Author: НОРОВЫН ГАНТУЛГА

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал үндэсний-бөx

Д.Цэрэнтогтох аваргын гэргий О.Отгон: Монгол бөхийн дархан аварга болно гэдгийг нь байтугай бөх гэдгийг нь ч мэдэлгүй цэргийн хүүтэй л анх танилцаж байлаа DNN.mn

Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар, Далай даян даяар дуурсагдах дархан аварга Дашдоржийн Цэрэнтогтохын гэргий О.Отгонтой ярилцлаа.

-Аварга та хоёр хэдэн онд танилцаж байв. Тэрхүү дурсамжаа хуваалцахгүй юу?

-Манай хүн “Алдар” нийгэмлэгийн цэрэг байлаа. Тэр үед нийгэмлэгээ сурталчлах ажил гэж болдог байсан. Тэр ажлаараа явж байхад нь Өвөрхангайд танилцаж байлаа. Хөгшин маань тэгэхэд хөлөө гэмтээчихээд эмнэлэгт ирж байсан юм. Би Өвөрхангайн эмнэлгийн сувилагч байсан. Тэгээд л танилцаж байлаа даа. Танилцсаныхаа хойтон жил нь өвгөн маань цэргээс халагдаад л, тэгээд бид хоёр нэг гэртээ орж байлаа. хань маань 22-той, би 20-той байжээ. Манай хүн цэрэгтээ улирч “Алдар” нийгэмлэгтээ үлдээд, бид хоёр хотод Таван шард айлын хажуугийн нэг өрөөнд орж байлаа. Ингэж орох оронтой болоход өвгөний маань нутгийн Хасдорж гэж хүн тус дэм болж байсан. Манай хүн эхлээд Зүүнбаянд хуваарилагдсаныг аав нь очиж чөлөөгөөр аваад Хасдорж гэж хүнтэй уулзаад “Алдар” нийгэмлэгт оруулсан юм билээ.

Бид хоёр танилцаж найз болсны тэр зун начин болсон. Би чинь ер нь бөх мэддэггүй мангар амьтан явлаа шүү дээ. Тэр наадамд барилдаж байхад нь аймгийн наадам цуг үзэж байсан өвгөний хоёр найз нь “Хоёр давлаа, гурав давлаа, начин болчихлоо” гээд л надад хэлээд байсан юм. Сүүлд гэртээ ирчихээд улсууд хүлээн авагч чагнаад байхаар нь чагнаж байсан чинь зургаа давж чимэгтэй начин цол авлаа гэж байсан. Одоогийнхоор бол харцага цол юм даа, тийм ээ. Тэгээд 1977 онд заан цол авсныхаа дараа гурван жил төрийн наадамдаа зодоглож чадаагүй юм.

-1978 онд улсын наадамд анх түрүүлсэн. Тэр тухай дурсахгүй юу?

-Манай хүний бөх болох замыг зааж өгсөн хүн нь өөрийн нь ах Галсан гэж хүн бий. Одоо нас сүүдэр 80 шүргэж яваа хүн.

Өвгөн Өвөрхангайн Хайрхандулаан суманд наймдугаар анги төгсөөд Алтанбулагийн техникумд хуваарилагдсан юм билээ. Үүний урьд жил нь өвгөний маань ижийгийн төрсөн ахын хүүхэд яваад нас барчихсан байж таараад тийш нь явуулаагүй. Тэгээд сургуульгүй дэмий байхаар гээд Баянхонгорын техникумд оруулсан юм билээ. Энэ цагаас л бөх болох замнал нь эхэлж ээж нь монгол гутлыг нь өөрөө оёж өгөөд, зодог шуудаг хүнээр хийлгээд ах нь хагас бүтэн сайн өдрөөр аймгийн төвд заалны барилдаан болоход дагуулж очиж барилдуулдаг байсан. Өвгөн өөрөө барилдах тийм ч дуртай биш байсан байх. Харин ах нь өөрөө барилддаг хүн байсан болоод ч тэр үү барилдах авьяастай гэдгийг нь харчихсан байж.

-Баянхонгорын Нямжанцан гэж начингийн тухай аварга их ярьдаг байсан?

-Тэр хүнээс зодог шуудгаа авсан ч бил үү, хийлгэсэн ч гэдэг бил үү, тэгж л ярьдаг юм. Харин монгол гутлыг нь ээж нь хийж өгсөн байдаг. Ээжийнх нь оёсон гутал одоо ч манайд бий. Өвгөнийхөө эдэлж хэрэглэж байсан бүх зүйлийг нь хадгалаад л байдаг юм. Тэр их хөнгөхөн гутал. Өвгөнөөс өөр хүн өмсөж чаддаггүй. Найзууд нь хааяа гуйхаараа “Амаа аваад давхидаг морь шиг гутал, чамд л гоё байх” гэж цаашлуулж байдаг сан.

-Ингэхэд Цэрэнтогтох аварга начин болсноосоо хойш хэд хэдэн наадам өнжсөн гэж та түрүүнд хэлсэн. Ямар учир байсан юм бол?

-1972 онд начин аваад таван жилийн дараа 1977 онд заан цолонд хүрсэн. Энэ хооронд өвгөнийг гурван жил барилдуулаагүй юм шүү дээ. Энэ хооронд өөртэй нь хамт цолонд хүрч байсан Хадаа нь гэхэд улсын арслан болоод төрийн наадамд түрүүлчихсэн байсан үе. Өвгөн маань начин цол хүртсэнээ өөрөө ярьдаг юм. Улсын наадамд огт зодоглож үзээгүй, ёстой стадионд ч орж үзээгүй цэргийн хүүхэд байхдаа зургаа давсан гэдэг сэн. Яг наадам дөхөөд ирэхээр л гадагш нь тэмцээнд явуулчихдаг. Тэр үед чинь дээрээс ирсэн тушаалд үгүй гэж хэлэх арга байхгүй. Бодоод байхад бодлого л байсан юм билээ л дээ. Ярих юм бол их л бодлого байсан даа. Би тэр болгоныг нь ярьдаггүй юм.

1977 онд Чөлөөт бөхөө хаяад, 1978 онд улсын арслан, 1979 онд наадам болоогүй байхад аварга болчихсон шүү дээ. Гурван өдөр арав, арван бөхтэй нийлээд 30 бөхтэй барилдаж нэг ч уналгүй түрүүлээд аварга цол авсан. Тэгээд үнэмлэхийг нь авчихсан. Одоо надад үнэмлэх нь байдаггүй шүү дээ. Бөхийн холбооноос асуухад олж болно оо гэж байсан.


-1980 онд даян аварга, 1981 онд дархан аварга болсон, тийм ээ?

-1980 онд даян аварга цол аваад, дараа жил нь Баянаа аваргад уначихсан юм. Тэр наадмын дараа манай өвгөн нэг айхтар осолд орж сүйд болоод бүтэн жил барилдаж чадаагүй. Барилдах нь бүү хэл унтаж ч чаддаггүй орилж хашхираад мөн ч айхтар байж билээ. Аймгийн арслан Тогоо, Улсын начин Дэмбэрэлсамбуу, яруу найрагч Ламжавын Лувсандорж нартай хамт явж байгаад бензин нь дуусаад машинаа түрээд явж байсныг араас нь том машин ирж мөргөөд тэр хүмүүс нь газар дээрээ нас барсан юм билээ. Яг тэр үед өвгөн машиных нь урд гарчихсан байж таарсан гэдэг. Энэ осол бас л ээдрээтэй санагддаг. Тухайлбал, шүүх хурал нь болоход өвгөнийг оролцуулаагүй.

-Хань нь төрийн наадамд түрүүлээд есөн хөлт цагаан тугаа тойрч байх тэр агшинд гэргийд нь юу бодогдож байдаг юм бол?

-Манай өвгөн чинь тийм ч хөөрүү, дэврүүн хүн биш шүү дээ. Наадмын өглөө гараад л гүйчихэж байсан юм. Би маргааш нь гурилтай шөл, цай барьж очиж, тэрийг идээд л түрүүлчихэж байсан. Дамдин аварга, Баянмөнх аварга, Мөнхбат аварга гээд гурван дархан аваргыг хаяж түрүүлж байлаа.

-Ю.Цэдэнбал дарга “Хүү минь чи хаанаас гараад ирэв ээ” гээд дуу алдсан гэдэг. Үнэхээр тэр үед монгол бөхөд эргэлт авчирсан л даа?

-1979 оны спартакиадад 30 давж түрүүлэхдээ Хад аваргатай 28 дугаар тойрогт хоёулаа нэг ч унаагүй таарсан. Тэр барилдааныг би дэргэдээс нь үзэж байлаа. Ёстой хүн бүр амьсгаа даран харж байсан даа. Ингээд Хадыг давчихаад дараа нь хоёр хүнтэй барилдаад аварга цолны болзол хангаж байгаа юм. Ханийгаа монгол бөхийн оргил дээд цолонд хүрч байхад нь баярлаж байлаа. Тэр үед бол начин болох үеийг нь бодвол би бөх мэддэг болчихсон байлгүй яахав. Манай гэрт багтахгүй зочид ирээд л хүний хөлд дарагдаад сайхан байж билээ. Ханийг маань улсын арслан цол хүртсэний дараа өвөл Брежнев даргын бэлгийн байр гэгддэг гурав, дөрөвдүгээр хорооллын байр ашиглалтад ороход хамгийн анхны байрнаас өгч байсан. Ингэж хань минь шинэ байраа улсын аварга гэдэг цолоор мялааж байлаа. Өөрөө их хөдөлмөрч хүн байсан л даа, манай өвгөн. Өглөө босоод л гүйгээд явчихдаг. Гэртээ сууж байхдаа хүүхдүүдээ их эрхлүүлдэг, хүүхдэд их зөөлөн хүн байсан. Тэгээд л дандаа сунгалтын дасгал хийгээд л зүгээр ердөө суудаггүй байсан.

-Аварга та хоёр нэг нутгийн хүмүүс. Аварга бол Өвөрхангайн Нарийнтээлийнх гэдгийг ард түмэн бүгд мэднэ. Таны ижий аав аль сумын хүн бэ. Мөн та хадам ижий аавыгаа хэр сайн мэдэх вэ?

-Миний ижий аав хоёр Өвөрхангай аймгийн Тарагт сумын малчин хүмүүс байсан. Аавыг маань Ориг, ээжийг Өөдөс гэдэг байлаа. Манай өвгөний аав Дашдорж их том биетэй хүн байсан. Айлын таван хүүгийн дөрөв дэх нь гэсэн. Тэднийхэн бүгдээрээ л их биерхүү шилбэ Дэндэв, хөл Дашдорж гэж авгайлдаг том биетэй, бяртай хүмүүс байсан юм билээ. Бид хоёр анхны хүүхдээ гарсны дараа ээж аав дээр нь очиж байсан. Ээжтэй нь сүүлд хамт амьдарч, өнгөрөхөөс нь өмнө өргөж асарч явсан. Ээж нь 1993 онд хариугүй наадам болохын даваан дээр өнгөрсөн юм.

-Таны ханийг Монголын ард түмэн алдарт бөх гэдэг талаас нь харж хүндэтгэж, бахархдаг байсан. Та харин эр хүнийх нь хувьд ханийгаа юу гэж хэлэх бол?

-Гүндүүгүй, олон таван үггүй хүн байсан юм шүү дээ. Гэр орны ажил, мах шөл эвдэх ажилд их нямбай ханддаг. Хачин сайхан хоол хийдэг. Үглэнэ, уурлаж уцаарлана гэж байхгүй. Хүн агсам тавиад байхад л дуугүй инээгээд сууж байдаг.

-Гэр бүлийн найзууд гэвэл олон хүн байна биз?

-Өө, байлгүй яахав. Ишигэн заан, Баянхонгорын Гандолгорын Батсүх начин, Архангайн Гүсэмийн Жалаа начин, Булганы шар Лхагвасүрэн начин гээд л дурдаад байвал олон найзууд бий. Энэ сайхан бөхчүүдийн гэргий нартай одоо ч нөхөрлөдөг.

-Аваргын Далай ламтай хамт авахуулсан зураг байдаг даа. Тэр их гоё зураг?

-Тэр чинь 1990-ээд оны эхээр Далай ламыг Монголд айлчилж, Хархоринд очиход нь хамт авахуулсан зураг юм. Далай ламыг ирэхэд нь газар газрын мөргөлчид цуглачихсан, мөргөх гээд хүлээж байсан юм. Гэтэл сум орон нутгийн удирдлагууд нь сүсэгтэн олныг Далай ламд мөргүүлэхгүй гээд Эрдэнэзуугийн хашаагаар ч оруулахгүй хорьж байсан. Тэгэхэд нь өвгөн үг хэлээд, цагдаагийн даргатай нь бараг муудалцах шахам юм болж “Энэ олон мөргөлчид юу гэж Далай ламд хор учруулах вэ дээ, та нар наашаа орж ирээд сууцгаагаарай” гэж цагаан хоолойгоор зарлаж байсан юм. Нөгөө мөргөлчид орж ирээд хийдийн өмнө эгнэж суугаад, Далай лам гарч ирж адис хайрлаж байсан сайхан авшиг ерөөлтэй агшин.

-Отгон эгч ээ, таныг би Монголын онцгой сайхан ижий, ховор хувь заяаны эзэн гэж боддог. Та бол Монголын домог болсон их аваргатай ханилж, гурван сайхан үрийг нь төрүүлж, баяр гуниг, жаргал зовлонг нь хуваалцаж амьдарсан хайрт хань нь…?

-Их баярлалаа, тэгэлгүй яахав. Монгол бөхийн оргил тэргүүн болсон дархан аварга хүний гэргий болно гэдэг чинь бүсгүй хүн бүрд оногдоод байдаг заяа биш байх л гэж боддог юм. Өвгөнийгөө Дархан аварга болох нь байтугай бөх гэдгийг нь ч мэдээгүй байхдаа ханилсан болохоор их сайхан санагддаг.

Миний хувьд үнэхээр л цэргийн залуутай л сэтгэл нийлж ханилсан. Бүх сайн сайхан алдрыг нь хамтдаа хүртсэн. Арай л эрт биднийгээ орхичихлоо доо гэж харуусдаг юм. Хань маань 64-тэй л бурхан болсон. Одоо байвал 72 л хүрч байх хүн. Гэнэт л явсан даа. Амьдрал гэдэг сонин байдаг юм билээ. Бид хоёр Өвөрхангайн эмнэлэгт анх танилцаж амьдралаа зохиож байсан бол тэр эмнэлэгт би ханийгаа алдаж, хагацсан. Ханиасаа хойш бөх үзэх нь бүү хэл наадам гээд бодоход л надад асар хэцүү санагддаг байсан. Би бүтэн найман жил бөх үзэж чадаагүй. Цаг хугацаа гэдэг бүхнийг анагаадаг л юм байна. Найман жилийн дараа одоо л нэг амьсгаа авахтайгаа болоод байна даа, эгч нь.

Манай өвгөн ер нь бөхийн эрэмбэ, жудаг гэдгийг чин шударгаар сахидаг жудагтай бөх байсан. Барилдаж байсан хүнээ ер бэртээж, гэмтээж байгаагүй болов уу. Их хөнгөн шингэн, хурдтай барилдаантай болохоор барилдаж байсан хүмүүс нь яахаа мэдэхгүй ойчиж байсан болохоос биш бэртэж байсан хүн байхгүй байх гэж боддог юм. Ханьтайгаа холбоотой дурсамж гэвэл мөн ч их байна даа.

Цагаан сараар би их бачимддаг байлаа шүү дээ. Сар шинээр өмсөх дээлийг нь шөнө сууж оёод л, битүүний өдөр ажлаасаа чөлөө авч ирээд, ямар ч байсан өвгөндөө хоол хийж өгөөд явуулдаг, орой барилдаад ирэхэд нь тавгаа засаад, мах шөлөө цэгцлээд бүх юм л бэлэн болчихсон сууж байдаг байлаа. Манай хүн ноосны үйлдвэрийн бөх байсан. Бавуусүрэн гэж дарга нь байсан. Цагаан сарын барилдаанд түрүүлсний дараа шагнал болгож гэх үү, дарга нь машинаа өгдөг байлаа.

Ингэхэд Цагаан сарын барилдаанд санасандаа хүртэл барилдаж чадаагүй юм. Олон түрүүлэх байсан гэж боддог. Интернациональ тэмцээн гэж болдог байлаа шүү дээ. Тэр тэмцээнд оролцуулах гээд Цагаан сарын барилдаанд барилдуулдаггүй байсан юм.

-Аваргыг “Ээрмэлийн үйлдвэрийн бөх” гээд л зарладаг сан…?

-Тийм ээ, ноосны үйлдвэрийг нь хэлж байгаа юм. Сүүлд Ээрмэлийн үйлдвэр болсон. Улсын наадамд үзүүрлэсэн байхад л ажлаас нь муу барилдлаа гээд Дорнодын ч юм уу, Хөвсгөлийн ноосны үйлдвэрийн ой руу хөөгөөд явуулчихдаг байж билээ. Заавал түрүүлэх л ёстой юм шиг л хүлээдэг байсан даа. Нэг инээдтэй дурсамж хэлье.

1979 онд аварга цол хүртэхэд нь Өвөрхангайн гаралтай хүмүүс нийлээд “Аваргадаа нэг юм авч өгье” гээд нууцаар хэлэлцэж байгаа юм. Тэр үед чинь нутгархах үзэл гаргасан гээд толгойгоо авахуулах шахдаг байсан байхгүй юу. Гончигсүрэн даргынд бид хоёрыг дуудаад, нуугдан барин очиж байсан юм. Хүмүүс ээлж зөрүүгээр цуварч ирж цуглаад манай хүнд Оросын хуучин том телевизор авч өгч байгаа гэдгээ хэлж байлаа. Өнгөтэй ч юм шиг, өнгөгүй ч юм шиг гардаг авдар шиг том дөрвөн хөлтэй телевизийг өгөөд, гэхдээ яг тэр өдөр нь биш маргааш нь манайд хүргүүлж авчирч билээ. Ийм л эгэл жирийн амьдралаар олныхоо дунд сайхан ханийнхаа буянд явж ирж дээ.

