Author: НОРОВЫН ГАНТУЛГА

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Шатахууны нөөцөөрөө тариагаа хураачихвал явган явсан ч яадаг юм бэ? DNN.mn

ОХУ бензин шатахууны экспортоо тодорхойгүй хугацаагаар зогсоолоо гэх мэдээлэл гарсан даруйд Монголд сүйд болж байна. Колонкууд дээр урт урт дараалал үүсээд, бараг шөнөжин нойргүй очерлоод. Бусдаасаа өрсөж таван литр бензин авах гэж үхэлдэж байна. АИ92 болон дизель түлшний 30 хоногийн нөөцтэйг Уул уурхайн яамнаас мэдэгдсэн. Тэгэхээр нөөцөнд байгаа жаахан шатахуунаараа хэдүүлээ юуны түрүүнд тариагаа хураагаад авчихъя. Өдөр шөнөгүй үхэлдэн очерлож, ар өврийн хаалгаараа дамжуулан хуваагаад “уучих” биш намрын ургац хураалтын ажилдаа зарцуулж энэ өвөл идэх гурилтай, бага сага хүнсний ногоотойгоо сууж байя.

Тэгээд нөөцөнд жаахан юм үлдвэл автобусандаа хийчихээд бүгдээрээ явган явцгааж байсан ч яадаг юм. Ямар ч байсан идэх хоолтойгоо байхад учир олдоно. Орос бензин өгөхөө болилоо гэдгийг сонсоод Монголд юу болдог гэж санана. Олон нийтийн сүлжээгээр дүүрэн оросыг магтсан, долгиносон, ая тал зассан, зусардсан сэтгэгдэл, постууд урсаж гарна. Яг одоо оросыг магтсан ийм шившигтэй үер болж байна. “Барууныг дэмжсэнийхээ горыг харж байна уу, та нар. Орос шатахууны крантаа хаачихлаа. Одоо бид яах юм бэ” гээд л урваганаж шарвагнасан, айж бэмбэгнэсэн, чичирсэн өрөвдмөөр дүр зураг Монголын нийгмээс нэвт ханхалж байна.

Монголчууд аа, та нар яагаад ийм аймхай, хулчгар дорой үхээнц юм бэ. Шатахуун гэхээр энэ дэлхий дээр ганцхан орос байдаг юм шиг өрөвдмөөр, хөөрхийлөлтэй ичгэвтэр байдлаасаа одоо салаач ээ. Оросыг уурлуулчихвал бензинээ өгөхөө больчих нь гээд л Орос Украины дайн эхлэхэд л орилолдсон. Сая тэгээд экспортоо зогсоолоо гэж дэлхий нийтэд зарлахад нь бүр амь тавьцгааж байна. Монголчууд бид Орост яаж ч долгиноод, Роснефть болон төр засгийн хэмжээнд гэрээ хэлэлцээр хийгээд ч эцэст нь зүгээр л шатахуунаа хаачихаж л байгаа биз дээ. Бидэнд ингэж дээрэнгүй хандаж, зүгээр л доромжлон тохуурхдагийг нь харж байна уу.

Ер нь ингээд харахад оросын шатахуун гэдэг зүйл бараг шашин шиг болчихжээ. Оросоор оролдож болохгүй, шатахуунаа хаачихна шүү гэж дарга цэрэггүй, дээр дооргүй гүйлдээд л.

Яг л шашин шиг, шашны зан үйл шиг. Аливаа улс үндэстнийг шашнаар нь, зан үйлээр нь л огтоос оролдож болдоггүй юм гэх ухагдахуун хүн бүхэнд баттай суусан байдаг шиг шатахуунаар нь хөдлөх аргагүй болтол нь атгачихсан. Шатахуун гэнгүүт яг л шашны сүсэг бишрэл шиг монголчуудын тархинд зурсгээд буудаг. Туурга тусгаар улс гүрэн ийм ичмээр өрөвдөлтэй байхыг харна гэдэг аймшиг. Ард түмнийг ийм байдалд эрх баригч Монгол ардын нам л оруулсан. Шатахууныг 100 хувийн хараат болгоод, эцэстээ шашин шиг болгочихсон. Ардчилсан нам засгийн эрх барьсан тэрхүү зурвас үед оросоос ганцхан шатахуун авдаг гэх ойлголтыг өөрчлөх гэж үзэж байсныг бид мэднэ.

2012-2014 оны үед дэлхийн зах зээл дээр нэг баррель нефтийн үнэ 110 ам.доллар хүрч байсан. Гэтэл тухайн үед манайх оросоос нэг барреллийг нь 380 ам.доллар буюу бараг гурав, дөрөв дахин нугалж авч байсан. Орост ингэж шулуулдгаа больё гээд Солонгосоос бензин оруулж ирж байсан. Энэ талаар тухайн үед Уул уурхайн яамыг толгойлж байсан “Бридж” Д.Ганхуяг “Хятадын Петро Чайна компанид Монголын төр санал тавьсан. Бид хэтэрхий өндөр үнээр ганцхан компаниас авч байгаа учраас хараат болчихоод байна гэдгээ хэлсэн. Хятадын тал болохгүй зүйл байхгүй, харин ямар үнээр авах гэж асуусан. “Танай нефть Сингапурын биржийн үнээр тодорхойлогддог. Тэр үнээрээ л бидэнд өгөхгүй юу” гээд хоёр тал албан ёсоор гэрээ хэлэлцээ хийж байлаа. Ингэж Хятадаас хамаагүй хямдаар шатахуун авч байсан. Мөн Солонгосоос оруулж ирж байсан. Ингэж бид бүхэн ОХУ-аас авдаг байсан шатахуун бензиний импорт 100 хувь байсныг 70 хувь болтол бууруулж байсан. Хэрвээ орос экспортоо зогсоочихвол бидэнд Хятад, Солонгосоос шатахуун авах бүрэн боломжтой” гэдгийг хэлсэн.

Ингэж Ардчилсан нам засаг барих үед шатахуун дээр Оросын нөлөөлөл 100 хувь байсныг 70 болтол нь бууруулж байсан түүх бий. Харин өнөөдөр өнөө 100 хувь нь бүр 150 хувь болчихоод шатахуун гэдэг нь Монголд шашин шиг ноёлчихоод байна. МАН бол оростой нөхөрлөдөг нам. Яаж ийж байгаад нөхөрлөчихдөг, оросуудын байгуулж өгсөн нам ч гэдэг. Хэрвээ орос Монголыг эзэрхийлээд ороод ирлээ гэхэд Монгол ардын намд ямар ч гарзгүй. Оростойгоо нийлээд төрөө бариад явчихна. Хуучин тийм л байсан. Харин жирийн ард түмэн бол оросуудад ад шоо үзэгдэн амьдарч яваа буриад, тува хоёрын дараа л жагсах байх. Орос Украины дайнд монгол ахан дүүс болох буриад, тува хоёр л үхээд дуусч байгааг бид харж байгаа биз дээ.

Оростой нийлбэл буриад туваг нь хамгаалж тэмцсээр эцэст нь монголчууд бид үхэж дуусах ийм л амьдрал хүлээж байгаа нь гарцаагүй. Тэгэхээр хямдхан хямдхан гэж гүйгээд оросын шатахуун гэдэг тоногонд хүзүүгээ углаж өгөөд энэ чигтээ дуусах уу. Ийм дарамтан дор монголчууд бид цааш амьдрах ёстой юу. Ашигт малтмал газрын тосны дарга Л.Баярмандалаас “Нэг улсаас шатахууны 100 хувийн хамааралтай байна гэдэг эрсдэл дагуулж байна, дайн нөлөөлж байна. Хятадаас юм уу өөр улсаас нефтийн бүтээгдэхүүн авах гэрээ хэлэлцээр хийж болдоггүй юм уу” гэж асуухад “Бид шатахууныхаа 95 хувийг ОХУ-аас авдаг, үлдсэн таван хувийг БНХАУ-аас авдаг. Хятадаас авч болох ч үнэ өндөр. Тээврийн үнэ өндөр учраас илүү үнэтэй болно” гэх хариултыг өгч байсан.

Уул уурхай, үйлдвэрийн сайд Ж.Ганбаатар ч гэсэн “Өөр улсаас шатахуун авах бараг боломжгүй. Тээвэрлэж авчирч чадахгүй” гэсэн маш өрөвдмөөр хариулт хэлээд зогсож байна лээ.

Улс орны тусгаар тогтнолоос үнэтэй тээвэр, шатахуун гэж байх уу.

Ардын намын эрх баригч нөхөд өө. Алийн болгон ингэж алгын чинээ болж үхээнц дорой амьдрах юм бэ. Шатахуунаа Хятадаас, Солонгос авч байсан олон гарц байна. Саяхан Арабын ханхүү айлчиллаа гэсэн. Арабаас хүртэл шатахуунаа авчих боломж бүрэн байна. “Арабаас ийм ийм улсаар дамжуулаад, ингээд аваад ирэх боломж байна” гэдгийг эдийн засагчид, стратеги судлаачид хэлсээр ирсэн. Шатахуунаар тусгаар тогтнолоо сольж болохгүй. Приус унаж галзуурсан ард түмэн маань шатахуунаар тусгаар тогтнолоо сольсон ч яадаг юм гэж бархиралдаж байгааг хараад үнэндээ хэлэх үг олдохгүй юм. Бид өөрсдийгөө улны гэдэг. Тусгаар тогтнолоо шатахуунаар сольё гэж нийтээрээ орилолдож байгаа хүмүүсийг чинь улны гэхээс өөр юу гэх юм бэ, үнэндээ. Улс орон оршин тогтноход хатуу хууль цааз хэрэгтэй байдаг. Улс орныхоо тусгаар тогтнолоос ухарч байгаа нөхдөд хатуу арга хэмжээ үзүүлж, төр төмөр нүүрээ харуулах цаг ирсэн байна. Энэхүү улс гүрнийг зүгээр нэг шатахуунаар сольчихолгүй хөмхийгөө зуугаад аваад үлдчих зоригтой, эх оронч аавын хүү Монголын эрх баригчдын дунд эрх биш байгаа байлгүй дээ гэж итгэж байна.

Шатахуунаар тусгаар тогтнолоо солино гэж байхгүй ээ. Ёстой битгий горьдоцгоо. Харин үүний эсрэг эцсийнхээ цусыг дуустал хэн бүхэн тэмцэх ёстой. Тиймээс байгаа жаахан шатахууныхаа нөөцөөр тариа будаагаа хураагаад авъя. Идэх хоолтойгоо байхад бүгдээрээ явган ч хамаагүй таваргаж, амьд хүн аргатай гэгчээр дараагийнхаа арга замыг бодоцгооё. Ямар чиг л байсан оросын шатахуун гэдэг дөнгөнд хүзүүгээ углаад өгч яавч болохгүй.

Categories
мэдээ нийгэм

Автотээврийн алтан он жилүүд буюу Л.Самбуу-Ёндон баатрын түүхэн замнал DNN.mn

Л.Самбуу-Ёндон 1967-1990 оны хооронд “ЗИЛ-130” машинаар тээвэр хийж байжээ

Хөдөлмөрийн баатар, “Саятан бригад”-ын хөдөлгөөнийг анх санаачлагч Л.Самбуу-Ёндонгийн 100 жилийн ойд

Автотээврийн алтан замналын эзэн, БНМАУ-ын Хөдөлмөрийн баатар, “Саятан бригад”-ын хөдөлгөөнийг анх санаачлагч, ахмад дайчин Лувсанпунцагийн Самбуу-Ёндонгийн 100 жилийн ой энэ онд тохиож буй билээ. Самбуу-Ёндон гуайн “Саятны бригад”-ын хөдөлгөөний санаачилгыг тухайн үеийн Намын Төв хорооны Улс төрийн товчоо дэмжин нийт тээвэрчдийн дунд эрчимтэй өрнүүлэх тогтоол гаргасан нь Монголын тээвэрчдийн урам зоригийг бадраасан онцгой үйл явдал болсон төдийгүй МҮЭ-ийн Төв Зөвлөл, Тээврийн яам, Хөдөлмөр цалин хөлсний улсын хороо саятны бригадын болзол гаргаж Монголын автотээвэрчдийн 70-80 хувь нь энэ хөдөлгөөнд хамрагдан олон арван саятан бригад, саятан жолооч, түүний дотроос хөдөлмөрийн аваргууд, гавьяат тээвэрчид, Хөдөлмөрийн баатрууд төрөн гарсан түүхтэй. “Саятан бригад” болон “Нэргүй саатал” хөдөлгөөнийг санаачилж Монголын автотээврийн түүхэнд онцгой гавьяа байгуулсан учир 1971 онд Ардын хувьсгалын 50 жилийн ойгоор Хөдөлмөрийн баатар цол олгож, Сүхбаатарын одон, Алтан соёмбо медалиар шагнасан байдаг. Энэхүү он жилүүд бол чухамхүү Монголын автотээврийн түүхэн дэх алтан он жилүүд байсныг олон түмэн бахархан дурсдаг юм. Ингээд аавынхаа 100 жилийн их ойг тохиолдуулан үр хүүхдүүд нь ачит эцгийнхээ алдар замнал, цаглашгүй их гавьяаг нь бахархан өгүүлснийг хүргэе.

-Том хүү С.Найманжин:  Аав маань 1923 онд Архангай аймгийн Жаргалант сумын нутаг Ажрагийн голд эхээс мэндэлсэн. 15 настай байхад эцэг нь хилс хэргээр хэлмэгдэж, мал хөрөнгийг нь хурааж амьдралын ядуу зүдүүг биеэрээ амссан байна. 16 настайдаа Жаргалант сумынхаа артельд орж ажлын гарааг эхэлсэн юм. 1948 онд цэргээс халагдаж ирээд Архангайн авто тээврийн 6 дугаар баазаас баатар болон дэвших аяныхаа алтан шар замыг эхэлсэн түүхтэй. 1966 онд Улаанбаатар хотын 1 дүгээр баазад ирж ажиллаад өндөр насны тэтгэвэрт гартлаа тус баазад ажилласан. Миний бие аавынхаа ажил мэргэжлийг залгамжилж жолооч болсон хувь заяагаараа бахархдаг. Манайх найман хүүхэд (гурван эрэгтэй, таван эмэгтэй)-тэй. Хамгийн том хүүгийн хувьд аавынхаа жолооч мэргэжлийг эзэмшиж эдүгээ 70 настай, 52 дахь жилдээ жолоочоор ажиллаад явж байна. Аавынхаа буянтай сайхан мэргэжлийг эзэмшсэний хувьд Монголын авто тээврийн түүхэнд байгуулсан гавьяа зүтгэлээр үнэхээр бахархдаг.

Аав минь 1964 онд авто тээврийн 6 дугаар баазад байхдаа “Саятан бригад”-ын хөдөлгөөнийг анх санаачилж Сайд нарын Зөвлөлийн 364 дүгээр тогтоол гарч уг хөдөлгөөнийг Монгол Улсын хэмжээнд өрнүүлж байсан. Тухайн цаг үед “100 мянгач” жолоочийн хөдөлгөөн өрнөж, хот хөдөөд “100 мянгач” жолооч нар олширч байсан хэдий ч үүрэг авсан жолооч бүхэн “100 мянгач”-ын үүрэг, амлалтаа биелүүлж байсангүйгээс гадна техникийн мэдлэг мэргэжил, дадлага туршлага багатай залуу тээвэрчид төлөвлөгөө, нормоо биелүүлэхгүй байсан учир “100 мянгач”-ын хөдөлгөөнийг хамтын болгож сая тонн.км-ийн төлөө “Саятан бригадын хамт олны хөдөлгөөн” болгохоор санаачилсан байна. Ингээд Архангай аймгийн 6 дугаар автобаазын хоёр ахмад, найман залуу жолоочоос бүрдсэн анхны саятны төлөө бригадыг 10 хүний бүрэлдэхүүнтэй байгуулж таван жилийн хугацаатай үүрэг авчээ. Бригадаараа таван жилд 10 сая т/км-ийн үүрэг гүйцэтгэсэн нь тэр үеийн тээврийн улсын хэмжээний дундаж бүтээлээс хоёр дахин өндөр болж, өөрийн өртгийг 19.5 хувиар хямдруулан тухайн үеийн 504.0 мянган төгрөгийн цэвэр ашгийг улсад оруулж сэлбэг, шатахуун, дугуйнаас 176 мянган төгрөгийн хэмнэлт гарган Монголын тээврийн түүхэнд анхны “Саятан бригад” төрсөн нь аавын минь бахдам гавьяа юм.

