

Даваадаш ах нэрт дипломатч, орчуулагч, философийн шинжлэх ухааны доктор. Гегелийн “Логикийн шинжлэх ухаан”-ыг орчуулсан аварга. Эдүгээ 90 гарч яваа Авирмэдийн Далхжав гуай бол Дашзэвэгийн Сэнгээг шүлгээ уншихыг дэргэдээс нь харж Ринчен гуайтай уулзсан нэгэн. Ийм л өвгөдийн туулсан замналыг бахаддаг. Тэдэнтэй ярихад үнэндээ нүдний манан арилж, чихний бөглөөс онгойдог. Тэд бол улс орон мөнх оршихын дархлааг бий болгосон эрхмүүд. Тийм ээ, би ийм л “зөнөг” өвгөдийн найз.

Их хурлын чуулган, байнгын хороодын хуралдаан дээр аливаа хуулийг хэлэлцэхэд тухайн салбар яамны нөхдүүд, ажлын хэсгийнхэн гишүүдийн асуултад хариулж, тайлбар хийдэг. Ихэвчлэн яамны хээнцэр залуу дарга нар байгаа харагддаг. Харамсалтай нь тэдний ихэнх нь гишүүдийн асуултад маш ойлгомжгүй, тоомжиргүй, биеийнхээ хэлэмжээр ихээхэн дургүйцсэн маягтай хариулт өгч байгаа нь ажиглагдах юм. Монгол Улсын иргэний амьдрал, хувь заяатай холбоотой зүйлд ингэж хүйтэн хөндий ханддаг нь ямар учиртай юм бэ. Мөн тухайн асуудлын үнэн учрыг нь олох гэсэн, энэ ер нь юу болчихов гэдгийг мэдэх гээд хүлээж суугаа иргэдийг төөрөгдүүлж мунхруулан, уг хуулийг бүр хоёр утгатай болгон “самардаг” нь хэнд ашигтай юм бол.

Сүүлийн ганцхан жишээ дурдъя. Эдийн засгийн байнгын хороо төсөв хэлэлцэх үеэр УИХ-ын гишүүн Б.Энхбаяр Сангийн яамны төрийн нарийн бичгийн дарга Ж.Ганбатаас хэлэлцэж байгаа асуудалтай холбогдуулж яамдын дэргэд байдаг спорт холбоод, дуу, бүжгийн чуулгууд татан буугдах уу гэж асуусан. Өнөө хурган дарга нарын жишгээр Ж.Ганбат маш ойлгомжгүй хариуллаа. Энхбаяр гишүүн дахиад асуулаа, бас л ойлгомжгүй төсөв энээ тэрээ гэсэн хариулт өглөө. Тэгтэл гишүүн гурав дахиа асуухдаа “Бид бол хууль ярьж байна. Хууль чинь гарангуутаа хэрэгжинэ. Хууль салаа утгагүй ойлгогдох ёстой. Та ярианаасаа буцаж байна. Энд олон хүний амьдрал, цалин хөлстэй холбоотой асуудал яригдаж байна” гэж учирлаад спорт холбоод болон дуу бүжгийн чуулгыг нэг бүрчлэн нэр цохож асуусан юм.

Тэгэнгүүт “Энэ нэг нойтон хамуу шиг юманд үнэнийг нь хэлэхгүй бол болохгүй нь” гэсэн шиг спорт хороодын тамирчид, Н.Батсуурь тэргүүтэй бөхчүүд Биеийн тамир спортын улсын хороонд, чуулгынхан Соёлын яаманд харьяалагдана гэдгийг хэллээ. Үүнийгээ мэдэж байсан юм бол эхлээд шууд ойлгомжтойгоор ингээд хариулчихаж болохгүй байсан юм байх даа. Ард түмнийг басамжилж байгаа мэт иймэрхүү нөхдийг нийтээрээ сайн шүүмжлэх хэрэгтэй байна. Яамдын хурган дарга нар, хуулийн ажлын хэсгийнхнийг ажилдаа хариуцлагатай хандахыг байнга сануулж байх хэрэгтэй.