Ингээд төгсгөлд нь хэлэхэд, Монгол Улсын аваргуудын нэрэмжит уламжлалт барилдааныг энэ жил ханийн минь нэрэмжит болгож буйд манай гэр бүлийн зүгээс баяртай байна.


Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Тувааны Цолмон: Өвөөгийнхөө байранд олон жил амьдарсан даа DNN.mn


Баруун талаас Б.Ринчен, гэргий О.Раднаа. Арын эгнээнд Р.Нямаа(Т.Цолмонгийн ээж), охин Т.Булган, Б.Лэгдэн А.Хабаева(Р.Барсболдын гэргий), Р.Шинза. 3 дахь эгнээнд Кара Семрита(Шинзагийн охин), Б.Дэнзэн(Р.Барсболдын хүү), Кара Дёрдин(Шинзагийн хүү).

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС…

Соёл урлагийн их сургуулийн төгөлдөр хуурын багш, ардын жүжигчин Тувааны Цолмонтой ярилцлаа.

-Таныг Бямбын Ринчен гуайн зээ охин гэдгийг хүмүүс мэдэх байх. Эндээс яриагаа эхэлбэл ямар вэ?

-Бололгүй яах вэ. Өвөөгөө бодсон ч тэр, аав ээжээ бодсон ч тэр, би сэхээтний гэр бүлд төрсөн хүн. Өвөөг минь хэл шинжлэлийн нэртэй эрдэмтэн, зохиолч гэдгийг Монголын ард түмэн надаар хэлүүлэлтгүй мэднэ. Багад аав ээж гадагшаа ажлаар үе үе явдаг байв. Биднийг өвөө эмээ дээр л орхино шүү дээ. Өвөөгийнх зундаа Жаргалантын сангийн аж ахуйн орчим гардаг байсан. Гэрийн хоймор олбог дэвсчихээд бичгийн машин чанга цохин зохиолоо бичээд сууна. Дэргэд нь бид үймүүлээд, бужигналдаад л байна. Түүнд огтхон ч сатаарахгүй. Тоосон шинжгүй суугаад л байдаг сан. Инээдэмтэй нэг зүйл санаанаас гардаггүй юм. Өвөө зохиолоо бичиж байгаад өдрийн цагаар нэг хажуулдаг. Урт, гоё намирсан цагаан гэзэгтэй хүн шүү дээ. Нэг удаа өвөөг унтаж байхад би үсийг нь шүлсдэж байгаад олон салаа сүлжчихсэн. Зүггүйтэж байгаа минь тэр. Тэгтэл өвөө удсан ч үгүй “Академи дээр хуралтай” гээд яарч тэвдсээр босч ирдэг юм.

-Үсээ олон салаа сүлж- чихсэнийг мэдээд яасан бол?

-Ямар ч байсан муухай харж, уурлаж, загнаагүй юм даг. Ер нь их тайван хүн байсан. Ихэд яарч байсан болохоор бид үснийх нь олон салаа сүлжээг задлах гэж багагүй тэвдсэн санагдана. Зарим нэг сүлжээг нь задалж гүйцээгүй байхад самаар хүчтэй самнаад, дугуй хар малгайгаа дарж өмсөөд гарч билээ. Үс нь хими хийлгүүлсэн юм шиг буржийж долгиотоод, бид шоолж инээлдэн хоцорч байсан минь мартагддаггүй.

-Таныг хэдэн настай байхад өвөө тань бурхан болсон бэ?

-27-той байхад 1977 онд өнгөрсөн. Би чинь Москвад 10 жил хөгжмийн боловсрол эзэмшсэн. Энэ хугацаанд өвөөтэйгөө цөөхөн уулзсан даа. Өвөөг өнгөрөхөд нь Индра эгч дэргэд нь байж асарч байсан юм.

–Өвөөгөө бие нь дор орчихож гэдгийг хэдийнээс мэдэрч байв?

-1975 онд өвөөгийн тухай маш муухай материал сонинд гарч байсан. Хэн гэдэг хүн, ямар зорилгоор юу гэж бичиж байсныг мэдэх нэг нь мэдэх болов уу. Би энэ тухай одоо яриад яахав. “Аав минь сайхан цагийн сэжүүрээс атгаж чадалгүй өнгөрсөнд нь харамсдаг” гэж манай нэртэй палентологич Р.Барсболд ах танай сонинд ярьсныг уншаад “Нээрээ ч тийм дээ” гэж санагдаж байлаа. Өвөө ходоодны хорт хавдраар өнгөрсөн. Ер нь сэтгэл санааны өвчин. Түүнийгээ нууж олон жил явсан. Хэрвээ эртхэн хэлж ярьсан бол тэр дор нь арга хэмжээ авч болох л байсан. Өвдөлтөө сүүлчийн мөч хүртлээ хэлээгүй шүд зууж явсан хүн дээ.

-Танай аавыг “Эрүүлийг хамгаалах яам”-ны сайд байсан Г.Туваан гэдгийг мэдэх хүмүүс цөөнгүй?

-Саяхан аавынхаа 100 насны ойг үр хүүхэд нь тэмдэглэсэн. Аавыг минь маш олон хүн таньдаг юм байна. Монголын ард түмэн мартаагүй юм байна гэдгийг мэдэрлээ. Аавын тухай яривал бас л барагдахгүй. Домог түүх болсон хүн.

-Ээж тань бас эмч хүн байсан?

-Тийм ээ. Р.Нямаа гэж Монголдоо нүдний анхны өндөр боловсролтой эрдэмтэн, ардын эмч хүн байсан. Бямбын Ринчений том охин.

-Ээжийнхээ дүү нартай харилцаа холбоотой байдаг биз дээ?

-Тэгэлгүй яахав. Ээжийн яг доод талын дүү Индра ХААИС-д насаараа багшилсан. Бас л доктор, профессор. Гурав дахь охин нь Шинза. Унгарт амьдарч байгаад хэдэн жилийн өмнө өөд болсон. Хар Дорж гэж нэртэй монголч эрдэмтэн байлаа. Түүний гэр бүлийн хүн байсан юм. Тэгээд бага нь Барсболд ах.

-Таныг өсч торних үед аав тань сайд байсан. Тэгэхээр “Сайдын охин” гэх ойлголттой бага нас чинь хамааралтай байсан нь мэдээж?

-Тэр үнэн. Намайг ухаан орж эхлэхэд л аав минь сайд байсан. Гэхдээ би сайдын охин гэж толгой дээгүүр өсөөгүй. Цаг үе болоод гэр бүлийн хүмүүжил ч өөр байсан. Манайх тийм ч баян цатгалан айл байсангүй. Нүхтэд зуслантай. Зундаа тэнд гарчихна. Засгийн ордны ар талын ягаан байрууд Улаанбаатарт анх баригдсан юм. Намайг төрөхөд манайх тэнд амьдарч байсан. Энэ чинь 1950-иад оны үе юм даа. Тэгээд дараа нь Дөчин мянгатын шинэ байранд орсон.

-Та эхээс хэдүүлээ вэ?

-Гурвуулаа. Том эгч Аминаа МУИС-ийн Гадаад харилцааны сургуульд багшилдаг. Дунд ах маань Баясгалан гэж хүн байсан. Мөн бага дүү Тувааны Булган гэж байна.

-Өргөж авсан юм уу?

-Үгүй ээ. Том эгчийн ууган охин нь. Өвөөгийнхөө гал голомтод мэндлэхгүй юу. Эгч сургуульд явахдаа аав ээж дээр орхиж. Булган ээжийн мэргэжлийг өвлөж авсан. Нүдний их эмч.

-Анх сургуульд орсон үеэ дурсвал?

-Багаасаа л урлагт дуртай байлаа. Бага байхад Москвагийн Большой театрын хамт олон манайд ирж Дуурийн театрт уран бүтээлээ толилуулдаг байв. Тэдний тоглолтыг үзээд сонгодог урлаг гэж юу болохыг зах зухаас нь мэдэрсэн. Ялангуяа Оросын сонгодог балетын бүжиг. Зургаан настай жаалхан охин шүтэн биширч байсан балетчныхаа бүжгийг үзээд багагүй цохилтод орж билээ.

-Та тэгэхээр балетын урлагт зүрх сэтгэлээ өгч байжээ?

-Тийм шүү. Балетын урлагтай холбоотой ном сэтгүүл, сонин, зураг юу л байна бүгдийг цуглуулна. Өрөөнийхөө ханаар дүүрэн наачихна. Тэгээд л тэрхүү зургуудаа хараад өнжинө шүү дээ. Энэ л надад урлагийн дотоод мөн чанарыг мэдрэх унаган мэдрэмжийг өгсөн байх. Ээж намайг урлагийн хүн болгох дургүй байсан юм. -Яагаад? -Амьдралыг бодитоор харахгүй, тийм нэг хөнгөмсөг хүн болчих вий гэж эмээж байсан болов уу. Харин аав урлагт чин сэтгэлээсээ хайртай гэдгийг минь ойлгоод ээжийг хөдөө явсан хойгуур Хөгжим бүжгийн сургуульд нууцаар аваачиж өгч байлаа. С.А.Ипатов хэмээх Оросын нэртэй төгөлдөр хуурын багш тосч авсан.

-Ээж тань яваандаа зөвшөөрсөн үү?

-Зөвшөөрөхөөс аргагүй болсон. Бүр дэмжсэн. Өөрөө унаган орос хэлтэй хүн байсан болохоор орос багш нартай зөвлөлдөж, нарийн ширийн зүйл ярьдаг байв. Надтай хамт орсон хүүхдүүд орос хэл мэдэхгүй. Би муухан гадарлана. Пүрэвдаваа гэж багшаар хөтөч хийж орос багш нартайгаа ойлголцдог байлаа.

-Орост 10 жил хөгжмийн боловсрол эзэмшсэн гэж дээр өгүүлсэн. Энэ тухайгаа жаахан дэлгэрүүлэхгүй юу?

-Хөгжим бүжгийн сургуульд 1958 онд орж суралцаад 1966 онд Орос явсан. Сонгодог урлагийн чиглэлээр суралцахаар арван хүүхэд явсан юм. Тав нь Москвад үлдэж, тав нь Ленинградад очсон. Би Ленинградын багт нь багтсан байлаа. Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, удирдаач Намсрайжавын Бүтэнбаяр, Чулууны Чинбат, Хөгжим бүжгийн сургуулийн багш, хийлч Алимаа, ардын жүжигчин Юндэндоржийн Оюун гээд Монголын сонгодог урлагт өөрийн нэр, мөртэй олон алдартнууд Оросыг зорьж байв. Цэдэнбал Филатова гуайн урилгаар явсан. Одоо эргээд бодох нь ээ, тэр хүн Монголын сонгодог урлагт асар том хөрөнгө оруулалт хийсэн байгаа юм. Биднийг дэлхийд цуутай тэр том том сургуулийн босгоор алхуулж, агуу их гүрний соёлтой танилцуулж, нүдийг минь нээсэн дээ. Тухайн үед Соё- лын яамны сайд нь Болд гуай байсан. Маш зоримог, хурц дайчин, хатуу шийдвэртэй хүн байв. Айлын эрх жаахан хүүхдүүдийг эцэг эхээс нь салгаад гадагшаа явуулах амаргүй байсан нь мэдээж.

-Та нар арван хэдэн настай байв уу?

-Би тавдугаар ангийн сурагч. 16 нас хүрч байсан. Бусад нь хоёр, гуравдугаар ангийнх. Галт тэрэгний буудал дээр бөөн уйлаан, майлаан болж байгаа юм. Тэр үед сүү их өргөдөг байж. Энд тэндгүй сүү өргөсөн, нулимсаа арчсан хүмүүс байж билээ. Ээж аав өвөл зуны хувцас, хоол хүнс гээд олон зүйл бэлдчихсэн. Ачаа дийлдэх арга алга. Сэмжид хэмээх гавьяат багш биднийг ганцаараа авч явж байв. Ачаагаа дийлэхгүй ядаж байхад олон галт тэрэг дамжсаныг яана. Аав намайг явуулахдаа их хямарсан. Тэгтэл мунгинаж байгаад гадаад паспортыг минь надад өгөлгүй өөрөө халаасалчихаж. Энэ тухай ээж дараа нь ярьдаг юм. Нүхтэд гэртээ ирээд гадуур гунихран алхаж байснаа гэнэтхэн дэвхцэж гүйгээд ирэв гэнэ. Паспорт өгөөгүйгээ мэдэж. Машин байхгүй. Эрүүлийг хамгаалах яамны жижүү- рийн машиныг гуйж Сүхбаатар хот руу давхисан гэдэг.

-Паспортоо орхисноо мэдээд яав?

-Гадаад паспортгүй хүн чинь яалт ч үгүй Сэлэнгийн Сүхбаатар хотод буухаар боллоо. Авч явсан хоол унд, хуушуур буузаа бүгдийг нь хамт яваа хүүхдүүддээ тараагаад өгчихөв. Сургуульд явна гэж гэрээсээ догдолж гарсан хүн чинь замд буух болсондоо гомдолтой байлгүй яахав. Ингээд хүссэн сургуульдаа явж чадсангүйдээ л гэж бодоход уйлмаар санагдаж байсан. Сүхбаатар хотод галт тэрэг зогсч, чемодантай хувцсаа барьсаар буутал аав өөдөөс паспортыг минь баруун гартаа дээр өргөчихсөн зогсч байж билээ. Тэрхүү дүр зураг одоо ч нүдэнд минь харагддаг.

–Ленинградын Хөгжмийн их сургуульд очоод гэр орноо санах, хичээлээсээ шантрах үе гарч байв уу?

-Ленинградын их сургууль гэдэг хэний ч хүү зориглоод орж чаддаггүй өндөр босготой. Тэр том гүрний жинхэнэ авьяастай, шалгарсан, үндсэндээ гоц хүүхдүүд л суралцдаг. Тэдэн дунд ороод цочирдох, бараг чадахгүй нь гэж халшрах ч үе олон байсан. А.Е.Рубина гэж бурхан шиг багш анх хүлээж авсан. Сургуулийн танхим, орчин, багш нарынх нь хичээлээ заах арга барил, хэн хэнээ хүндэтгэх соёл, уур амьсгал огт өөр. Сургуулийнхаа үнэмлэхийг үзүүлээд Ленинградын алдарт Марийнский гээд том театруудад орж концерт үздэг байсан. Тэнд суралцсан зургаан жилийн хугацаа мэргэжил болон хувь амьдралд минь маш том дэвсгэр суурь болсон доо. Ингээд 1971-1975 онд Москвагийн сонгодог урлагийн академид төгөлдөр хуурынхаа мэргэжлээр дөрвөн жил суралцсан. Энэ үед ханьтайгаа учирсан юм.

-Гэр бүлийн тань хүнийг 1996 оны Ардчилсан холбоо эвсэл төрийн эрхийг барьж байхад Гадаад харилцааны сайд байсан Шүхэртийн Алтангэрэл гэдгийг олон түмэн мэдэх байх. Ханийнхаа тухай яриач. Анх танилцаж байсан үеэ дурсвал сонин болов уу?

-Манай хүн Ломоносовын их сургуульд хэл утга зохиолын чиглэлээр суралцсан. Төгсөхдөө нэрт зохиолч Ф.М.Достоевскийн шилдэг бүтээлийн судалгаагаар дипломын ажлаа онц хамгаалсан. Ш.Алтангэрэл өөрөө л надтай танилцахаар хүрээд ирсэн. Хөгжимд их дуртай. Оюутан байхдаа гитар тоглодог залуу байлаа. Мөн уран зурагт дуртай. Бид хоёр хамтдаа театрт очиж кино, жүжиг үзнэ. Орос бол үзэх юм ихтэй газар.

-Хань тань анх ямар бэлэг өгч байсныг санадаг уу?

-Ядуу оюутнууд байсан болохоор үнэтэй бэлэг өгч яаж чадах вэ. Цэцэг өгч байсан санагдана. Ш.Алтангэрэл ганц нэг хичээлдээ дургүй. Уул нь би өөртэйгээ ижил бүх хичээлд онц сургах санаатай. Тэгтэл манай хүн надад бүх анхаарлаа хандуулаад хи- чээлээ орхичих гээд байдаг. Ер нь залуучууд тийм л байдаг шүү дээ. Нэг удаа ямар ч баяр тохиолдоогүй байтал том баглаа цэцэг аваад ирдэг юм. “Яагаад өгч байгаа юм” гэхэд би нэг хичээлдээ уначихлаа гэж байсан. Тэр нь ямар хи- чээл байсныг санахгүй байна.

-Танайх хэдэн хүүхэдтэй вэ. Анхны хүүхэд хэдийд төрөв?

-Манайх ерөөсөө ганц охинтой. Охин Норжинбадам маань бид хоёрыг оюутан байхад төрсөн. 1973 онд. Аав Алтангэрэл бид хоёрт Элчин сайдын яаманд нэг өрөө байр авч өгсөн. Тухайн үед аав минь тэтгэвэртээ суусан байсан ч нэр нүүрээ ашиглаж охин, хүргэн хоёртоо байр авч өгсөн нь тэр. Хэрвээ аав минь байр авч өгөөгүй бол бид хоёр балрах байв.

-Хүүхдээ тэр байранд төрүүлсэн үү?

-Тэгсэн. Тухайн үед бүх юм хатуу байж. Алтангэрэлийн байранд очихоор гадны хүн гээд оруулахгүй. Манай сургууль бас тийм. Байр хөлсөлж сууя гэхээр мөнгө байдаггүй. Ийм үед аав минь байртай болгосон. Нэг өрөө байраа дундуур нь тасалгаа хийгээд гал тогооныхоо өрөөнд төгөлдөр хуураа байрлуулав. Прокатнаас авсан хуур л даа. Аав охиныг харахаар бид хоёр дээр хэсэг хугацаанд байсан. Дөрвүүлээ нэг өрөө байрандаа багтаж шахаж байхад манайхаар хүмүүс их ирнэ. Ялангуяа оюутнууд. Учир нь бид хоёр шиг баян оюутан байхгүй болохоор. Зарим үед хүмүүс багтахгүй ширээн доогуур орж хүртэл унтдаг сан.

-Та академи төгсч ирээд Хөгжим бүжгийн сургуульд багшилсан уу?