Л.Самбуу-Ёндон, У.Дашдулам нарын хүүхдүүд гэр бүлийн хамт

Хотод шилжин ирээд Автотээврийн 1-р баазад ажиллахдаа нийслэлийн хэмжээнд “Саятан бригад”-ыг байгуулсан. 1965 онд ачаа тээврийн улсын аваргын болзлыг орон нутгийн жолоочдоос анх удаагаа хүртэж байсан. 1969 онд шатахуун тээврийн улсын аваргын болзлыг мөн хангаж байсан. Ачаа тээврийн болон шатахуун тээврийн хошой аварга. Аавын маань улс орон даяар өрнүүлсэн дараагийн хөдөлгөөн бол “Нэргүй саатал” юм. Монголын үйлдвэрчний төв зөвлөл тогтоол гаргаж, орон нутгийн бүх байгууллагууд “Нэргүй саатал”-ын туршлагыг хэрэгжүүлж эхэлсэн. Яагаад “Нэргүй саатал” гэж нэрийдсэн бэ гэвэл авто машинд эвдрэл гарлаа гэхэд тухайн эвдрэлээ маш богино хугацаанд засахын тулд багаж хэрэгсэл бүх зүйл бэлэн байх ёстой. Тэр бүхэн нь эмх цэгцтэй, цаг авахгүй байж гэмээнэ тээвэрчдийн ажлыг хөнгөвчилнөэ. Үүгээрээ жолооч бүхэнд үнэт цагийг нь үр ашигтай болгох жинхэнэ гол мөрдлөг байсан. Би аавынхаа “Нэргүй саатал”-ыг өөрийн биеэр мэдэрсэн жолооч. 1 дүгээр баазад ажиллаж байхдаа замд дугуй хагараад, запас дугуйгаа тавих гэтэл хий нь гарчихсан, дугайгаа нөхөх гээд зальтникийг нь авдаг галавчаак байдаггүй, зөвхөн түүний төлөө зам дээр гар өргөөд зогсож байсан удаатай. Үүнийгээ аавдаа хэлж зэмлүүлж байсан. Миний жолооч болох ч, аавынхаа дэргэд ёстой өдий байна даа гэж бодож байж билээ. “Би хэрэгжүүлсэн нэргүй саатал бүх жолооч нарт үр дүнгээ өгнө, гол нь бүгд хэрэгжүүлээд явбал болох нь тэр” гэж аав минь захиж байсан.

Гурав дахь охин С.Цэрэндэжид:  Миний бие улсад 35 жил ажилласан, үүнээс 12 жилд нь Дарханы дулааны цахилгаан станцад Захиргаа удирдлагын хэлтсийн даргаар ажилласан. Аав минь зөвхөн жолооч хүн байгаагүй. Тэрээр Монголын түүхэн цаг үеийн нэгэн жаранд нэр мөрөө үлдээсэн төр нийгмийн зүтгэлтэн байсан. Үйлдвэрчний болон намын их хуралд долоо, найман удаа сонгогдож төр түмний төлөө үгээ хэлж, үйлс ажлаа зориулж ирсэн. Мөн намын Төв хорооны хянан шалгах комиссын гишүүн, аймаг, хотын депутат, АИХ-ын депутатаар сонгогдон ажиллаж байсан. Өндөр насны тэтгэвэрт гарлаа гээд гэртээ зүгээр суугаагүй. 1 дүгээр бааздаа Алдрын музей буюу түүхэн музейг автотээврийнхээ ахмадуудтай хамтарч байгуулсан. Хүнд тус хүргэвэл өөрт нь эргэж сайнаар тусдаг гэх тэр л зарчмаар явж ирсэн. Тэргүүний тээвэрчдийн эгнээнд хүргэсэн 52 жолоочийн дотроос тухайн үеийн бааз, хот, улсын аварга тээвэрчин жолооч Ж.Арцсэд, шатахуун тээврийн 4 удаагийн улсын аварга, гавьяат тээвэрчин У.Шархүү, Хөдөлмөрийн баатар засварчин Д.Гантөмөр нарын олон хүмүүсийг дурдаж болно. Ингэж залуу үеэ алдрын зэрэгт хүргэсэн. Мөн “Саятны уянга”, “Мэдлэг мэргэжил, сэтгэл зүтгэлийн үр шим” хэмээх намтар дуртгалын хоёр бүтээлээ хэвлүүлж олны талархлыг хүлээсэн.

Багадаа эмээлийн мод хийж сурсан Жаргалант нутгийнхаа брэндийг мөн л нас өндөр болсон үедээ хийж олон хүнд Жаргалант хийцийн эмээлийн мод урлаж өгсөн. Аавын минь энэ их нөр хөдөлмөрийн үр шим яалт ч үгүй бид бүхний хайрт ээжтэй минь салшгүй холбоотой. Ээж Дашдулам маань олны хүндлэл хүлээсэн хөдөлмөрч, уран хүн байлаа. Тээвэрчин хүний амьдрал гэдэг бол жилийн 360 хоногийн гуравны хоёрт нь тээврийн замд явна. Энэ үед ар гэрийнхээ албыг хариуцаж үр хүүхдээ өсгөн хүмүүжүүлэх өндөр хариуцлага ээжид минь оногдох нь мэдээж. Ээж маань 1975 онд бурхан болоход хамгийн том эгч маань 24-тэй, бага дүү маань дөрөвхөн настай үлдэж байлаа. Том эгч маань айлын хүн болсон, бусад долоон хүүхэд гэртээ хоцорч байсан. Аав ажилдаа явахдаа бүгдийг зааж зөвлөөд, мөнгө төгрөгийг томчуудад нь хуваарилаад явна. Ээжээс хойш биднийг тусдаа гартал биднийг ингэж хүмүүжүүлсэн. Бид өдий хүртэл эрүүл саруул, бүгд гэр бүлтэй үр хүүхэд ач зээ нар маань сайн сайхан явж байгаа нь аав ээжийн минь л буян. Найман хүүхэд нь өнөөдөр 98 хүн болсон байна. Үндсэндээ аав ээжээс минь 100 хүн салбарласан байна. Аав минь аливаа ажилд чин үнэнчээр хандахыг, бусдад үргэлжид тусалж, жудаг журмыг сахиж явахыг үр хүүхэд бидэндээ өөрийнхөө амьдралаар үлгэрлэсэн. 91 нас хүрч бурхны хутгийг олтлоо хайрт аав минь эрүүл хооллож, зөв сайхан амьдарсан. Эрдэнэт хүмүүн энэ амьдралд зөв сайхан амьдраад буцдагийг бид ааваараа харсан.

Дунд хүү С.Долоонжин: Би айлын зургаа дахь хүүхэд, хөвгүүдийн дундах нь. 1963 онд төрсөн. 1981 онд нийслэлийн 52 дугаар дунд сургуулийг төгсөөд Цэргийн нэгдсэн дээд сургуульд элссэн. МУИС-д эдийн засгийн ангид шалгалт өгөөд тэнцсэн байсан ч хуваарь маань төөрч будилаад, аав минь Дээд боловсролын хорооны Энэбиш гэж хүнтэй уулзаад Цэргийн нэгдсэн дээд сургуулийн ар талын эдийн засгийн ангид оруулчихсан. Би өөрөө бол цэрэгт явъя гэж бодож байгаагүй ч аавынхаа шийдвэрээр цэргийн сургуульд орсон. Одоо эргээд бодоход бас л ховор хувь тохиол гэж санагддаг. Учир нь аав маань таван жил цэргийн алба хаахдаа жолоочоос жагсаалын дарга хүртлээ албан үүрэг гүйцэтгэсэн, тэгэхдээ бүр дайны талбарт үүрэг гүйцэтгэсэн түүхэн гавьяатай хүн. Тодруулбал, 1944 онд баруун хилийн тулгаралтын үед тэнд байсан цэргийн ангиудын шатахууныг ЗХУ-ын Бийск хотоос Ховд аймгийн төв рүү жил гаруй хугацаанд тээвэрлэсэн, мөн дараа нь чөлөөлөх дайны үед 8 дугаар дивизийн арын албанд цэргийн хүнс хэрэглэл, зэр зэвсэг тээвэрлэх байлдааны чухал даалгаврыг Жанчхүүгийн даваа хүртэл удаа дараалан тээвэр хийж дайн дуустал ажилласан байдаг. Долнуур хүрч цэргийн тээвэр гүйцэтгэж үүрэг даалгаврыг амжилттай сайн биелүүлсний учир “Бид ялав” медалиар шагнагдаж байсан ахмад дайчин юм. Тэр сайхан хувь заяа нь ивээж би цэргийн хүн болсон юм болов уу. Анх тээврийнхээ машинтай намайг сургуульд минь хүргэж өгсөн, гитлийн погоон захан дотор зах хадаж өгдөг, түүнийг минь хүртэл аав хадаж өгч байсан өнөөдрийн минь ажил үйлсийг аав минь эхлүүлсэн. Цэргийн сургуулиа төгсөөд Ленинградад Ар тал тээврийн академи төгсөж ирээд мэргэжлээрээ ажилласан. Жанжин штабын Хяналт шалгалт, үнэлгээний газрын орлогч даргын албыг хашлаа, Батлан хамгаалах яаманд Хүний нөөцийн даргаар ажиллалаа. Энэ бүхэн аавын минь гавьяа гэж боддог. Хийсэн ажилдаа хүн үнэнч байх, мөн бусдад тусалж байх гэдэг бол ааваас минь ах эгч нараар минь дамжиж ирсэн алтан зарчим. Хувь хүн талаасаа чухам ямар хүн байв гэдгийг ганц нэгхэн жишээгээр хэлье. Жолооч гэхээр л бусдад тос болсон хувцастай, нүүр ам нь тоос шороо болсон тийм дүр зураг хүмүүст буудаг. Тэгвэл аав минь жолооч гэж гаднаас нь хараад дүгнэх аргагүй тийм цэвэр цэмцгэр гоё хүн байсан. Эцэг эхийн хуралд гэхэд л ёслолын хувцастай гоёмсог костьюмтай ирнэ. Гадагшаа яваад ирэхдээ ах эгч нарт авсан хувцасных нь сонголтыг харахад л гайхал төрөхөөр. Энэ хувцас удахгүй мода болно гэдгийг яаж тэгж мэдэж авдаг юм бол гэж бид гайхдаг байсан. Тийм л нарийн нандин мэдрэмжтэй, маш ариун цэвэрч хүн байлаа. Манай ээж ч бас л тийм хүн байсан учир бид аав ээжийнхээ энэ чанарыг өвлөж авсан. Би цэргийн хувцсыг бусад шиг зүгээр нэг өмсөхгүй, үнэ цэнийг нь бодож хүндэтгэж өмсдөг. Хүнд сайхан харагдахын төлөө биш өөрөө гоо сайхны мэдрэмж авч сэтгэл санаагаа өргөж явахын тулд хувцасладаг. Миний ханийг Пүрэвжавын Отгонгэрэл гэдэг. Манай хадам аав Эвлэлийн төв хороог 17 жил удирдсан Чойжилын Пүрэвжав. Лодонгийн Түдэв гуайд ажлаа өгч Эвлэлийн төв хорооноос буусныхаа дараа Намын төв хороонд хошууч генерал цолтой, барилга хариуцсан секторын эрхлэгчээр ажиллаж байсан. Яагаад би ханийнхаа тухай, хадам аавынхаа тухай дурсав гэхээр хоёр аав минь АИХ-ын депутатаар хамт байж, тэр бүү хэл 1971 онд аавыг Хөдөлмөрийн баатар болоход АИХ-ын тэргүүлэгчид гээд долоон хүн гарын үсэг зурахад тэр дунд хадам аав минь гарын үсгээ зурсан түүхтэй. “Ийм сайхан хөдөлмөрч хүний үр садтай миний хүү гэр бүл боллоо” гэж аав минь мөн их баярлаж байж билээ. Би тэр үед Өмнөговь аймагт хүнсний албаны дарга хийж байсан үе. Архангайн Жаргалантын цэцэрлэгийг аавын минь нэрэмжит болгосон бол Завхан айхмгийн Тэлмэн сумын сургуулийг хадам аавын минь нэрэмжит болгосон. Энэ бүхэн надад бахдал дүүрэн санагддаг.

Бага хүү С.Баасанбаяр: Би, аав ээжийнхээ найман хүүхдийн хамгийн отгон нь. Аавынхаа 47 насан дээр төрсөн. Намайг нэг настай байхад 48 насандаа аав минь  Хөдөлмөрийн баатар болсон. Яг ид хөдөлмөрлөж байсан үед нь би төрсөн. Яагаад үүнийг тодотгов гэхээр манайхнаас би ганцаараа сөөнгө хоолойтой. Энэ тухай аав “Хүүгээ төрөхөөс 3-4 жилийн өмнөөс аав нь цаг наргүй зүтгэж, өдөр шөнөгүй хөдөлмөрлөж байсан. Ажилдаа махран зүтгээд биеэ умартаж байсан. Хоолой их өвддөг ч эмчлүүлэх завгүй зүтгэдэг байсан, тиймээс миний хүү ийм сөөнгө хоолойтой төрсөн” гэж хэлж байсан. Миний хувьд сургууль төгссөнөөсөө хойш 27 жил хувийн салбарт борлуулалт, маркетинг, менежментийн чиглэлээр ажиллаж байна. Аав ээжийн ген дамжаад зохион байгуулах, шинийг санаачлах хувь хүний ур чадвар дээрээ тулгуурлан ажил хийж өнөөдрийг хүртэл явж байна.  27 жил ажиллахдаа хамгийн удаан буюу 11 жилд нь автомашины салбарт ажиллаж байна. 2012 онд автомашины салбарт ёстой огт санаандгүй орсон. Монгол Улсад албан ёсны дистрибьютер дилерийн эрхтэйгээр автомашин борлуулдаг компанид анх удирдах ажил хийж байгаад сүүлд нь өөрөө энэ салбарт албан ёсны автомашин брэнд оруулж ирэх ажил эрхлээд явж байна. Сүүлийн найман жил Албан ёсны дилер дистрибьютеруудын нэгдсэн холбооны гүйцэтгэх захирлаар ажиллаж байна. Хэдийгээр жолоочоор биш ч гэсэн аавынхаа салбарт ажиллаж байгаадаа билгэшээж баярлаж явдаг. Аавын минь Хөдөлмөрийн баатар болоход гол тулгуур болсон “Саятны хөдөлгөөн”-ий гол санаачилга бол зөвхөн шилдгүүдийг цуглуулаад, ганцхан хүн өөрөө амжилт гаргахаас илүү манлайлагч, дагагч, шүүмжлэгч гээд бүх хүнийг нэг баг болгон амжилт үзүүлнэ гэдэг бол орчин үед маш том менежмент. Өнөөдөр олон улсын компаниудын амин чухал үзүүлэлтийг аав минь тэртээ жараад оны эхээр Саятны хөдөлгөөн гэдгээрээ бий болгосон. Залуу үеэ сургаж дэмжиж нүүдэлчин монголчуудад иймэрхүү арга ухаан байсан юм гэдгийг бий болгож чадсан нь надад маш бахархалтай санагддаг.

Гэргий У.Дашдуламын хамт

Дараагийнх нь орон даяар хэрэгжүүлж байсан “Нэргүй саатал” гээд хөдөлгөөн байгаа. Бүтээмжийг өндөр болгох тухайд  Япон, Сингапур гээд Азийн орнууд ихэвчлэн манлайлдаг. Тээвэрт явж байхдаа хэдэн цагт унтах, хэдэн цагт босох, цаг алдахгүйн тулд маргааш өглөөний цай юу уух, хэдэн цагийн үед хоол идэх зэрэг бүгдийг зохицуулна гэдэг үнэхээр том ухаан. Монголд Япон төв дээр иймэрхүү сургалтууд их болдог. Түүнд сууж байхад аавыг таньдаг мэддэг хүмүүс надад “Танай аавын л хийж байсан Нэргүй саатал гэдгийг энд шинжлэх ухааны хэлбэртэй нь болгочихсон байна” гэж хэлдэг. Энд би аавыгаа ярьж байгаа боловч цаад утгаараа нүүдэлчин монголчууд өөрийн гэсэн арга ухаан, менежменттэй ард түмэн байсныг хэлж байгаа хэрэг юм.  Автотээврийн талбарт  борлуулалт маркетингийн чиглэлээр ажиллаж байхад аавын хийж байсан тухайн үеийн бүтээлүүд яалт ч үгүй санаанд ордог. Ер нь маркетинг гэдэг чинь бусдаас өөрөөр, шинээр сэдэх л асуудал шүү дээ. Аавын “Саятаны хөдөлгөөн”, “Нэргүй саатал” зэрэг шинэ санаачилгууд Монголын автотээврийн түүхэнд эргэлт авчирсан шинэ маркетинг, менежмент юм. Гуравдугаар ангийн боловсролтой тэр хүн гэр бүлийн хүмүүжил, өөрийн хувь заяаны өгөгдлөөрөө орчин цагийн юмыг шинээр сэдэж хийж байж дээ.  Аавтай холбоотой дурсамж гэвэл баруун аймгууд ялангуяа Говь-Алтай, Баянхонгор руу явсан тээвэр байна. Олон удаа явсан болохоор замын уул толгодыг бараг цээжилчихнэ. Намайг тоглож байх хооронд аав хэвтээд л шууд унтана. 15 минут дугхийгээд шууд хөдөлнө. Одоогийнхоор цагийн өндөр менежэнттэй хүн байсан. Би чинь  14 нас хүртлээ хичээл амарсан л бол зуны гурван сарын туршид аавын кабенд явдаг байлаа.

Дунд охин С.Гэрэлмаа: Аав минь амьдрал дээр ямар аав, ямар сайн хань байсан тухай би цөөн үгээр хэлье. Аав маань тээврийн жолоочийн цаг завгүй ажлын хажуугаар ар гэрийнхээ амьдралд байнга оролцон өрхийн тэргүүн, аавын үүргээ дээд зэргээр гүйцэтгэж ирсний жишээ нь биднийг өмсөж зүүх, идэх уухаар элбэг хангалуун өсгөж, зөв хүмүүжүүлсэн нь одоо оршин буй нийгэмдээ үр хүүхдүүд бид бүгд элэг бүтэн, нэр цэвэр, нүүр дүүрэн амьдарч байгаа билээ.

