Author: Энхцагийн Энэрэл

Сонгууль дөхөх тусам улс төрийн үйл явдлууд шил шилээ даган гарч байна. Үйл явдлууд ар араасаа, таамаглаж байснаар бас төсөөлж ч байгаагүйгээр өрнөж байна. Дахиад ч өрнөнө, хуйларна, бүр юу болохыг ч таамаглахын аргагүй. Улс төрийн акц, тоглолтууд, урвалт шарвалт, хор найруулга, яриа тохироо үргэлжилсээр байх нь энэ хүрээний эгэл жирийн үйл явдал. Бараг л АН-ын гишүүн болж магадгүй гэж нэг хэсэг дуулдаад байсан бие даагч хоёр нөхөр МАН руу орлоо, МАХН-д харьяалагдаж төрийн өндөр дээд албан тушаалыг хашиж байсан хоёр гишүүн МАХН-аа хаяж төрхөмдөө буцаж ирлээ, шинэ нам байгуулагдав, Шударга ёс эвслийн бүлгийн дарга тодроод долоо ч хоноогүй байтал даргалах бүлэг ч үгүй болов гээд нам тус бүр дор дороо адал явдал, алдагдал гарз, ашиг амжилттай байгаа нь харагдана. Гэхдээ тэр дундаас АН-ын даргын хийж байгаа яриа тохироо хөдөлгөөн эрхгүй анхаарал татаж байна. Эрх барьж байгаа улс төрийн хүчин болгон амаргүй давааг давах болдог. Автоматаар хасахтай сонгуульд ордог гэсэн ч болно. Харин ийм нөхцөлд хийж байгаа АН-ын акцууд зангарагтай харагдаж байгааг худлаа гэхийн аргагүй. Улс төрийн хатуу самар гэгддэг АН-ын дарга З.Энхболд ч үүгээрээ өөрийгөө хэн гэдгийг харуулж чадаж байна. Гуравдагч хүчний орон зайг сонгогчид хүсч байна гэсэн судалгаан дээр өөрсдөдөө багагүй итгэл найдвар тээж явж байсан хүчин бол Хөдөлмөрийн Үндэсний нам буюу ХҮН. Үнэхээр ч судалгаа гайгүй байсан учраас энэ намын жагсаалтын үнэ ханш тэрбум тэрбумаар яригдаж байсныг үгүйсгэхгүй. Гэвч жагсаалт ч байхгүй, ХҮН ч сонгуульд оролцохгүй болох нь тодорхой боллоо. Уг нь Хөдөлмөрийн нам гэдэг дэлхий нийтийн хандлагаар зүүний чигийн нам баймаар. Гэвч улс төрийн чиг баримжаа ойр учраас АН-ыг дэмжиж оролцохоор боллоо гэдгээс харвал ёстой жинхэнээс бууж өгчээ гэдэг нь харагдаж байгаа юм. Үгүй, намууд өөрсдөө сонгуульд оролцохгүй, дэмжиж оролцоно гэж мэдэгдээд байхад яах ч билээ дээ. ХҮН-ын залуусын амбиц, улс төр хийчих амархан санагдаад байсан, улстөрч болчих энүүхэнд бодогдоод байсан нь тийм биш гэдэг нь энэ удаагийн сонгуулиар батлагдаж байх шиг. Төлөвшиж үзээгүй нам сонгуульд АН-ыг дэмжих эсэх тийм ч чухал нөлөөтэй биш гэж үзэхэд МҮАН, ИЗНН, Эх орон нам хүртэл сонгуульд АН-ыг дэмжиж орохоо мэдэгдсэнийг анхаарч үзэхгүй байхын аргагүй. АН-аас салж ҮШН болж улмаар МҮАН нэрийг авсан М.Энхсайханы нам шүү дээ. Өнгөрсөн сонгуульд МАХН-тай эвсч ороод парламентад бүр бүлэг байгуулах хэмжээнд амжилт гаргасан МҮАН-ыг “Сонгуульд оролцохгүй ээ. АН-ыг дэмжиж оролцоно” гэсэн шийдвэр гаргуулахад амаргүй. Эвссэн ч эс эвссэн ч байнгын 1-2 суудалтай байдаг ИЗНН-ыг ч ингүүлэхэд хэцүү. 2008 оноос эхлэн парламентад төлөөлөлгүй байгаа ч “Эрэл“-ийн гэгдэх Эх орон нам 2004 оны сонгуулиар АН-тай эвсч орж байсан их санаатай нам. Тэр ч байтугай эвсч орсон бүлгээ задалснаар АН-ынхан УИХ-д бүлэг ч үгүй болж, 62-ын гэгдэх бүдүүн бүлэгт нэгдэж нэг үзэж, хөөгдөж нэг үзэж улс төрийн намтартаа сэв суулгаж явлаа. Харин тэр цагийн “өс”-өө авч буй мэт АН-ынхан өөрийн тугийн дор нэгтгэж байна. Сонгуулиар дэмжиж оролцоод цаашдаа бүр намуудаа татан буулгаад АН-д нэгдэх тухай тохирсон гэж ч сонстох болов. Бие даасан бодлоготой, амбицтай лидерүүд бүхий ийм намуудтай тохироо хийнэ гэдэг амаргүй. АН-ын дарга З.Энхболдыг улс төрийн тохироогоо сайн хийлээ гэж байгаа ч гагц ашиг сонирхлыг нь хангаснаар ийм тохиролцоог хийчихдэг юм биш. Харин хувь хүний харилцаа, итгэлцэл шууд нөлөөлдөг. Тийм учраас болж өрнөж буй бүх үйл явдлуудаар З.Энхболд яггүй улстөрч, жинхэнэ хатуу самар гэдгээ баталж байна.