-Тийм. Мэргэжлийн төгөлдөр хуурын багшаар шууд томилогдож байгаа юм. Надаас өмнө С.Гончигсумлаа гуайн охин Эрдэнэчимэг багшилж байсан. Одоо Польшт амьдарч байгаа. 1981 онд сургуулийнхаа уран сайхны удирдагч болов. Ачаалал маш их нэмэгдэж байгаа юм. 1990 он хүртэл зүтгэсэн. 1990 онд СУИС дээр төгөлдөр хуурын мэргэжлийн анги анх нээсэн.

-Гавьяат жүжигчин цолыг хэдэн онд хүртсэн бэ?

-1981 онд. Тэгээд 28 жилийн дараа ардын жүжигчин боллоо. Би чинь анхны төгөлдөр хуурын профессор, ардын жүжигчин болж байна.

-Асуулгүй өнгөрч боломгүй нэг зүйл байна. Ханийгаа улс төрд ороход хэрхэн хүлээж авсан бэ?

-Баярлаж байсан. Яагаад гэвэл, эр хүн өөрийн гэсэн том орон зайг бий болгох ёстой. Энгийнээр хэлбэл, ачааны хүндийг үүрч сурах. Манай хүн Москвад сургууль төгсч ирээд хуучин Орос хэлний дээд сургууль (одоогийн Хүмүүнлэгийн ухааны их сургууль)-д гадаадын уран зохиолын хичээл заадаг байв. 18 жил багшилсан хүн шүү дээ. Өндөр боловсрол, өргөн мэдлэгтээ дулдуйдсан түү- ний лекцүүд тун сонирхолтой. Намайг бодоход олон шавьтай.

-Гэр бүлийн тань хүн сайд болоход амьдралд чинь ямар өөрчлөлт гарсан бэ?

-Хувь амьдралд өөрчлөлт орсон зүйл ховор. Манайх 1979 онд Ринчен өвөөгийнхөө байранд орсон. Сайд болоход уг байрандаа л байлаа.

-Сайдыг дагаж олон орноор явсан уу?

-Амьдралд минь өөрчлөлт мэдрэгдээгүй ч уулзах хү- мүүсийн хүрээ тэлээд ирж байгаа юм. Ханийгаа дагаж олон орноор явсан. АНУ-д НҮБ-ийн чуулганд үг хэлэхэд нь тухайн танхимд сууж ханиараа бахархаж байлаа. Бид хоёр хэн хэнээрээ өдөр бүр бахархдаг. Миний шавь нараас дэлхийн нэртэй театруудад уригдаж, төгөлдөр хуураа тоглоход Ш.Алтангэрэл надаас илүүтэйгээр баярладаг.

Categories
мэдээ онцлох-нийтлэл соёл-урлаг туслах-ангилал

Д.Хүрэлхүү: Хүнийг уйлуулах амархан, инээлгэх хэцүү DNN.mn

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС…

Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан, жүжигчин Дамбарэнцэнгийн Хүрэлхүүтэй ярилцлаа.

-Өнөөдөр инээдмийн баярын өдөр. Та энэ өдрийг хэдийнээс тэмдэглэж эхэлсэн бэ?

-Багадаа дөрөвдүгээр сарын 1-нийг хүн хуурдаг өдөр гэсэн ойлголттой байлаа. Бүс чинь алдуурчихаж, цамц чинь ардаа урагдчихаж гэх зэргээр бусдыг ихэд хуурдагсан. Харин сүүлийн хэдэн жил манайхан энэ өдрийг инээдмийн баяр болгож, хошин урлагийн хамтлагууд үзэгч олондоо шилдэг уран бүтээлээсээ толилуулдаг уламжлал тогтоод байгаа.

-Та ямар шинэлэг уран бүтээлээр фенүүдтэйгээ уулзах гэж байна?

-Хошин шогийн үзүүлбэр үнэндээ бэлдэж амжсангүй. “Гоёлын даашинз” нэртэй инээдмийн киногоо энэ сард багтааж үзэгчдийн хүртээл болгох санаатай явна.

-Хүн инээлгэх хамгийн хэцүү гэдэг?

-Үнэн шүү. Уурлуулах, гомдоох, уйлуулах амархан. Өөрт нь таалагдахгүй нэг хатуу үг хэлээд л болоо. Харин инээлгэх хэцүү. Ер нь хүн инээлгэнэ гэдэг маш их буян үйлдэж байгаа хэрэг.

Энэ буяныг хэнээс өвл өж авав?

-Ааваасаа гэж хэлж болох юм. Учир нь манай аав их шооч хүн байсан. Гэхдээ хүнийг хэзээ ч хэтрүүлж, бас үнэмшилгүйгээр шоглож байсанг үй. Яг л тухайн хүний дүрийг гаргаж, донж маягийг нь олоод хэлчихдэг байсан. Анзаараад байх нь ээ, амьдрал тэр чигээрээ инээдэм шүү дээ. Аль өнцгөөс харах нь чухал.

Манайхан дээр доргүй л эдийн засгийн хямрал гээд ярьж байна. Бүхнийг гэгээ гэрэлтэй талаас нь харъя л даа. Хямрал ганцхан сэтгэлд байдаг гэдэг биз дээ.

-Тайзан дээр үзүүлбэрээ үзүүлэхэд хүмүүс огт инээхгүй тохиолдол гардаг уу?

-Гаралгүй яахав. Тийм зүйл олон тохиолдоно. 2000 онд санагдана. “ХТҮЦ” хамтлагийн уран бүтээлчидтэй хамтарч тоглож байхдаа “Би хулгайч” гэсэн үзэгдэл бэлдсэн юм. Бэлтгэл дээр манайхан инээлдээд, зарим нэгийнх нь элэг хөших нь холгүй байлаа. Дотроо “гараад өгч дээ” гэж баярлан үзэгчид тэр чигээрээ “нурж” байгаа нь нүдэнд харагдаад л. Шөнө ч бараг нойр хүрсэнгүй.

Маргааш нь тоглолт эхлэхэд энгэрээрээ дүүрэн түлхүүр дүүжилчихээд үзэгчдийн өмнүүр явлаа. Хүмүүс “энэ нөхөр юу хийх гээд байна” гэж гайхсан байдалтай харцгааж сууна. Тэгэхээр нь костюмаа яраад л “Би хулгайч” гэлээ. Хэн ч инээсэнгүй. Хоёр гурав алхаж байгаад дахиад “Би хулгайч” гэж өндөр дуугаар хэлэв. Бас л хэн ч инээсэнгүй. Яадаг юм билээ гэж бодон арга барагдаад хоолойныхоо өнгийг өөрчилж байгаад сүүлчийн удаа хэлэв. Мөн л хэн ч инээсэнг үй. Тэгээд цөхрөнгөө бараад хөшигний араар орсон доо.

-Та чинь Өмнөговь аймгийнх байх аа?

-Тийм ээ. Хятад улстай хиллэдэг Баяндалай сумынх.

-Сумандаа аравдугаар ангиа дүүргэсэн үү?

-Баяндалайд VIII анги төгс өөд, Цогтцэций суманд X анги төгссөн юм. Тэр намраа (1982 он) шууд цэрэгт явсан. Аймгийнхаа 167 дугаар ангид гурван жил алба хаасан.

-Сургууль соёлын мөр хөөсөн нь хэдийд билээ?

-Цэргээс халагдаж ирээд дээд сургуульд орохоор элсэлтийн шалгалт өглөө. Их сургуулийн сэтгүүлчийн ангид орчих санаатай байсан ч хуваарь ирсэнгүй. Тэгэхээр нь Багшийн дээд(хуучнаар)- ийн монгол хэл, уран зохиолын багшийн ангийг сонирхлоо. Ганцхан хуваарь ирсэн байна. Арваад хүүхэд өрс өлдөхөөр бүртгүүлжээ. “За би ч болих уу даа” гээд шууд татгалзав. Цөөхөн хүүхэд өрсөлдөж байгаа сургуулийн хуваарь хайсан чинь Политехникийн автын инженерийн ангид нэг л хүүхэд өрсөлд өхөөр бүртгүүлж.

Түүнд бараг л орчих юм шиг санаж шалгалт өгөв. Цэргээс халагдаж ирээд дөнгөж хоёр хонож байсан юм. Ахынхаа хэлхэгэр том цамцыг өмсч, зангиа зүүгээд хэрдээ ганган амьтан очлоо.

-Ямар хичээлээр шалгалт өгөв?

-Самбар дээр математикийн гурван бодлого бичээстэй байна. Мэдэх юм нэг ч алга. Гурван жил цэрэгт яваад ирсэн, дээр нь тооны хичээлд муу байсныг хэлэх үү. Бодлогуудыг нь хуулж аваад суулаа. Хүний урманд цаасан дээр үзэгний хошуу ч хүргэсэнгүй. Нүүрээ улалзуулан сууж, сууж хоосон цаас хураалгаж билээ. Шалгалтаас гараад ирэхэд хоёр эгч маань хүлээчихсэн “Яасан, гайгүй юу” гээд асууж байна.

“Гайгүй дээ” л гэв. 30 минутын дараа дүнгээ харахад, миний нэр хамгийн эхэнд бичигджээ. Нэрний маань ард гурван бөөрөнхий өндөг тавьсан байгаа харагдана. Аргагүй шүү дээ, нэг ч бодлого бодоог үй юм чинь. Харин шалгалтын материал засч байсан багш нарт амар байсан байлг үй. Сургуульд орох өнгөрлөө гэж байтал Өмнөговь аймгийн театрт дагалдан жүжигчин шалгаруулж авна гэсэн зар дуулдав.

-Тэгээд театрт оров уу?

-Тухайн үед манай эгч тус театрын жүжигчин байв. Тэр л намайг “арын хаалгаар” оруулсан хэрэг. Гэхдээ мэдээж би өөрөө сонирхолтой байсан. Хамгийн түрүүнд Соёлын яамнаас өгсөн үүрэг даалгаврын дагуу Ш.Шажинбат зохиолчийн “Улаан морь” гэсэн жүжгийг тоглох болов. 17 настай хүүгийн нэг дүр байсан юм. Театрын жүжигчид дандаа ахмадууд болохоор тэр дүр надад оногдлоо. Жүжигт яаж тоглодог, хэрхэн ажилладгийг мэдэхг үй. Хий дэмий л үгээ цээжлээд байдаг. Найруулагчдаа бүтэн сар толгойгоо эргэтэл загнуулж билээ. Одоо хэр нь санагддаг шүү. Аргагүйн эрхэнд тайзан дээр гарсан.

Танхим дүүрэн суугаа үзэгчдийг хараад бүр сандарч орхив. Цээжилсэн үгээ ч мартчихсан. Хамгийн урд эгнээнд сууж байсан хөгшид “Энэ хүү юу гээд байна аа” гэж нэг нэгнээсээ асууж байгаа нь надад дуулдаад байдаг. Харин миний хэлж байгаа үг өөрт минь л дуулдаж байсан байх. Ингэж аймгийнхаа театрт зургаан сар дагалдан жүжигчин гэх нэрээр ёстой нэг амиа чангаалгуулсан даа.

-Таныг С.Өлзийхүү, Л.Дэмидбаатар, Ж.Оюундарь, Д.Бямбацогт нарын жүжигчидтэй нэг үеийн оюутнууд гэж дуулсан. Хэдэн онд оюутан болж ирсэн бэ?

-1988 онд 24 настай залуу Багшийн дээд сургуулийн болкино драмын ангид орно гэсэн бодол өвөрлөн ирсэн. Улаанбаатар хотод анх удаа хөл тавьж буй минь тэр. Бурхан хүнийг нэг л удаа хардаг гэсэн үг бий. Тэгэхэд л намайг харсан болов уу гэж бодогддог. 600 шахам хүүхдээс гурван үе шаттайгаар найман хүүхэд шалгаруулж авахад нь үлдсэн юм. Өмнөговийн театрт зургаан сар арьс адил “элдүүлсний” минь ач. Багшийн дээдийн кино драмын ангид хоёр жил суралцаад, 1990 онд Соёл урлагийн их сургууль тусдаа шинээр нээгдэхэд түүнд суралцаж төгсс өн. Биднийг анх дааж авсан багш маань нэрт найруулагч Г.Доржсамбуу агсан.

“Говийн зэрэглээ” киноны Арслан. Нэгдүгээр ангиа төгсөх жил багш драмын театрын найруулагчаар ажиллах болж, “Гарын таван хуруу”-гийн Шагдар буюу Л.Лхасүрэн багш биднийг удирдаж эхэлсэн. Хоёр алдартай уран бүтээлчийн гарын шавь болсноороо бахархдаг.

-Анх ямар кинонд дүр бүтээсэн бэ?

-”Түгшүүрт шөнө” гэж киноны хянагчийн дүрд тоглож байлаа.

-Дэлгэцэнд бүтээсэн цөөн дүрүүдээс тань “Шинэ үсгийн багш” киноны Лагсаг хүмүүст их хүрсэн байдаг?

-Тийм шүү. Миний энэ дүрд хүмүүс их хайртай байдаг. 1999 онд Хүүхэд, залуучуудын театрт ажиллаж байхад найруулагч Б.БадарУуган агсан “Нэг кино зохиол байна. “ханцуй” Лагсагийн дүрд чи л тохирох юм шиг санагдаад” гэв. Эх зохиолыг нь уншлаа. Маш их таалагдав.

Уул нь Лагсаг эх зохиолдоо тийм ч гол дүр байгаагүй. Зүгээр нэг үзэгдээд өнгөрдөг л дүр байсан. Харин зураг авалтын үеэр чимхлүүр ажлууд хийгдээд аятайхан болчихсон. Зохиолыг нь бичиж, продюссероор нь ажилласан Батжаргалын Жамбалдорж гэж хүний төрсөн нутаг Завхан аймгийн Нөмрөг суманд киноны зургийг авсан.

-Чойжоогийн хөх сарлагтай ноцолддог шүү дээ. Үнэхээр бараагүй юу?

-Яаж барахав дээ (инээв). Тэрхүү эмнэг сарлагийг надтай “барилдахын” өмнө нутгийн залуучууд бүтэн өдөржин шахам ноцолдож, хүч тамирыг нь барсан. Хэрвээ тэгж ноцолдоогүй бол өнөө сарлаг чинь гэдсийг минь хүү татаж орхихгүй юу.

“Шинэ үсгийн багш” кино дэлгэцэнд гарч, олон нийт намайг “ханцуй” Лагсагийн дүрээр хүлээж аваад байж байтал удаа ч үгүй “Ядуугийн зовлон” кино гарлаа.

-Өөрийн эрхгүй айдас төрмөөр кино шүү?

-Харин тийм ээ. “Өнгөт инээд”-ийн захирал Хүсэлбаатартай хамтарч зохиолыг нь бичсэн юм. Тухайн үедээ хүмүүст их цочрол өгсөн. “Лагсагийн тэр сайхан дүрийг ийм аймшгийн киногоор баллаж орхилоо” гэх гомдол олон хүнээс ирж байлаа.

-”Шинэ үе” продакшныг та анх байгуулж байсан гэдэг. Энэ тухайгаа ярихгүй юу?

-Бооёо драмын театрт, Амбий Б.Батзаяа ахын хошин урлагийн театрт, би Хүүхэд залуучуудын театрт жүжигчин байсан. Драмынхан, хошин урлагийнхан нийлж тоглолт хийдэг байв. Тухайн үед бид гурав бусдаасаа арай дотно үерхдэг байсан юм. Тэгээд хошин шогийн хамтлаг байгуулъя гэж зориглоод бүгд ажлаа орхихоор шийдсэн. 2000 оны хоёрдугаар сард анх тамга тэмдгээ авч байлаа.

-Хэний нэр дээр авав?

-”Шинэ үе” продакшны нэр дээр авсан. Хамтран эзэмшигч нь дөрвөн хүн байв. Бид гурав дээр Батбаяр гэж манай продакшны менежер залуу нэмэгдсэн юм. Ингээд 2000 оноос хойш бид гурвын нөхөрл өл эхэлсэн дээ. Хувь амьдралд минь дахин давтагдахгүй сайхан дурсамжууд өнгөрсөн он жилүү- дэд үлдэж дээ.

Чанартай сайн тоглолтуудыг ч үзэгч олондоо хүргэдэг байсан. Хошин урлагийн анхны VCD, DVD-г манай продакшныхан гаргасан. Монголын хошин урлагийн хөгжилд томоохон хувь нэмэр оруулсан гэж боддог доо. Харин тус тусдаа уран бүтээл хөөснийг хүмүүс янз бүрээр ярьдаг л юм. Надад тэр тухай ярих сонирхол байдаггүй.

-Амбий та хоёрын “Комеди арт” хамтлаг тараагүй биз дээ?

-Үгүй ээ, үгүй. Би сүүлийн үед киноны уран бүтээл рүү ороод хамтлагийн ажлаа орхигдуулаад байгаа.

-Кино урлагт орох болсны шалтгаан юу байв?

-Миний бие хошин урлагт арав гаруй жил тоглочихлоо. Амьдралынхаа бүхий л цаг үеийг энэ урлагт зориулсан хүмүүсийн дэргэд бага байх л даа. Гэхдээ өөрийнхөө хэмжээнд болноо гэж бодож байгаа. Тийм болохоор кино урлагт хөл тавьж эхэлж байна.

-Тэгэхээр өөрийг тань хошин урлагаас татгалзаж байна гэж ойлгож болох уу?

-Шууд ч тэгж ойлгож болохгүй. Хошин урлагаас хөндий байна гэхээр санаанд буудаггүй. Гэвч татгалзах цаг минь ойртож буйг мэдэрч байна.

-Инээдмийн баярын өдөр ярилцаж байгаа болохоор өөрт тохиолдсон хөгж өөнтэй явдлаасаа ярьж, уншигч олонд инээд бэлэглээч?

-Санамсаргүй тагтаа намначихсанаа ярьчихдаг юм билүү.

-Тэг л дээ?