Аав минь тээвэрт явж ирээд гэртээ ганц хоёрхон хонож амсхийх зууртаа бидний хичээл сургуульд анхааран бас эмнэлэг домлогт үзүүлээд ээжид минь тус нэмэр болоод бүхнийг амжуулдаг байлаа. Бидний эцэг эхийн хуралд сууна, хичээлийн дэвтэр номыг үе үе шалгана. Жил бүрийн шинэ жилийн өмнө ёлконы модоо хүүхдүүд бидэнтэйгээ хамтдаа засдаг уламжлалтай байв. Аав минь жолооч хүн хэдий ч бүдүүн бойрго араншингүй нарийн торгон мэдрэмжтэй, ухаалаг аливаа зүйлд зүйчхэн ханддаг олон сайхан сэхээтэн найз нөхөдтэй хүн байлаа. Бидний багад аавын найз танилууд гээд Монголын олон олон нэр төртэй зохиолч, сэтгүүлч, эмч, Улсын баатар цолтон , жүжигчин гээд сайхан сайхан хүмүүс зочилдог байсан сан. Тийм хүмүүсийн нөлөө ч байсан болов уу өөрөө сэхээтэн хүн шиг л биеэ сайхан авч явдаг зөв боловсон яриа хөөрөөтэй нэгэн байв. Аав минь найман өнчин хүүхэдтэй үлдэж, ёстой нөгөө гадаа гарч эр, гэрт орж эм болж хагацахын хатууг амссан ч, үр хүүхэд биднийгээ хүний зэрэгтэй хүмүүжүүлж, хөлийг минь дөрөөнд гарыг мин ганзганд хүргэсэн ховрын ховор хосгүй ачтан билээ.

 

 

 

Categories
нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Өмнөговь аймгийн Гурвантэс сумын иргэн О.Баярмаа: Овоотын отряд сумын төвийн ойрхон нүүж ирнэ гэж ярьцгааж байна DNN.mn

– Олны яриагаар бол Овоотын отрядын газар доорх баялгийг нь ухах гээд байгаа бололтой. Тэр чигээрээ нүүрсний уурхай гэж яригддаг –

Өмнөговь аймгийн Овоотын отрядыг үндсэн байрлалаасаа 45 км ухарч Гурвантэс сумын төв рүү нүүхээр болсон гэх мэдээлэл олон нийтийн сүлжээнд цацагдсан. Нийгмийн шуугиан болоод буй энэхүү мэдээлэлтэй холбогдуулж Гурвантэс суманд хувиараа хөдөлмөр эрхлэн амьдарч буй О.Баярмаатай ярилцлаа.

-Гурвантэс суманд байрлах хил цэргийн Овоотын отрядыг сумын төв рүүгээ нүүхээр болсон гэх мэдээлэл нийтийн сүлжээгээр цацагдлаа. Энэ талаар нутгийн иргэд олны дунд ямар яриа байна?

-Овоотын отряд манай сумаас 45 километрийн зайд байрладаг. Өндөр уулын өвөр дээр гүвээ толгодын дунд байрладаг. Отряд нүүнэ гэсэн яриа дуулдаад байгаа. Ер нь тэр яриа ортой болоод байна. Энэ сарын 10, 11-нд отрядын 90 жилийн ой болно. Ойгоо тэмдэглэсний дараа сумын төвийн доод буланд нүүж ирнэ гэж ярьцгааж байна. Отрядын тэнд Суварга хайрхан гэж дээр үед лам нар бясалгал хийдэг, олон агуйтай уул бий.

Мөн зүүн талд нь Овоотын хийд гэж байсан. Одоо ч хийдийн туурь нь байна. Харин тэр газар нутгийг МАК компани авчихаад байна уу даа. Канадын хөрөнгө оруулалттай гэгддэг Саус гоби сэндс компани бас авчихаад байна уу даа гэх хардлага байна.

-90 жилийн түүхтэй отряд яг юунаас болж нүүхээр болов гэдэг нь сонирхол татаад байна?

-Манай сумын өвгөд хөгшид ярьдаг байсан. Отрядын тэрхүү газар нутгийн хэвлийд тэр чигтээ нүүрсний орд байгаа гэж ярьдаг байсан. Овоотын тэндэх нутаг манай сумын тавдугаар багийн нутаг. Тэнд ихэвчлэн малчид нутагладаг. Сураг сонсох нь ээ МАК компани айлуудыг газраа чөлөөлж өг гэсэн мэдэгдлийг хүргүүлээд байгаа гэсэн. Тэр хавийн айлууд Баянхонгор руу малаа их зарж байгаа. Ер нь уур амьсгалын өөрчлөлт, ган гачгаас болж малчид их нүүж байгаа. Тавдугаар багийн төв отрядын наахна байдаг. Саяхан баг дээр болсон хурал дээр сумын Засаг дарга Гангамааг очиход тэр нутгийн малчид отряд нүүх нь үнэн юм уу гэж асуусан байсан. Тэгэхэд Засаг дарга “Энэ аймгийн болоод сумын Засаг даргын мэдлээс хэтэрсэн асуудал болоод байна. Хил хамгаалах байгууллагын нууцын зэрэглэлтэй асуудал учир бидэнд хамаагүй болоод байна” гэх утга бүхий хариулт өгсөн гэсэн.

-Олон нийтийн сүлжээгээр шуугьсан мэдээлэл дунд “Хилийг нааш нь татаж байна, газар нутгаа Хятадад өгөхөөр боллоо” гэсэн юм харагдсан. Хил наашаа татагдана ч гэж юу байх вэ. Харин отряд нүүнэ гэдэг нь анхаарал татаж байсан. Саяны нийгмийн шуугианыг нутгийн иргэд яаж хүлээн авсан бэ?

-Энэхүү мэдээллийг нутгийн ард түмэн маш эмзэг хүлээж авсан. Үнэнийг хэлэхэд, Гурвантэс сумын иргэдийн сэтгэл зүй хурцадмал байдалтай байна. Хилээ манаж байх ёстой хилийн цэргийн отряд байрлаж байсан газраасаа 40, 50 км ухарч, тухайн газрынхаа эсрэг талд нь гарах нь гэдгийг олон түмэн ерөөсөө ойлгохгүй байгаа.
Сумын төвийн доод булан руу отряд нүүж ирнэ гэж яригдаад байгаа. Үндсэндээ сумын төвийн баруун талд хилээ манаж байсан хилийн отряд сумын төвийн зүүн талд буюу эсрэг тал руугаа гарч ирэхээр яригдаж байна. Хэдэн жилийн өмнө Дорноговь аймгийн Хатанбулаг сумын Сулинхээрийн отрядыг нүүлгэж сумын төвд нь байрлуулсныг хүмүүс мэдэж байгаа байх. Манай суманд яг л энэ түүх давтагдах гээд байна. Олны яриагаар бол Овоотын отрядын газар доорх баялгийг нь ухах гээд байгаа бололтой. Тэр чигээрээ нүүрсний уурхай гэж яригддаг. Отряд нүүж байгаа гол учир үүнтэй холбоотой байх гэж иргэд бид хардаж байна.

-Ер нь отряд нүүнэ гэсэн яриа хэзээнээс дуулдсан бэ?

-Өнгөрсөн гуравдугаар сарын дундуур байх аа. Овоотын отряд нүүх нь зөв, буруу гэж талцсан тийм нэг бүрхэг мэдээлэл нийгмийн сүлжээнд шөнө тавигдсан. Түүнд олон хүн отряд нүүнэ гэж юу яриад байгаа юм бэ. Хилээ манах байгууллага сумын төвийг манах болж байна уу, хилээ манах ёстой биз дээ гэх байр суурийг илэрхийлсэн байсан. Ийм яриа гарсны дараахан Буд гэж сумын өндөр настай эмэгтэйгээс би асуусан юм. Тэр хүн бол яг Овоотын отрядын тийшээ нутаглаж байсан хүн.

Буд эгч “Наадах чинь хоёр, гурван жилийн өмнө яригдсан асуудал. Отряд нүүх гэдэг үнэн байх шүү. Отрядад ажиллаж байсан хүн надад хэлсэн” гэж байсан. Ингэж би өнгөрсөн хавар отряд нүүх гэдэг яриа зүгээр нэг цуу яриа биш, ултай яриа юм байна гэдгийг ойлгосон.

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Монголын гайхамшигт зун монголчуудад гай гамшгийг чирч байна DNN.mn

Долдугаар сарын нэгнээс есдүгээр сарын нэгэн хүртэл монголчуудын амралт зугаалгын үе үргэлжилдэг. Бүгд л Монголын гайхамшигт зун гэж орилолдоод бараг нийтээрээ хөдөө гадаа тэнээд алга болдог. Хаана найр наадам болно, тэр бүгдийг дамжаад нэг нэг машин хөлөглөчихсөн явна. Ихэнх нь машинаа зээлж унаад нутаг нугынхаа ойд жигтэйхэн бэл бэнчинтэй хүн шиг очно. Ер нь машингүй хүн ч гэж байхгүй болсон. Сайн муу нь хамаагүй бүгд нэг нэг приустэй Монголын ямар л үзэсгэлэнт газар хаана байна, тэнд очин архидаж, ууж идэж, хоорондоо сайндаж муудаж өнөө үзэсгэлэнт байгаль, ус голыг буртаглаж, ёстой сүйдэлж өгөөд явдаг. Амралт зугаалга нэртэй энэхүү хоёр сарын хугацаанд монголчууд 16 дугаар зуундаа буцаад очдог.

16 дугаар зуун гэдэг бол монголчуудын Манжийн дарлалд байсан гунигт он жилүүд. 13 дугаар зуун, их эзэн Чингис хааны үе болон түүний дараах их хаадын үед үндсэндээ 14, 15 дугаар зуунд монголчууд дэлхийг захирч, газар сайгүй гялалзаж байсныг түүх гэрчилдэг. Харин Манжид дагаар орж, Манжийн дарлалд байсан 200 жилд ерөөсөө л архидаж, газар сайгүй найрлан цэнгэж, улс орныхоо хувь заяаг бодох сөхөөгүй, харин улс орноо гэсэн тусгаар тогтнолынхоо төлөө тэмцсэн бүхнээ алж хядаж, хорлохоос өөрийг хийгээгүй байдаг. Улс

орныхоо төлөө, өөрийнхөө хувь амьдралын төлөө юу ч бүтээгүй өнгөрөөсөн 16 дугаар зууны харуусалт түүх өнөөгийн бидэнд давтагдаж байна. Тиймээс долдугаар сарын нэгнээс есдүгээр сарын нэгний хоорондох энэ хугацааг 16 дугаар зуундаа буцаж очиж байна гэж хэлээд байгаа юм.

Бүгд нэг нэг хэлхгэр дээл өмсөж, сийрсэн малгай духдуулна. Тэгээд морь бөхөөс өөр юм ярихгүй, дуу хуур бүжиг наадмаас өөр юм хийхгүй. Юун хөгжил дэвшил, орчин үеийн бүтээн байгуулалт, тэр бүхэн тас мартагдана. Зусангаа наргиж найрлаж, газар усны сайхныг үзэж, түүнийгээ бусдад цахимаар гайхуулцгааж эцэст нь мөнгөгүй ч үгүй, өнгө зүс ч үгүй ядарч туйлдсан нөхөд хэдэн халтар хүүхдээ чирээд хот руу орж ирцгээнэ. Ингээд Улаанбаатар хотод есдүгээр сарын нэгэнд монголчуудын амьдрал дахиад шинээр эхэлнэ. Хавар нь хүний юм шиг, бусдын юм шиг өөрт хамаагүй юм шиг хаяад явсан ажил амьдралаа дор бүрнээ шинээр эхлүүлнэ. Хүүхдүүдийн сургууль цэцэрлэг, томчуудынх нь ажил төрөл цалин цаваг, оюутан залуусын байр сууц гээд эхэлнэ. Айл бүхэнд үүсч буй хямрал зовлон улс оронд яг ижил.

Замын түгжрэл, утаа, цэвэрлэх байгууламж, үер уснаас үүдсэн хохирол, ус дулаан гээд хавар яригдаж байсан асуудлууд намар нь яг хэвээрээ угтана. Энэ бол Монголын нийгэмд сүүлийн 20 жилд бий болсон соёл. Энэ гамшигт соёлоосоо одоо бүгдээрээ салах хэрэгтэй байна. Тэгэхийн тулд зуны хэдэн сарын турш наадаж цэнгэдгээ больё. Энэ зун хичнээн ч аймаг, сумын 100 жил болов доо, бурхан минь. Зөвхөн нэрээ сольж зальдаж хийж байгаа аймгуудын 100 жил улсын наадам шиг нүсэр боллоо. Энэ олон 100 жилээр элийрч балайртлаа баярлалаа, бид. Харин ингэж их баярлаад монголчууд юу хожив. Сүүлийн 20 жил л тасралтгүй зуны хэдэн сар цэнгэж ингэж нийтээрээ баярлалдлаа. Ард түмний амьдрал дээрдсэн үү, улс орон хөгжсөн үү. Олон жил яригдаж байгаа том том бүтээн байгуулалтууд хөдөлсөн үү гээд үзэхээр бидний амьдралд нэмэгдсэн нэг ширхэг ч юм байхгүй.

Улам л уруудан доройтож, ядуурч байна. Ард түмэн нийтээрээ ингэж найрлаж, наадаж, бүхнийг умартан цэнгэхэд хэн хождог вэ гэвэл ерөөсөө авлигачид л хождог. Тэд энэхүү найр наадмыг ашиглан ард түмнээ хорлосон, улс орны хувь заяанд хорлонтой, харин өөрсдөд нь хожоотой хуулийг баталж, журмыг нь хэдийнэ боловсруулсан байдаг. Тэгээд зогсохгүй өөрсдийнхөө хулгай зэлгийг хаацайлсан хуулийг мөн боловсруулахаа мэднэ. “Наадмын олон хоногийн амралтыг далимдуулж наад хэд чинь өөрсдөдөө зориулсан, ард түмнийхээ амыг арчсан аюултай хуулиудаа хийнэ шүү дээ” гэж учир мэдэх хүмүүс хэлээд байдаг нь ийм учиртай.

Эрх баригчид, дарга сайдууд энд тэндхийн наадам дээр зорьж очоод, зохион байгуулаад наадамчин олныг улам л баярлаад бай гэж хий хоосон хөөргөөд, улам гааруулаад, тэнэгрэл балайрлыг нь дэвэргээд байдаг нь цаанаа өөр зорилготой. Тэгэхээр зуны амралт нэртэй зугаа цэнгэлээ хамжааргатай болгож, элийрч дэмийртлээ баярлахаас илүү хийж бүтээдэг ард түмэн болмоор байна. Зуныг бүтээн байгуулалтын сар болгомоор байна. Монголд ажил хийх сар бол дөрөвдүгээр сараас 10 дугаар сарыг дуустал энэ хэдхэн сарын хугацаа байдаг. Тэгтэл хамгийн гол ажиллах ёстой 7, 8 дугаар сарыг нь найрлаад өнгөрөөчихээр амьдрал урагшилж өгөхгүй улам л доройтоод байна. Тиймийн учир зуны дэлгэр саруудыг ашигламаар байна.

Бид хэрвээ ажил хийдэг, улс орныхоо хувь заяаг боддог байсан бол утаанаасаа аль хэдийнэ салчих бүрэн боломжтой байлаа. Утаагүй түлшний үйлдвэрээ олон улсын стандартынх нь дагуу байгуулчих байлаа. Цэвэрлэх байгууламж аль хэдийнэ ашиглалтад орчих байлаа. Шатахууны үйлдвэрээ босгочихсон, шатахуунаа өөрсдөө хийгээд, шатахууны үйлдвэрийг дагасан химийн үйлдвэрүүд босоод ирэх байлаа. Сүүлийн хагас зуун жил яригдаж байгаа Эгийн гол, Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станцууд, мөн дулааны станцууд босч Монгол Улс эрчим хүчний диваажин болох байлаа. Өмнийн говь дахь нүүрсний бүлэг ордуудаа түшиглэн метаны хий олборлох боломжтойг эрдэмтэд хэлсээр ирсэн. Мөн манайх шиг утаагүй түлш байхгүй, бензин шатахуун нь гадны хамааралтай улсад метан хийг ахуйд шууд хэрэглэхээс гадна метанаар автобус, бүх тээврийн хэрэгсэл явах боломжтойг ярьсаар л байгаа. Гэвч энэ бүхэн үлгэр төдий байгаа нь ёстой гол харламаар.