Монгол Улсын Ардын багш, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн эрдэмтэн зохиолч Лувсандамбын Дашням 2222 онч мэргэн үг буюу өөрийнх нь тодорхойлж томьёолсноор “Цольд үг”-ээр ном бүтээжээ. “Зохиогч эл номондоо монгол хүний оюуны ертөнц, бодит амьдрал хоёрыг түүхэн хувьслын залгамж холбоонд нь багтаасан олон талт үйл явцыг хурааж оночилжээ. Энэ бол хэн бүхний барьж аваад хийчихдэг зүйл биш. Дашням гуайн уг бүтээлийг ойлгох судлахад херменевтик арга зүй чухал. Аливаа үгүүлэмжээр илэрхийлэгдсэн бичвэр санааны утгыг тайлахад түүний хэсгүүдийн утгаас бүхлийн утга хамаарахын зэрэгцээ бүхлийн утгаас хэсгийн утга хамаардаг гэсэн шүтэлцээг “херменевтик эргүүлэг” гэж нэрлэдэг. Философи мэдлэгийн энэ чиглэлийн нэрт төлөөлөгч Ф.Шлейермахер “Зохиогчийн санаа бодлыг зөв оновчтой ойлгохын тулд судлаач өөрийгөө түүний байранд тавьж, сэтгэж бодох хэрэгтэй”-г зөвлөсөн байдаг” гэж философийн шинжлэх ухааны доктор, академич Г.Чулуунбаатар номын өмнөтгөлд бичжээ.

“Нэгэн хийморьтой сайхан өдөр шинэ санаа бодол төрж цогцлуулж цуглуулж эхэлсэн энэ олон үг, элдэв олон илэрхийлэл бол миний л үйлийн үр юм даа. Үр хүүхэд минь л гэсэн үг. Тийм болохоор гуйх юм тэднийг минь хайр хайрлаж л үзээрэй. Энэ бүхэн миний зохиол туурвил гэхээсээ илүү миний нөгөө цаг наргүй мунгинаж мушгиралдаж суухдаа таньж олсон түмэн олон мухардлын маань л амь сүнс юм шүү” гэж зохиогч бичсэн байна. Ингээд 2222 онч үгнээс дараахь үгнүүдийг жишээ болгон татлаа. “Амаа хамхиагүй байж хаалгаа бүү сав”, “Амьдралаа л эмчлэхгүй юм бол биеэ эмчлээд нэмэргүй”, “Ярихыг сурахад хоёр жил, дуугүйг сурахад 20 жил”, “Яриад л байх болохоос юу ч хэлдэггүй зохиол бий”, “Юм үзээгүй хүн л хамгийн их хулчгар”, “Юм бүхэнд гомддог ч өөртөө гомддоггүй хүн бий”, “Эрдэм ургуулдаг хөрс болгонд эрдэмтэн ургадаггүй”, “Эмэгтэй хүнд чиний буруу гэж ойлгуулъя гэвэл чиний зөв өө гэж шивнэх хэрэгтэй”, “Шүдээрээ биш нүдээрээ мэр”, “Чухамдаа алдаа дутагдал л хүмүүсийг хамгийн их хөгшрүүлдэг”, “Цэвэр болох гэж хиртэй усанд хөлөө бүү дүр”, “Цөмөөрөө ухаангүй загнах хэр нь “ухаангүй амьтан” гэж нэгнээ гайхдаг”, “Цаашаа явсан хүнийг урдаас нь тоссон нь дээр”, “Цагийг үнэтэй гэж цоллоод үнэгүй эдэлдэг”, “Цаг зүүсэн биш цагандаа зүүлттэй хүн бий”, “Магтаалд мансуурсан хүн өлгүүр дэх хувцас лугаа адил”, “Маргаашаас амьдарч эхэлье гэсэн шиг хүмүүс бий”, “Морь унасан толгойгүй хүн” монголчуудад өөрсдийг нь ойлгуулдаг, “Мухар сүсэгтэн олшроход муу явдал ихэсдэг”, “Мэдэх гэсээр ширгэдэг ч хүн бий, оргидог ч хүн бий”. “Намтраа түүх гэж боддог хүн бий”, “Нийгэм гэдэг зовлонгоороо хэлхэлдсэн зон олон”, “Нийцтэй байна гэдэг долгинохыг хэлдэггүй”, “Зарим ном “намайг хэн ч битгий уншаасай” гэж боддог”, “Зарим сүүдэр эзнээсээ ч олонтаа толгой дохидог”, “Зарим хүн юу ч тариагүй байж ургац хураагаад авдаг”, “Зарим хэргэмтэн доошоо биш, дээшээ уначихдаг”, “Зожиг хүний уцаарлах нь арвин”, “Зорилгогүй хүн л салхи даган дэндэгнэдэг”, “Зөнөх тусмаа зөвлөх дуртай”, “Зэвэрсэн хүнийг зүлгэж болдоггүй”, “Ичмээр жаргана ч гэж байх”, “Өвдтөл хайрлана гэж бий”, “Өглөө бүр өөрийгөө чагнадагтаа биш шагнадагтаа л урт насалдаг”, “Өгөх юмгүй хүмүүс л амлах дуртай”, “Өөрийнхөө доторх агуйнуудад л хүн илүүтэй их төөрдөг”, “Өөртөө гомдсон гомдол л хэзээ ч арилдаггүй”, “Өөртөө дурласан хүн л бусдын торонд хоргоддог”, “Өөртөө хамгийн ойр байгаа хүн бол өндөр настан”, “Өшөөний өмнө нь ч, хойно нь ч өшөө л бий”.