-Биднийг багад тавдугаар сарын 1-ийг “Майн баяр” гэж нийтээрээ тэмдэглэдэг байлаа шүү дээ. Би тавдугаар ангид байсан юм. Баярын парадад амжилттай оролцоно шүү гэж ангийн багш үүрэгдэв. Манай ангид аймгийн төвөөс шилжиж ирсэн банди, жагсаалын эхэнд Орос, Монгол, Негр улсыг төлөөлсөн хүүхдүүд энхийн цагаан тагтаа барьж жагсъя. Тэгээд индрийн өмнө очоод нисгэе гэсэн санааг гаргав. Бүгд дэмжлээ. Би бор царайтай болохоор негр боллоо.

Сургуулийнхаа дээвэр дээр гарч ноцолдсоор гурван тагтаа барьж авч хувинд хийгээд, нүүрээ тогооны хөөгөөр хөөдөж, тас хар хүн жагсаалд яваад очлоо. Сургуулийн гадаах модон индрийн дэргэд сум нэгдлийн дарга, намын үүрийн дарга, сургуулийн захирал гээд олон хүн эгнээд зогчихож. Бид тэдний өмнө очоод тагтаануудаа нисгэх ёстой юм. Тэгтэл миний сэтгэл хөдлөөд жагсч явах зуураа тагтаагаа хүчтэй базчихаж л дээ. Алдчихна гэж бодоод тэр биз. Дарга нарын өмнө очоод тагтаануудаа хөөргөтөл миний барьж явсан тагтаа газар пид гээд унадаг юм.

-Нөгөө хоёр нь нисээд явчихсан уу?

-Тэгэлгүй яахав. Газарт унасан тагтаа маань татганаж байснаа муухан нисмээр аядав. Тэгээд нэгдлийн даргын дээлийн энгэрийг очиж мөргөснөө хөл дор нь унаад үхчихдэг юм. Хүмүүс инээлдээд би ч нүүрээ хийх газарг үй болов. Манай ангийнхан баярын парадад юун амжилттай оролцох, хэргийн эзэн, хэнгэргийн дохиур нөхөр Хүрлээ сургуулийнхаа “Тоншуул” нэртэй ханын сонин дээр энхийн цагаан тагтаа намнасан хэргээр зурагтайгаа гарч байлаа даа.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Оюу толгойн баатрууд С.Баяр, С.Баярцогт, Ч.Сайханбилэг, Л.Оюун-Эрдэнэ нар мөн DNN.mn

Оюу толгойн гүний уурхайн олборлолт өчигдрөөс албан ёсоор эхэлж Монгол Улсын хөгжилд түүхэн эргэлт гарч байна. Энэхүү гүний уурхай ашиглалтад орсноор манай улс дэлхийд дөрөвт эрэмбэлэгдэх өндөр технологийн гүний уурхайтай болж, олон улсын зах зээлд зэсийн томоохон тоглогчдын нэгд тооцогдох хөгжлийн гараа эхэлж байгаа юм. Манай эдийн засаг болон төсөвт оруулах үр өгөөж багадаа гурав дахин нэмэгдэх боломжтой.

Тухайлбал, Оюу толгойн бүтээгдэхүүн гурав дахин нэмэгдсэнээр жилдээ тав орчим тэрбум ам.долларын борлуулалт хийж, Монгол Улсын нэг жилийн эдийн засгийн тэн хагасыг “Оюу толгой” компани дангаар үйлдвэрлэх боломж бүрдэж байгаа юм. Тэр хэмжээгээр манайд төлдөг татвар, ашигт малтмалын нөөц ашиглалтын төлбөр гурав дахин өсөх урьдчилсан тооцоолол гарч байгаа.

Мөн Таван толгой дулааны цахилгаан станц баригдах боломж бүрдэж, жил бүхэн гаднаас эрчим хүч худалдан авч буй 120 гаруй сая ам.доллар Монголдоо үлдэх зэрэг эдийн засгийн олон олон бодит боломж бүрдэж байна. Тиймээс Монгол Улс Оюу толгойн ордыг гуравдагч хөрш орны буюу барууны хөрөнгө оруулалтаар эхлүүлж, эдийн засгийн эргэлтэд оруулах шийдвэр гаргасан нь манай улсын эдийн засгийн тусгаар тогтнол, бие даасан байдалд чухал алхам болсныг тэмдэглэдэг нь ийм учиртай.

Оюу толгойн энэхүү гэрээнүүдийг улс төрийн түүхэн шийдвэр гаргаж эдийн засгийн эргэлтэд оруулсан баатрууд гэвэл Ерөнхий сайд асан С.Баяр, Сангийн сайд асан С.Баярцогт, Ерөнхий сайд асан Ч.Сайханбилэг болон одоогийн Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ нар мөн юм. С.Баярын хувьд Монгол Улсын Засгийн газрыг тэргүүлж байхдаа 2009 онд Оюу толгойн гэрээг гуравдагчорны хөрөнгө оруулагчтай анх байгуулсан түүхэн гавьяатай хүн.“Би Ерөнхий сайдын хувьд энэхүү гэрээг байгуулах нь Монголын эдийн засагт зөв зүйтэй гэж зүтгүүлсээр байгаад байгуулсан. Би үүгээрээ бахархдаг. Монголын эдийн засаг Оюу толгойн хүчинд л өндийж ирсэн. Улсын төсөвт хамгийн өндөр татвар төлж ирсэн байгууллага бол Оюу толгой. “Эрдэнэт” үйлдвэр, Оюу толгой хоёр л Монголын эдийн засгийг авч яваа” гэж тэрбээр бардам хэлдэг.

Үнэхээр Санжийн Баяр түүхэн шийдвэр гаргаж Оюу толгойн төслийг эхлүүлээгүй бол Монгол Улсын тусгаар тогтнол, эдийн засгийн бие даасан байдалд асуудал үүсэх байсныг тулхтай улстөрчид болоод судлаачид хэлдэг. С.Баярын энэхүү түүхэн шийдвэрийг ажил хэрэг болгож, Оюу толгойн төсөл хөтөлбөр хэрэгжихэд онцгой гавьяа байгуулсан хүн бол С.Баярын хамтарсан Засгийн газрын үед Сангийн сайдаар ажиллаж байсан Сангажавын Баярцогт юм.

Тэрбээр энэ тухайгаа “Би 2009 оны долдугаар сард Оюу толгойтой анх холбогдсон. Ерөнхий сайд С.Баяр үүрэг өгч “Чи үүнийг босгож ир. Энэ бол Монгол Улсын эрх ашиг. Хэрвээ энэ төсөл босч ирэхгүй бол хамтарсан Засгийн газар ч байхгүй, ард түмэнд амласан амлалт ч байхгүй болно” гэж хэлсэн. УИХ-ын 57 дугаар тогтоолд бүх асуудлыг нийцүүлж хийх хэрэгтэй гэсэн, түүнээ нийцүүлсэн. Оюу толгойн 34 хувийг Монгол Улсын нэр дээр авсан. 30 жилийн дараа 17 хувийг нэмж авна гэж гэрээнд тусгасан. Гэрээ байгуулах бэлтгэл ажил дууссантай холбогдуулан ээлжит бус чуулганыг наймдугаар сард хийж, аравдугаар сарын 6-нд гэрээнд гарын үсэг зурсан. Тухайн үед ганц л зүйлийг шүүмжилж байсан. Тэр нь “Чи яагаад 17 хувийг нь 30 жилийн дараа авч байгаа юм бэ. Энэ 34 хувь чинь бага байна” гэх асуулт. 17 хувийг нэмж авснаар Монголын тал 51 хувийг эзэмшинэ. Гэхдээ тухайн үед мөрдөж байсан 2006 оны Ашигт малтмалын тухай хуулиар уг ордын нөөцийг хөрөнгө оруулагч өөрөө илрүүлсэн бол төрийн эзэмшиж болох хувь хэмжээний дээд хязгаар

34 хувь байсан. Бид тэр хязгаарт нь тулгаж дээр нь 17 хувийг нэмж авахаар гэрээлсэн” гээд энэ гэрээг хийж хэрэгжүүлснийх нь төлөө С.Баярын Засгийн газарт баяр хүргэх нь зүйтэй гэж хэлдэг.

Ийнхүү С.Баярын Засгийн газрын үед Оюу толгойн ил уурхайн бүтээн байгуулалтыг эхлүүлсэн. Дараа нь Монгол Улсад ирэх үр өгөөжийг нэг тэрбум доллараар сайжруулах нэмэлт өөрчлөлтийг хийсэн байдаг. Энэ бүхний хүчинд Монголын эдийн засаг түүхэндээ анх удаа 17.5 хувийн өсөлттэй гарч байсан. Оюу толгойн бодит хөрөнгө оруулалт Монголд ингэж нөлөөлсөн.

Дараагийн түүхэн гавьяатай баатар бол яах аргагүй Ерөнхий сайд асан Чимидийн Сайханбилэг. Тэрбээр Засгийн газрыг тэргүүлж байхдаа улс төрийн түүхэн шийдвэр гаргаж 2015 онд Дубайн гэрээг байгуулсан. Энэхүү Дубайн гэрээ зурагдсанаар Оюу толгойн далд уурхайд зарцуулагдах 4.3 тэрбум долларыг босгож ирсэн юм. Хэрвээ 4.3 тэрбум доллар босгох Дубайн гэрээ хийгдээгүй бол өнөөдрийн Оюу толгойн гүний уурхай ашиглалтад орохгүй байх байсан, ийм л түүхэн гэрээ. “Манай Засгийн газар Дубайн гэрээний асуудлыг шийдвэрлээгүй бол Оюу толгойн далд уурхайн бүтээн байгуулалт 2023 онд биш 2030 он хүртэл хийгдэж чадахгүй байх байлаа. Бүтэн 7-8 жилээр энэ гэрээ хойшилсон бол улс орны эдийн засагт ямар том хохирол учрах нь мэдээж. Дубайн гэрээний ач тусаар олон улсын банк санхүүгийн 15 байгууллага өөрийнхөө хөрөнгө оруулалтын зээлийг өгсөн” гэдгийг Ч.Сайханбилэг АНУ-аас мэдэгдэж байсан.

Дубайн гэрээг хийж хэрэгжүүлсний дараа уг гэрээг хүчингүй болгосон. Үндсэндээ энэхүү түүхэн үүргээ гүйцэтгэж хэрэгжүүлснийх нь дараа Дубайн гэрээг хүчингүй болгосон, үүнийг хүмүүс сайн ойлгодоггүй. Харин улс орны эдийн засагт ийм онцгой байгуулсныхаа төлөө Ч.Сайханбилэг өнөөдөр ялтан мэт хилийн цаана сууж байна. Мөн Оюу толгойн гэрээг явуулсныхаа төлөө С.Баяр, С.Баярцогт нар шоронгийн хаалга татсан. Тэр тухай бүгд мэдэх учир ингээд орхиё.

Оюу толгойн дараагийн баатар бол одоогийн Ерөнхий сайд Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ. Тэрбээр Оюу толгойн төсөл эхлэхэд анхлан тохирсон Монголын тал 53 хувь, хөрөнгө оруулагч тал 47 хувийн үр өгөөжтэй байна гэсэн эдийн засгийн тооцоолол алдагдлаа, үндсэн зээлийн болон хүүгийн төлбөрийн 2.3 тэрбум ам.долларын өрөнд орлоо, ирээдүйд 22 тэрбум ам.долларын өр үүсэж, ногдол ашиг хэзээ ч авахааргүй нөхцөл байдал бий болсныг төр засгийн зүгээс хөрөнгө оруулагч талд албан ёсоор тавьсан.

Энэхүү нөхцөл байдлаас гарахын тулд Монголын төр “Оюу толгойн ордын ашиглалтад Монгол Улсын эрх ашгийг хангуулах тухай” УИХ-ын тогтоол баталж, УИХ-ын түр хороо, Засгийн газрын ажлын хэсэг байгуулж багагүй хугацаанд хэлэлцээр хийсэн. Үүний үр дүнд хөрөнгө оруулагч тал өмнө нь үүссэн 2.3 тэрбум ам.долларын өрийг 100 хувь барагдуулж, ирээдүйд тооцогдох 22 тэрбум ам.долларын өр үүсэхгүй болсноор Оюу толгой төслийн Засгийн газрын эзэмшлийн 34 хувь Монгол Улсад үнэ төлбөргүй ирж удтал хүлээсэн Гүний уурхайн бүтээн байгуулалт ийнхүү ашиглалтад орж байна. Энэ бүхэн залуу Ерөнхий сайдын гавьяа.

Монголын эдийн засаг гурав дахин нэмэгдэж, жилдээ тав орчим тэрбум ам.долларын борлуулалт хийж, Монгол Улсын нэг жилийн эдийн засгийн тэн хагасыг Оюу толгой компани дангаараа үйлдвэрлэх боломж бүрдэж байна гэдэг бол улс орны хөгжлийн маш том суурь. Энэхүү нөхцөл боломжийг бий болгосон дээрх эрхмүүд бол Оюу толгойн баатрууд. Эдгээр хүмүүсийн түүхэн гавьяаг улс орон нь алдаршуулах ёстой. Гуравдагч хөрш буюу барууны хөрөнгө оруулалт гэдэг улс орны тусгаар тогтнолын баталгаа мөн. Яг үүн шиг олон олон Оюу толгойн хөрөнгө оруулалт Монголд орж ирж, эдийн засгийн эргэлт хийх хэрэгтэй байна. Тэр бүгдэд гавьяа байгуулсан хүмүүсийг үндэсний баатрууд гэж цоллодог, зарладаг, тунхагладаг баймаар байна. Эцэст нь дахин хэлэхэд С.Баяр, С.Баярцогт, Ч.Сайханбилэг, Л.Оюун-Эрдэнэ нар Оюу толгойн баатрууд мөнөөс мөн билээ.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Зэвэгийн Ойдов: Дүвчинг надаас хол илүү төрсөн гэж олон хүн хэлдэг дээ DNN.mn

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС……..

Дэлхийн хошой аварга, олимпийн мөнгөн медальт, Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, Зууны манлай бөх Зэвэгийн Ойдовтой уулзаж ярилцлаа.

-Өнгөрсөн жил та яагаад олимпод яваагүй юм бэ?

-Уул нь МҮОХ, “Голомт” банк хамтарч олимпийн медальтай тамирчдыг олимп үзүүлэх ажлыг зохион байгуулсан юм. Ингээд явах юм болтол зохион байгуулагчийн зүгээс “Танайхан явахаа больсон. Дамдин гуай та хоёр л явах юм шиг байна” гэв. Тэгтэл Равдангийн Даваадалай “Бидний томилолт тав хоногийн хугацаатай юм байна. Хоёр хоногт нь ирж очоод таарна. Гурав хоног урьдчилсан барилдаан харснаас яваагүй нь дээр биз” гэж хэллээ. Иймэрхүү учир шалтгаанаас болоод л олимп үзэж чадаагүй.

-Гэхдээ танд хувиараа очоод үзчихье гэсэн бодол төрсөнгүй юү?

-Олон удаа олимпийн тэнгэр дор зогсч байсан хүн шүү дээ, би. 2008 оны олимпийн өмнө надад хоёр л зүйл бодогдож байв. Нэгд, олон жил хүлээсэн олимпийн аварга төрөөсэй, хоёрт, манай чө- лөөтийнхөн сайн барилдаасай гэж. Чөлөөтийн тамирчид маань медальд хүрч, санасан хэмжээнд хүртэл барилдаж чадахгүй болов уу гэсэн бодол надад тухайн үед төрж байсан. Одоо энэ талаар яриад яахав.

-Дасгалжуулагчийн ажлаа хэдэн оноос больсон бэ. Одоо юу хийж байна?

-Би чинь Багшийн дээд сургуулийн оюутан байхаасаа л дасгалжуулагчийн ажил эрхэлж байсан. 1994-1996 онд Улсын шигшээ багийн ахлах дасгалжуулагчаар ажиллаж байв. Тухайн үед цаг хүнд хэцүү байлаа. Тамирчид маань амьдрал ахуйгаа бодож, барилдахаасаа наймаа арилжаанд явахыг бодно. Гэхдээ байдал ийм байна гээд бид гар хумхиж суугаагүй. Сайхан сэтгэлт хүмүүсийн ач буянаар тив, дэлхийн тэмцээн уралдаанд оролцож, үе үеийн шилдэг тамирчдынхаа буухиаг үргэлжлүүлэн галыг нь унтраалгүй авч явсан. Харин амжилт гаргах тал дээр бол боломж тун бага. Учир нь тамирчид маань мөнгө бодсоор байгаад бэлтгэл сургуулилт, торгон ир нь байхгүй болно. 2006 онд хоёр гар дээр юм гарч гар хатаад Багшийн сургуулиасаа гарсан. Үндсэн багш дасгалжуулагчийн ажлаасаа хөндийрсөн гэсэн үг. Гэрт зүгээр суугаад яахав гээд хотоос жаахан зайдуу Цагааннугын хүүхдийн зусланг ажиллуулдаг юм. Өвлийн улиралд гэртээ амарчихдаг.

-Таны жинд сүүлийн үед аль улсын бөхчүүд манлайлж байгаа бол. Тэдний онцлогийн тухай ярихгүй юу?

-ЗХУ, Болгар, Иран, Турк, Япон, Америкийн бөхчүүд мундаг байсан. Сүүлд Кубын бөхчүүд муугүй болоод ирсэн. Одоо тэднийг бүр барахаа байлаа. Анзаараад байх нь ээ, газар газрын бөхчүүд л сайжирч байна. Үүнд тухайн улс орны нөлөө их байна уу даа гэж бодогддог юм. Тамирчдаа сайн бэлтгэхийн зэрэгцээ спортын шинжлэх ухааныг сайн нэвтрүүлж чадаж байна. Мөн даяарчлалын эрин үе гээд тамирчид маань аль нэгэн улсын нэр дээрээс барилдах юм уу, бүр иргэн нь болох үзэгдэл хэвшмэл болжээ. Ардчилсан Солонгос, Өмнөд Солонгосын бага жингийн бөхчүүд гойд сайн байна уу даа гэж ажиглагдах юм.

-Ер нь таны залуугийн барилдаан, арга техник одоо хоцрогдож байна уу, эсвэл…?