Хамгийн зэвүүн нь есдүгээр сар гээд ажил эхлэх болтол зунжингаа найрласан аймгууд өрөнд орчихсон, хамаг төсвөөрөө наадчихсан байдаг. Ер нь энэ найр наадам бидэнд маш их хорлонтой байна. Нутгархах, талцах, халх ойрадаараа хуваагдах эхлэлийг наадам л бий болгож байна. Бөхчүүд зусангаа худлаа барилдана. Морины уралдаан нь бөөн хэл ам, хэрүүл тэмцэл. Хэнтийн зуун жилээр Хөвсгөлийн түрүүлсэн морийг хаслаа гээд юу болов. Энэ бол зүгээр л наад захын жишээ. Яг үүн шиг жалгын наадам бүр хэрүүл тэмцэл хуваагдал болж ажилгүй ард түмэн цахимаараа талцан хэрэлдээд сууж байна. Зусангаа ой тэмдэглэж наадаад байсан аймгууд нь төсөвгүй, улсын наадамд нь түрүүлээд мандаад байсан бөх нь допингтой, ийм л гамшгийн байдалтай намар нь ажил эхэлдэг. Монголын гайхамшигт зун монголчуудад ингэж гай гамшгийг чирч байна.

Гай гамшиг гэж ажлаа алдаж зусангаа найрлаж наадамлаж буйг хэлж байна л даа. Амьдралаа хохирохоос илүү гай гамшиг гэж юу байх билээ. Тэгэхээр монголчууд минь наадмаа гурван өдөрт багтааж хийгээд 7, 8 дугаар сард найрлаж наадаж биш бүтээн байгуулалт өрнөсөн, жинхэнэ амьдрал буцалсан ийм дэг журмыг бий болгоё. Улсаараа баян байж хүчирхэгжиж, ажил амьдрал нь өрнөсөн, нэгнээ хүндэтгэдэг, нэгнээрээ бахархдаг ийм улс орон болъё. Алийн болгон энэ дэлхийн хатавчинд гуйлгачин царайлж, хоймрыг нь харж суух юм бэ.

 

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

НОМ ЯРЬЖ ӨГЬЕ: Данзангийн Нямсүрэн “Сэтгэлийн байгаль” DNN.mn

Уншигч олондоо Эрээнцавын гэж алдаршсан яруу найрагч Данзангийн Нямсүрэнгийн “Сэтгэлийн байгаль” номын шүлгүүдээс толилуулъя. Уг бүтээл “Сайхан мод”, “Залуугийн бадаг”, “Ирж буй цаг” гэсэн гурван бүлэгтэй, нийт 60 орчим шүлэгтэй. Өмнөтгөлийг нь “Сэтгэлийн шувууны жиргээн” хэмээн төрийн шагналт найрагч Долгорын Нямаа бичсэн байдаг. Энгийн гоо сайхан хийгээд яруу тансагийг мэдэрье гэвэл “Сэтгэлийн байгаль”-ийг унш, хаврын зөөлөн бороонд шавшуулах мэт таатай сэтгэгдэл төрнө. “Хамаг юм сайн сайхнаас эхэлнэ, хаа холоос хүү минь ирэхээс эхэлнэ. Хайр дурлал инээмсэглэлээс эхэлнэ, хаврын бороо цэцэгнээс эхэлнэ” хэмээн уншихуйд танд нэг л дулаахан ахуй өөрийн эрхгүй мэдрэгдэж, тэгээд юунд ч юм хайр хүрч, юуг ч гэсэн өршөөх энэрэнгүй өр зөөлөн сэтгэл төрөх ажгуу.

“…Чихэнд хангинах зөн совин газрын гүний дуудлага

Шөнө дөлөөр чимээлэх алсын анир ирж буй цаг

Тэнгэр бурхан хэн нэгэнд эм уулгаад болих шиг

Шилэн аяганд халбага тонхийх чимээ ирж буй цаг

Дэрний дэргэд бүсгүй хүн мэдрэгдэм зөөлөн гишгэлээд

Дээгүүрээ даашинзаа тайлах нь сүрэг шувууны нисэх ирж буй цаг

Дэлхий дээр ажин түжин оргиод морин цаг цагаан мананд живэхүй

Дээврийн хөх тагзанд төмөр утас жин жин цохих ирж буй цаг

Ногоон хөндийгөөр хонь хурга шуугилдан орж ирээд

Номын алтан хуудас шиг усны зах руу хошууран орох ирж буй цаг

Ноёлог өндөрт элээ тас бөөрөн толгод тойрон эргээд

Номин талын энтээх утасны модон дээр бодлогошрох ирж буй цаг

Голын наана явахад тэнгэр дуугарч цахилгаан гялбаад

Гоо бүсгүй гутлаа тайлан хөл нүцгэн бороон дундуур гүйх ирж буй цаг

Нов ногоон дотор хуучин төмөр зуух бөөрөөрөө унаад

Нойт даан харлаж чийгтсэн өвс үмхлэх ирж буй цаг…” (“Ирж буй цаг”),

“Хамаг юм урсаж байна

Хаврын хөх цас зэрэглээтээд

Чиний ороосон алчуурын хошуу

Тэртээх он жилийн цаадтай намилзах

Аядуу салхин доогуур

Хамаг юм урсаж байна

Хашааны өврийн борог өвс

Гавар мэт хамар цоргиод

Хараацай хөнжил шүргэн

Дэлхийн хаяа руу одоход

Тэнд нэг од гялалзана

Түүнийг харсаар хэвтэхэд

Түм буман галт тэрэг болоод

Он жилүүд

Түжигнэн тажигнан өнгөрнө

Хага ташсан голын мөс

Зүүдний цагаан наранд гэсэж

Номхон сар гөлөг шиг мөлхөж ирээд

Нойрмог замагны дороос

Ноднингийн шар хомоол

Нойтон мэлхий шиг гарч ирнэ…”. “Ганц нэг өвс салхин сэвэгнэх нь Нямсүрэнгийн хувьд ер бусын юм. Хонох айлд үеийн бүсгүй байх, хоточ нохой сарны гэрэлд хуцах, тэр ч байтугай “аймаар” санагдах нь хүртэл түүнд сайхан санагдана. Морины хомоол усанд хөвж, долгион дээр ганц нэг ялаа сууж, модон тэрэгний ялуу урсгаж, салхинд одод зүлгэгдэхэд сэрж мэдэрдэг энэ найрагч дэлхийн чулуунд хяруу цавцайх өглөө эрт, дэрсээр шүлгээ бичиж явсан нэгэн” гэж Очирбатын Дашбалбар бичсэн.

“Саруулхан шөнө гадаа үүдэнд хад сандайлж суухад

Сарны гэрэлд

Сархад уух

Сайхан байх даа гэж

Санагдсан

Цантай чулуун дээр тэгээд хундага тавихад

Цан хийсэн царгиа гарч

Цагаан бүгээн жаахан жороо морь

Чамайг хүлээн гол дотор цулбуур дүрэн зогсов доо гэж

Үдшийн жүнзэнд

Сар тусахад

Өнөөх чулуун дээр

Лаа асаасан мэт болоод

Өвс цаана нь зүүдэлсэн өдөр шиг гэрэлтэн үзэгдэнэ дээ гэж

Бөрт цагаан дэрсэнд

Бөднө шувуу бөөрөхөд

Бүрий барайд

Хучлага засах шиг

Нэг юм шурхийн хөдлөөд

Бүсгүй хүний үнэр нээлттэй салхивчаар цэцэг шиг сэвнэ” хэмээх “Сэтгэлийн байгаль”-д орсон шүлгийг Г.Аюурзана “Монголын сонгомол яруу найраг” номдоо оруулахаас гадна Д.Нямсүрэнг Б.Инжиннаш, Д.Нацагдорж, Б.Явуухулан, Д.Урианхай нарын хамтаар “Монголын топ таван найрагч”-аар нэрлэсэн билээ.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ц.Батчулуун: Боксоор хичээллээд хуураа орхих дөхсөн DNN.mn

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС…

Морин хуурын чуулгын уран сайхны удирдагч, ардын жүжигчин Цэндийн Батчулуунтай уулзаж ярилцлаа.

-Та амьдралдаа хэдэн хуур сольсон бол. Хүмүүст их сонин байх?

-Гурван хуур сольсон байдаг юм. Хөгжимчин хүний гол зэмсэг сайн хөгжим гэдэг нь тодорхой. 1969 онд есдүгээр ангиа төгсөөд хуучнаар ЗХУын харьяанд байсан Узбекстанд Монгол Зөвлөлтийн залуучуудын гуравдугаар их наадамд оролцоор болсон. Тэгэхэд хөгжмийн нэрт мастер Бууран гуай 1000 төгрөгөөр хуур хийж өгсөн.

-Тухайн үеийн 1000 төгрөг гэдэг их мөнгө шүү?

-Тэгэлгүй яахав. Аав маань барилгын эдийн засагч, ээж оёдолчин. Тэр хоёр тухайн үед хүүдээ том хөрөнгө оруулалт хийсэн байгаа юм. 1967 онд морин хуур ширэн цартай болсон. Дараа нь ширэн цартай морин хуурыг Зөвлөлтийн хөгжмийн том мэргэжилтэн модон цар, хөглөгөөтэй болгосон. 1981 онд намайг сургуулиа төгсч Улсын ардын дуу бүжгийн чуулгад морин хуурчаар ороход Бууран гуай “Морин хуур чинь одоо чамд хуучдана” гээд дахин нэг хуур хийж өгсөн юм. Энэ хуураар би 1989 он хүртэл есөн жил хуурдсан. 1989 онд 100 морин хуурч цугласан наадмын өмнө гурав дахь хуураа хийлгэсэн. Тэгэхээр морин хууртай хувь заяагаа холбосноос хойш 40 гаруй жилийн хугацаанд гурван хуур сольжээ.

-Багадаа хуурч болно гэж боддог байв уу. Морин хуур хөгжимтэй хувь заяагаа холбосон тухайгаа ярихгүй юу?

-Манайх барилгачдын орон сууцанд аж төрдөг байв. Манай байранд нэрт жүжигчин С.Гэндэн гуай (“Үер” киноны Болд өвгөн), хөгжмийн зохиолч Ё.Сүхбаатар, тухайн үед их нэрд гарч байсан Ардын дуу бүжгийн чуулгын хөөмийч, Дэлхийн залуучууд оюутны анхдугаар наадмаас анхны алтан медалийг эх орондоо авчирч байсан Чимэддорж зэрэг хүмүүс байдаг байв.

-Таныг чинь бокс, чөлөөт, үндэсний бөхөөр багадаа хичээллэдэг байсан гэж сонссон юм байна?

-1964 онд Ардын хувьсгалын 43 жилийн ойгоор уран гимнастикийн тамирчин байж 45 хоног хичээллэн наадмын үзүүлбэрт оролцож байлаа. Энэ үед Баатархүү гэж манай дээд ангийн хүүхэд Хөгжим бүжгийн дунд сургууль гэж маш гоё сургууль байдаг гэж хэлсэн. Тэгээд л орчихсон.

-Анхны багш ямар хүн байв?

-”ХХ зууны шилдэг морин хуурч” Г.Жамьян багш. Тэрхүү авьяас билэгт хүнтэй таарсан минь хувь заяа юм даа.

-Чөлөөт бөх, боксоор хичээллэж байсан тухайгаа ярихгүй юу?

-Хүүхэд байхад янз янзын юм оролдоно. Хөгжим бүжгийн сургуульд биеийн тамирын багш гэж байхгүй байж байгаад 1967 онд Далхаагийн Ганболд гэж боксын олон улсын шүүгч, спортын мастер хүн ирлээ.

-Биеийн тамирын багшаар уу?

-Тийм ээ. Ингээд Хөгжим бүжгийн сургууль дээр боксоор хичээллэх хүүхдүүдийн дугуйлан нээгдэж, тухайн үедээ нэр алдартай байсан Алтанхуяг, Олзод, Батхуяг зэрэг боксын шилдэг тамирчид ирж манай сургуулийн спорт зааланд бэлтгэл хийдэг байсан. Би ч хамт бэлтгэл хийж 1969 онд Майн 80 жилийн баярт гуравдугаар байрт шалгарч байлаа.

-Хэдэн кг-ын жинд вэ?

-51 кг.

-Гуравдугаар байр эзэлнэ гэдэг бас шаггүй байж ээ?

-Үгүй яахав дээ. Тухайн үедээ гайгүй тоглочихдог байсан хэрэг л дээ.

-Цаашаагаа урамшаад боксоороо яаж дагначихаагүй юм бэ?

-Морин хуураасаа хөндийрчих шахсан юм байлгүй. Нэг өдөр Хөгжим бүжгийн сургуулийн багш Дарьзав гэж хүн Г.Жамьян багшид “Энэ Батчулуун гэдэг нөхөр чинь морин хуур тоглуулах биш, нохой хуцуулдаг болж” гэж хэлсэн байгаа юм. Тухайн үед Г.Жамьян багш дуурийн театрт хөгжимчнөөр оччихсон байсан. Энэ хоёр жилийн хугацаанд би боксын рингэн дээр ханхалзаж хуураа орхихоо алдахгүй юу.

-Чөлөөт, үндэсний бөхөөр хичээллэхдээ ямар амжилт үзүүлэв?

-Би чинь чөлөөтөөр ч тэр, үндсээр ч тэр барилдаад дөрөвдүгээр байраас дээш гарч үзээгүй. Хоршоолол нийгэмлэгийн чөлөөт бөхийн идэрчүүдийн улсын аваргад оролцоод дөрөвдүгээр байрт шалгарч байсан. Хөгжим бүжгийн сургуулийнхаа үндэсний бөхийн аваргад орж барилдаад шөвгийн дөрөвт үлдээд унасан. Харин шатар бол сайн тоглоно. Тавдугаар зэрэгтэй. Шатрын спортын мастер Пүрэвжав гэж багшийн шавь байлаа.

-Б.Бат-Эрдэнэ аваргатай дотно нөхөрлөдөг, хуурыг нь хөглөж өгдөг гэж сонссон?

-Энд нэг сонирхолтой түүх сөхөхөд 1991 онд Ардын хувьсгалын 70 жилийн ойгоор Б.Бат-Эрдэнэ аварга их шөвгийн дөрөвт үлдээд том П.Сүхбатад уначихдаг юм. Өмнө нь улсад гурав дараалан, Монголын нууц товчооны их ойг оролцуулаад дөрөв дараалан түрүүлчихсэн. Жинхэнэ босоо байсан үе. Ингээд аваргыг шөвгийн дөрөвт уначихсаны дараа гэрээр нь очлоо. Тийм юм чинь ёстой эвгүй юм билээ. Аваргад “Одтой сайхан барилдсанд баяр хүргэе” гээд хэлчихэж болдоггүй. Ямар “Залуу бөхөд сайхан уналаа. Одоо яая гэх вэ” гэлтэй нь биш. Аварга тоймтой үг дуугарахгүй. “Та айраг уу” л гэх. Аваргад юугаар тусалж, сэтгэлийг нь зөөллөж болох вэ гэдгээ бодсон. Надад чадах л юм хуурыг нь хөглөх. Ингээд дараа жил нь буюу 1992 оноос 2002 он хүртэлх хугацаанд аваргын хуурыг наадмын өмнө хөглөж өгч, аварга тухайн жилийн наадмуудад өнгөтэй сайхан барилдан дандаа түрүү авч байлаа. Гэхдээ хуурын сайхан аялгуугаар тэр хүний сэтгэл хөглөгдөж байсан болохоос биш хуурдуулаад түрүүлээд байсан гэвэл үнэмшилгүй хэрэг болно.

-Бид хоёр бөхийн тухай, спортын тухай багагүй ярилаа. Эргээд үндсэн яриандаа оръё. Манай чуулга хөгжмийн зэмсгээр хэр баялаг вэ?

-Хуучин бол хөгжмийн үйлдвэр гэж байлаа. Одоо тийм үйлдвэр байхгүй ч гэсэн морин хуураас бусад хөгжим болох лимбэ, бүрээ, бишгүүр зэргийг Монголдоо хийж байгаа.

-Гадаадаас хөгжим авдаг уу?

-Авна. Хөгжим хийдэг модыг нь хүртэл авна. Жинхэнэ сайн хөгжмүүдээ ихэвчлэн өөрийнхөө хөгжмийн мастеруудаар хийлгэдэг. Гадаадад бол маш чухал модоор хийсэн ховор хөгжмийн зэмсгээ харуул манаагаар мануулдаг юм билээ. Тэгэхээр хөгжим гэдэг маш үнэтэй. Их нарийн байгаа биз.

-Морин хуурын чуулгаа дэлхийн орнуудад удирдахад өөрөөрөө, эх орон, түүх соёлоороо бахархах сэтгэгдэл ямагт төрдөг байх?

-Тэгэлгүй яах вэ. Сэтгэл ихэд хөдөлнө, омогшино. Омогшихын зэрэгцээ бас атаархал төрнө.

-Юунд тэр вэ?

-Нуулгүй үнэнийг хэлэхэд, морин хуур юм уу, сонгодог хөгжим тоглуулах мэргэжлийн танхим манайд одоогоор алга. Бид дэлхийн олон орны тайзан дээр тоглож байлаа. Тийм өндөр зэрэглэлийн тайзан дээр гарахад шал өөр. Ширүүн ч алхаж болдоггүй. Хөгжимчдийн хөгжимдөө хандах хандлага хүртэл өөр болчихдог. Жаахан хөдөлбөл бүх юм дуугарчих гээд. Шумуул нисэхэд мэдрэгдмээр. Ийм үед чуулгаа удирдаад тоглуулж байхад ямар аз жаргалтай байдаг гэж санана.

-Олон орны тайзан дээр тоглож байсан. Барьц алдаж байсан тохиолдол бий юу?