МАН, МАХН-ын нэгдлийн үйл явдал эхэлсэн шигээ амжилтад хүрээгүй нь ч үүнийг батална. Сонгуульд АН-ын аранга нь МАН, МАХН нэгдэх явдал байсан нь хэн хүнд тодорхой. Моринд ургадаг илүү шүд буюу арангаас болж зуулт зөрдгөөс морь өвсөө ч идэж чадахаа болиод турдаг. Бүр цаашлаад тураалд орж амь тавих шалтгаан болдог. Яг үүн шиг АН-ын хувьд аранга нь МАН, МАХН-ын нэгдэл байлаа. Хэрэв тэд сонгуульд нэгдэж орсон бол АН-ын хувьд байдал эвгүйтэх нь тодорхой байв. МАН-ын дарга хагарсан шаазангаа эвлүүлэх гэж тарж бутарсан гишүүдээ энд тэндээс цуглуулан авч байгаа шигээ МАХН-тай нэгдэх ажилд нэлээд анхаарал тавьсан. Жирийн гишүүдийн нь яриагаар М.Энхболд даргын үед намын нэгдэл яригдана, өөр даргын үед Н.Энхбаяртай нэгдэнэ гэж байхгүй дээ гэж байлаа. Магад тийм байсан биз. Гэвч эцсийн мөчид тэд нэгдэж чадсангүй. Сонгуульд дангаараа орох, тойргийнхоо тоог олон байлгах, боловсон хүчин ихтэй гэгдэх МАН-ын гишүүдийн хүсэл ч нөлөөлсөн байх. Нөгөө талаас асуудал тэгж эхэлж, тэгж өрнөчихөөд байхад зогссон гэхээр нэгдүүлэхгүй гэсэн гадны оролдлого ч нөлөөллөө. Үүний цаана З.Энхболд байсныг үгүйсгэх аргагүй. Бараг л арван цагаан буяныхаа замаар оржээ гэдэг шиг эвсч нэгдэж орох нь тодорхой болчихоод байх үед УИХ дахь АН-ын гишүүд Өршөөлийн хуульд өөрчлөлт оруулахаар хуулийн төсөл барьж гүйгээд байгаа дуулдсан. Гэтэл яагаад ч юм хоёр талаас ажилласан ажлын хэсэг гэнэт л үгээ ололцохоо байчихсан. МАН МАХН-тай нэгдэх үйл ажиллагаанд нэлээд хүлээцтэй хандсан талаар улс төрийн ажиглагчид онцолж байсан ч яагаад ч юм болсонгүй. Бараг зуугаад жилийн турш зоригжуулан манлайлагч, зохион байгуулагч МАХН гэсэн уриа Монголын ард түмний зүрх сэтгэлд хоногшиж ирсэн. Тэр нэрээр сонгуульд орох МАХН, тэр намын үзэл бодол баримтлал, уламжлалыг авч яваа МАН нийлээд орсон бол үнэхээр амаргүй байлаа, АН-д. Зуугаад жилийн итгэл үнэмшлийг энэ сонгуульд салгаж, саналыг хуваахад хүргэсэнд нь АН-ын гишүүн дэмжигчид нь даргадаа талархах биз ээ.

Энэ сонгуулийн гол өрсөлдөөн АН, МАН тэгээд МАХН-ын дунд өрнөх нь тодорхой. Сонгуулийн тухай хуулиар шинэ нам, шинэ хүнд танигдах ямар ч боломж байхгүй байгаа. Дээрээс нь намуудад итгэл алдарсан нийгмийн сэтгэл зүйг ажиглавал санал өгөх хүмүүсийн тоо ч эрс цөөрөх болов уу. Ард иргэд тэр дундаа улс төрд амжилт олоогүй, тэндээс шахагдсан, нэр дэвших эрхгүй хоцорсон хүмүүсийн хэлдэгчлэн 76 луйварчин, 76 ямаа гэж элдвээр ярьсаар сонгуулийн үйл явцад хандвал ирц чүүтэй айтай 50 хувиа давж магад. Харин ажиглагчдын үзэж буйгаар ирц бага байх нь АН-д тус дэмтэй гэх нь бий. Учир нь нийгмийн сэтгэл зүй санал өгөхөөс татгалзаж байгаа тохиолдолд заалттай өгөх хүчин нь төрийн албан хаагчид байдаг. Төрийн албан хаагчид гэж нэг талаасаа эрх барьж байгаа намын хүмүүс. Манайд төрийн албан хаагчид намын гишүүнчлэлээс татгалздаг хууль үйлчилсээр хэдэн оныг элээсэн ч бүрмөсөн төлөвшиж чадаагүй. Тэгэхээр ирц багатай сонгуульд санал өгч байгаа хүмүүсийн тодорхой хувь нь АН-ын гаралтай төрийн албан хаагчид байх учраас АН-д ашигтай гэж урьдчилан тааж болохоор байгаа юм. Одоо Сонгуулийн тухай хууль өөрчлөгдөхөөр болж, ямар системээр явахаа ид ярьж байна. Сүүлийн үед олонхын саналыг аваад байгаа нь жижиг мажоритар гэгдэж буй. Намын гишүүд хоорондоо “алалцахгүй”, нам дамнаж хуйвалдахгүй байлгадаг учраас боломжийн гэж үзэгсэд олон. Харин мөнгө тараадаг асуудлыг хуулиар хориглож өгснөөр жижиг мажоритарын сул талыг арилгасан гэдгийг дэмжигчид нь онцолж байна Юутай ч Сонгуулийн тухай хуулийн өөрчлөлт тодорхой болмогц намууд доторх бужигнаан улам бүр эхэлнэ дээ. Яг л үүрээ хөндүүлсэн шоргоолж шиг.

Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, МСНЭ-ийн хүндэт ерөнхийлөгч Ц.Дашдондовтой ярилцлаа.

-Жил бүрийн тавдугаар сарын 3-нд хэвлэлийн эрх чөлөөний өдрийг Дэлхий даяар тэмдэглэдэг болсоор 25 жилийн нүүр үзэж байна. Уг үйл явцыг улс орондоо эхлүүлсэн хүний нэг нь яах аргагүй та биз дээ?

-Үүнийг би өөрөө батлах гээд байх нь ч юу юм дээ. Харин Р.Хадбаатар ерөнхийлөгчтэй Монголын сонины холбооноос 2013 онд чөлөөт хэвлэлийн анхдагчийн нэгээр намайг тодруулж өгсөн өргөмжлөлдөө “Дэлхийн хэвлэлийн эрх чөлөөний өдрийг Монгол Улсад тэмдэглэх ажлыг анх санаачилж, чөлөөт хэвлэлийг төлөвшүүлэн хөгжүүлэхэд үнэтэй хувь нэмэр оруулсныг нь үнэлж…” гэхчилэн цохон тэмдэглэсэн байдаг. Үүнийг би үнэ хүндтэйд үздэгээр барахгүй албан ёсныд тооцож ач холбогдол өгдөг. Гэхдээ хэвлэлийн эрх чөлөө гэдэг чинь аль нэгний айхтар сүрхийдээ бүтээчихдэг амар хялбар ажил үйлс ердөө ч биш. Тун бэрх түүхэн үйл явц.

-Дэлхийн хэвлэлийн эрх чөлөөний өдрийг тэмдэглэх болсны учир шалтгааныг уншигчдад хэлж өгнө үү?

-1990-ээд оны эхээр Африк хэмээх том тивийн тусгаар шинэ жижиг улс Намибийн нийслэл Виндхук хотноо тухайн бүс нутгийн сэтгүүлчид өргөн бүрэлдэхүүнтэйгээр хуран чуулж хэвлэлийн эрх чөлөөний асуудлыг айхтар хурцаар ажил хэрэгч ярилцсаны эцэст тусгай том тунхаг бичиг баталж гаргасан. Тэр нь хожмоо Виндхукийн тунхаг хэмээн алдаршсанаар барахгүй НҮБ-ын зүгээс хүчтэй дэмжлэг хүлээж чадсан байдаг. Тунхаг гарсан тавдугаар сарын 3-ныг “Дэлхийн хэвлэлийн эрх чөлөөний өдөр” гэж өргөн тэмдэглэж байхаар НҮБ-ын Ерөнхий ассамблейн шийдвэр, ЮНЕСКО-гийн Ерөнхий бага хурлын чуулганы зэвлөмж хүртэл гарсан юм. Эхэндээ “International press freedom day” гэгдэж байснаа төдөлгүй “World press Freedom day” олж хувирсан. Үг дагаж утга өөрчлөгддөг болохоор үүнд бас учир ялгаа байгаа л даа. Тухайн өдрийг тохиолдуулж НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга, Хүний эрхийн Дээд комиссар, ЮНЕСКО-гийн Ерөнхий захирал нарын гурван хүнээс орон бүхний төр, засаг, олон нийтэд хандсан уриалга, илгээлт гаргадаг байснаа хожмоо тэр нь дан ЮНЕСКО-гийн Ерөнхий захирлынх болсон нь ач холбогдол нь буурсандаа бус аяндаа хэрэгжиж хэвшсэнтэй нь холбоотой биз. Угаасаа хүмүүн төрөлхтний хамгийн өнөр том хамтын нийгэмлэгийн сэдэл шийдэлтэй болохоор НҮБ-ын хүрээнд дэлхийн хэмжээний дэлгэр үйлс өрнүүлдэг төрөлжсөн байгууллага-ЮНЕСКО–гийн шууд ивээл-Эгида дор болдог болохоор хэвлэлийн эрх чөлөөний өдрийг улс орон бүхэнд утга төгс тэмдэглэдэг л дээ. Чингэхдээ ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөөний тулгуур зарчим, үндсэн үзүүлэлт, гол шалгуур гэгддэг чөлөөт хэвлэл, хэвлэлийн эрх чөлөөний байдал төлөв тухайн улс оронд ямар байна цаашид яах, хэрхэх талаар хэлэлцүүлэг яриаг жирийн өдрүүдээс илүүтэй жин дарах түвшинд өрнүүлж, уг асуудлаарх уриа, дуудлагыг улам хүчтэй чанга цуурайтуулж төр, түмний анхаарлыг тэр зүгт хандуулж төвлөрүүлэхийг зорьдог. Мөн ажил үүргээ гүйцэтгэж яваад амь үрэгдсэн сэтгүүлчдийн алдар гавьяаг дурсан хүндэтгэл үзүүлдэг. Шаардлагатай гэж үзвэл эрх баригчдад элдэв санал тавьж өргөх бичиг өгч янз янзын акц, үйл ажиллагаа явуулж, тэр ч бүү хэл тэмцэл хүртэл хийгддэг. Манайд ч өөрцгүй эхэндээ байдал их л эмзэг хурцдуу байснаа сүүл тийшээгээ даан ялангуяа хэвлэлийн эрх чөлөөний хууль батлагдаж, төр засгийн хэвлэл мэдээллийн харьяалал, статус өөрчлөгдөх зэргээр ахиц дэвшил гарсны хэрээр аяндаа байдал арай аядуу болсон л доо.