-Хоцрогдоогүй, улам ч үгүйлэгдэж байна гэж боддог. Дэлхийн бөхийн мэргэжилтн үүд ингэж хэлэх байх аа. Яагаад ийм итгэлтэй байна вэ гэхээр миний барилдааны арга техник монгол үндэсний бөхтэй салшгүй холбоотой. Манай үндэсний бөх дутагдах юмгүй олон сайхан шинж чанарыг өөртөө агуулсан. Байр талбай гэж тусгайлсан дэвжээгүй, жин харгалзахгүй, мөн цаг байхгүй. Манайхны тактик гэж яриад байгаа өрс өлдөгчтэйгээ яаж барилдвал дээр болохыг үндэсний бө- хөөр барилдаж байгаа хүн мэдэрдэг. Дээр нь хариуцлага маш өндөртэй. Өвдөг, тохой болон толгой газар шүргэх төдийд унасанд тооцдог. Дахиж барилдана гэсэн ойлголт байхгүй.

-Та үндэсний бөхөөр барилдаж байв уу?

-Ганцхан удаа л барилдсан. 1970 онд хот руу орж ирэхийнхээ өмнө сумынхаа наадамд зодоглотол түрүүлдэг юм. Тэгэхээр би чинь сумын заан цолтой бөх байгаа биз.

-Залуу бөхчүүдийнхээ болоод дасгалжуулагчдын талаар юу хэлэх вэ?

-Бэлтгэл сургуулилт, зорьж яваа зүйлдээ үнэн лагчид мэддэггүйгээ мэддэг болчихвол тун сайн сан. -Чөлөөт бөх олимпоос хасагдах гээд байна уу даа. Чөлөөт, сонгомол хоёрын аль нэгийг нь үлдээнэ гэсэн яриа гараад байгаа? -Ийм яриа сүүлийн үед гарсныг сонсоогүй юм байна. Харин хэдэн жилийн өмнө гарч байсан. Яагаад ийм яриа гарав гэхээр чөлөөт бөхийн арга техник дэлхий нийтээрээ муудаж байна гэж үзсэнтэй холбоотой. Юунаас болоод муудав гэдгийг аваад үзвэл, барилдааныг улам их эрчимтэй, уран болгох зорилгоор барилдааны хугацааг богиносгочихсон юм. Энэ нь алдаа болохгүй юу. Ямар ч хоёр бөхчүүд гарсан даруйдаа шав шав хийтэл мэх хийхгүй. Хэн нэгнийхээ барилдааны арга техникийн мэдэх гэж ёс юм шиг 10, 20 минут тулж зогсдог. Мөн торгодог байснаа болиулсан. Энэ бас л алдаа болсон. Шүүгч торгож чадахгүй болохоор тамирчид хасагдана гэж айхаа байчихна. Түлхэлцэж, нэг үгээр хэлбэл аргацааж байлаа. Тэгсэн хэдий боловч сонгомол барилдаанаар огт барилдаж чаддаггүй. Яагаад болохгүй байгаа юм бол гэж барилдаандаа дүгнэлт хийнэ. Хөл л оролцохгүй болохоос манай чөлөөт бөхтэй ойролцоо гэж бодож байсан чинь биш юм билээ. Тун нарийн юм байна гэдгийг барилдаж үзээд л мэдэрсэн.

-Таны төрсөн дүү Дүвчин дэлхийн нэртэй бөхч үүдийн нэг. Та хоёр эхээс хэдүүлээ вэ?

-Долуулаа.

-Та хоёроос өөр спортын зам мөр хөөсөн хүмүүс байна уу?

-Бараг л гэр бүлээрээ спортын хүмүүс дээ. Манай том ах Содномдорж аймгийн заан цолтой бөх. Улсад огт барилдаж байгаагүй. Сумандаа бол олон түрүүлсэн. Ахыг У.Мижиддорж арслан “Хэрвээ улсын наадамд барилдсан бол амаргүй “боорцог” байх байсан” гэдэг. Эгч Аюур зургадугаар ангидаа гүйлтээр улсын аваргаас мөнгө, хүртэл медаль хүртээд буцаж байсан их хурдан хүн. Одоо нутагтаа амьдарч байна. Сонирхолтой нь таван аймгийн бүсийн гүйлтийн уралдаанд жирэмсэн байхдаа түрүүлээд улсад очиж оролцох боломжгүйгээр хасагдаж байсан түүхтэй. Дүвчинг Дэлхийн аваргын мөнгөн медальт, дэлхийн цомын аварга, Монгол Улсын гавьяат тамирчин, уран барилдаанч улсын заан цолтой бөх гэдгийг уншигч олон мэдэх байх. Дүвчингийн яг доод талын дүү Минжмаа Хархорин сумын сургуулийн долдугаар ангийн сурагч байхдаа тэш үүрийн улсын аваргаас дөрвөн хүрэл медаль авчирч байсан. Мөн отгон дүү Бямбас үрэн хөнгөн атлетикийн олон улсын хэмжээний мастер.

-Аав тань бөх барилддаг байсан болов уу?

-Манай аав хөдөөний эгэл жирийн малчин хүн. Архангай аймгийн Лүн сумынх. Ийм нэртэй сум байж байгаад татан буугдсан. Тэгээд манайх Өвөрхангайн Хархорины харьяат болсон хэрэг. Улсын наадмыг Цэргийн наадам нэртэйгээр 1921-1924 он хүртэлх хугацаанд хийж байжээ. Тухайн үеийн наадам долоон өдөр болж байсан гэдэг. Бөхийн аманд гарахаар бүртгүүлсэн нэг цэрэг байхг үй болохоор оронд нь аавыг гарч барилд гэсэн үүрэг өгч. Тэгтэл аав гарч барилдаад учраа бөхөө давчихаж. Ингэж явсаар тав давчихжээ. Бө- хийн хууль дүрмээр бол улсын начин цолны болзол хангасан байгаа юм.

-Цэргээс халагдаж ирээд нутагтаа барилддаг байв уу?

-Аав ганцхан удаа барилдсан нь тэр юм билээ. Харин тав давснаасаа болж зэмлэл хүртсэн гэж ярихыг нь сонссон. -Яагаад тэр вэ? -“Жагсаал уясан” гэж загнуулсан байгаа юм. Учир нь цэргүүдийг жагсаалаар авчирч барилдуулаад унахаар нь буцааж командлаад өөр ажилд явуудаг байж. Тэгтэл нэг цэрэг нь унаж өгдөггүй. Жагсаалын даргынхаа бухимдлыг барахгүй юу.

-Та Дүвчин заанд нарийн чанд мэхний хувилбаруудыг нь зааж өгсөн үү?

-Өөрийн төрсөн дүү болохоор мэддэг чаддаг бүхнээ л зааж өгөхийг бодно. Бусад хүмүүс Дүвчинг надтай их адилхан л гэдэг. Зааж буй мэхний хувилбаруудаас сайн сурч байгаа шиг харагддаг. Заримыг нь ч ерөөсөө сурдагг үй. Тухайн үед яагаад сурахгүй байна гэж гайхдаг байсан. Харин дасгалжуулагч болчихоод хүүхдүүдээ харж суухад хүн бүхэн адил бишийг ойлгосон. Дүвчинд этэх мэхийг өөрөө ч зааж байсан. П.Дагвасүрэн болон Ө.Чүлтэмс үрэн арслан нараар ч заалгуулж байсан. Төстэйвтэр болохоос яг ижил сурдагг үй юм билээ. Толгой уургалах, өлгийлдөх мэхүүдийг олон заасан. Ойролцоо хийж байгаа юм шиг хэрнээ бас л өөр. Би ахын хувьд бус хувь хүнийхээ хувьд дүүгээ дэлхийн нэртэй бөх гэдгийг бардам хэлнэ. Надаас хамаагүй хол илүү төрсөн гэж Х.Намшир багшаас аваад олон л хүн хэлдэг юм.

-Та нутагтаа олон очдог уу?

-Сүүлийн хоёр жил очиж чадсангүй. Түүнээс нутагтаа үргэлж очдог.

-Хэр шүтлэгтэй вэ. Шүтдэг уул ус?

-Уул усаа шүтэлгүй яахав. Хангайн овоо гэж Хархорин сумын хойхно талд ханагар сайхан уул бий. Энэ уулыг жилд 12 удаа тахьдаг байсан гэдэг. Одоо ч ялгаагүй нутгийн олон өвөг дээдсийнхээ уламжлалыг таслалгүй тахиж сүсэглэдэг. Уул усаа шүтэхээс гадна ээж аавынхаа сахиусанд залбирч явдаг.

-Танд бөхөөс өөр сонирхдог зүйл юу байна. Эр хүнийхээ хувьд ан авд сонирхолтой юу?

-Спортоос өөр сонирхдог зүйл ховор доо. Залуудаа хорхог боодог идэх зорилгоор “хулгар шар”-ыг нудардаг л байлаа. Одоо бол тийм зүйл байхгүй. -Дэлхийд нэртэй бөхийн хувьд эмэгтэй хүмүүс барилдаж, хүндийг өргөж, боксоор хичээллэдгийг юу гэж боддог вэ?

-Шуудхан хэлэхэд, буруу гэж боддог. Гоо зүй болоод сэтгэлээсээ хандаасай гэж залуустаа хэлэх байна. Үнэн голоосоо хандахгүй бол багшийн зааж сургаж, хэлж ярьж байгаа бүхэн чихний хажуугаар, нүдний өмнүүр өнгөрөөд байх болохоосоо биш ухаан бодолд буудаггүй юм. Дасгалжуулагчдыг муулах эрх байхгүй. Учир нь арван хуруу тэгш хүн гэж ховор. Гэхдээ дасгалжуулагчид маань “Би ийм хэмжээний л хүн шүү” гэх өөрийнхөө зиндааг ойлгодог байвал сайн.

-Манайхан тэгж ойлгож чадаж байгаа болов уу? Н.ГАНТУЛГА

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ерөнхийлөгчийн бөх DNN.mn

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС….

1990 онд Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбатын тангараг өргөх ёслолд зориулсан бөхийн барилдаанд “дүүгүүр” М.Болдбаатар начин, М.Мөнгөн арслан, О.Балжинням аварга, Х.Баянм өнх аварга нарыг дархан хавсрах мэхээрээ хаяж түрүүлсэн түүнд олон түмэн “Ерөнхийлөгчийн бөх” хэмээх алдар хайрлажээ. Энэ хүн бол бөхөд хайртай монголчуудын сэтгэл зүрхэнд жинхэнэ монгол эр хүнд заяамаар эгэл сайхан дүр, хүнлэг чанар, уран хийцтэй барилдаанаараа мөнхөрч үлдсэн Жанцангийн Чулуун начин юм.

Тэрээр айлын өргөмөл хүүхэд гэдэг. Өргөсөн, өргүүлсэн түүх нь их сонин юм билээ. Сүхбаатар аймгийн Сүхбаатар сумын иргэн “Сээ” хэмээх Борын Донойн хүүхдүүдээс нэг л охин тогтож , хоёр, гурав нь багадаа энджээ. Тэгтэл 1954 оны хавар хоёр ихэр банди гараадахаж. Нялх үрсээ алган дээрээсээ алдсан Доной, Норжмаа нар хоёр сайхан хүүтэй боллоо хэмээн баярласан ч бас л тогтохгүй байж мэднэ гэж айгаад хоёр ихрээ Чойжамц гэдэг айлд өргүүлжээ.

Тухайн үед Мөнххаан сумын уугуул Намсрайн Жанцан Сүхбаатар суманд хүний бага эмчээр ажиллаж байж. Доной, Жанцан хоёр үерхдэг нөхөд тул нэг өдөр хамт айлуудаар бууж, бага сага юм уугаад, Чойжамцынд иртэл хоёр ихрийнх нь нэг өнгөрчихс өн байхтай таарчээ. Айж балмагдсан Доной үлдсэн ганц хүүгээ “Май, чи үүнийг хүн хийж ав“ гээд Жанцангийнхаа өвөрт шууд хийчихэж гэнэ. Жанцангийнх хүүхэд гардаггүй айл байсан тул Түвшинширээгээс өргөж авсан Нүрзэд хүүдээ хань болгон Чулууныг ийнхүү авчээ. Доной аавынхаас нь бас хоёр ихэр охин гарч эсэн мэнд бойжоод одоо нутаг усандаа амьдарч байгаа аж.

Ж.Чулуун 1966 онд Мөнххаан сумын бага сургуулийг дүүргээд Түмэнцогтод ирж суралцжээ. Түмэнцогтынхон Чулуун начинг манай нутгийн бөх гэж цоллуулах дуртай байсан гэдэг. Мөнххааны сургуульд байхдаа бөхийн секцэнд орж ээжийнхээ хийж өгсөн даалимбан зодог шуудгийг өмсч барилдаад 1965 онд Майн баяраар хүүхдийн барилдаанд үзүүрлэжээ. Зургадугаар ангид байх жилээ Уулбаян, Бүрэнцогт, Түмэнцогт гэсэн гурван сумын сургуулиудын хүүхдүүдийн барилдаанд түрүүллээ. Олны анхааралд бага ч гэсэн өртөөд авав. Аймгийн төвийн барааг харахын хүсэл 1969 онд багаг үй хяслантай бүтжээ.

Цанын төрлөөр зүтгээд барсанг үй тул бөхөөр үзээд ангийнхаа Төмөрбаатар гэдэг хүүг барсангүй. Аз болоход 16-18 насанд явахаар шалгарсан хүүхэд олдоогүй тул Мажиг багш нь “Чи яв” гэснээр бөөн баяр аймаг гараад өгч. Төмөрбаатар нь 13-15 насандаа гавьсангүй. Харин нас ахиж, тоо бөглөж оролцсон Чулуун хүү солгой тонгорсоор яваад түрүүлэх нь тэр ээ. Л.Дашдаваа начин “Хот руу авч явна” гээд бэлтгэлд үлдээсэн тул аймаг үзэхийн хүсэл нь хот үзэхийн мөрөөдөл болж хувирав. Ингээд 1970 оны өвөл нийслэлийн бараа харсан байна.

Энэ тухайгаа начин “Спортын төв ордны нөгөө зах үзэгдэхгүй л байх шиг санагдаж билээ” гэж дурссан байдаг. Бага насанд (13-15) дундахнуур буюу арванхоёрдугаар байрт ороод буцжээ. Дараа жил нь аймагтаа тү- рүүлж, улсад зургадугаарт шалгарч, 1972 онд түрүүлж, 1973 онд мөнгөн медаль хүртсэн байдаг. Энэ цагаас “ХААИС-ийн Чулуун “ хэмээн нэршиж, юм юм дуулгах байсан ч өвчний улмаас хоёр жил орчим барилдалг үй өнжжээ.

Залуучуудын улсын аварга шалгаруулах барилдаанд 1976 онд түрүүлж, Р.Давааням (заан)хоёрт, Д.Батбаяр (начин) гуравт орсон бол 1977 онд Р.Давааням түрүүлж, Ж.Чулуун хоёрт, Д.Батбаяр гуравт оржээ. Яг энэ үед Ө.Тулгаа, О.Бахыт, А.Баатархүү нар эхний байранд өрсөлдөгчид байлаа. Хөвгүүд, залуучуудын барилдаанд ийнхүү барилдахын хамт улсын наадамд 1973 онд анх зодоглон хоёр даваад хашир начин Д.Галдандагвад, 1974, 1975 онд өвчний учир барилдалгүй өнжөөд, 1976 онд мөн хоёр даваад Ц.Ванчигцэрэн начинд, 1977 онд тохой мултарснаас өнжиж,1978 онд Ц.Нацагдорж (гавьяат тамирчин), Д.Одсүрэн харцага, Л.Сосорбарам арслан нарыг өвдөг шороодуулан 24 насандаа улсын начин цол хүртжээ.

Тэр жил Чулуун хуучнаар УБДС-ийн төгсөх ангийн оюутан Заамарт дадлага хийж байгаад ямар ч бэлтгэлгүй, цол авах горьдлогогүй барилдаад начин болсондоо ихэд баярлажээ. Гуйж гувшаагүй байхад “харж үзсэн” нутгийн ах, багш хоёртоо ч баярласан байна. Мядагийн Мөнгөн арслантай наадмын бэлтгэлд барилдаж байгаад зүүн хөлөө гэмтээсэн тул 1979 онд бас л барилдаж чадсангүй.

Дараагийн хоёр жил гурав давжээ. 1982, 1983, 1984 онд Сүхбаатар аймгийнхаа наадамд барилдаж түрүүлсэн байдаг. 1985 оноос хойш улсынхаа наадамд тасралтгүй барилдахдаа 1985 онд Д.Мягмар заанаар, 1990 онд Лүндэгийн Бадарч харцагаар тав давж цолоо хоёр дахин баталж, гурав шөвгөрсөн тоотой хэдэн начны нэг юм. Тэрээр гурван удаа дөрөв давж, Д.Цэрэнтогтох аварга, О.Балжинням аварга, Ж.Ганболд заан нарт өвдөг шороодсон байна. Начны барилдааны түү- хийг харж байхад өвчин, бэртэл гэмтлээс гадна 1979-1989 оны хооронд хөдөө ажиллаж байсан тул бэлтгэл муутай барилдааны цагаашрал багатай ирж наадамд барилдаж байсан нь амжилтад сөргөөр нөлөөлсөн болов уу гэж бодогдоно.

Энэ бодлыг бататгах хэд хэдэн шалтгаан бий. 40 шахсан насандаа хотод ирж барилдааны нь амжилт эрс өссөн, улсын сорилгод олон жил амжилттай сайн барилдсан. Мөн 1992 онд “Оны шилдэг найман бөх”-ийн нэгээр шалгарсан, тэгэхдээ хамгийн ахмад нь байсан юм. Хэрэв хотод ажиллаж амьдарч байнгын бэлтгэл сургуулилттай байсан бол зааны энтэй бөх гэдгийг үзэгч олноос гадна, үе тэнгийнх нь бөхчүүд нэгэн дуугаар хүлээн зөвшөөрдөг. Ж.Чулуун начин ясны сайн нь харьсан үедээ Монгол Улсын гавьяат тамирчин, даян аварга А.Сүхбатыг нэгэн барилдаанд халбагадах мэхээр давж олныг шуугиулж байсан. Үндэсний бөхөөс самбо, жүдогийн нэртэй тамирчин, нэрт сурган хүмүү- жүүлэгч, багш дасгалжуулагч байлаа.