-Байлгүй яахав. Японд Кюүшюү Шанхайн оркестрыг жинсэн өмд, пүүзэн гутал өмсчихсөн дохисон минь санаанаас гардаггүй. Том том цохиур хөгжмүүд өмнөөс данайгаад. Дээр нь энгийн хувцастайг хэлэх үү. Эхлээд нэг дохитол “Титаник” онгоц яаж сүрлэг дуугардаг билээ. Түүн шиг нүргэлээд явчихдаг юм. Би бараг хэсэг хугацаанд ухаан алдсан байх. Үнэхээр барьц алдаж мэргэжлийн том хүмүүсээс уучлалт гуйж байлаа. Харин маргааш нь тоглуулахад дээл хувцсаа өмсөөд өөр болчихсон. Ямар сайндаа манай Н.Жанцанноров “Чи чинь хоёр зүрхтэй юм уу. Өчигдөр нэг хачин юм байсан. Өнөөдөр шал өөр байна” гэж байхав дээ.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал үндэсний-бөx

Д.Цэрэнтогтох аваргын гэргий О.Отгон: Монгол бөхийн дархан аварга болно гэдгийг нь байтугай бөх гэдгийг нь ч мэдэлгүй цэргийн хүүтэй л анх танилцаж байлаа DNN.mn

Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар, Далай даян даяар дуурсагдах дархан аварга Дашдоржийн Цэрэнтогтохын гэргий О.Отгонтой ярилцлаа.

-Аварга та хоёр хэдэн онд танилцаж байв. Тэрхүү дурсамжаа хуваалцахгүй юу?

-Манай хүн “Алдар” нийгэмлэгийн цэрэг байлаа. Тэр үед нийгэмлэгээ сурталчлах ажил гэж болдог байсан. Тэр ажлаараа явж байхад нь Өвөрхангайд танилцаж байлаа. Хөгшин маань тэгэхэд хөлөө гэмтээчихээд эмнэлэгт ирж байсан юм. Би Өвөрхангайн эмнэлгийн сувилагч байсан. Тэгээд л танилцаж байлаа даа. Танилцсаныхаа хойтон жил нь өвгөн маань цэргээс халагдаад л, тэгээд бид хоёр нэг гэртээ орж байлаа. хань маань 22-той, би 20-той байжээ. Манай хүн цэрэгтээ улирч “Алдар” нийгэмлэгтээ үлдээд, бид хоёр хотод Таван шард айлын хажуугийн нэг өрөөнд орж байлаа. Ингэж орох оронтой болоход өвгөний маань нутгийн Хасдорж гэж хүн тус дэм болж байсан. Манай хүн эхлээд Зүүнбаянд хуваарилагдсаныг аав нь очиж чөлөөгөөр аваад Хасдорж гэж хүнтэй уулзаад “Алдар” нийгэмлэгт оруулсан юм билээ.

Бид хоёр танилцаж найз болсны тэр зун начин болсон. Би чинь ер нь бөх мэддэггүй мангар амьтан явлаа шүү дээ. Тэр наадамд барилдаж байхад нь аймгийн наадам цуг үзэж байсан өвгөний хоёр найз нь “Хоёр давлаа, гурав давлаа, начин болчихлоо” гээд л надад хэлээд байсан юм. Сүүлд гэртээ ирчихээд улсууд хүлээн авагч чагнаад байхаар нь чагнаж байсан чинь зургаа давж чимэгтэй начин цол авлаа гэж байсан. Одоогийнхоор бол харцага цол юм даа, тийм ээ. Тэгээд 1977 онд заан цол авсныхаа дараа гурван жил төрийн наадамдаа зодоглож чадаагүй юм.

-1978 онд улсын наадамд анх түрүүлсэн. Тэр тухай дурсахгүй юу?

-Манай хүний бөх болох замыг зааж өгсөн хүн нь өөрийн нь ах Галсан гэж хүн бий. Одоо нас сүүдэр 80 шүргэж яваа хүн.

Өвгөн Өвөрхангайн Хайрхандулаан суманд наймдугаар анги төгсөөд Алтанбулагийн техникумд хуваарилагдсан юм билээ. Үүний урьд жил нь өвгөний маань ижийгийн төрсөн ахын хүүхэд яваад нас барчихсан байж таараад тийш нь явуулаагүй. Тэгээд сургуульгүй дэмий байхаар гээд Баянхонгорын техникумд оруулсан юм билээ. Энэ цагаас л бөх болох замнал нь эхэлж ээж нь монгол гутлыг нь өөрөө оёж өгөөд, зодог шуудаг хүнээр хийлгээд ах нь хагас бүтэн сайн өдрөөр аймгийн төвд заалны барилдаан болоход дагуулж очиж барилдуулдаг байсан. Өвгөн өөрөө барилдах тийм ч дуртай биш байсан байх. Харин ах нь өөрөө барилддаг хүн байсан болоод ч тэр үү барилдах авьяастай гэдгийг нь харчихсан байж.

-Баянхонгорын Нямжанцан гэж начингийн тухай аварга их ярьдаг байсан?

-Тэр хүнээс зодог шуудгаа авсан ч бил үү, хийлгэсэн ч гэдэг бил үү, тэгж л ярьдаг юм. Харин монгол гутлыг нь ээж нь хийж өгсөн байдаг. Ээжийнх нь оёсон гутал одоо ч манайд бий. Өвгөнийхөө эдэлж хэрэглэж байсан бүх зүйлийг нь хадгалаад л байдаг юм. Тэр их хөнгөхөн гутал. Өвгөнөөс өөр хүн өмсөж чаддаггүй. Найзууд нь хааяа гуйхаараа “Амаа аваад давхидаг морь шиг гутал, чамд л гоё байх” гэж цаашлуулж байдаг сан.

-Ингэхэд Цэрэнтогтох аварга начин болсноосоо хойш хэд хэдэн наадам өнжсөн гэж та түрүүнд хэлсэн. Ямар учир байсан юм бол?

-1972 онд начин аваад таван жилийн дараа 1977 онд заан цолонд хүрсэн. Энэ хооронд өвгөнийг гурван жил барилдуулаагүй юм шүү дээ. Энэ хооронд өөртэй нь хамт цолонд хүрч байсан Хадаа нь гэхэд улсын арслан болоод төрийн наадамд түрүүлчихсэн байсан үе. Өвгөн маань начин цол хүртсэнээ өөрөө ярьдаг юм. Улсын наадамд огт зодоглож үзээгүй, ёстой стадионд ч орж үзээгүй цэргийн хүүхэд байхдаа зургаа давсан гэдэг сэн. Яг наадам дөхөөд ирэхээр л гадагш нь тэмцээнд явуулчихдаг. Тэр үед чинь дээрээс ирсэн тушаалд үгүй гэж хэлэх арга байхгүй. Бодоод байхад бодлого л байсан юм билээ л дээ. Ярих юм бол их л бодлого байсан даа. Би тэр болгоныг нь ярьдаггүй юм.

1977 онд Чөлөөт бөхөө хаяад, 1978 онд улсын арслан, 1979 онд наадам болоогүй байхад аварга болчихсон шүү дээ. Гурван өдөр арав, арван бөхтэй нийлээд 30 бөхтэй барилдаж нэг ч уналгүй түрүүлээд аварга цол авсан. Тэгээд үнэмлэхийг нь авчихсан. Одоо надад үнэмлэх нь байдаггүй шүү дээ. Бөхийн холбооноос асуухад олж болно оо гэж байсан.


-1980 онд даян аварга, 1981 онд дархан аварга болсон, тийм ээ?

-1980 онд даян аварга цол аваад, дараа жил нь Баянаа аваргад уначихсан юм. Тэр наадмын дараа манай өвгөн нэг айхтар осолд орж сүйд болоод бүтэн жил барилдаж чадаагүй. Барилдах нь бүү хэл унтаж ч чаддаггүй орилж хашхираад мөн ч айхтар байж билээ. Аймгийн арслан Тогоо, Улсын начин Дэмбэрэлсамбуу, яруу найрагч Ламжавын Лувсандорж нартай хамт явж байгаад бензин нь дуусаад машинаа түрээд явж байсныг араас нь том машин ирж мөргөөд тэр хүмүүс нь газар дээрээ нас барсан юм билээ. Яг тэр үед өвгөн машиных нь урд гарчихсан байж таарсан гэдэг. Энэ осол бас л ээдрээтэй санагддаг. Тухайлбал, шүүх хурал нь болоход өвгөнийг оролцуулаагүй.

-Хань нь төрийн наадамд түрүүлээд есөн хөлт цагаан тугаа тойрч байх тэр агшинд гэргийд нь юу бодогдож байдаг юм бол?

-Манай өвгөн чинь тийм ч хөөрүү, дэврүүн хүн биш шүү дээ. Наадмын өглөө гараад л гүйчихэж байсан юм. Би маргааш нь гурилтай шөл, цай барьж очиж, тэрийг идээд л түрүүлчихэж байсан. Дамдин аварга, Баянмөнх аварга, Мөнхбат аварга гээд гурван дархан аваргыг хаяж түрүүлж байлаа.

-Ю.Цэдэнбал дарга “Хүү минь чи хаанаас гараад ирэв ээ” гээд дуу алдсан гэдэг. Үнэхээр тэр үед монгол бөхөд эргэлт авчирсан л даа?

-1979 оны спартакиадад 30 давж түрүүлэхдээ Хад аваргатай 28 дугаар тойрогт хоёулаа нэг ч унаагүй таарсан. Тэр барилдааныг би дэргэдээс нь үзэж байлаа. Ёстой хүн бүр амьсгаа даран харж байсан даа. Ингээд Хадыг давчихаад дараа нь хоёр хүнтэй барилдаад аварга цолны болзол хангаж байгаа юм. Ханийгаа монгол бөхийн оргил дээд цолонд хүрч байхад нь баярлаж байлаа. Тэр үед бол начин болох үеийг нь бодвол би бөх мэддэг болчихсон байлгүй яахав. Манай гэрт багтахгүй зочид ирээд л хүний хөлд дарагдаад сайхан байж билээ. Ханийг маань улсын арслан цол хүртсэний дараа өвөл Брежнев даргын бэлгийн байр гэгддэг гурав, дөрөвдүгээр хорооллын байр ашиглалтад ороход хамгийн анхны байрнаас өгч байсан. Ингэж хань минь шинэ байраа улсын аварга гэдэг цолоор мялааж байлаа. Өөрөө их хөдөлмөрч хүн байсан л даа, манай өвгөн. Өглөө босоод л гүйгээд явчихдаг. Гэртээ сууж байхдаа хүүхдүүдээ их эрхлүүлдэг, хүүхдэд их зөөлөн хүн байсан. Тэгээд л дандаа сунгалтын дасгал хийгээд л зүгээр ердөө суудаггүй байсан.

-Аварга та хоёр нэг нутгийн хүмүүс. Аварга бол Өвөрхангайн Нарийнтээлийнх гэдгийг ард түмэн бүгд мэднэ. Таны ижий аав аль сумын хүн бэ. Мөн та хадам ижий аавыгаа хэр сайн мэдэх вэ?

-Миний ижий аав хоёр Өвөрхангай аймгийн Тарагт сумын малчин хүмүүс байсан. Аавыг маань Ориг, ээжийг Өөдөс гэдэг байлаа. Манай өвгөний аав Дашдорж их том биетэй хүн байсан. Айлын таван хүүгийн дөрөв дэх нь гэсэн. Тэднийхэн бүгдээрээ л их биерхүү шилбэ Дэндэв, хөл Дашдорж гэж авгайлдаг том биетэй, бяртай хүмүүс байсан юм билээ. Бид хоёр анхны хүүхдээ гарсны дараа ээж аав дээр нь очиж байсан. Ээжтэй нь сүүлд хамт амьдарч, өнгөрөхөөс нь өмнө өргөж асарч явсан. Ээж нь 1993 онд хариугүй наадам болохын даваан дээр өнгөрсөн юм.

-Таны ханийг Монголын ард түмэн алдарт бөх гэдэг талаас нь харж хүндэтгэж, бахархдаг байсан. Та харин эр хүнийх нь хувьд ханийгаа юу гэж хэлэх бол?

-Гүндүүгүй, олон таван үггүй хүн байсан юм шүү дээ. Гэр орны ажил, мах шөл эвдэх ажилд их нямбай ханддаг. Хачин сайхан хоол хийдэг. Үглэнэ, уурлаж уцаарлана гэж байхгүй. Хүн агсам тавиад байхад л дуугүй инээгээд сууж байдаг.

-Гэр бүлийн найзууд гэвэл олон хүн байна биз?

-Өө, байлгүй яахав. Ишигэн заан, Баянхонгорын Гандолгорын Батсүх начин, Архангайн Гүсэмийн Жалаа начин, Булганы шар Лхагвасүрэн начин гээд л дурдаад байвал олон найзууд бий. Энэ сайхан бөхчүүдийн гэргий нартай одоо ч нөхөрлөдөг.

-Аваргын Далай ламтай хамт авахуулсан зураг байдаг даа. Тэр их гоё зураг?

-Тэр чинь 1990-ээд оны эхээр Далай ламыг Монголд айлчилж, Хархоринд очиход нь хамт авахуулсан зураг юм. Далай ламыг ирэхэд нь газар газрын мөргөлчид цуглачихсан, мөргөх гээд хүлээж байсан юм. Гэтэл сум орон нутгийн удирдлагууд нь сүсэгтэн олныг Далай ламд мөргүүлэхгүй гээд Эрдэнэзуугийн хашаагаар ч оруулахгүй хорьж байсан. Тэгэхэд нь өвгөн үг хэлээд, цагдаагийн даргатай нь бараг муудалцах шахам юм болж “Энэ олон мөргөлчид юу гэж Далай ламд хор учруулах вэ дээ, та нар наашаа орж ирээд сууцгаагаарай” гэж цагаан хоолойгоор зарлаж байсан юм. Нөгөө мөргөлчид орж ирээд хийдийн өмнө эгнэж суугаад, Далай лам гарч ирж адис хайрлаж байсан сайхан авшиг ерөөлтэй агшин.

-Отгон эгч ээ, таныг би Монголын онцгой сайхан ижий, ховор хувь заяаны эзэн гэж боддог. Та бол Монголын домог болсон их аваргатай ханилж, гурван сайхан үрийг нь төрүүлж, баяр гуниг, жаргал зовлонг нь хуваалцаж амьдарсан хайрт хань нь…?

-Их баярлалаа, тэгэлгүй яахав. Монгол бөхийн оргил тэргүүн болсон дархан аварга хүний гэргий болно гэдэг чинь бүсгүй хүн бүрд оногдоод байдаг заяа биш байх л гэж боддог юм. Өвгөнийгөө Дархан аварга болох нь байтугай бөх гэдгийг нь ч мэдээгүй байхдаа ханилсан болохоор их сайхан санагддаг.

Миний хувьд үнэхээр л цэргийн залуутай л сэтгэл нийлж ханилсан. Бүх сайн сайхан алдрыг нь хамтдаа хүртсэн. Арай л эрт биднийгээ орхичихлоо доо гэж харуусдаг юм. Хань маань 64-тэй л бурхан болсон. Одоо байвал 72 л хүрч байх хүн. Гэнэт л явсан даа. Амьдрал гэдэг сонин байдаг юм билээ. Бид хоёр Өвөрхангайн эмнэлэгт анх танилцаж амьдралаа зохиож байсан бол тэр эмнэлэгт би ханийгаа алдаж, хагацсан. Ханиасаа хойш бөх үзэх нь бүү хэл наадам гээд бодоход л надад асар хэцүү санагддаг байсан. Би бүтэн найман жил бөх үзэж чадаагүй. Цаг хугацаа гэдэг бүхнийг анагаадаг л юм байна. Найман жилийн дараа одоо л нэг амьсгаа авахтайгаа болоод байна даа, эгч нь.

Манай өвгөн ер нь бөхийн эрэмбэ, жудаг гэдгийг чин шударгаар сахидаг жудагтай бөх байсан. Барилдаж байсан хүнээ ер бэртээж, гэмтээж байгаагүй болов уу. Их хөнгөн шингэн, хурдтай барилдаантай болохоор барилдаж байсан хүмүүс нь яахаа мэдэхгүй ойчиж байсан болохоос биш бэртэж байсан хүн байхгүй байх гэж боддог юм. Ханьтайгаа холбоотой дурсамж гэвэл мөн ч их байна даа.

Цагаан сараар би их бачимддаг байлаа шүү дээ. Сар шинээр өмсөх дээлийг нь шөнө сууж оёод л, битүүний өдөр ажлаасаа чөлөө авч ирээд, ямар ч байсан өвгөндөө хоол хийж өгөөд явуулдаг, орой барилдаад ирэхэд нь тавгаа засаад, мах шөлөө цэгцлээд бүх юм л бэлэн болчихсон сууж байдаг байлаа. Манай хүн ноосны үйлдвэрийн бөх байсан. Бавуусүрэн гэж дарга нь байсан. Цагаан сарын барилдаанд түрүүлсний дараа шагнал болгож гэх үү, дарга нь машинаа өгдөг байлаа.