Монголд анх хэвлэлийн эрх чөлөөний өдрийг тэмдэглэхэд ЮНЕСКО-гийн үндэсний комиссынхон маань бидэнтэй гар ганзага нийлж нягт хамтарч ажилласаар өдий хүрснийг өнөөдөр хэлэхгүй бол хэзээ хэлэх вэ дээ. 1994 онд ЮНЕСКО-гийн Монголын Үндэсний комисс хэвлэл мэдээллийнхэнд олгодог хүндэт шагналын эхнийхийг надад, хоёр дахийг С.Цогтсайханд хүртээсэн. Х.Наранжаргалын тэргүүлдэг “Глоб интернэшнл” ТББ энэ өдрийг тэмдэглэн өнгөрүүлэхэд сайтар бэлтгэж санаачилгатай ханддагийг онцлохоос аргагүй.

Би гэхэд энэ өдөр тохиох тоолонд хэвлэлийнхний хүсэлтээр бишгүйдээ л бичиж ярьж ирлээ.

-Таныг чөлөөт хэвлэлийн загалмайлсан эцэг гэдэг шүү дээ. Хэвлэлийн эрх чөлөө хэр байгаа талаар хүн бүр өөрийнхөөрөө тайлж, тайлбарладаг л даа…

-За тэр загалмайлсан эцэг мэцэг ч яамай. Миний үзэг нэгт үнэнч сайхан нөхдөөс маань л үүссэн үг. Ямар муу санасандаа тэгэв гэж дээ. Сайн санасандаа л тэр. Энийг эс тоовол ёстой нөгөө, нөхдийнхөө тос шиг сайхан сэтгэлийг царцааж, сүү шиг санааг нь ээдүүлсэн мэт эвгүй зүйл болох учир тэгж би тэнэгтэмгүй. Эндээ гэхэд бид эгээ ч зүгээр суугаагүй л дээ. Хэдийгээр бэрхшээлтэй байсан ч ид эгзэгтэй үед чөлөөт хэвлэл, хэвлэлийн эрх чөлөөний төлөө дуу хоолойгоо өргөж улмаар манай гаригийн сэтгүүлчдийн хамгийн том хамтын нийгэмлэг болох Брюссельд төвтэй ОУСХ-ны орлогч гишүүн болсноо удаж төдөлгүй жинхэлж улмаар түүний удирдах бүтцэд нь хүртэл сонгогдон төлөөлөлтэй болж чадаж байсан цаг үе ч бий. “Freedom forum”, “Free­dom house”, IFEX, “Reporters Without Borders”… гэх зэрэг байгууллагын дүгнэлтээр Монгол хэвлэлийн бүрэн эрх чөлөөт орон хэмээн хэлүүлж байсан удаа ч бий. Одоо тэгвэл хэвлэлийн хагас заримдаг эрх чөлөөт орон болчихсон мэтийн мэдээг хэвлэлээс харж л сууна. Харамсалтайяа.

“Чөлөөт хэвлэл”, “Хэвлэлийн эрх чөлөө” энээ тэрээ гэдэг ухагдахуун урьд өмнө нь Монголд огт сураггүй байсан дээрээс хүн зон түүнийг хүлээж авахдаа анхны үедээ сэтгэлзүйн хувьд бэлэн бусдуу байсан даа. Watchdog, Free­lance… гэхэд ойлгож ядаад ч байх шиг байснаа аяндаа дасч амт шимтийг мэдэрдэг болсон. Үүнийг өгүүлээд байгаа нь чөлөөт хэвлэл, хэвлэлийн эрх чөлөөний тухай онол төсөөлөл ойлголт, үзэл санааг түгээн дэлгэрүүлж хүн ардын хүртээл болгохын төлөө боломжтой тохиолдол бүхнийг алддаггүй ашиглахыг хичээж явсан сэтгүүлч та бидний хүчин чармайлт талаар болоогүй шүү гэх гээд байна л даа. Гэвч ажил дуусч асуудал бүрэн шийдэгдэх яагаа ч үгүй.

-Тэгэхээр хоёулаа дээр ярьснаа дэлгэрүүлж товч хөндсөнөө тодотгоё л доо. Хэвлэлийн эрх чөлөө гэдэг чухамдаа юу юм бэ?

-Тэгье, тэгье. Тэгэхдээ ямар цаг үед юуны тухай ярилцах гэж байгаагаа урьдчилан ухаарч тохиролцъё. Ер бусын цагт ер бусын л сэдвээр ярих нь дээ. Асуудлаар дүүрэн нийгэм, асуудлаар дүүрэн сэтгүүлзүй. Ажилгүйдэл ядуурал айхтар газар авч нийгмийг нэлд нь нэрвэж аван хайлав. Улс төр улайсч, уур, бухимдал ихэсч, нийгэм доргиж, хүн ард хөдөлгөөнд ороод ч байх шиг тийм тавгүйдүү байдалд та бидэн хоёр хэвлэлийн эрх чөлөө гэсэн хүндхэн сэдвийг хөндөх нь дээ.