Categories
мэдээ тоглолтын-хуваарь утга-зоxиол энтертаймент-ертөнц

“Poetry Night” төслийн ерөнхий продюсер Ч.Ууганбаяр: Гэгээн хайрын баяраар үе үеийн шилдэг 14 найрагч хайрын шүлгээ уншина DNN.mn

“Poetry Night ” яруу найргийн төслийг санаачлагч,ерөнхий продюсер, “Болор цом”-ын болон Г.Сэр-Одын нэрэмжит шагналт яруу найрагч Ч.Ууганбаяртай цөөн хором ярилцлаа.

– Зохиолын дуу, хошин шогоор биш яруу найргаар дамжуулан хүмүүст сэтгэлийн цэнгэл бэлэглэсэн, яруу найраг сонирхогчдын хүсэн хүлээдэг болсон энэхүү үдшийг зохион байгуулах санаа анх яаж төрсөн талаар эхлээд асууя?


-Бэгзийн Явуухулан гуайн яруу найргийн үдэшлэг болж, Ш.Гүрбазар найрагч “Тэхийн зогсоол” шүлгийг уншиж буй ховор бичлэг байдаг даа. Түүнийг үзээд яруу найргийн ийм гоё үдэшлэг хийх юмсан гэж санаа анх төрсөн. Германд таван жил сурч байхдаа “Po­etry Slam” гэж манайхаар бол яруу найргийн наадамд оролцсон. Дэлхийн олон улсад яруу найргийн ийм үдэш, уншлага болдогийг мэдсэн. Ингээд Монголдоо хийх бодол төрсөн. Яг тухайн үед манай “Болор цом” нэр нь жаахан уначихсан, тэр ч байтугай утга зохиолын маань нэр нэлээн уначихсан, хүмүүс ном уншихаас илүү өдрийн хоолоо боддог эдийн засгийн хүнд цаг үе байсан. Тэр үед хошин урлаг, энтертайнмент илүү хөгжиж байсан. Энэ бүхэнтэй утга зохиолоо яаж хослуулж болох вэ, эдэнтэй яаж өрсөлдөж, олон хүнд хүргэх вэ гэдэг нь зохион байгуулах болсон бас нэг шалтгаан. Би өөрөө утга зохиолын салбарын хүн. Тэгэхээр энэ салбараа өөд нь татахгүй бол би өөрөө энэ салбартаа олигтой байж чадахгүй юм байна гэсэн бодол төрсөн. Та мэдэж байгаа, би өмнө нь “100 яруу найрагч 100 хайрын шүлэг”, “100 яруу найрагч 100 эх орны шүлэг” гээд л олон уншлага хийсэн. “Poetry night”- ийг Stand up Comedy хөгжиж байгаа энэ цаг үед шүлгийг ч бас Stand up хэлбэрээр найрагч нь өөрийнхөөрөө хүргэж байгаа байдлаар нь хөгжүүлэхийн сацуу мэргэжлийн тайз дэлгэцтэй, дуу хөгжим найруулгатай байх ёстой юм байна, мөн контент болгож авч үлдвэл би Б.Явуухулан найрагчийн бичлэгийг үзээд энэ ажлынхаа санааг олсон шиг хойч үе минь ч мөн адил одоо туурвиж байгаа сайхан хүмүүсийн залуу нас, дуу хоолой, уран бүтээлийг харах боломж гарах юм байна гэж харсан. Данзангийн Нямсүрэн найрагч шүлэг бүтээлээ өөрийнхөө хоолойгоор уншаад, тэр нь бидэнд үлдчихсэн зүйл байхгүй байна шүү дээ. Гэтэл бид ямар их дуртай билээ дээ. Тэгэхээр уран бүтээлчдийн шүлэг бүтээл, дуу хоолойг дэлгэцэнд мөнхөлж үлдээх нь маш чухал юм байна гэсэн санаа зорилготойгоор л хийж эхлүүлсэн.

Анхныхыг нь өөрийнхөө үеийн залуучуудаар хийсэн. Яагаад үеийнхнээрээ хийсэн бэ гэхээр ухаандаа, ерээд оныхонд юм уу, эсвэл танай үеийнхэнд, бүр Ардын уран зохиолчдод санал тавьсан бол зөвшөөрөхгүй байсан. Тэгэхээр өөрсдөө ийм болдог, ингэж хийх гэж байгаа юм гэдгээ харуулах хэрэгтэй байсан. Эхний үдэшлэгт маань үзэгчид ч цөөхөн ирсэн. Манай үеийнхэн ч зарим нь итгээгүй л дээ. Гэсэн ч эхнийх маань үнэхээр гоё болсон. Найруулга, гэрэл, дэглэлт, тайз, дэлгэц, хөгжим, дуу хуур гээд бүгд тансаг байсан. Би зориуд ойр дотныхоо шүлэг яруу найраг сонирхдоггүй хүмүүсийг хүртэл чирэх нь холгүй авчирч үзүүлсэн. Тэр хүмүүс маань би өөрийгөө шүлэг сонирхдоггүй гэж боддог байсан ч яруу найрагчийн өөдөөс харж суугаад шүлгийг нь сонсоход чих рүү биш зүрх рүү ордог юм байна гэж байсан.

-Дараа нь таван Ардын уран зохиолчоор “Дахин давтагдашгүй” гэж хийсэн. Тэд саналыг хэрхэн хүлээж авав?

-Эхлээд Ш. Дулмаа гуайтай холбогдсон, Урнаа эгч их сайхан хүлээж авсан. Дараа нь П.Бадарч гуайн охин Бүжин эгч бас талархан хүлээж авсан. Настай хүмүүс учраас биеийн байдлыг нь харзнана аа л гэж байсан. Б. Догмид гуайд хэлэхэд намайг бүр гэртээ уриад, бид хоёр бүр дөрөв, таван цаг сууж яриад тайзан дээр ярих зүйлсээ бүгдийг нь нэг нэгээр нь тохирч байсан. Д.Цоодол гуай руу ярихад “Догмид орох юм уу, Бадарч байх юм уу, тэгвэл би орно шүү” гээд л. Тэр үед корона вирус яг сайн намжаагүй, дараагийн давлагаа омикрон хувилбар нь гараад ирсэн, настай хүмүүст халтай гээд бүгд санаа зовж байсан үе. Бас зохион байгуулах гэж байсан Corpo­rate маань байгууллагаараа тусгаарлагдчихсан ч байж таараад хойшлуулах гэж байтал Т.Галсан гуайн бие чилээрхээд. “Би энд л орохгүй бол дараа өөр юманд бараг орохгүй байх” гэхээр нь л зүтгээд Соёлын төв өргөөнд зохион байгуулсан. Сайхан болсон доо, үзсэн хүмүүс бүгд бахархалтай үг хэлж байсан. Догмид гуайн “Хонгорзул”алдартай шүлгийг Д.Сосорбарам гуай унших гэж байгаад амжаагүй. Харин Н.Батцэцэг гавьяат үзэгчдийн суудлаас гарч ирээд уншиж байсан. Батцэцэг эгч Догмид гуайн үнэнч шүтэн бишрэгч юм билээ. Төрийн соёрхолт Д.Болд “Гоо амраг” дууг нь дуулах байсан ч ирээгүй. Уг нь ихэнх уран бүтээлчид уриалгахан хүлээж авдаг ч Д.Болдыг урьсан ч ирээгүй нь тоогүй санагдсан.

-Дараа нь ерээд оны таван найрагчийнх бас л ганган болсон?

-Тийм ээ, Х.Чилаажав, Ц.Бавуудорж, Б.Ичинхорлоо, Ц.Хулан, Д.Галсансүх нарыг уриад “Ерэн он руу буцсан нь” нэрээр зохион байгуулсан. Хамгийн түрүүнд би Чилаажав ахыг бодсон. “ Эх орон”, “Аавдаа би хайртай”, “Бүсгүй” гээд “Хурд”-ын тэр олон гоё хит дууг зохиосон найрагч. Чилаа ахыг утга зохиол, сэтгүүл зүйн хүрээнийхэн л мэдэхээс ард түмэн тийм ч сайн мэдэхгүй шүү дээ. Тоглолт үзсэн хүмүүс “Алхааг чинь хүртэл мартаж чадамгүй Ариухан дурлалдаа шатаж явах нь дээ” гээд Хурдын Отгонбаяр ах, Дашнямтай, мөн Чилаа ах өөрөө дуулахад үнэхээр тансаг байсан. Дараа нь Б.Ичинхорлоо э г ч т э й холбогдсон. Их завгүй хүн шүү дээ. Эгч нь амжих болов уу гэ ж байсан . Тэгээд л Д.Галсансүх, Ц.Бавуудорж, Ц.Хулан найрагчид руу ярьсан. Ц.Хулан эгчтэй энэ үдэш л сайн танилцаж ярилцсан гээд бод доо.

-Одоо гэгээн хайрын өдрийг тохиолдуулан “Хайр бол…” хэмээх яруу найргийн үдэш болох нь ээ. Энэ тухайгаа сонирхуулаач?

-Тусгай дугаараа онцгойлсон нэг, хоёр найрагчаар юм уу, эсвэл нэг сэдвээр хийж байя гэж ярилцсан. Энэ удаагийн тусгай дугаарт дандаа хайрын шүлгүүд уншигдаж, хайрын дуунууд дуулагдана. Азийн тэргүүн найрагч Д.Урианхай, төрийн соёрхолт Ш.Гүрбазар тэргүүтэй ахмад, дунд, залуу үеийн төлөөлөл 14 шилдэг яруу найрагч энэ сарын 13-ны үдэш “UB палас”-ын тайзнаа шүлгээ дуудна. Жинхэнэ хайрын сонгодог үдэш болно. Ер нь Poetry Night нийтдээ арван цуврал хийгдэх төлөвлөгөөтэй . Гурван жилийн дотор арван цуврал хийхээс хоёр нь тусгай дугаар байх юм. Цувралын дөрөв дэхийг Б.Лхагвасүрэн, Ш.Сүрэнжав, Д.Пүрэвдорж, Д.Нямсүрэн, Р.Чойном нарын шилдэг найрагчдын бүтээлээр хийнэ.

Тав дахь ньҮржингийн Хүрэлбаатар, Шагдар сүрэнгийн Гүрбазар, Даваасүрэнгийн Ган-Очир нарын дууны уран бүтээлчдээр, зургаа дахь хип хоп төрлөөр, долоо дахь нь Мэнд-Ооёо гуайн үеийнхэн, найм дахь нь танай үеийнхнээр хийх юм. Гурван жилийн дотор ийнхүү 10 дугаар хийчихээд Улаанбаатарт “Poetry night Mongolia” гэдэг фестиваль хийхээр зорьж байна. Миний туйлын зорилго бол энэ фестиваль. Дэлхийн олон орноос зохиолч, яруу найрагчид, Нобелийн шагналтнууд Монголд ирээд Сүхбаатарын талбай дээр зүлэг дэвсч байгаад тухайн орных нь хэлээр шүлэг яруу найраг сонсоод тэдэнтэй уулзаад, талбайгаа тойруулж олон жижиг гэрүүд бариад, дотор нь нэг нэг яруу найрагч байрлаад, хүмүүстэй уулзаад зураг хөргөө авахуулаад хоёр, гурав хоногийн сайхан фестиваль зохиох мөрөөдөлтэй байгаа. Мөн үүний зэрэгцээ Их газрын чулуунд, эсвэл Мэнэнгийн талд бүгдийг нь аваачиж байгаад яруу найргийн задгай уншлага хийх бодолтой. Долоо хоногийн турш Монголд дэлхийн оюун санааны охь болсон уран бүтээлчдийг цуглуулах санаа зорилго бий. Үүнийхээ хүрээнд орчуулагч О.Чинбаяр ах, Г.Аюурзана ах гээд гадаад дотоодтой холбоотой хэлтэй устай, зөвлөгч нараараа гадагшаа холбогдуулж байна, мөн Ерөнхийлөгчийн ивээл дор ч юм уу, Гадаад харилцааны яамтай хамтраад төр засгийн хэмжээнд л хийх болно.

-Соёлын яам байгаад байвал бас хамтарч болох юм даа?

-Би бүх цувралаа хийхдээ Соёлын яаманд санал тавьдаг ч огт дэмждэггүй. Монголын ард түмэнд утга зохиолоо эргэн сэргээхийн тулд “Poetry Night”-ийг хийж байгаа, хоёрдугаарт энэ нэрийг Монголын гурван сая хүнээс ядаж тал нь мэддэг болчихоосой гэдэг үүднээс арван цуврал хийж байгаа. Бүх телевизээр үнэгүй цацаад байгаа шүү дээ. Дараа нь “Poetry night Mongolia”гэхэд монголчууд өөрсдөө тэрийгээ мэддэг байх хэрэгтэй. Монголд нэг удаа хийчихээд дараа жил нь өөр улс энэ “Poetry Night”-ыг хийдэг байгаасай гэж хүсч байгаа. Тэгээд сүүлд нь хэлэхэд, Монголын оюун санаа, монгол хэлт уран зохиолыг түгээн дэлгэрүүлэх, сурталчлан таниулах , ялангуяа хүүхэд залууст зориулж бүтээж байгаа энэхүү төслийг маань төр захиргааны байгууллага болон аж ахуйн нэгжүүд бодлогын түвшинд, санхүүгийн хувьд дэмжээрэй хэмээн уриалж байна.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Элчин сайд Обрущанский Борбала Анна: Унгар, Монгол хоёр орны шинжлэх ухааны харилцаа улам өргөжин хөгжиж байгаад баяртай байна DNN.mn

Унгар улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд доктор, Обрущанский Борбала Аннатай ярилцлаа.

-Унгар улсад Бат хааны тухай түүхэн киноны зураг авалт хийгдэж байгаа гэсэн. Монгол жүжигчид оролцон тоглож байгаа юм билээ. Уг киноны талаар эхлээд сонирхох гэсэн юм?

-Тийм ээ, кино зураг авалт өнгөрөгч арваннэгдүгээр сарын эхээр Будапештэд эхэлсэн. Энэ кино маань “1242 он. Барууны хаалган дээр” нэртэй, үйл явдал нь Бат хааны Унгар улс дахь байлдан дагууллын эцсийн цэг Эстергом хотод өрнөдөг. Энэ хот Унгарын эртний нийслэл байсан. Түүхийн эх сурвалжуудад дурдсанаар монголчууд хотыг эзэлсэн боловч уулын орой дээрх цайзыг эзэлж чадаагүй. Энэхүү уран сайхны кино нь түүхэн баримтад тулгуурласан уран сайхны зохиол бөгөөд Монгол хаан Унгарын хаант улсын нутаг дэвсгэрээс цэргээ гаргах шийдвэр гаргасан 72 цагийн үйл явдлын тухай юм. Киноны бэлтгэл ажилд Унгар, Монгол, Англи, Австралийн хамтарсан уран бүтээлчид гурван жилийг зарцуулж, Унгарын талаас Унгарын үндэсний кино хүрээлэн дэмжлэг үзүүлэн ажиллаж байна. Кинонд Рэй Стивенсон, Майкл Айронсайд, Эрик Робертс зэрэг алдартай жүжигчид тоглож байна. Бат хааны дүрд Чоймболын Болд тоглож байгаа. IV.Бела хааны дүрд Матрой Ласло тоглож байгаа. Түүнчлэн тус кинонд Монголын бусад алдартай жүжигчид, каскадёрууд тоглож байна. Яг одоо үзэсгэлэнт Силвашварод тосгонд Монгол цэргийн хуарангийн зураг авалт хийгдэж байна. Монгол жүжигчид маш сайн бэлтгэгдэн, шаргуу хөдөлмөрлөж байгаад кино найруулагч Петер Шууш сэтгэл хангалуун байгаа. Тэд Унгар жүжигчдийн адил өөрсдийн түүх болон хаад язгууртнуудынхаа талаар дэлгэцэнд зөв зохистойгоор харуулахыг хүсдэг.Унгар, англи, монгол жүжигчид хамтран ажиллаж чадаж байгаа учраас кино багийн гишүүд маш их урам зоригтой ажиллаж, кино зураг авалт амжилттай явагдаж байна.

Унгарууд болон монголчуудын талаар эерэгээр харуулсан олон улсын хэмжээний уран бүтээл болно гэж кино бүтээгчид найдаж байна. Кино зураг авалт 2023 оны нэгдүгээр сарыг дуустал Унгарт хийгдэх бөгөөд дараа нь Унгарын студидэд боловсруулалт хийгдэнэ. Урьдчилсан байдлаар кино ирэх арваннэгдүгээр сар гэхэд бэлэн болно. Кино бүтээгчид киногоо Будапешт, Лондон зэрэг хэд хэдэн дэлхийн томоохон хотууд болон улсуудад толилуулахаар төлөвлөж байна. Мөн Улаанбаатар хотод киноны нээлт болох бөгөөд тус киног Монголын кино театруудаар үзэгчдийн хүртээл болгоно.

-1241-1242 оны монголчуудын Европ дахь аян дайныг унгарууд хэрхэн хүлээж авдаг вэ?

-Манайд Бат хааны байлдан дагууллыг татарын байлдаан буюу татарын явдал гэж нэрлэдэг. Энэхүү түүхэн үеийн талаарх анхны томоохон ойлголтыг Унгарын Зичи Ладомер гэдэг судлаач түүхэн баримтуудыг судалсны үндсэн дээр 1930 онд хэвлүүлсэн номондоо, Унгарууд монголчуудыг олон газар (голчлон уулын цайз, цайзуудад) амжилттай эсэргүүцсэн хэмээн тэмдэглээд Өгэдэй хаан нас барсан учраас Монголчууд Унгараас гарсан гэсэн ойлголтыг үгүйсгэсэн. Би өөрөө энэ талаар чухал мэдээлэл олж уншсан. Их хааны нас барсан тухай мэдээ Бат хаанд хүрээгүй хэмээн тухайн үеийн Персийн түүхч Рашид-ад-дин бичсэн байдаг. Сүүлийн арваад жилийн хугацаанд Унгарын зарим түүхчид 1241-1242 оны үйл явдлуудыг дахин судалж үнэлсэн. Тухайн үеийн археологийн дурсгалт газрууд олноор шинээр олдсон.