Ингэхэд Цагаан сарын барилдаанд санасандаа хүртэл барилдаж чадаагүй юм. Олон түрүүлэх байсан гэж боддог. Интернациональ тэмцээн гэж болдог байлаа шүү дээ. Тэр тэмцээнд оролцуулах гээд Цагаан сарын барилдаанд барилдуулдаггүй байсан юм.

-Аваргыг “Ээрмэлийн үйлдвэрийн бөх” гээд л зарладаг сан…?

-Тийм ээ, ноосны үйлдвэрийг нь хэлж байгаа юм. Сүүлд Ээрмэлийн үйлдвэр болсон. Улсын наадамд үзүүрлэсэн байхад л ажлаас нь муу барилдлаа гээд Дорнодын ч юм уу, Хөвсгөлийн ноосны үйлдвэрийн ой руу хөөгөөд явуулчихдаг байж билээ. Заавал түрүүлэх л ёстой юм шиг л хүлээдэг байсан даа. Нэг инээдтэй дурсамж хэлье.

1979 онд аварга цол хүртэхэд нь Өвөрхангайн гаралтай хүмүүс нийлээд “Аваргадаа нэг юм авч өгье” гээд нууцаар хэлэлцэж байгаа юм. Тэр үед чинь нутгархах үзэл гаргасан гээд толгойгоо авахуулах шахдаг байсан байхгүй юу. Гончигсүрэн даргынд бид хоёрыг дуудаад, нуугдан барин очиж байсан юм. Хүмүүс ээлж зөрүүгээр цуварч ирж цуглаад манай хүнд Оросын хуучин том телевизор авч өгч байгаа гэдгээ хэлж байлаа. Өнгөтэй ч юм шиг, өнгөгүй ч юм шиг гардаг авдар шиг том дөрвөн хөлтэй телевизийг өгөөд, гэхдээ яг тэр өдөр нь биш маргааш нь манайд хүргүүлж авчирч билээ. Ийм л эгэл жирийн амьдралаар олныхоо дунд сайхан ханийнхаа буянд явж ирж дээ.

Ингээд төгсгөлд нь хэлэхэд, Монгол Улсын аваргуудын нэрэмжит уламжлалт барилдааныг энэ жил ханийн минь нэрэмжит болгож буйд манай гэр бүлийн зүгээс баяртай байна.


Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Тувааны Цолмон: Өвөөгийнхөө байранд олон жил амьдарсан даа DNN.mn


Баруун талаас Б.Ринчен, гэргий О.Раднаа. Арын эгнээнд Р.Нямаа(Т.Цолмонгийн ээж), охин Т.Булган, Б.Лэгдэн А.Хабаева(Р.Барсболдын гэргий), Р.Шинза. 3 дахь эгнээнд Кара Семрита(Шинзагийн охин), Б.Дэнзэн(Р.Барсболдын хүү), Кара Дёрдин(Шинзагийн хүү).

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС…

Соёл урлагийн их сургуулийн төгөлдөр хуурын багш, ардын жүжигчин Тувааны Цолмонтой ярилцлаа.

-Таныг Бямбын Ринчен гуайн зээ охин гэдгийг хүмүүс мэдэх байх. Эндээс яриагаа эхэлбэл ямар вэ?

-Бололгүй яах вэ. Өвөөгөө бодсон ч тэр, аав ээжээ бодсон ч тэр, би сэхээтний гэр бүлд төрсөн хүн. Өвөөг минь хэл шинжлэлийн нэртэй эрдэмтэн, зохиолч гэдгийг Монголын ард түмэн надаар хэлүүлэлтгүй мэднэ. Багад аав ээж гадагшаа ажлаар үе үе явдаг байв. Биднийг өвөө эмээ дээр л орхино шүү дээ. Өвөөгийнх зундаа Жаргалантын сангийн аж ахуйн орчим гардаг байсан. Гэрийн хоймор олбог дэвсчихээд бичгийн машин чанга цохин зохиолоо бичээд сууна. Дэргэд нь бид үймүүлээд, бужигналдаад л байна. Түүнд огтхон ч сатаарахгүй. Тоосон шинжгүй суугаад л байдаг сан. Инээдэмтэй нэг зүйл санаанаас гардаггүй юм. Өвөө зохиолоо бичиж байгаад өдрийн цагаар нэг хажуулдаг. Урт, гоё намирсан цагаан гэзэгтэй хүн шүү дээ. Нэг удаа өвөөг унтаж байхад би үсийг нь шүлсдэж байгаад олон салаа сүлжчихсэн. Зүггүйтэж байгаа минь тэр. Тэгтэл өвөө удсан ч үгүй “Академи дээр хуралтай” гээд яарч тэвдсээр босч ирдэг юм.

-Үсээ олон салаа сүлж- чихсэнийг мэдээд яасан бол?

-Ямар ч байсан муухай харж, уурлаж, загнаагүй юм даг. Ер нь их тайван хүн байсан. Ихэд яарч байсан болохоор бид үснийх нь олон салаа сүлжээг задлах гэж багагүй тэвдсэн санагдана. Зарим нэг сүлжээг нь задалж гүйцээгүй байхад самаар хүчтэй самнаад, дугуй хар малгайгаа дарж өмсөөд гарч билээ. Үс нь хими хийлгүүлсэн юм шиг буржийж долгиотоод, бид шоолж инээлдэн хоцорч байсан минь мартагддаггүй.

-Таныг хэдэн настай байхад өвөө тань бурхан болсон бэ?

-27-той байхад 1977 онд өнгөрсөн. Би чинь Москвад 10 жил хөгжмийн боловсрол эзэмшсэн. Энэ хугацаанд өвөөтэйгөө цөөхөн уулзсан даа. Өвөөг өнгөрөхөд нь Индра эгч дэргэд нь байж асарч байсан юм.

–Өвөөгөө бие нь дор орчихож гэдгийг хэдийнээс мэдэрч байв?

-1975 онд өвөөгийн тухай маш муухай материал сонинд гарч байсан. Хэн гэдэг хүн, ямар зорилгоор юу гэж бичиж байсныг мэдэх нэг нь мэдэх болов уу. Би энэ тухай одоо яриад яахав. “Аав минь сайхан цагийн сэжүүрээс атгаж чадалгүй өнгөрсөнд нь харамсдаг” гэж манай нэртэй палентологич Р.Барсболд ах танай сонинд ярьсныг уншаад “Нээрээ ч тийм дээ” гэж санагдаж байлаа. Өвөө ходоодны хорт хавдраар өнгөрсөн. Ер нь сэтгэл санааны өвчин. Түүнийгээ нууж олон жил явсан. Хэрвээ эртхэн хэлж ярьсан бол тэр дор нь арга хэмжээ авч болох л байсан. Өвдөлтөө сүүлчийн мөч хүртлээ хэлээгүй шүд зууж явсан хүн дээ.

-Танай аавыг “Эрүүлийг хамгаалах яам”-ны сайд байсан Г.Туваан гэдгийг мэдэх хүмүүс цөөнгүй?

-Саяхан аавынхаа 100 насны ойг үр хүүхэд нь тэмдэглэсэн. Аавыг минь маш олон хүн таньдаг юм байна. Монголын ард түмэн мартаагүй юм байна гэдгийг мэдэрлээ. Аавын тухай яривал бас л барагдахгүй. Домог түүх болсон хүн.

-Ээж тань бас эмч хүн байсан?

-Тийм ээ. Р.Нямаа гэж Монголдоо нүдний анхны өндөр боловсролтой эрдэмтэн, ардын эмч хүн байсан. Бямбын Ринчений том охин.

-Ээжийнхээ дүү нартай харилцаа холбоотой байдаг биз дээ?

-Тэгэлгүй яахав. Ээжийн яг доод талын дүү Индра ХААИС-д насаараа багшилсан. Бас л доктор, профессор. Гурав дахь охин нь Шинза. Унгарт амьдарч байгаад хэдэн жилийн өмнө өөд болсон. Хар Дорж гэж нэртэй монголч эрдэмтэн байлаа. Түүний гэр бүлийн хүн байсан юм. Тэгээд бага нь Барсболд ах.

-Таныг өсч торних үед аав тань сайд байсан. Тэгэхээр “Сайдын охин” гэх ойлголттой бага нас чинь хамааралтай байсан нь мэдээж?

-Тэр үнэн. Намайг ухаан орж эхлэхэд л аав минь сайд байсан. Гэхдээ би сайдын охин гэж толгой дээгүүр өсөөгүй. Цаг үе болоод гэр бүлийн хүмүүжил ч өөр байсан. Манайх тийм ч баян цатгалан айл байсангүй. Нүхтэд зуслантай. Зундаа тэнд гарчихна. Засгийн ордны ар талын ягаан байрууд Улаанбаатарт анх баригдсан юм. Намайг төрөхөд манайх тэнд амьдарч байсан. Энэ чинь 1950-иад оны үе юм даа. Тэгээд дараа нь Дөчин мянгатын шинэ байранд орсон.

-Та эхээс хэдүүлээ вэ?

-Гурвуулаа. Том эгч Аминаа МУИС-ийн Гадаад харилцааны сургуульд багшилдаг. Дунд ах маань Баясгалан гэж хүн байсан. Мөн бага дүү Тувааны Булган гэж байна.

-Өргөж авсан юм уу?

-Үгүй ээ. Том эгчийн ууган охин нь. Өвөөгийнхөө гал голомтод мэндлэхгүй юу. Эгч сургуульд явахдаа аав ээж дээр орхиж. Булган ээжийн мэргэжлийг өвлөж авсан. Нүдний их эмч.

-Анх сургуульд орсон үеэ дурсвал?

-Багаасаа л урлагт дуртай байлаа. Бага байхад Москвагийн Большой театрын хамт олон манайд ирж Дуурийн театрт уран бүтээлээ толилуулдаг байв. Тэдний тоглолтыг үзээд сонгодог урлаг гэж юу болохыг зах зухаас нь мэдэрсэн. Ялангуяа Оросын сонгодог балетын бүжиг. Зургаан настай жаалхан охин шүтэн биширч байсан балетчныхаа бүжгийг үзээд багагүй цохилтод орж билээ.

-Та тэгэхээр балетын урлагт зүрх сэтгэлээ өгч байжээ?

-Тийм шүү. Балетын урлагтай холбоотой ном сэтгүүл, сонин, зураг юу л байна бүгдийг цуглуулна. Өрөөнийхөө ханаар дүүрэн наачихна. Тэгээд л тэрхүү зургуудаа хараад өнжинө шүү дээ. Энэ л надад урлагийн дотоод мөн чанарыг мэдрэх унаган мэдрэмжийг өгсөн байх. Ээж намайг урлагийн хүн болгох дургүй байсан юм. -Яагаад? -Амьдралыг бодитоор харахгүй, тийм нэг хөнгөмсөг хүн болчих вий гэж эмээж байсан болов уу. Харин аав урлагт чин сэтгэлээсээ хайртай гэдгийг минь ойлгоод ээжийг хөдөө явсан хойгуур Хөгжим бүжгийн сургуульд нууцаар аваачиж өгч байлаа. С.А.Ипатов хэмээх Оросын нэртэй төгөлдөр хуурын багш тосч авсан.

-Ээж тань яваандаа зөвшөөрсөн үү?

-Зөвшөөрөхөөс аргагүй болсон. Бүр дэмжсэн. Өөрөө унаган орос хэлтэй хүн байсан болохоор орос багш нартай зөвлөлдөж, нарийн ширийн зүйл ярьдаг байв. Надтай хамт орсон хүүхдүүд орос хэл мэдэхгүй. Би муухан гадарлана. Пүрэвдаваа гэж багшаар хөтөч хийж орос багш нартайгаа ойлголцдог байлаа.

-Орост 10 жил хөгжмийн боловсрол эзэмшсэн гэж дээр өгүүлсэн. Энэ тухайгаа жаахан дэлгэрүүлэхгүй юу?

-Хөгжим бүжгийн сургуульд 1958 онд орж суралцаад 1966 онд Орос явсан. Сонгодог урлагийн чиглэлээр суралцахаар арван хүүхэд явсан юм. Тав нь Москвад үлдэж, тав нь Ленинградад очсон. Би Ленинградын багт нь багтсан байлаа. Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, удирдаач Намсрайжавын Бүтэнбаяр, Чулууны Чинбат, Хөгжим бүжгийн сургуулийн багш, хийлч Алимаа, ардын жүжигчин Юндэндоржийн Оюун гээд Монголын сонгодог урлагт өөрийн нэр, мөртэй олон алдартнууд Оросыг зорьж байв. Цэдэнбал Филатова гуайн урилгаар явсан. Одоо эргээд бодох нь ээ, тэр хүн Монголын сонгодог урлагт асар том хөрөнгө оруулалт хийсэн байгаа юм. Биднийг дэлхийд цуутай тэр том том сургуулийн босгоор алхуулж, агуу их гүрний соёлтой танилцуулж, нүдийг минь нээсэн дээ. Тухайн үед Соё- лын яамны сайд нь Болд гуай байсан. Маш зоримог, хурц дайчин, хатуу шийдвэртэй хүн байв. Айлын эрх жаахан хүүхдүүдийг эцэг эхээс нь салгаад гадагшаа явуулах амаргүй байсан нь мэдээж.

-Та нар арван хэдэн настай байв уу?

-Би тавдугаар ангийн сурагч. 16 нас хүрч байсан. Бусад нь хоёр, гуравдугаар ангийнх. Галт тэрэгний буудал дээр бөөн уйлаан, майлаан болж байгаа юм. Тэр үед сүү их өргөдөг байж. Энд тэндгүй сүү өргөсөн, нулимсаа арчсан хүмүүс байж билээ. Ээж аав өвөл зуны хувцас, хоол хүнс гээд олон зүйл бэлдчихсэн. Ачаа дийлдэх арга алга. Сэмжид хэмээх гавьяат багш биднийг ганцаараа авч явж байв. Ачаагаа дийлэхгүй ядаж байхад олон галт тэрэг дамжсаныг яана. Аав намайг явуулахдаа их хямарсан. Тэгтэл мунгинаж байгаад гадаад паспортыг минь надад өгөлгүй өөрөө халаасалчихаж. Энэ тухай ээж дараа нь ярьдаг юм. Нүхтэд гэртээ ирээд гадуур гунихран алхаж байснаа гэнэтхэн дэвхцэж гүйгээд ирэв гэнэ. Паспорт өгөөгүйгээ мэдэж. Машин байхгүй. Эрүүлийг хамгаалах яамны жижүү- рийн машиныг гуйж Сүхбаатар хот руу давхисан гэдэг.

-Паспортоо орхисноо мэдээд яав?

-Гадаад паспортгүй хүн чинь яалт ч үгүй Сэлэнгийн Сүхбаатар хотод буухаар боллоо. Авч явсан хоол унд, хуушуур буузаа бүгдийг нь хамт яваа хүүхдүүддээ тараагаад өгчихөв. Сургуульд явна гэж гэрээсээ догдолж гарсан хүн чинь замд буух болсондоо гомдолтой байлгүй яахав. Ингээд хүссэн сургуульдаа явж чадсангүйдээ л гэж бодоход уйлмаар санагдаж байсан. Сүхбаатар хотод галт тэрэг зогсч, чемодантай хувцсаа барьсаар буутал аав өөдөөс паспортыг минь баруун гартаа дээр өргөчихсөн зогсч байж билээ. Тэрхүү дүр зураг одоо ч нүдэнд минь харагддаг.

–Ленинградын Хөгжмийн их сургуульд очоод гэр орноо санах, хичээлээсээ шантрах үе гарч байв уу?

-Ленинградын их сургууль гэдэг хэний ч хүү зориглоод орж чаддаггүй өндөр босготой. Тэр том гүрний жинхэнэ авьяастай, шалгарсан, үндсэндээ гоц хүүхдүүд л суралцдаг. Тэдэн дунд ороод цочирдох, бараг чадахгүй нь гэж халшрах ч үе олон байсан. А.Е.Рубина гэж бурхан шиг багш анх хүлээж авсан. Сургуулийн танхим, орчин, багш нарынх нь хичээлээ заах арга барил, хэн хэнээ хүндэтгэх соёл, уур амьсгал огт өөр. Сургуулийнхаа үнэмлэхийг үзүүлээд Ленинградын алдарт Марийнский гээд том театруудад орж концерт үздэг байсан. Тэнд суралцсан зургаан жилийн хугацаа мэргэжил болон хувь амьдралд минь маш том дэвсгэр суурь болсон доо. Ингээд 1971-1975 онд Москвагийн сонгодог урлагийн академид төгөлдөр хуурынхаа мэргэжлээр дөрвөн жил суралцсан. Энэ үед ханьтайгаа учирсан юм.

-Гэр бүлийн тань хүнийг 1996 оны Ардчилсан холбоо эвсэл төрийн эрхийг барьж байхад Гадаад харилцааны сайд байсан Шүхэртийн Алтангэрэл гэдгийг олон түмэн мэдэх байх. Ханийнхаа тухай яриач. Анх танилцаж байсан үеэ дурсвал сонин болов уу?

-Манай хүн Ломоносовын их сургуульд хэл утга зохиолын чиглэлээр суралцсан. Төгсөхдөө нэрт зохиолч Ф.М.Достоевскийн шилдэг бүтээлийн судалгаагаар дипломын ажлаа онц хамгаалсан. Ш.Алтангэрэл өөрөө л надтай танилцахаар хүрээд ирсэн. Хөгжимд их дуртай. Оюутан байхдаа гитар тоглодог залуу байлаа. Мөн уран зурагт дуртай. Бид хоёр хамтдаа театрт очиж кино, жүжиг үзнэ. Орос бол үзэх юм ихтэй газар.