“Салахын цагт л хайр хамгийн гоё үгээ хэлдэг”, “Сайхан дуу аялъя гэвэл ээжийнхээ тухай бод”, “Сайхан сэтгэлтэй хүн шиг үзэсгэлэнтэй хүн ховор”, “Сайхан хүний хөшөө нь хүртэл нүдэнд дулаан”, “Тал засна гэдэг талаа гээхийг л хэлдэг”, “Товчхон ярина гэдэг бусдыг хүндэтгэж, өөрийгөө аварч буй хэрэг”, “Тодорхой бодолгүйгээр тодорхой илэрхийлнэ гэж үгүй”, “Тэнэг асуултад ухаантай хариулах хэрэггүй”, “Ухаангүй хүмүүстэй ухаантай харьцах шиг ухаангүй ажил үгүй”, “Үгийн нүгэл үүл мэт сарнидаггүй”, “Хадаасаар нүхлээгүйг ухаанаар цоолдог”, “Хайр дурлалыг уулгамч мэдрэмжтэй эндүүрэх хэрэггүй”, “Хил хэтэрсэн ч хөл татмааргүй үе бий”, “Ховоогүй хүнд худаг шиг там үгүй”, “Баатруудаа таньсан зохиолч л өөрийгөө таниулдаг”, “Байгаль биднийг хорлож байгаа юм биш, оршихуйн хууль ердөө л тэр”. “Биеэ үнэлэх арга олон ч сэтгэлээ тогтоох хэлбэр ганц”, “Бурханд мөргөнө гэдэг үнэнээс зугтах арга”, “Бурхны асуудал гэж байхгүй, байгаа бол тэр нь танин мэдэхүй, хийсвэрлэхүйн л асуудал”, “Бүтэн өдөр залхуурлаа гэж бүү зэмлэ, цаана нь бүтэн шөнө бий”, “Гэмээ ухаарах нь шүдээ сугалуулахаас ч хэцүү”, “Далайн гүн рүү гэхээсээ илүү түүхийн гүн рүү шумба”, “Дуугараагүйдээ алдсан бол тэр нь таны шагнал”, “Дурлаж жүжиглэх нь дурлахаас ч хэцүү”, “Дүлий зарцтай хүн тайван амьдардаг, “Ёс зүй өмхийрдөг үе бий”.