Бат хаан ч Унгарын цэргээс болгоомжилж, Унгарын IV Бела хаантай дипломат хэлэлцээр хийхийг оролдсон нь тухайн үеийн тэмдэглэлээс тодорхой харагддаг.Сонирхолтой нь тэрээр 30 гаруй захидал илгээсэн бөгөөд үүний нэг нь бидний мэдэх захидал юм. Энэхүү захианд кумануудыг буцааж өгөхийг Унгарын хаанаас шаардсан байдаг.Мөн Унгарт довтлохоосоо өмнө тэрээр цэргийнхээ тоог нэмэгдүүлсэн байдаг.Весприми Ласло болон Унгарын олон түүхчдийн үзэж байгаагаар 1241 оны 4 дүгээр сард Унгарын цэрэг бүр мөсөн устаагүй бөгөөд цэргийн багахан хэсэг нь устсан. IV-р Бела хаан амжилттай зугтаж улсаа удирдсаар байсан.

Унгарын цэрэг ихэвчлэн цайзуудаар хамгаалагдан олон газар татаруудтай амжилттай тулалдаж байсан. Монголчууд 8 сарын турш Дунай мөрнийг гаталж чадаагүй нь унгарчуудын амжилттай эсэргүүцлийн баталгаа юм.

Хааны шилтгээнүүд болон олон цайзууд хүчтэй эсэргүүцэл үзүүлж байсан тул Бат хаан урт хугацааны дайныг үргэлжлүүлэхийг хүсээгүй тул буцахаар шийдвэр гаргасан бололтой. Гэсэн хэдий ч монголчуудын довтолгоон Унгарын хаант улсад аюул занал учруулсан хэвээр байсан тул Бела хаан дипломат арга замаар зохицуулж, “Татарууд” дахин тус улсад довтлохоос сэргийлсэн. Тус улсын томоохон их сургуулиудын нэг болох Еөтвөш Лорандын Шинжлэх Ухааны Их Сургууль дээр уг сэдвийг судлах судалгааны ажлын хэсэг байгуулагдаж, өнгөрсөн наймдугаар сард Унгарын судалгааны хүрээлэнгээс зохион байгуулсан олон улсын томоохон хуралд хамгийн сүүлийн үеийн үр дүнг танилцуулсан.

-Унгар, Монголын хоёр талын харилцаа сүүлийн хоёр жилд нэлээд хөгжсөн. Унгар, Монголын соёлын харилцааны голлох ямар төслүүд байна вэ?

-Хоёр талын харилцааны үндэс нь соёлын харилцаанаас улбаатай гэдэгт би итгэдэг. Энэ нь бид бие биенийхээ соёлыг таньж, хүлээн зөвшөөрч, хүндэтгэх тухай юм. Ази тивийн олон улс орон тэр дундаа Монгол улс Унгаруудыг гарал үүсэл нэгтэй ард түмэн гэж үзэн, халуун дулаан сэтгэлээр онцгойлон хүлээж авдаг.

Элчин сайдын хувьд, хоёр улсын хоорондох соёлын харилцаан дээр тулгуурласан боловсрол, шинжлэх ухаан, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг сэргээж, бэхжүүлж хөгжүүлэх нь миний үүрэг юм. Өнгөрсөн жилүүдийн хоёр орны хоорондох эдийн засаг худалдааны амжилтууд нь соёлын харилцааны үр дүн юм.

Би хэдэн жишээ дурдмаар байна. 60 жилийн түүхтэй Унгар, Монголын хамтарсан археологийн экспедицийг 2021 оноос сэргээж, Хүннүгийн булшинд малтлага хийж, булшнаас олдсон яснаас генетикийн дээж авсан. Бидний зүгээс Үндэсний телевизүүдийн хамтын ажиллагааг бий болгох мөн соёлын байгууллагууд тэр дундаа киноны салбарын хамтын ажиллагааг дэмжих чиглэлд анхаарал тавин ажиллаж байна. Өнгөрсөн оны тавдугаар сард Улаанбаатар хотноо “Унгарын өдрүүд”-ийг анх удаа зохион байгуулсан нь маш үр дүнтэй арга хэмжээ болсон. Хоёр өдөр үргэлжилсэн уг ёслолын үеэр унгар ардын хөгжим, бүжгийг танилцуулан Оскарын шагналт уран сайхны киног театрт гаргаж, унгар хоол, хүнсний дээжээс амталгааг явуулсан. Унгарын Шинжлэх ухааны өдрийг бид хоёр дахь жилдээ Улаанбаатар хотноо зохион байгуулж, хоёр орны судлаачид ололт амжилтаа тайлагнаж, тавигдсан илтгэлүүдийг нэгтгэж, товхимол болгон хэвлүүлж байна. Үндэсний төв номын санд Унгарын яруу найрагч Петөфи Шандорын хүндэтгэлийн самбарын нээлтийг хийж, энэ үеэр Унгар улсаас хандивласан номыг гардуулан өгсөн. Өнгөрөгч аравдугаар сараас МУИС-д унгар хэлний хичээлийг эхлүүлсэн. Мөн бид саяхан, 1235-1236 онд Ижил мөрөнд аялахдаа монголчуудын тухай олж мэдэн Европт анх удаа тэмдэглэл бичиж үлдээсэн Юлианус хэмээх Унгар ламын тэмдэглэлийг монгол хэлнээ орчуулан хэвлүүлж олны хүртээл болголоо. Энэ тэмдэглэл бол Италийн лам Плано Карпинигийн тэмдэглэлээс найман жилийн өмнө бичигдсэн тэмдэглэл юм. Энд ташрамд, Унгар, Монгол, Австрали, Англи дөрвөн улсын хамтран бүтээж буй “1242 он. Барууны хаалган дээр” түүхэн уран сайхны кинонд Монгол талаас хөрөнгө оруулан хамтран ажиллаж буй “Mongol SAT net­works” ХХК-ний удирдлага, хамт олонд талархлаа илэрхийлье.

-Унгарууд өөрсдийгөө хүннүчүүдээс гаралтай гэж үздэг. Азийн хүннү нартай ямар холбоотой байж болох вэ?

-Өнөөдөр судлаачдын дийлэнх нь Европын Хүннү нарын өвөг дээдсийг Төв азиас гаралтай гэж хүлээн зөвшөөрдөг бөгөөд энэ нь археологи, угсаатны зүй, филологи болон сүүлийн үеийн археологийн олдвор баримтуудаар батлагдаж байна. ХХ зууны үеийн археологийн малтлагын олдворуудаар Хүннү нарын Азиас Европ руу нүүдэллэсэн замыг тодорхойлсон. XVIII зууны дунд үед Францын номлогч Жозеф ДеГиньс Хятадын сурвалжид бичигдсэн Хүннү нарын тухай хэсгийг орчуулан нийтлүүлсэн нь Европын Хүннү нарын судалгаанд ихээхэн түлхэц болсон. Гэсэн хэдий ч Европын ихэнх судлаачид Европт зэрлэг гэж тооцогддог ард түмэн ийм урт түүхтэй гэдэгт эргэлзэж, Азийн Хүннү нарыг Европын Хүннүтэй адилтгахыг эрс эсэргүүцэж байсан. Тэд Унгарын түүхэн судар руу довтолж эхэлсэн нь Хүннү нарыг үзэн ядах явдалтай холбоотой. Хүннүгийн судалгааны эргэлтийн үе бол 1924 он бөгөөд тухайн жил Петр Козлов Монгол орны умард хэсэгт малтлага хийж, Ноён уулын орчмоос Хүннүгийн хаадын булш олсон юм. Үүгээр Хүннү нар бодитоор оршин тогтнож, материаллаг соёлын хувьд өндөр хөгжилтэй байсныг баталсан.

Дорнын нүүдэлчдийн судалгаатай эн зэрэгцэн өмнө нь гот, герман гэж тодорхойлогдсон олдворуудын нилээд хэсэг нь тал нутгийн (сармат, алан, хүннү) нүүдэлчдийн олдворууд болох нь тодорхой болсон.

Олон зуун жилийн нүүдлийн явцад эдлэл хэрэглэл болон соёлын хувьд ихээхэн өөрчлөгдсөн ч Ази, Европын Хүннү нарын дунд байдаг хэрэглээ, зан үйл, заншлын (жишээ нь, морьтой нь хамт оршуулдаг зан үйл) талаар судлах боломжтой хэвээр байна. Эдгээр олдворууд дээр үндэслэн бид зөвхөн Ази, Европын Хүннү гэлтгүй Азийн Хүннү, Арпадын Унгаруудын хооронд ижил төстэй зүйлсийг олж харж болно. Мөн угсаатны зүйн шинжлэх ухааны судалгаагаар Азийн Хүннү, Европын Хүннү, Монгол, Түрэг, Унгар үндэстний хооронд ижил төстэй олон зүйлийг олж илрүүлсэн.

Дундад зууны үеийн Унгарын түүх судруудад тэмдэглэгдсэн түүхүүд бодитой болох нь археологийн олдворууд болон угсаатны зүй, археогенетикийн судалгаагаар ч өнөөдөр батлагдаж байна.

Хүннү болон Арпадын Унгаруудын тухай эртний домог, баатарлаг туульсуудад илэрхийлэгдэж ирсэн нь дундад болон төв азийн ард түмний дунд өнөөдөр хүртэл оршсоор байна. Монголын Жангар тууль нь МЭӨ III зууны төгсгөлд хаан ширээнд суусан Азийн хүннүгийн хаан Модун Шаньюгийн тухай гэж үздэг. Харамсалтай нь, Унгарын хэл, утга зохиолын шинжлэх ухааны салбарын холбогдох төлөөлөгчид сүүлийн 70 жилийн хугацаанд бий болсон олон улсын эрдэм шинжилгээний үр дүнд хангалттай анхаарал хандуулаагүй, эсхүл анхааралдаа авахыг ч хүссэнгүй.

2020-иод он хүртэл Унгарын шинжлэх ухаанд дорно дахины судалгаа хязгаарлагдмал хүрээнд байсан. Унгарын Засгийн газрын дорно дахиныг нээх бодлогын үр дүнд сүүлийн арван жилд Азийн орнууд, тэр дундаа Монгол Улсыг сонирхох сонирхол нэмэгдэж, Унгарын судлаачид олноороо дорнын нүүдэлчин гаралтай ард түмнүүдийг сонирхох болсон. Унгарын Эрдэм шинжилгээний хүрээлэн хэмээх нэр хүндтэй шинжлэх ухааны байгууллага Монголыг илүүтэйгээр сонирхож, хоёр талын шинжлэх ухааны харилцаа улам өргөжин хөгжиж байгаад маш их баяртай байна. Археогенетикийн судалгаагаар эртний Ази, Европын Хүннү нарын ураг төрлийн холбоог улам тодорхой болгосноор Хүннү нарын гарал үүсэл болон тэдний үр удам хаана амьдарч байгааг олон улсын шинжлэх ухааны түвшинд батлагдана гэдэгт итгэлтэй байна. Унгарын анхны хаант улс болох Турул хаант улс буюу Арпад гэгддэг улс Хүннүгийн хаан Аттилатай ямар жимээр холбогдож байгаа тухай маш онцгой сэтгэл хөдөлгөсөн судалгаа юм.


Categories
мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал утга-зоxиол

Ардын уран зохиолч Дөнгөтийн Цоодол: Яруу найргийн номоо гаргаж, ард түмэндээ амьд байгаагаа мэдрүүлнэ DNN.mn

Яруу найрагч Цээнзэнгийн Галбадрахын хамт. 2022.10.15

Ардын уран зохиолч Дөнгөтийн Цоодолтой цөөн хором ярилцсанаа хүргэе.

-Сүүлийн хэдэн жил Та орчуулга дээр багагүй суулаа. Олон ч ном гаргалаа. Гэхдээ шүлгээ бол бичээд л байгаа харагддаг. Таны яруу найргийн номыг ард түмэн хүлээж л байгаа даа?

-Пунцагийн Бадарч маань “Чи надаас ганц хоёр дүү юм байна. Сонин хэвлэлд шүлэг найргаа гаргаж, өөрийнхөө амьд явааг мэдрүүлж байгаарай. Хүмүүс намайг “Өнөө Бадарч гуай амьд уу” гэж асуудаг болсон байна. Чамайг бас тэгнэ, энүүнийг хэдүүлээ бодох хэрэгтэй юм байна” гэж нэгэнтээ хэлж байсан. Бадарчийнхаа хэлснээр би шүлгээ гаргаж, өөрийгөө амьд байгааг мэдэгдье гэж бодсон хэрэг. Би чинь Бэлхийн ууланд ирээд сураг алдарсан хүн болчихоод байна. “Уулын өвгөн” гэдэг шиг л юм боллоо. Энд долоо дахь намраа угтаад сууж байна. Манай энэ Бэлх бол аварга газар. Нутгийн хуучин хөгшид “Бэлхийн мянган уул” гэж хэлдэг. Мянган уул нь хаана байгаа юм гэтэл нэг хүн надад хэлсэн юм. “Чи нэг хар даа, энүүхэн хавьд танай гаднаас гэхэд 40, 50 уулын толгой харагдана” гэсэн. Нээрээ л үнэн. Мааньт, Үхэрт өндөр гээд тоолох юм бол гарцаагүй 40, 50 уул нэрлэгдээд явчихна.

-Та бид хоёр Явуу багшаасаа аваад утга зохиолын бүх л бурхдын тухай ярьсан. Одоо харин нэг хөгжөөнтэй юм асууя. Таны “Саруул талын ногоо”, Бямбажавын Хүрэлбаатар ахын “Хүлгийн зоонд одод гялалзана”, Зундуйн Доржийн “Өглөөний агаар” гээд гурван номын баяр болжээ. Тэр тухай Хүрлээ ах бичсэн. Их адармаатай баяр болсон байдаг?

-Миний анхны ном “Нутгийн зургаан өнгө”-ийг Явуу багш, хоёр дахь номыг Пүрэвдорж гуай, гурав дахь номыг Эрдэнэ баавай эх барьж авсан юм. Тэр чинь “Саруул талын ногоо” юм. Гурвуулаа хэн хэнийг урих уу гээд 17 хүний нэр гаргалаа. Зочдоо урих газар байхгүй. Би гэхэд оюутны байранд байсан үе. Хотын захиргааны байшинд Өндгөнхүүгийн Мөнхөөгийнд цуглалаа. Бид гурвын зочид ямар юмнууд байх нь ойлгомжтой. Тэр хэддээ амсуулах тавгийн чихэр, хатуу юмны даруулга хуруун чинээ галавсай ч байхгүй. Харин хүн хүний нэг шил юмтай. Түүнээ барьчихлаа. Өнөө өлөн юмнууд чинь хурдан согтоно. Лу.Дашнямаас болоод зодоон гарсан юм. Хэн нь ч билээ нэг нь “Энэ Дашням ч нямбай, бидэн шиг хамаа замбараагүй уухгүй, Зөвлөлтөд төгссөн мундаг амьтан” гээд хэлчихгүй юу. Тэгтэл Зундуйн Дорж Лу-г хусаад авдаг юм. Агсам хүн чинь шалтгаан хайгаад, ямар нэг өө хайгаад байдаг юм байна. Тэгтэл Очирхүү хашгираад ороод явчихлаа. Шөвгөр гоё хар ботинктой, түүгээрээ хүмүүсийг амбаардаад эхэллээ. Манай муу Лочин хөөрхий минь, Ө.Мөнхөөгийн оронд бушуухан ороод хөнжлийг нь нөмрөөд хэвтээд өгсөн. Зундуйн Дорж, Очирхүү хоёр баригдаад явсан. Тийм маапаантай баяр болсон.

-Очирхүү гуайн “Тоомой панк миний аав” номыг сая олж уншлаа. Мөн ч зөөлөн сэтгэлтэй, хүнлэг гоё найрагч байжээ, бурхан минь?

-Яриа юу байхав, манай Очир гоё найрагч байсан юм. Элсний 13 гэдэг шиг Дэндэвийн Пүрэвдоржийн яруу найргийн танхимын хэдэн нөхдийн нэг юм.

“Хүмүүсээ бие биедээ урам хайрла

Хүсэл зориг бадраах халуун дулаан үг хайрла

Анх хөлд орж байгаа алдрайхан жаахан хүүд

Алхаарай, алхаарай гэж дэм хайрла

Анхныхаа цалинг аваад баярлаж яваа хөвгүүнд

Аавын хүү эр хүн болж гэж шан хайрла

…Өндөр нас ч дарлаа даа гэж гунисхийж суугаа бууралд

Өвөө та ануухан байна гэж итгэл хайрла…”.

Ингэж л шүлгэндээ ч нөхдөдөө ч халуун сэтгэлээр ханддаг найрагч байсан юм. Очирхүү, Урианхай бид гурав 1974 онд Залуу зохиолчдын төлөөлөл гээд Зөвлөлтөд явсан юм. Москва ороод тэндээс Армян, Азербайжен ороод, Азербайжаны Самед Вургун гэж манай Нацагдорж шиг алдарт зохиолчийн 70 жилийн ойд оролцож явлаа. Бид гурав их ч юм үзсэн, том орны зохиолчид гэдэг ямар их эрх мэдэлтэй, хүндэтгэлтэй байдгийг үзсэн. Гамзатовтой анх хундага тулгасан нь тэр. Расул Гамзатов, Мустай Карим гуай, Беларусийн Максим Танк гуай гээд аварга амьтад Зөвлөлтийн нэг л орны зохиолчид. Бид болохоор тусдаа унаатай, хурал болоход хамгийн хүндэтгэлийн ширээнд очоод суучихна. Гамзатов тэргүүтэй мундагууд маань зрительд сууж байна. Тэднийг хараад бид гурвын санаа зовж байгаа гэдэг жигтэйхэн. Ямар сайндаа манай Урианхай, энэ аваргууд бидэнд уурлавал яана аа гэж байхав. Бие даасан орны зохиолчид гэдэг тийм л хүндтэйг мэдэрсэн. Бие даасан эх оронтой, тусгаар улсын иргэн байх сайхан юм аа гэж бодогдсон. Армяны төв музейг үзэж байхад “Энэ япончууд уу” гэж гадны нэг зохиолч асуухад, Зөвлөлтийн зохиолчдын холбооны эмэгтэй “Үгүй ээ, энэ бол хөх тэнгэрийн орны зочид байна аа” гэж хэлэхэд нь бахархал төрж байлаа. Харин биднийг буцаад ирэхэд манай зохиолчдын хороонд онигоо гарсан байлаа. “Та гурвыг залуу зохиолчдын төлөөлөлөгч гээд явлаа гэсэн чинь Пүрэвдорж “Ээ мэдэхгүй. Тэр гурваас залуу зохиолчдын шинж харагдаагүй шүү” гэж хэлсэн дээ” гэв. Пүүжээтэй бид Москвад таарсан юм. Пүүжээ “Та гурвын тухай нэг онигоо гарсан байна, би сая дууллаа” гэж байна. Юуных нь дуулахав, өөрөө гаргачихаад хэлж байхгүй юу. Нэг нь хангинатал дуулаад байдаг тэр нь би юм байна. Нэг нь хүнгэнэтэл бөөлжөөд байдаг, тэр нь манай Очирхүү, нэг нь хэнгэнэтэл уйлаад байдаг, тэр нь Урианхай юм байна. Ийм онигоо биднийг угтсан.