-Хань тань анх ямар бэлэг өгч байсныг санадаг уу?

-Ядуу оюутнууд байсан болохоор үнэтэй бэлэг өгч яаж чадах вэ. Цэцэг өгч байсан санагдана. Ш.Алтангэрэл ганц нэг хичээлдээ дургүй. Уул нь би өөртэйгээ ижил бүх хичээлд онц сургах санаатай. Тэгтэл манай хүн надад бүх анхаарлаа хандуулаад хи- чээлээ орхичих гээд байдаг. Ер нь залуучууд тийм л байдаг шүү дээ. Нэг удаа ямар ч баяр тохиолдоогүй байтал том баглаа цэцэг аваад ирдэг юм. “Яагаад өгч байгаа юм” гэхэд би нэг хичээлдээ уначихлаа гэж байсан. Тэр нь ямар хи- чээл байсныг санахгүй байна.

-Танайх хэдэн хүүхэдтэй вэ. Анхны хүүхэд хэдийд төрөв?

-Манайх ерөөсөө ганц охинтой. Охин Норжинбадам маань бид хоёрыг оюутан байхад төрсөн. 1973 онд. Аав Алтангэрэл бид хоёрт Элчин сайдын яаманд нэг өрөө байр авч өгсөн. Тухайн үед аав минь тэтгэвэртээ суусан байсан ч нэр нүүрээ ашиглаж охин, хүргэн хоёртоо байр авч өгсөн нь тэр. Хэрвээ аав минь байр авч өгөөгүй бол бид хоёр балрах байв.

-Хүүхдээ тэр байранд төрүүлсэн үү?

-Тэгсэн. Тухайн үед бүх юм хатуу байж. Алтангэрэлийн байранд очихоор гадны хүн гээд оруулахгүй. Манай сургууль бас тийм. Байр хөлсөлж сууя гэхээр мөнгө байдаггүй. Ийм үед аав минь байртай болгосон. Нэг өрөө байраа дундуур нь тасалгаа хийгээд гал тогооныхоо өрөөнд төгөлдөр хуураа байрлуулав. Прокатнаас авсан хуур л даа. Аав охиныг харахаар бид хоёр дээр хэсэг хугацаанд байсан. Дөрвүүлээ нэг өрөө байрандаа багтаж шахаж байхад манайхаар хүмүүс их ирнэ. Ялангуяа оюутнууд. Учир нь бид хоёр шиг баян оюутан байхгүй болохоор. Зарим үед хүмүүс багтахгүй ширээн доогуур орж хүртэл унтдаг сан.

-Та академи төгсч ирээд Хөгжим бүжгийн сургуульд багшилсан уу?

-Тийм. Мэргэжлийн төгөлдөр хуурын багшаар шууд томилогдож байгаа юм. Надаас өмнө С.Гончигсумлаа гуайн охин Эрдэнэчимэг багшилж байсан. Одоо Польшт амьдарч байгаа. 1981 онд сургуулийнхаа уран сайхны удирдагч болов. Ачаалал маш их нэмэгдэж байгаа юм. 1990 он хүртэл зүтгэсэн. 1990 онд СУИС дээр төгөлдөр хуурын мэргэжлийн анги анх нээсэн.

-Гавьяат жүжигчин цолыг хэдэн онд хүртсэн бэ?

-1981 онд. Тэгээд 28 жилийн дараа ардын жүжигчин боллоо. Би чинь анхны төгөлдөр хуурын профессор, ардын жүжигчин болж байна.

-Асуулгүй өнгөрч боломгүй нэг зүйл байна. Ханийгаа улс төрд ороход хэрхэн хүлээж авсан бэ?

-Баярлаж байсан. Яагаад гэвэл, эр хүн өөрийн гэсэн том орон зайг бий болгох ёстой. Энгийнээр хэлбэл, ачааны хүндийг үүрч сурах. Манай хүн Москвад сургууль төгсч ирээд хуучин Орос хэлний дээд сургууль (одоогийн Хүмүүнлэгийн ухааны их сургууль)-д гадаадын уран зохиолын хичээл заадаг байв. 18 жил багшилсан хүн шүү дээ. Өндөр боловсрол, өргөн мэдлэгтээ дулдуйдсан түү- ний лекцүүд тун сонирхолтой. Намайг бодоход олон шавьтай.

-Гэр бүлийн тань хүн сайд болоход амьдралд чинь ямар өөрчлөлт гарсан бэ?

-Хувь амьдралд өөрчлөлт орсон зүйл ховор. Манайх 1979 онд Ринчен өвөөгийнхөө байранд орсон. Сайд болоход уг байрандаа л байлаа.

-Сайдыг дагаж олон орноор явсан уу?

-Амьдралд минь өөрчлөлт мэдрэгдээгүй ч уулзах хү- мүүсийн хүрээ тэлээд ирж байгаа юм. Ханийгаа дагаж олон орноор явсан. АНУ-д НҮБ-ийн чуулганд үг хэлэхэд нь тухайн танхимд сууж ханиараа бахархаж байлаа. Бид хоёр хэн хэнээрээ өдөр бүр бахархдаг. Миний шавь нараас дэлхийн нэртэй театруудад уригдаж, төгөлдөр хуураа тоглоход Ш.Алтангэрэл надаас илүүтэйгээр баярладаг.

Categories
мэдээ онцлох-нийтлэл соёл-урлаг туслах-ангилал

Д.Хүрэлхүү: Хүнийг уйлуулах амархан, инээлгэх хэцүү DNN.mn

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС…

Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан, жүжигчин Дамбарэнцэнгийн Хүрэлхүүтэй ярилцлаа.

-Өнөөдөр инээдмийн баярын өдөр. Та энэ өдрийг хэдийнээс тэмдэглэж эхэлсэн бэ?

-Багадаа дөрөвдүгээр сарын 1-нийг хүн хуурдаг өдөр гэсэн ойлголттой байлаа. Бүс чинь алдуурчихаж, цамц чинь ардаа урагдчихаж гэх зэргээр бусдыг ихэд хуурдагсан. Харин сүүлийн хэдэн жил манайхан энэ өдрийг инээдмийн баяр болгож, хошин урлагийн хамтлагууд үзэгч олондоо шилдэг уран бүтээлээсээ толилуулдаг уламжлал тогтоод байгаа.

-Та ямар шинэлэг уран бүтээлээр фенүүдтэйгээ уулзах гэж байна?

-Хошин шогийн үзүүлбэр үнэндээ бэлдэж амжсангүй. “Гоёлын даашинз” нэртэй инээдмийн киногоо энэ сард багтааж үзэгчдийн хүртээл болгох санаатай явна.

-Хүн инээлгэх хамгийн хэцүү гэдэг?

-Үнэн шүү. Уурлуулах, гомдоох, уйлуулах амархан. Өөрт нь таалагдахгүй нэг хатуу үг хэлээд л болоо. Харин инээлгэх хэцүү. Ер нь хүн инээлгэнэ гэдэг маш их буян үйлдэж байгаа хэрэг.

Энэ буяныг хэнээс өвл өж авав?

-Ааваасаа гэж хэлж болох юм. Учир нь манай аав их шооч хүн байсан. Гэхдээ хүнийг хэзээ ч хэтрүүлж, бас үнэмшилгүйгээр шоглож байсанг үй. Яг л тухайн хүний дүрийг гаргаж, донж маягийг нь олоод хэлчихдэг байсан. Анзаараад байх нь ээ, амьдрал тэр чигээрээ инээдэм шүү дээ. Аль өнцгөөс харах нь чухал.

Манайхан дээр доргүй л эдийн засгийн хямрал гээд ярьж байна. Бүхнийг гэгээ гэрэлтэй талаас нь харъя л даа. Хямрал ганцхан сэтгэлд байдаг гэдэг биз дээ.

-Тайзан дээр үзүүлбэрээ үзүүлэхэд хүмүүс огт инээхгүй тохиолдол гардаг уу?

-Гаралгүй яахав. Тийм зүйл олон тохиолдоно. 2000 онд санагдана. “ХТҮЦ” хамтлагийн уран бүтээлчидтэй хамтарч тоглож байхдаа “Би хулгайч” гэсэн үзэгдэл бэлдсэн юм. Бэлтгэл дээр манайхан инээлдээд, зарим нэгийнх нь элэг хөших нь холгүй байлаа. Дотроо “гараад өгч дээ” гэж баярлан үзэгчид тэр чигээрээ “нурж” байгаа нь нүдэнд харагдаад л. Шөнө ч бараг нойр хүрсэнгүй.

Маргааш нь тоглолт эхлэхэд энгэрээрээ дүүрэн түлхүүр дүүжилчихээд үзэгчдийн өмнүүр явлаа. Хүмүүс “энэ нөхөр юу хийх гээд байна” гэж гайхсан байдалтай харцгааж сууна. Тэгэхээр нь костюмаа яраад л “Би хулгайч” гэлээ. Хэн ч инээсэнгүй. Хоёр гурав алхаж байгаад дахиад “Би хулгайч” гэж өндөр дуугаар хэлэв. Бас л хэн ч инээсэнгүй. Яадаг юм билээ гэж бодон арга барагдаад хоолойныхоо өнгийг өөрчилж байгаад сүүлчийн удаа хэлэв. Мөн л хэн ч инээсэнг үй. Тэгээд цөхрөнгөө бараад хөшигний араар орсон доо.

-Та чинь Өмнөговь аймгийнх байх аа?

-Тийм ээ. Хятад улстай хиллэдэг Баяндалай сумынх.

-Сумандаа аравдугаар ангиа дүүргэсэн үү?

-Баяндалайд VIII анги төгс өөд, Цогтцэций суманд X анги төгссөн юм. Тэр намраа (1982 он) шууд цэрэгт явсан. Аймгийнхаа 167 дугаар ангид гурван жил алба хаасан.

-Сургууль соёлын мөр хөөсөн нь хэдийд билээ?

-Цэргээс халагдаж ирээд дээд сургуульд орохоор элсэлтийн шалгалт өглөө. Их сургуулийн сэтгүүлчийн ангид орчих санаатай байсан ч хуваарь ирсэнгүй. Тэгэхээр нь Багшийн дээд(хуучнаар)- ийн монгол хэл, уран зохиолын багшийн ангийг сонирхлоо. Ганцхан хуваарь ирсэн байна. Арваад хүүхэд өрс өлдөхөөр бүртгүүлжээ. “За би ч болих уу даа” гээд шууд татгалзав. Цөөхөн хүүхэд өрсөлдөж байгаа сургуулийн хуваарь хайсан чинь Политехникийн автын инженерийн ангид нэг л хүүхэд өрсөлд өхөөр бүртгүүлж.

Түүнд бараг л орчих юм шиг санаж шалгалт өгөв. Цэргээс халагдаж ирээд дөнгөж хоёр хонож байсан юм. Ахынхаа хэлхэгэр том цамцыг өмсч, зангиа зүүгээд хэрдээ ганган амьтан очлоо.

-Ямар хичээлээр шалгалт өгөв?

-Самбар дээр математикийн гурван бодлого бичээстэй байна. Мэдэх юм нэг ч алга. Гурван жил цэрэгт яваад ирсэн, дээр нь тооны хичээлд муу байсныг хэлэх үү. Бодлогуудыг нь хуулж аваад суулаа. Хүний урманд цаасан дээр үзэгний хошуу ч хүргэсэнгүй. Нүүрээ улалзуулан сууж, сууж хоосон цаас хураалгаж билээ. Шалгалтаас гараад ирэхэд хоёр эгч маань хүлээчихсэн “Яасан, гайгүй юу” гээд асууж байна.

“Гайгүй дээ” л гэв. 30 минутын дараа дүнгээ харахад, миний нэр хамгийн эхэнд бичигджээ. Нэрний маань ард гурван бөөрөнхий өндөг тавьсан байгаа харагдана. Аргагүй шүү дээ, нэг ч бодлого бодоог үй юм чинь. Харин шалгалтын материал засч байсан багш нарт амар байсан байлг үй. Сургуульд орох өнгөрлөө гэж байтал Өмнөговь аймгийн театрт дагалдан жүжигчин шалгаруулж авна гэсэн зар дуулдав.

-Тэгээд театрт оров уу?

-Тухайн үед манай эгч тус театрын жүжигчин байв. Тэр л намайг “арын хаалгаар” оруулсан хэрэг. Гэхдээ мэдээж би өөрөө сонирхолтой байсан. Хамгийн түрүүнд Соёлын яамнаас өгсөн үүрэг даалгаврын дагуу Ш.Шажинбат зохиолчийн “Улаан морь” гэсэн жүжгийг тоглох болов. 17 настай хүүгийн нэг дүр байсан юм. Театрын жүжигчид дандаа ахмадууд болохоор тэр дүр надад оногдлоо. Жүжигт яаж тоглодог, хэрхэн ажилладгийг мэдэхг үй. Хий дэмий л үгээ цээжлээд байдаг. Найруулагчдаа бүтэн сар толгойгоо эргэтэл загнуулж билээ. Одоо хэр нь санагддаг шүү. Аргагүйн эрхэнд тайзан дээр гарсан.

Танхим дүүрэн суугаа үзэгчдийг хараад бүр сандарч орхив. Цээжилсэн үгээ ч мартчихсан. Хамгийн урд эгнээнд сууж байсан хөгшид “Энэ хүү юу гээд байна аа” гэж нэг нэгнээсээ асууж байгаа нь надад дуулдаад байдаг. Харин миний хэлж байгаа үг өөрт минь л дуулдаж байсан байх. Ингэж аймгийнхаа театрт зургаан сар дагалдан жүжигчин гэх нэрээр ёстой нэг амиа чангаалгуулсан даа.

-Таныг С.Өлзийхүү, Л.Дэмидбаатар, Ж.Оюундарь, Д.Бямбацогт нарын жүжигчидтэй нэг үеийн оюутнууд гэж дуулсан. Хэдэн онд оюутан болж ирсэн бэ?

-1988 онд 24 настай залуу Багшийн дээд сургуулийн болкино драмын ангид орно гэсэн бодол өвөрлөн ирсэн. Улаанбаатар хотод анх удаа хөл тавьж буй минь тэр. Бурхан хүнийг нэг л удаа хардаг гэсэн үг бий. Тэгэхэд л намайг харсан болов уу гэж бодогддог. 600 шахам хүүхдээс гурван үе шаттайгаар найман хүүхэд шалгаруулж авахад нь үлдсэн юм. Өмнөговийн театрт зургаан сар арьс адил “элдүүлсний” минь ач. Багшийн дээдийн кино драмын ангид хоёр жил суралцаад, 1990 онд Соёл урлагийн их сургууль тусдаа шинээр нээгдэхэд түүнд суралцаж төгсс өн. Биднийг анх дааж авсан багш маань нэрт найруулагч Г.Доржсамбуу агсан.

“Говийн зэрэглээ” киноны Арслан. Нэгдүгээр ангиа төгсөх жил багш драмын театрын найруулагчаар ажиллах болж, “Гарын таван хуруу”-гийн Шагдар буюу Л.Лхасүрэн багш биднийг удирдаж эхэлсэн. Хоёр алдартай уран бүтээлчийн гарын шавь болсноороо бахархдаг.

-Анх ямар кинонд дүр бүтээсэн бэ?

-”Түгшүүрт шөнө” гэж киноны хянагчийн дүрд тоглож байлаа.

-Дэлгэцэнд бүтээсэн цөөн дүрүүдээс тань “Шинэ үсгийн багш” киноны Лагсаг хүмүүст их хүрсэн байдаг?

-Тийм шүү. Миний энэ дүрд хүмүүс их хайртай байдаг. 1999 онд Хүүхэд, залуучуудын театрт ажиллаж байхад найруулагч Б.БадарУуган агсан “Нэг кино зохиол байна. “ханцуй” Лагсагийн дүрд чи л тохирох юм шиг санагдаад” гэв. Эх зохиолыг нь уншлаа. Маш их таалагдав.

Уул нь Лагсаг эх зохиолдоо тийм ч гол дүр байгаагүй. Зүгээр нэг үзэгдээд өнгөрдөг л дүр байсан. Харин зураг авалтын үеэр чимхлүүр ажлууд хийгдээд аятайхан болчихсон. Зохиолыг нь бичиж, продюссероор нь ажилласан Батжаргалын Жамбалдорж гэж хүний төрсөн нутаг Завхан аймгийн Нөмрөг суманд киноны зургийг авсан.

-Чойжоогийн хөх сарлагтай ноцолддог шүү дээ. Үнэхээр бараагүй юу?

-Яаж барахав дээ (инээв). Тэрхүү эмнэг сарлагийг надтай “барилдахын” өмнө нутгийн залуучууд бүтэн өдөржин шахам ноцолдож, хүч тамирыг нь барсан. Хэрвээ тэгж ноцолдоогүй бол өнөө сарлаг чинь гэдсийг минь хүү татаж орхихгүй юу.

“Шинэ үсгийн багш” кино дэлгэцэнд гарч, олон нийт намайг “ханцуй” Лагсагийн дүрээр хүлээж аваад байж байтал удаа ч үгүй “Ядуугийн зовлон” кино гарлаа.