Нацагийн Жанцанноров гуай “Би Дашнямыг үгээр бичдэг хөгжмийн зохиолч л гэж түүний зохиол бүтээлийг нүдээрээ харж, тархиараа сонсдог. Тэгж төсөөлж чадвал “хөгжмийн зохиолч” Дашнямд дуурь ч бий, симфони ч бий, бүр зүрхэнд тулдаг бяцхан аяз ч, нулимс хөхдөг энхэр дуу ч бий. Эрхэм анд минь “Гүйж яваад унахад ээжийн дуу сонсогддог” гэж тунхаглажээ. Уншигч танд унахад тань ээжийн тань дуу сонсогдож байвал “Хүнээ алдаагүй байна аа би” гэж бодоход буруудах явдалгүй мэт” хэмээн бичсэнийг шигтгэе. Дашням зохиолчийн “Цольд үг” өмнө нь гаргаж байсан “Бор дэвтэр”-ийнх нь тайлан болж бид бүхний ширээн дээр ирсэн нь талархууштай.

Хёлго бодонгууд овогт Ц.Мөнхдорж жанжин Д.Сүхбаатарын намтар түүхийг сүүлийн хэдэн жил дагнан судалсны үр дүнд “Их жанжин улиад хамниган Д.Сүхбаатар” номыг бичжээ. Д.Сүхбаатар нь 1893 оны хоёрдугаар сарын 2-нд одоогийн ОХУ-ын Чита мужийн Бооржийн районы нутагт манай Улз гол цутгадаг Тарь нуураас хойш, Дорнод аймгийн Чулуунхороот сумаас холгүй хойд талд нь орших Гүн жалгатай гэдэг газарт цагаан дээлт Дашийн Дамдин хэмээх улиад хамниган айлын хоёр дахь хүү болон мэндэлснийг тогтоосон байна. Түүний охин дүү Дулам нь Бооржийн районы Бухын харуул гэх газарт 1906 онд төрснийг мөн тогтоосон байна. Д.Сүхбаатарыг буриад гэж нотолдог Дорнодын Цагаан-Овоогийн өндөр настан Гонгорын Пампаантай уулзжээ. Пампаан гуай 1921 онд төрсөн хүн юм байна. Тэрээр “Намайг 10 гаруй настай байхад манайх эртний түүхт Бар хотын орчмоор нутагладаг байлаа. Тэр үед Д.Сүхбаатарын ээж Хандын төрсөн дүү нь болох Лувсангийн Жанга гэдэг хүн эхнэр Бүтэдийнхээ хамтаар манайхтай айл зэргэлдээ нутагладаг байсан. Жангынд Д.Сүхбаатарын төрсөн дүү Дулам хонь хариулж амьдардаг байсан. Дулам хүнтэй суугаагүй ч нэг хүү төрүүлж түүнийгээ Жангадаа өргүүлсэн” гээд дүү Дуламын ярьсан яриаг Мөнхдоржид дуулгажээ.

Дулам ярихдаа “Манайх Оросын Чита мужийн Бооржийн районы Тарь нуурын орчмоор Бухын харуулд нутаглаж байгаад 1918 онд Монгол руу Халхголд ирсэн. 300 гаруй буриад, хамниган айл малаа аваад Монгол руу нүүхэд бид цуг ирсэн. Монголд Ардын хувьсгал ялсны дараа ах Сүхбаатарыг маань монгол цэргийн их том дарга болсон гэж хүмүүс ярилцдаг байсан. Нэг удаа Жанга нагац дээр дотоод яамны төлөөлөгч ирж уулзахад би тийм хүн мэдэхгүй гээд Сүхбаатарын нагац ах гэдгээ нуусан. Багийн дарга Галсанжамц манай төрөл садангийн хүмүүсийг бүгдийг нь Сүхбаатарын хамаатан гэдгээ нуу гэж дарамталдаг байсан” хэмээн ярьсан байдаг. Номын зохиогч судалгааныхаа ажлаар олон арван хүнтэй уулзсаны дотор Чойбалсан хотын иргэн, Цагаан-Овоо сумын уугуул 85 настай Цэрэндорж гуайн яриа анхаарал татна.