Хэвлэлийн эрх чөлөөг хүн үгээ хэлж, үзэл бодол, байр сууриа чөлөөтэй илэрхийлж, түүнийгээ хамгаалах эрх чөлөө гэж хамгийн энгийнээр томьёолж болох. Дэлхий даяарт дагадаг хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалын 19 дүгээр зүйл, иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын фактын мөн 19 дэх заалтыг агуулгаар нь танилцуулъя. Тэнд “Хүн бүр өөрийн гэсэн үзэл санаа, байр суурьтай байх агаад тэрнийгээ амаар, бичгээр, дүрс, дуу авиа зэрэг аль л боломжтой арга хэрэгсэл, хэлбэрээр илэрхийлнэ” гээд ингэх нь улсын хил хязгаараас үл шалтгаална гэдгийг хэнд ч ойлгогдохоор хэлсэн байдаг. Түүнийг манай тулгуур хуульд тусгасан хэдий ч дутуу болсон. Иргэд өөрт хэрэгтэй мэдээллээ хайж олж авахыг нь хэлсэн хэрнээ хэрхэхийг нь оруулалгүй орхичихсон.

-Таны бодлоор манайд хэвлэл, мэдээллийн эрх чөлөө жинхэнэ утгаараа байж чадаж байна уу?

-Миний бодлоор гэж мэдэмхийрч хариуламгүй байна. Миний бодлоор гээд байвал хэн ч юу ч бодож болно оо доо. Миний бодлоор гэхэд тохирох ч юм бий, тохирохгүй ч юм бий. Одоо чинь аливаад мэдлэгээр хандаж, асуудлыг ухаанаар шийдэж, философиор сэтгэдэг цаг. Ялангуяа чөлөөт хэвлэл, хэвлэлийн эрх чөлөө мэтийн ийм эгзэгтэй, манайдаа машид шинэ тулгар сэдвээр ярихад заавал ч үгүй цаана нь барьж авах баттай эх сурвалж байх хэрэгтэйг бодолцож манай гаригийн сэтгүүлчдийн мэргэжлийн том байгууллага ОУСХ-ны нэгэн гол баримт бичигт онцолж өгүүлснийг ориг эхээр нь толилуулбаас: “There can be no press freedom if journalists exist in conditions of corruption, poverty or fear” буюу “Хэрэв зээ сэтгүүлчид авлига, хээл хахууль, ядуу зүдүү байдал, айдас хүйдсийн орчин нөхцөлд байгаа бол тэнд хэвлэлийн эрх чөлөө гэж байхгүй” гэжээ. Тэгвэл Монголд авлига, ядуурал, айдас болгоомжлолын аль аль нь байгаа ш дээ. Тулгалт ятгалга (Манипуляци), суртал ухуулга (пропаганда), цагдаж хянах (цензур) гэсэн ийм гурван зүйлийг ардчилсан чөлөөт сэтгүүлзүйд эрс цээрлэдэг ч эдгээрийн элемент их, бага хэмжээгээр Монголд байна. Ингээд бодохоор хэвлэлийн эрх чөлөө бий эсэх нь ихэд эргэлзээтэй. Тэгэх тусмаа та асуулт тавихдаа жинхэнэ утгаараа гэсэн жин дарахуйц хэрсүү хэллэг хэрэглэж байна. Тэрнийг чинь алаг хорвоогийн хаан хэл англиар болохоор “in genuine sense” гэнэ. Үүнээс наагуур хэлэх гэхээр үгийн үнэт утга нь гээгдчихнэ. Ингэхээр болохгүй. Таны тавьсан энэ асуултад өгөх хариултыг үүгээр өндөрлөх нь хангалтгүй байж мэдэх учир хэдэн үг хэлбээс хэвлэлийн эрх чөлөөг хэмжиж түвшинг нь тогтоохдоо ямар шалгуур, ямар параметр, ямар школа хэрэглэдэг нь одоогоор огт ойлгогдохооргүй бүрхэг бүдүүвч, багцаа баримжаа төдий байна. Энийг цаашид ил тод, төгс төгөлдөр боловсронгуй болгомоор байгаа юм. Өнөөдөр манай үндэсний сэтгүүлзүй хаана ямар түвшинд байна, хаашаа яваад байгааг ярих дуртай нь олон ч яг хэлж чаддаг нь хэд байна даа?!

-Хэвлэлийн эрх чөлөө хэрэгжих бодит илрэл нь чөлөөт хэвлэл мэдээлэл. Тийм болохоор чөлөөт хэвлэл гэдэг маань ер нь юу байж таарах вэ. Хэт их мэддэг юм шиг мөртлөө мэддэггүй сэдэв энэ болж хувирах гээд байна уу даа?