-Өөрийн эрхгүй айдас төрмөөр кино шүү?

-Харин тийм ээ. “Өнгөт инээд”-ийн захирал Хүсэлбаатартай хамтарч зохиолыг нь бичсэн юм. Тухайн үедээ хүмүүст их цочрол өгсөн. “Лагсагийн тэр сайхан дүрийг ийм аймшгийн киногоор баллаж орхилоо” гэх гомдол олон хүнээс ирж байлаа.

-”Шинэ үе” продакшныг та анх байгуулж байсан гэдэг. Энэ тухайгаа ярихгүй юу?

-Бооёо драмын театрт, Амбий Б.Батзаяа ахын хошин урлагийн театрт, би Хүүхэд залуучуудын театрт жүжигчин байсан. Драмынхан, хошин урлагийнхан нийлж тоглолт хийдэг байв. Тухайн үед бид гурав бусдаасаа арай дотно үерхдэг байсан юм. Тэгээд хошин шогийн хамтлаг байгуулъя гэж зориглоод бүгд ажлаа орхихоор шийдсэн. 2000 оны хоёрдугаар сард анх тамга тэмдгээ авч байлаа.

-Хэний нэр дээр авав?

-”Шинэ үе” продакшны нэр дээр авсан. Хамтран эзэмшигч нь дөрвөн хүн байв. Бид гурав дээр Батбаяр гэж манай продакшны менежер залуу нэмэгдсэн юм. Ингээд 2000 оноос хойш бид гурвын нөхөрл өл эхэлсэн дээ. Хувь амьдралд минь дахин давтагдахгүй сайхан дурсамжууд өнгөрсөн он жилүү- дэд үлдэж дээ.

Чанартай сайн тоглолтуудыг ч үзэгч олондоо хүргэдэг байсан. Хошин урлагийн анхны VCD, DVD-г манай продакшныхан гаргасан. Монголын хошин урлагийн хөгжилд томоохон хувь нэмэр оруулсан гэж боддог доо. Харин тус тусдаа уран бүтээл хөөснийг хүмүүс янз бүрээр ярьдаг л юм. Надад тэр тухай ярих сонирхол байдаггүй.

-Амбий та хоёрын “Комеди арт” хамтлаг тараагүй биз дээ?

-Үгүй ээ, үгүй. Би сүүлийн үед киноны уран бүтээл рүү ороод хамтлагийн ажлаа орхигдуулаад байгаа.

-Кино урлагт орох болсны шалтгаан юу байв?

-Миний бие хошин урлагт арав гаруй жил тоглочихлоо. Амьдралынхаа бүхий л цаг үеийг энэ урлагт зориулсан хүмүүсийн дэргэд бага байх л даа. Гэхдээ өөрийнхөө хэмжээнд болноо гэж бодож байгаа. Тийм болохоор кино урлагт хөл тавьж эхэлж байна.

-Тэгэхээр өөрийг тань хошин урлагаас татгалзаж байна гэж ойлгож болох уу?

-Шууд ч тэгж ойлгож болохгүй. Хошин урлагаас хөндий байна гэхээр санаанд буудаггүй. Гэвч татгалзах цаг минь ойртож буйг мэдэрч байна.

-Инээдмийн баярын өдөр ярилцаж байгаа болохоор өөрт тохиолдсон хөгж өөнтэй явдлаасаа ярьж, уншигч олонд инээд бэлэглээч?

-Санамсаргүй тагтаа намначихсанаа ярьчихдаг юм билүү.

-Тэг л дээ?

-Биднийг багад тавдугаар сарын 1-ийг “Майн баяр” гэж нийтээрээ тэмдэглэдэг байлаа шүү дээ. Би тавдугаар ангид байсан юм. Баярын парадад амжилттай оролцоно шүү гэж ангийн багш үүрэгдэв. Манай ангид аймгийн төвөөс шилжиж ирсэн банди, жагсаалын эхэнд Орос, Монгол, Негр улсыг төлөөлсөн хүүхдүүд энхийн цагаан тагтаа барьж жагсъя. Тэгээд индрийн өмнө очоод нисгэе гэсэн санааг гаргав. Бүгд дэмжлээ. Би бор царайтай болохоор негр боллоо.

Сургуулийнхаа дээвэр дээр гарч ноцолдсоор гурван тагтаа барьж авч хувинд хийгээд, нүүрээ тогооны хөөгөөр хөөдөж, тас хар хүн жагсаалд яваад очлоо. Сургуулийн гадаах модон индрийн дэргэд сум нэгдлийн дарга, намын үүрийн дарга, сургуулийн захирал гээд олон хүн эгнээд зогчихож. Бид тэдний өмнө очоод тагтаануудаа нисгэх ёстой юм. Тэгтэл миний сэтгэл хөдлөөд жагсч явах зуураа тагтаагаа хүчтэй базчихаж л дээ. Алдчихна гэж бодоод тэр биз. Дарга нарын өмнө очоод тагтаануудаа хөөргөтөл миний барьж явсан тагтаа газар пид гээд унадаг юм.

-Нөгөө хоёр нь нисээд явчихсан уу?

-Тэгэлгүй яахав. Газарт унасан тагтаа маань татганаж байснаа муухан нисмээр аядав. Тэгээд нэгдлийн даргын дээлийн энгэрийг очиж мөргөснөө хөл дор нь унаад үхчихдэг юм. Хүмүүс инээлдээд би ч нүүрээ хийх газарг үй болов. Манай ангийнхан баярын парадад юун амжилттай оролцох, хэргийн эзэн, хэнгэргийн дохиур нөхөр Хүрлээ сургуулийнхаа “Тоншуул” нэртэй ханын сонин дээр энхийн цагаан тагтаа намнасан хэргээр зурагтайгаа гарч байлаа даа.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Оюу толгойн баатрууд С.Баяр, С.Баярцогт, Ч.Сайханбилэг, Л.Оюун-Эрдэнэ нар мөн DNN.mn

Оюу толгойн гүний уурхайн олборлолт өчигдрөөс албан ёсоор эхэлж Монгол Улсын хөгжилд түүхэн эргэлт гарч байна. Энэхүү гүний уурхай ашиглалтад орсноор манай улс дэлхийд дөрөвт эрэмбэлэгдэх өндөр технологийн гүний уурхайтай болж, олон улсын зах зээлд зэсийн томоохон тоглогчдын нэгд тооцогдох хөгжлийн гараа эхэлж байгаа юм. Манай эдийн засаг болон төсөвт оруулах үр өгөөж багадаа гурав дахин нэмэгдэх боломжтой.

Тухайлбал, Оюу толгойн бүтээгдэхүүн гурав дахин нэмэгдсэнээр жилдээ тав орчим тэрбум ам.долларын борлуулалт хийж, Монгол Улсын нэг жилийн эдийн засгийн тэн хагасыг “Оюу толгой” компани дангаар үйлдвэрлэх боломж бүрдэж байгаа юм. Тэр хэмжээгээр манайд төлдөг татвар, ашигт малтмалын нөөц ашиглалтын төлбөр гурав дахин өсөх урьдчилсан тооцоолол гарч байгаа.

Мөн Таван толгой дулааны цахилгаан станц баригдах боломж бүрдэж, жил бүхэн гаднаас эрчим хүч худалдан авч буй 120 гаруй сая ам.доллар Монголдоо үлдэх зэрэг эдийн засгийн олон олон бодит боломж бүрдэж байна. Тиймээс Монгол Улс Оюу толгойн ордыг гуравдагч хөрш орны буюу барууны хөрөнгө оруулалтаар эхлүүлж, эдийн засгийн эргэлтэд оруулах шийдвэр гаргасан нь манай улсын эдийн засгийн тусгаар тогтнол, бие даасан байдалд чухал алхам болсныг тэмдэглэдэг нь ийм учиртай.

Оюу толгойн энэхүү гэрээнүүдийг улс төрийн түүхэн шийдвэр гаргаж эдийн засгийн эргэлтэд оруулсан баатрууд гэвэл Ерөнхий сайд асан С.Баяр, Сангийн сайд асан С.Баярцогт, Ерөнхий сайд асан Ч.Сайханбилэг болон одоогийн Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ нар мөн юм. С.Баярын хувьд Монгол Улсын Засгийн газрыг тэргүүлж байхдаа 2009 онд Оюу толгойн гэрээг гуравдагчорны хөрөнгө оруулагчтай анх байгуулсан түүхэн гавьяатай хүн.“Би Ерөнхий сайдын хувьд энэхүү гэрээг байгуулах нь Монголын эдийн засагт зөв зүйтэй гэж зүтгүүлсээр байгаад байгуулсан. Би үүгээрээ бахархдаг. Монголын эдийн засаг Оюу толгойн хүчинд л өндийж ирсэн. Улсын төсөвт хамгийн өндөр татвар төлж ирсэн байгууллага бол Оюу толгой. “Эрдэнэт” үйлдвэр, Оюу толгой хоёр л Монголын эдийн засгийг авч яваа” гэж тэрбээр бардам хэлдэг.

Үнэхээр Санжийн Баяр түүхэн шийдвэр гаргаж Оюу толгойн төслийг эхлүүлээгүй бол Монгол Улсын тусгаар тогтнол, эдийн засгийн бие даасан байдалд асуудал үүсэх байсныг тулхтай улстөрчид болоод судлаачид хэлдэг. С.Баярын энэхүү түүхэн шийдвэрийг ажил хэрэг болгож, Оюу толгойн төсөл хөтөлбөр хэрэгжихэд онцгой гавьяа байгуулсан хүн бол С.Баярын хамтарсан Засгийн газрын үед Сангийн сайдаар ажиллаж байсан Сангажавын Баярцогт юм.

Тэрбээр энэ тухайгаа “Би 2009 оны долдугаар сард Оюу толгойтой анх холбогдсон. Ерөнхий сайд С.Баяр үүрэг өгч “Чи үүнийг босгож ир. Энэ бол Монгол Улсын эрх ашиг. Хэрвээ энэ төсөл босч ирэхгүй бол хамтарсан Засгийн газар ч байхгүй, ард түмэнд амласан амлалт ч байхгүй болно” гэж хэлсэн. УИХ-ын 57 дугаар тогтоолд бүх асуудлыг нийцүүлж хийх хэрэгтэй гэсэн, түүнээ нийцүүлсэн. Оюу толгойн 34 хувийг Монгол Улсын нэр дээр авсан. 30 жилийн дараа 17 хувийг нэмж авна гэж гэрээнд тусгасан. Гэрээ байгуулах бэлтгэл ажил дууссантай холбогдуулан ээлжит бус чуулганыг наймдугаар сард хийж, аравдугаар сарын 6-нд гэрээнд гарын үсэг зурсан. Тухайн үед ганц л зүйлийг шүүмжилж байсан. Тэр нь “Чи яагаад 17 хувийг нь 30 жилийн дараа авч байгаа юм бэ. Энэ 34 хувь чинь бага байна” гэх асуулт. 17 хувийг нэмж авснаар Монголын тал 51 хувийг эзэмшинэ. Гэхдээ тухайн үед мөрдөж байсан 2006 оны Ашигт малтмалын тухай хуулиар уг ордын нөөцийг хөрөнгө оруулагч өөрөө илрүүлсэн бол төрийн эзэмшиж болох хувь хэмжээний дээд хязгаар

34 хувь байсан. Бид тэр хязгаарт нь тулгаж дээр нь 17 хувийг нэмж авахаар гэрээлсэн” гээд энэ гэрээг хийж хэрэгжүүлснийх нь төлөө С.Баярын Засгийн газарт баяр хүргэх нь зүйтэй гэж хэлдэг.

Ийнхүү С.Баярын Засгийн газрын үед Оюу толгойн ил уурхайн бүтээн байгуулалтыг эхлүүлсэн. Дараа нь Монгол Улсад ирэх үр өгөөжийг нэг тэрбум доллараар сайжруулах нэмэлт өөрчлөлтийг хийсэн байдаг. Энэ бүхний хүчинд Монголын эдийн засаг түүхэндээ анх удаа 17.5 хувийн өсөлттэй гарч байсан. Оюу толгойн бодит хөрөнгө оруулалт Монголд ингэж нөлөөлсөн.

Дараагийн түүхэн гавьяатай баатар бол яах аргагүй Ерөнхий сайд асан Чимидийн Сайханбилэг. Тэрбээр Засгийн газрыг тэргүүлж байхдаа улс төрийн түүхэн шийдвэр гаргаж 2015 онд Дубайн гэрээг байгуулсан. Энэхүү Дубайн гэрээ зурагдсанаар Оюу толгойн далд уурхайд зарцуулагдах 4.3 тэрбум долларыг босгож ирсэн юм. Хэрвээ 4.3 тэрбум доллар босгох Дубайн гэрээ хийгдээгүй бол өнөөдрийн Оюу толгойн гүний уурхай ашиглалтад орохгүй байх байсан, ийм л түүхэн гэрээ. “Манай Засгийн газар Дубайн гэрээний асуудлыг шийдвэрлээгүй бол Оюу толгойн далд уурхайн бүтээн байгуулалт 2023 онд биш 2030 он хүртэл хийгдэж чадахгүй байх байлаа. Бүтэн 7-8 жилээр энэ гэрээ хойшилсон бол улс орны эдийн засагт ямар том хохирол учрах нь мэдээж. Дубайн гэрээний ач тусаар олон улсын банк санхүүгийн 15 байгууллага өөрийнхөө хөрөнгө оруулалтын зээлийг өгсөн” гэдгийг Ч.Сайханбилэг АНУ-аас мэдэгдэж байсан.

Дубайн гэрээг хийж хэрэгжүүлсний дараа уг гэрээг хүчингүй болгосон. Үндсэндээ энэхүү түүхэн үүргээ гүйцэтгэж хэрэгжүүлснийх нь дараа Дубайн гэрээг хүчингүй болгосон, үүнийг хүмүүс сайн ойлгодоггүй. Харин улс орны эдийн засагт ийм онцгой байгуулсныхаа төлөө Ч.Сайханбилэг өнөөдөр ялтан мэт хилийн цаана сууж байна. Мөн Оюу толгойн гэрээг явуулсныхаа төлөө С.Баяр, С.Баярцогт нар шоронгийн хаалга татсан. Тэр тухай бүгд мэдэх учир ингээд орхиё.

Оюу толгойн дараагийн баатар бол одоогийн Ерөнхий сайд Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ. Тэрбээр Оюу толгойн төсөл эхлэхэд анхлан тохирсон Монголын тал 53 хувь, хөрөнгө оруулагч тал 47 хувийн үр өгөөжтэй байна гэсэн эдийн засгийн тооцоолол алдагдлаа, үндсэн зээлийн болон хүүгийн төлбөрийн 2.3 тэрбум ам.долларын өрөнд орлоо, ирээдүйд 22 тэрбум ам.долларын өр үүсэж, ногдол ашиг хэзээ ч авахааргүй нөхцөл байдал бий болсныг төр засгийн зүгээс хөрөнгө оруулагч талд албан ёсоор тавьсан.

Энэхүү нөхцөл байдлаас гарахын тулд Монголын төр “Оюу толгойн ордын ашиглалтад Монгол Улсын эрх ашгийг хангуулах тухай” УИХ-ын тогтоол баталж, УИХ-ын түр хороо, Засгийн газрын ажлын хэсэг байгуулж багагүй хугацаанд хэлэлцээр хийсэн. Үүний үр дүнд хөрөнгө оруулагч тал өмнө нь үүссэн 2.3 тэрбум ам.долларын өрийг 100 хувь барагдуулж, ирээдүйд тооцогдох 22 тэрбум ам.долларын өр үүсэхгүй болсноор Оюу толгой төслийн Засгийн газрын эзэмшлийн 34 хувь Монгол Улсад үнэ төлбөргүй ирж удтал хүлээсэн Гүний уурхайн бүтээн байгуулалт ийнхүү ашиглалтад орж байна. Энэ бүхэн залуу Ерөнхий сайдын гавьяа.

Монголын эдийн засаг гурав дахин нэмэгдэж, жилдээ тав орчим тэрбум ам.долларын борлуулалт хийж, Монгол Улсын нэг жилийн эдийн засгийн тэн хагасыг Оюу толгой компани дангаараа үйлдвэрлэх боломж бүрдэж байна гэдэг бол улс орны хөгжлийн маш том суурь. Энэхүү нөхцөл боломжийг бий болгосон дээрх эрхмүүд бол Оюу толгойн баатрууд. Эдгээр хүмүүсийн түүхэн гавьяаг улс орон нь алдаршуулах ёстой. Гуравдагч хөрш буюу барууны хөрөнгө оруулалт гэдэг улс орны тусгаар тогтнолын баталгаа мөн. Яг үүн шиг олон олон Оюу толгойн хөрөнгө оруулалт Монголд орж ирж, эдийн засгийн эргэлт хийх хэрэгтэй байна. Тэр бүгдэд гавьяа байгуулсан хүмүүсийг үндэсний баатрууд гэж цоллодог, зарладаг, тунхагладаг баймаар байна. Эцэст нь дахин хэлэхэд С.Баяр, С.Баярцогт, Ч.Сайханбилэг, Л.Оюун-Эрдэнэ нар Оюу толгойн баатрууд мөнөөс мөн билээ.