-Та Сүүеэгээ санах юм уу?

-Санах юм аа. Байхгүй болсон нөхдөө бүгдийг санадаг юм байна. Хүнд чинь дурсамжаар амьдарна гэж нэг юм байдаг. Тэр дурсамжийн дотор чинь явж байсан газар ус, эдэлж хэрэглэж байсан юмнаас илүүтэй хэнтэй хамт газрын холыг туулсан юм бэ гээд бодохооро нөхөд минь л бодогдох юм. Сүрэнжав бид ойр дотно явалгүй яахав. Юм гэдэг хурдан юм даа. 2015 онд Төв аймагт “Болор цом” “Уран үгсийн чуулган” болсон. Тэгэхэд Төв аймгийн таван Ардын уран зохиолч байлаа. Энэ хэдэн жил биднээс хоёр маань буцжээ. Бадарч, Дулмаа бид гурав байж байна. Мөн Санжийн Пүрэвийгээ, Долгорын Нямаагаа санах юм. “Сүүдэр нь ихэдсэн юм шиг бараан царайтай ч сүү нь ихэдсэн юм шиг цагаахан сэтгэлтэй” гэж би Пүрэвийнхээ амьдад бичиж байсан. Тэр хүн надад их бодогдоно, гунигтай. Пүрэв бол их том зохиолч байсан даа. Алдар хүнд гээч юм хэрэг байдаг юм бол Пүрэвт маань жаахан гар татчихсан. Төрийн соёрхлыг нь өгчих л байх байсан. Харин ард нь үлдсэн өвийг нь аваад үзэх юм бол аргагүй том юм. Охин Нямцэцэг нь аавынхаа өмнө, их утга зохиолын өмнө гавьяа байгуулж байна. Тэр хүний ачаар “Би их уулын эрх хүү” гэж Пүрэвийн маань дурсамжийн ном гарлаа. Тийм их соёлтой, уужим амгалан, халуу оргисон ном ойрдоо гарсангүй. Ер нь тэгээд хүний бичсэн юм, гэрэл зураг л үлддэг юм байна. Би сүүлд Чеховын нэг зохиолыг орчуулж гаргасан. Тэр дунд “Мөрий” гэж өгүүллэг бий. Чехов бол том зөнч, агуу мэргэн хүн гэдэг нь тэр өгүүллэгээс харагддаг. Түүнийг уншихад ертөнц гэж хязгаар хярхаггүй юмыг нүдний өмнө авчирч тавьсан. Сайн зохиолч тэгж бичдэг юм байна. Шавьтайгаа ингээд ярьж суугаагийнх надад нэг хэлэх юм байна.

-Юу билээ?

-Яруу найрагч их олон жил сонин хэвлэлд ажиллавал хэл нь мохоо болдог, муугаар нөлөөлдөг гэх утгатай зүйлийг хүмүүс хэлээд байдаг. Би энэ дээр нэг бодлоо хэлэх гэсэн юм. Би энэ тухай өөрийн бодолтой явдаг хүн. Энэ яриа бол ерөөсөө худлаа. Би бол муухан найрагч яваа бол тэр нь сониноос болоогүй. Харин сонин намайг яруу найрагч, үгийн урлагийн хүн болгосон гэдгийг баттай хэлэх байна. Дээрээс нь сонин бол хүнийг амьдралтай болгодог. Хүнийг хоцрогдох, дүлий дүмбэ юм шиг амьдрахыг нь хүлээн зөвшөөрдөггүй. Ийм л алт шиг сайхан хувь заяаг сонины гал тогоо өгдөг юм. Би чинь Төв аймгийн сонинд очиж яруу найрагч болсон хүн. “Говийн эхийн хүүд хүргэх шүлэг”-ээс аваад олон шүлгээ сонины томилолт өвөртөлж хол ойр замд явахдаа бичсэн байдаг.

-Төв аймгийн сонинд гэснээс манай Мягаа эрхлэгчийг (“Өдрийн сонин”-ы Ерөнхий эрхлэгч, СГЗ Жамбалын Мягмарсүрэн) Та хөдөөнөөс авчирсан гэдэг?

-Тэгсэн юм. Балдорж нэг өдөр хэлэхгүй юу. “Манай сониныг их хуучинсаг, Ардын намын гишүүд голдуу байдаг, албан хаагч байсан юмнуудыг авдаг. Ардчилсан хүчнийхнийг өөдтэй гаргахгүй байна гээд байх юм. Ардчилсан хүчинд явдаг, энэ талын хүн байна уу” гэхээр нь би Төв аймагт Ардчилсан намын чигийн нэг хүн бий. Авьяастай хүн бий гэсэн юм. Тэгтэл “Чи миний машиныг унаад Төв аймаг яв, аль болохоор авчрахыг бод” гэдэг юм. Ингээд Төв аймаг руу тавиад буучихлаа. Очоод Мягмарсүрэнгээ суртал захын хүн таньж байна. Танихаар барах уу, бүр саяхан Төв аймагт болсон өлсгөлөнг удирдан зохион байгуулсныг нь хэлж байна. Мягмарсүрэн маань ч намайг явуулдаг болов уу гэсэн юм хэллээ. Би буцаж ирээд Балд хэлтэл “Хи хи хи. Тэрийг чинь авъя. Яг таарна” гэсэн. Ингэж Мягмарсүрэн төрийн төв хэвлэл “Ардын эрх”-д ирж байсан. “Мал дагавал мал болно”, “Гэдгэр гуйлгачин”, “Чив чимээгүй Туул” өөр юу юу ч билээ түймэр дэгдээсэн нийтлэлүүд бичиж шуугиан тарьсан. Амьтдын тухай цуврал нийтлэлүүдийг уншигч түмэн мэдэх учир би юугаа хэлэхэв. Төв аймгаас тэгж авчирсан хүн маань “Өдрийн сонин”-оор өглөө бүр Монголыг сэрээж яваад нь баярлах юм аа.

Ингээд их найрагчийн сүүлд бичсэн шүлгүүдээс уншигч олондоо толилуулж байна.

Сарваа цуцахын шар тал

Малдаа л яваа улсын мэнд хүндийн үгс

Манантай нөгөө хаяанд нь сонсогдож мэдмээр тэгшхэн

Марлын доогуур жинчин өвлийн шөнө алхуулаад

Маргаашийн улаан нарнаар гэрээ хүрэхгүй уужим

Манхан чиг шар тал минь

Сариг цагаан ингэ хаана ч хүрч зарагд

Яриг цагаан ботгондоо яваад ирсэн л байдаг

Салж ядсаар найрынхан зундаа хичнээн ч дуулалд

Санаа амар хойтон нь гэгэлзтэл л дуулж суудаг

Сарваа цуцахын шар тал минь

Луу хүлэглэсэн үүл цэцгэнд нь бороотойгоо ирдэг

Лунхгар лунхгар эрс овоонд нь хадагтайгаа буудаг

Тасман чинээ горхид нь ганд автах худлаа

Тарж хэвтсэн толгод нь айлгүй харагдах худлаа

Талаар нэг айл, малын бараа

Тасарлаа гэвэл бас худлаа

Чимээгүй талдаа хүмүүс нь өнгөн дээрээ намуухан ч

Чингис Богдын үр би гэж өвөртөө ноцох нь үнэн

Чиг чигтээ тэнгэр Сарваа цуцахын тал минь

Танд минь санаархаж хичнээн хар санаатан

Тангараг тасран гэтэж ирсэн юм бэ

Шазууртай хичнээн эр чиний төлөө босч

Шаргын шаргал талаа дэрлэж унасан юм бэ

Дэлхий дээр тал хөндий төд өд л гэдэг

Дэндүү баян чам шиг чухамдаа хэд юм бэ

Төөрсөн гэрээс ижлээ олоод очиход хэцүү

Төрсний эцэст хүн орхиод буцахад бүр хэцүү

Сарваа цуцахдаа төрж ганцхан амьдарчихаад буцахад

Сайн морь үнэнд нь хэдийг өгөх ёстой юм бэ

Сарваа цуцахын шар тал аа

Харьд яваа ачдаа явуулсан эмээгийнх нь захидал

Ховдын өндөр ууланд алтан гургалдай жиргэнэ

Хорвоод төрсөн газраа тэр дуулж байна

Сөөнгө муухай гэв үү, надаасаа сураг тасарсан

Сөөсгөрхөн ач минь эмээдээ ирж дуулаач ээ

Бор л халиун говьдоо хавтгайн сүрэг тэшнэ

Ботго л явсан газраа тэд бэлчиж байна

Мөөгөн чинээ нь яахав, гэр минь чинийх шүү

Мөлхөж өссөн хоймортоо хүү минь чи ирээч

Саальтай агар хувингаа эмээ нь чирсээр ээ

Сайр дээр өссөн өндөр тогоруу болсон ч ирсээр ээ

Санаж байна эмээдээ чи ирээч

Салахын өндөр даваан дээр толгой дээр минь байгаач ээ

Үе тэнгийнхэндээ

Хар сайхан үс чинь намрын ой шиг шингэрч

Харсаар байтал өвлийн уул шиг бууралтавч бууралтаг

Хөөрхөн охидыг дальдруулж явсан нүдний чинь харц

Хөгшин морины нүд шиг номхорч гүйцвэл ч гүйцэг

Хөөцөлдөх цагийн эрхээ, хашрууд минь битгий тоо

Айлын сайхан бэр гунхаж явсан Нансалмаа

Ач гучдаа ноолуулсан нэргүй асрагч болвол ч болог

Чарлаа хөгжим, гадсан өсгийт тэртээд үлдэж

Чамайг их багагүй эмээ гэж дуудаг

Агаар муудахад бие хөшдөг, янгинадаг

Алддаггүй брометр хэн хүнгүй болвол ч болог

Анзаараад яахав, таминь цагийн дураа

Дайраад өнгөрдөг хорвоог мэдэхгүй биш

Дандаа хэвээрээ байдаг уул ч гэж байхын биш

Зуурхан ч хайрлалгүй эх орныхоо төлөө

Зул шиг насаа өргөснийг чинь бурхан мэднэ ээ

Гадаадад царай алдаж хэн нэгний

Гарын үзүүрт бөндгөнөж, гахай хариулж

Гайгүй сайндаа эмгэн асарч, нохой бөөцийлж

Галтай насаа унтрааж яваагүйд чинь баярлана

Сайн үрсээ гэж та нарыг эх орон үнэлдэг

Сангануулж гүйцсэн зарим нь л харин чамладаг

Морины тамга хаа гуянд нь тодрох шиг

Монголдоо алдар чинь хасбуу тамга шиг үлдэнэ

Мөнгөн мөнгөн толгойтой алтан алтан хүмүүс минь

Мөнхийн усаар шагнамаар аугаа их та нар минь ээ

Говь заншил

Хавтгай өлдөм шуурганд тооройн толгой уруудаж

Халиун толгод элсээ цастай зуурах

Салхинд дэрвэсэн өрх удган бөө шиг цамнаж

Сандарсан талаар хамхуул боохой шиг цогих

Шилний хонхор шиг талын нугачаан дунд

Шигдээстэй бор гэрүүд уллаж тогтох

Хотын хүн галын захад бээрчих гэж суухад

Ходоогоо гаргасан жаал тоох ч үгүй нь доогтой

Үүл ховор зундаа манханы орой хуурай

Үндсэн тагш шиг тойрмын ёроол хагсаатай

Төмөр шиг хатуу заг бударгана

Төрсөөр үг алдаагүй сайн эрсийн янзтай

Зоргоороо орчлонгийн хатуу гараар

Зодуулж говь тэвчээртэй болсон

Зовлон гэдгийг үзэхээрээ нэг үзэж

Зоо тэнүүн говь энэрэнгүй болсон

Сүүдрээсээ ч айдаг хавтгайн ботго өнчрөхөд

Сүрэгтээ явсан айлын ингэ хөхүүлдэг

Мөнхийн тэнүүлч мазаахай өлдөхөд

Мөөм шиг сүү орж гоёо нь тэжээдэг

Гуунд унтаж хоцорсон зээрийн янзагыг

Гурвансайханы янгир бууж ирж дагуулдаг

Биднээс болоод ядарсан эх орноо одоо

Биеэ тасчин тасчин говь маань тэжээж байна аа

Хуульч Сандагийн шүлэг байдаг даа. Үг зохиол гэж. Байгаль, амьтан юманд эзэн оноогоод тэр ингэж байгаа гэж байдаг. Түүн шиг ээмэг үг гэсэн юм хийж байгаа юм (Д.Ц).

Төрийн тэргүүний сэнтий дээрх үг

Чадал эрдэм, эрх мэдлээрээ бүү бард

Чамайг өмнө энд Чингис ч заларч байсныг бод

Дэмий энэхэн сэнтийгээ уужимд битгий тооц

Дэлхийн талыг тэр дэвсэж суудаг байсан юм аа

Хулсан ташуур дээрх үг

Зурайх замыг тоосруулагч морио би гуядмааргүй байна

Зугтаж яваа чонын гавал дээр буумааргүй байна

Зутарч эх орон минь бусдын ард гэлдэрнэ

Зугаалж дампуурч ханадаггүй ноёдыг л ороолгомоор байна

Цагаачийн ганзаганд зүүх үг

Эх орон төр түмнээ голсон

Эрхэм цагаач танай улсад очлоо

Сугадаарай, хүндлээрэй, хүлээж аваарай

Суут дэлхийн иргэн явж би энд амарлаа

Гоо хатагтайн толин дээрх үг

Бахдам гоо царай, нүд, шүд, уруулыг чинь

Байгаагаар нь харуулъяа би, надад итгээрэй

Баясалт царайн цаадах сэтгэлийг чинь үзүүлж

Барахгүй нь ээ би, өөрөө харж яваарай

Хутагт Равжаагийн гавал аяган дээрх үг

Хэн үүгээр ууж явсныг мэдсэнгүй ээ

Хэл дарвигнуулсан дарс хүртэж орхилоо

Говийн ноён хутагт шиг цэцэн мэргэн болсонгүй ээ

Годил толгой мансуурч бүтэн өдөр тэнэг явлаа



Хөөрөлдсөн Н.ГАНТУЛГА

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

СОНИНЫ АРЫН НҮҮР: “Бөөстэй гэж анги хэсүүлснээр миний амьдралыг тэр чигт нь балласан” DNN.mn

Эгэл жирийн хүмүүсийн хэлсэн үг сэтгэлд хадаатай явах нь бий. Тэр жил Завханы нэгэн суманд жирийн малчин эмэгтэйтэй уулзаж байлаа. Номонд хайртай, хоймрынхоо авдрын хажууд цаасан хайрцагтай ном хураачихсан айл байсан сан. “Одоогийн хүмүүс хуучны нийгэм мөн сайхан байжээ гэх юм. Мэдээж сайхан нь байлгүй яахав. Харин миний хувьд ёстой нэг ёрын нийгэм байсан гэж хэлэх байна. Би чинь хичээл номдоо сурлагатай, холын мөрөөдөлтэй, юм юманд тэмүүлсэн идэвхтэй хүүхэд байлаа.

Аав ээжээсээ хол байрны хүүхдээс бөөс гарсан юм биз дээ. Багш нар маань бөөстэй хүүхэд гээд анги хэсүүлдэг юм. Сургууль даяараа шившиг боллоо. Ангийнхныхаа, эргэн тойрны хүүхдүүдийн нүүр харна гэхээс халуу оргиод. Аргагүйн эрхэнд дунд ангиасаа сургуулиасаа гарсан. Ингээд л миний амьдрал ганц бөөснөөс болж орвонгоороо эргэсэн дээ” гэв.

Эл эмэгтэй шиг хичнээн хүн сэтгэл санаа, хувь заяагаараа хохирсон бол гэж бодогддог. Хүний бүсгүй үрийг, алган дээр нь бөөсийг нь бариулаад анги хэсүүлж, “бөөстэй хүүхэд” хэмээн бүгдэд зарлаж явсан гэхээр үнэндээ харгис нийгэм. “Хүний эрхийг дээдэлсэн энэ нийгэмд төрөх минь яалаа гэж бодох үе бий. Тэгсэн бол ингээд уулын мухар сахиж суухгүй байх байсан” гэж гол харламаар хэлсэн. Тухайн үед мал дээр гарчихаад намайг бөөстэй нь анги хэсүүлсэн багш нараа үзэн яддаг байлаа. Дараа нь юмны наад цаадахыг ойлгохтойгоо болоод хүний эрх, нэр төр, ариун гэгээн бүхнийг булшилсан нийгмийг үзэн яддаг болсон гэв.

“Монголчууд бид чинь тэгтлээ яр янхандаа идэгдсэн ард түмэн байгаагүй. Оросууд л бодлогоор хийсэн, биднийг зах замбараагүй, муу муухай гэж дэлхийд харуулах гэж яр тэмбүүг зориудаар тараасан” хэмээн Д.Дашпүрэв докторын хэлснийг дээрх эмэгтэйн “бөөс”-тэй уялдуулан бодлоо.