-Дэлхий даяарт түгж, хүндэтгэж, хүлээн зөвшөөрч, даган мөрддөг “The char­ter for a free press” (Чөлөөт хэвлэлийн харти): “A free press means a free people” (Чөлөөт хэвлэл гэдэг бол чөлөөт хүн ард) хэмээн хэлснээр эхэлдэг. Ингэж эхэлнэ гэдэг их учиртай. Чөлөөт хэвлэлийг иргэд түмэн гэснээс бус эрх баригчид юм уу эсвэл дарга сайд гээгүй. Мөнхүү Харти-д: “Цензур (цагдаж хянах) шууд болон дам ямарваа хэлбэрээр байж таарахгүй” (censorship direct or indirect, is unac­ceptable) гэж хүртэл заасан байдаг. Түүнчлэн англо-саксон хэвлэлийн уламжлалыг тусгасан 10 номлол (the ten commandments for a free press)-д: Хэвлэл чөлөөтэй байгууштай бөгөөд хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслийн эрх чөлөө нь хуулиар хүлээн зөвшөөрөгдөж баталгаажсан байх. Хэвлэл цагдалт цензургүй, хараат бус бие даасан хийгээд шүүмжлэмтгий дөрөв дэх засаглал байх гэсэн хэрэг гэхчилэнгээр өгүүлдэг. Ардчилалгүй чөлөөт хэвлэл, чөлөөт хэвлэлгүй ардчилал гэж байхгүй. Чөлөөт хэвлэл хэдий чинээ хөгжинө нийгэм төдий чинээ эрүүл байна. Монголд 400-гаад хэвлэл, мэдээллийн хэрэгсэл байгаагийн дотор өдөр тутмын сонин 10 гаруй, янз бүрийн сэтгүүл 100 шахам, үндэсний гэхээр телевиз арван хэд, радио станц ная дөхөхөөр байна. Хүн амын тоотой харьцуулахад чамлахааргүй үзүүлэлт. Харин чанар нь хэр зэргийг хэлэхэд хэцүү. Одоогоор манайд чанартай чансаатай сэтгүүлзүй (Qual­ity journalism), хариуцлагатай хаашаа ч гарцаагүй гэхээр барим тавим яв цав сэтгүүл-зүй (responsibility буюу ac­countability journalism), бодит сэтгүүлзүй (objective journal­ism) …гэх зэрэг сэтгүүлзүйн зонхилох төрөл бүгд байгаа. Үүгээр ч үл барам ялдам нялуун, ая тал зассан “sweet heart journalism”, “sweet heart media” ч бий. Зүсэн бүрийн буюу конгломерат гэмээр. Ёстой л нөгөө сайн муутайгаа нийлж гэр дүүрдэг, сархинаг гүзээтэйгээ холилдож тогоо дүүрдэг гэгч л болоод байна.

Хэдийгээр алдаж онож байгаа ч гэсэн нийгмийг идээ бээрээс нь цэвэрлэж эрүүлжүүлж төвхнүүлэх тал дээр чөлөөт сэтгүүлч, чөлөөт хэвлэл, мэдээллийн ач тус, үзүүлэх нөлөө үнэхээр үлэмж. Айхгүй ч гэсэн аягүй гэгчээр чөлөөт хэвлэлийнхнээс цэрвэж эмээх, цэнэж болгоомжлох эрхтэн дархтан байдаг нь тийм ч муу зүйл биш. Хэрвээ чөлөөт хэвлэл гэж байгаагүй бол тэд яах ч байсан юм бүү мэд. Contemporary journalism буюу орчин цагийн сэтгүүл-зүйн ойлголт төсөөлөл газар авч, тэр хүрээнд солиал медиа, тоон систем, интернет сүлжээ, твиттер, фэйсбүүк гэх мэт урьд өмнө огт сураггүй байсан жирийн гэхийн аргагүй нарийн, жинхэнэ феномен гэхүйц шинэ шинэ хандлага, үзэгдэл, үйл явц шил, шилээ даран өрнөв. Өрнөдөд мэдээллийн эриний тэргүүлэн довтлогч түүчээ хүч нь технологи (Technol­ogy is the driving force of infor­mation Age)…гэхчилэн хэлж томьёолдог боллоо.

-Үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөө Монголд хууль эрх зүйн талаасаа хэр баталгаажсан гэж та үзэж байна вэ?

-Үндсэн хуульд муугүй тусгагдсан. 1998 онд хэвлэл, мэдээллийн эрх чөлөөний тухай авсаар цомхон атлаа час хийсэн чамбай заалттай хууль гарсан. Дутуу төрчих гээд дуншиж өвдөж гацаад машид зовоосон тэрхүү хууль гарахад мань мэтийн оролцоо ч байсан. Төр засагт сүжирч түүний дуулгавартай дуу хоолой рупор нь болж үйлчилж ирсэн радио, телевизийн харьяалал, статусыг өөрчилж олон нийтийнх болгосон нь чухамхүү дээрх хуулийн дэлгэр өгөөж. Сэтгүүлчдийн шилдэг корпус ч тэнд байсан. Одоо харин ямар болсон нь ойлгомжгүй. Орой болгон л өөрсдийгөө өргөн дөвийлгөж бусдаас давуу гээд байх юм. Тийм л болтугай. Муу барааг л сайн рекламдах шаардлагатай болдогсон доо. Үнэхээр сайхныг бол үтэр түргэнээр хүмүүс булаацалдаад л авчихдаг. Сурталчлах шаардлага ч гардаггүй. МҮОНТВ-ээс сурталчлаад байгаа шиг хаа сайгүй ажил сайжраад л, амьдрал дээшлээд ч, хөгжил цэцэглээд байна уу гэвэл арай л тиймгүй. Асар өөр байгаа. Хэвлэл мэдээллээр хуудуугүй үнэн, хуурамчгүй жинхэнийг л дамжуулдаг баймаарсан. Байдал төлөв ямар байна, яг тэр хэвээр нь будаж шунхдалгүй, гоёчилж гоодолгүйгээр голчтой үнэн мөнөөр нь мэдээлэх учиртай юм.