Цэрэндорж гуайн аав Намдагийн Жигмэд 1891 онд Читийн дээд Бооржийн голд төрж, 70 насыг насалсан байна. Аавыг нь төрөх үед өвөө Намдагийнх нь Цагаан хуасай омгийн жаахан Дамдиныхтай хөршүүд, садан төрөл байсан гэнэ. 1893 онд Сүхбаатар мэндэлж, Цэрэндорж гуайн аав Жигмэд, их жанжин Сүхбаатар болоод, нагац Жанга нартай нь тоглож өсчээ. Жанга нь 72 насыг зооглож 1964 онд бурхны хутгийг олжээ. Цэрэндорж гуай ярьсан нь “Тавиад оны эхээр Жанга өвгөний бие муудахад С.Янжмаа (Д.Сүхбаатарын эхнэр) орос эмч дагуулж чийчаан тэрэгтэй ирсэн. Тэр үед манайх Зүүн Барьханд Жангынхтай айл нутаглаж байсан. Янжмаа ирээд буцсанаас хойш удалгүй Жанга өвгөн хоёр толгой үхэр нядлаад, гурван тэмээн тэргэнд ачиж, Дуламаас өргөж авсан Шагдарсүрэнг аваад Улаанбаатар явсан. Нэлээд удсаны хойно бие эрүүл болоод ирсэн. Гэрийнхээ гадуур дун цагаан бүрээс татсан. Янжмаа бэлэг болгон өгсөн гэдэг. Тэр үед тийм гоё цагаан бүрээстэй айл байгаагүй учир их содон харагдаж байлаа” гэж ярьсан нь бий. Түүхэнд Сүхбаатарын Янжмаа гэж нэршсэн тэр хүн ханийгаа буриад гэдгийг мэддэг, ах дүү, хамаатан садныг нь таньдаг төдийгүй нас барах хүртлээ эргэж тойрсон нинжин сэтгэлт, журамт эмэгтэй байсныг тэмдэглэжээ.

Номын зохиогч Ц.Мөнхдорж судалгаагаа мухарлахын тулд Дорнодын Эрээнцав буюу Чулуунхороот сумын хилийн шалганаар гарч Соловьевск тосгонд очжээ. Тэндээсээ Хамниганы Новая Заря тосгонд очиж Цэрэнханд болон Уваши Сүрэн Дольжина нарын хоёр хөгшинтэй уулзсан байна. Новая Зарягийн барууханд Имайлк тосгон, түүнээс цааш хорь гаруй км-т Баруун Тарь нуурын хажууд Красны Имайлк тосгон бий аж. Эдгээр сав нутаг бол тэр чигээрээ улиад хамниганы нутаг, өөр овгийнхон байхгүй болохыг тогтоож, Сүхбаатарын эцэг Дамдин улиад хамниган хүн болохыг мухарлажээ. Жараад онд Бухын харуулд Д.Сүхбаатарын нэртэй кино гарч түүнийг үзсэн 80-аас дээш насны ахмадууд улиад хамниган Дашийн Дамдины хүү Сүх нь Монголд очоод Сүхбаатар нэртэй болоод зогсохгүй халх хүн болж хувирсанд ихээхэн уурласан гэдэг. Д.Сүхбаатарын эцэг Бухын харуулд орших хасаг цэргийн албанд олон жил харуулын алба хашжээ. Тэрээр Омкс хотноо хасаг цэргийн бага дарга нарыг бэлтгэдэг сургууль байдгийг сонссон тул хүү Сүхийгээ Эрхүү дэх орос гимназа төгсөнгүүт нь Омскийн Кадетад сургахаар явуулсан байна. Д.Сүхбаатар тэнд гурван жил суралцаад 1912 онд Оросын хаант засгийн армид пулемёт бууны салааны даргаар томилогдсон байдаг. Ингээд Оросын хаант засгийн армиас монгол цэргийг сургахаар ирсэн 58 сургарч нарын дунд Д.Сүхбаатар багтжээ. Тэрээр 20 нас хүртлээ Сүх нэртэй байсан нь Бямбын Ринчен гуайн дуртгалд бий. Их жанжин Д.Сүхбаатарын намтрыг үнэн бодитой, судалгаатай, амьд гэрчүүдийн үгээр бүтээн гаргасанд уг номын үнэ цэнэ оршиж байна.