Гэхдээ телевиз бүгд бүтэлгүй биш ээ. “Ам нээвэл”, “Алаг шаазгай” “Түмний үгийг төрд нь”, “Цензургүй яриа”, “Монгол коммент”, “Ярилцах цаг”, “Зочны цаг” гэхчилэн сонин сонин нэвтрүүлэг бий. Үүнийг өгүүлэхтэй зэрэгцэж ТV8-ын “Гольф & кофе” санаанд оров. Түүнийг С.Отгонмөнх гэдэг сэргэлэн сэтгүүлч бүсгүй цоглог цовоо хөтөлдөг. Сэнгээгийн Отгонмөнх гэнгүүт Сэнгээгийн Баярмөнх маань бодолд буух чинь юу вэ?!. Саявтархан уг нэвтрүүлгээр ланжгар хуульч Д.Лүндээжанцан зангараг зааж ярьсан. Эдгээртэй эн зэрэгцэхүйц нэвтрүүлэг төрөөр тэтгүүлж, түмнээр бөөцийлүүлж, яам, газруудтай хүртэл хамтрах нэрийн дор нэг хөнжилд орох нь холгүй нөгөө МҮОНТВ-д хэр зэрэг элбэг байдаг бол. Байх нь байдаг л байх. Гадаад мэдээнийх нь чанар гэхэд л гайгүй дориун. Хэвлэлүүдэд час хийсэн чамбай, мартаж боломгүй маш даацтай материал хааяа, хааяа харагддаг. 2015 оны арванхоёрдугаар сарын 4-нд байна уу даа, “Үндэсний шуудан” сонинд С.Ононтуулын бичсэн “Өрийн тэнгэрт тас эргэлдэв” гэсэн гарчигтай өгүүлэл гарсан. Түүнд дурдагдсан тоо баримт үнэн л бол үнэхээр ноцтой санагдсан. Сэтгүүлч болгон ингэж бичдэг байгаасай. Э.Энэрэл чи ч мөчөөгөө өгөхөөргүй сүрхий дээ. Таныг сонирхсоны дагуу хууль эрх зүйн баталгаа гэдэг дээр нэмж тэмдэглэхэд УИХ-аас 2003 онд хүний эрхийг хангах хөтөлбөр баталсан. 2011 онд мэдээлэл цацах, олж авах талын хууль гарсан. Тэгэв ч тэдгээрийн биелэлт тааруу. Үүгээр ч үл барам нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай хуульд “хот сонин, сэтгүүл, радио, телевизтэй байж болно” гэсэн нь хэвлэл, мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийн заалтаас зөрж байна. Өөр ч засаж залруулж, сайжруулж дээрдүүлмээр зүйл зөндөө. Арга ч үгүй биз дээ. Монголд чөлөөт хэвлэл сонгодог утгаараа хөгжиж ирсэн уламжлал байхгүй юм чинь. Тэгэхээр бусдаас сурахаас ч өөр аргагүй. Хаанаас гэдэг ч тодорхой. Өрнөдөөс тухайлбал, АНУ, Англи, Швед, Норвеги, Дани тэргүүтнээс. АНУ-д 300 жилийн өмнө сэтгүүлзүйн мэргэжил үүсч төлөвшсөн тэр цаг үеэс л хэвлэл мэдээлэл нь улс төр, нийгмийн амьдралд хүчтэй нөлөөлдөг болсон. Францад ардчилал нь 200 гаруй жилийн түүхтэй ч радио, телевиз нь ердөө л 50 гаруйхан жилийн туршлага хуримтлуулсан. Швед 250-иад жилийн тэртээд үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх эрхийг хуульчилснаар барахгүй хэвлэл мэдээллийн хүрээнд өөрийн зохицуулалт (self regu­lation), өөрийн хяналт (self control), хэвлэлийн консул, омбудсмэн мэтийг үүсгэн байгуулж ажиллуулахын үлгэр загвар болж чадсан. Энэчлэнгээр яриад байвал ч ярих юм бишгүй дээ л байж болох. Тэгэвч хэлэхийг хэмнэе.

-Манай салбарт ёс зүй гэдэг ч ёстой яриуштай сэдэв. Танаас энэ тал дээр үг сонсмоор байна?

-Яах аргагүй тийм. Хүн ёс дагана, нохой яс дагана. Ажил мэргэжлийнх нь онцлогоос хамаарч ёс зүйн хэм хэмжээг хэлбэрэлтгүй сахих шаардлага сэтгүүлчдэд хурцаар тавигдах нь олон учир шалтгаантай. Чөлөөт хэвлэл гэдэг айхтар хурц зэвсэг тул түүнийг эзэмшиж чаддаг нь эрхэлнэ үү гэхээс чаддаггүйнх нь гарт шилжвэл гай тарина. Хэвлэлийн эрх чөлөө ч өөрцгүй. Энэ эрх чөлөөг их зөв бөгөөд соёлтой ухаалаг эдэлбэл зохилтой. Урвуулж, хэтрүүлж, ухвар мөчид эдэлбэл уршигт муу үр дагавар үүснэ.

Сэтгүүлчийн мэргэжил бол тэмцэгчийн мэргэжил. Тэмцэл тэмцэлдээ хүнд хэцүү төдийгүй хүний мөс чанар сорьж шалгадаг шаггүй бэрх тэмцэл. Болж бүтэхгүй болгонтой халз тулж, хатуу үзэлцэхдээ үзгэн жадаар сүлбэж, үгэн сумаар шүрших шаардлага гарах хэдий ч хэм хэмжээ хэтрүүлж, ёс зүй зөрчиж таарахгүй. Хэн нэгэн хэдий буруутай байсан ч гэлээ түүнийг шүүмжилж байгаа нь энэ гэж доромжилж, илчилж байгаа нь энэ гэж гөрдөж, эрэн сурвалжилж байгаа нь энэ гэж ул шагайх учир ёс байхгүй. Нөгөөтэйгүүр чөлөөт хэвлэл гэдэг галзуу нохой биш. Тийм болохоор юм, юм рүү үсчээд л, хүн хүн рүү ноцож дайраад л сүүл агсаж, шүлс үсэргэж, урж тастчих гээд байх хэрэггүй. Сэтгүүлч ч ялгаагүй. Яллагч биш тул сав л хийвэл тэр зөв, энэ буруу, тэр гэмт хэрэгтэн, энэ биш гэхчилэн буруутгаж зөвтгөх гэж улайрах нь увайгүйтэл.

Хэн нэгнийг шүүж, хэрэгтэн мөн эсэхийг хэлж тогтоодог газар байгууллага нь гагцхүү хууль, шүүхийн институци. Тийм болохоор чөлөөт хэвлэл гэдэг нь галзуу нохой биш, сэтгүүл гэмээ нь яллагч биш үү гэдгийг сайтар санаваас зохилтой. Ёс зүйд хамааруулж нэг зүйл хэлэхэд сэтгүүлчид мэргэжлийн эв санааны нэгдэл (professional solidarity)-ийг ихэд эрхэмлүүштэй. Хэчнээн ч өлслөө гэхэд сэтгүүлч нь сэтгүүлчээ хэмлэж, идэж, хийцэлж дайрч хэзээ ч болохгүй. Чөлөөт хэвлэлийн зам болбоос аюул осолтой тул ганц нэгээр бус, гар гараасаа барьж, цувж бус цугтаа яваарай л гэх байна. Сэтгүүлчийн мэргэжлийн эв санахыг нэгдэл нэн хэрэгтэйг санаж, сахиж, хайрлаж хамгаалж хадгалж явууштай.

Сэтгүүлчид гэхээр л гангаар бүтсэн хүмүүс байдаггүй, машид эмзэг мах цусанд төрсөн бөгөөд алдах магадлал ихтэй албанд зүтгэгчид. Тиймээс тэднийг хаа, хаанаа хайрлаж, аль аль талдаа анхаарууштай. ЮНЕСКО-гийн Ерөнхий захирал Ирина Бокова хатагтай илгээлтдээ таван өдөр тутамд хэвлэл мэдээллийн нэг ажилтан амь үрэгдэж байдгийг сануулсан нь сэрэмж болгоомжтой байгаарай л гэж хэлж байгаа хэрэг.

-Та сая сэтгүүлчдэд эв санааны нэгдэл эрхэм хэмээн хэлж байна л даа. Үнэхээр тийм. Сэтгүүлч гэлтгүй бүх салбарынханд, үндэстэн даяараа хэрэгтэй биз дээ?

-Хэрэгтэй байлгүй яах вэ. Хэн хэрэлдээд байхыг хүсэхэв дээ. Тэгэхдээ эвтэй байна гэхэд бас их учир бий. Эв нэгдэл гэдэг үгийг хэлбэл зохих үед, хэрэглэвэл зохих хэмжээнд эх захтай, зааг зарчимтай, зөв зүйтэй зүйлд зориулж байвал зүйтэй болов уу. Ингэхгүйгээр юм л бол эв нэгдэл гэж түүгээр хэт түрүү барьж хамаг муухайг хаацайлж, хамгаалж зөвтгөн аргалж авч үлдэх гээд байвал зарчим гэхээсээ илүү завхрал үүсч болохыг үгүй гэх газаргүй. Юуг юутай эвлэрүүлэх гээд байгаад л асуудлын гол нь байхаас бус юм болгоныг эв нэгдэл гэсэн энэ эрхэм үнэт үгтэй хутгаад гул үсэргээд байж таарамгүй. Энийг ойлгомжтой болгох үүднээс энгийн зүйлсээр жишээлье. Могой, зараа хоёр нэг дор байдаггүй. Хулгана, муур хоёрыг ч хоргонд цуг хонуулж болохгүй. Хэрвээ өнжүүлж хонуулаад өглөө босоод харвал нэг нь үлдээд, нөгөө нь үгүй болж л таарна. Хонь, чоно хоёр ч өөрцгүй. Хотонд хамт байхгүй. Энэ бол эгэл амьдралын зүгээр л нэг үнэн. Зөрчигдөшгүй зүй тогтол, зайлшгүй жам ёс ч гэж бодож болно. Болохгүй юмыг ч албаар болгох гээд байвал амжилт олохгүй. Тэгэхээр юуг юутай эвлэрүүлэх гээд байна вэ гэдэгт л хамаг учир оршино. Эвтэй байхыг иш мухаргүй тулгаж албадах нь заримдаа буруу ч байж болох. Нийгмийн тогтвортой байдал, эе эв, зөвшилцөх гэх зэрэг чөдрийн үгээр хоргоож эв нэгдэл энэ тэрээ гэсэн чамин чамин юмыг цагийг нь ололгүй улиглаж урагшгүй удирдлагыг торгоож тогтоон барих тохиолдол ч байна.

Засаг төрөөс юм нэмж төрийн гар харах хэрэггүй гэх хүн мэр сэр байдаг. Юу ярина вэ. Үгээ олж хэлж, үхрээ олж мөөрч баймаар. Төр засаг гэж байх хэрэггүй юм бол төрийн албан хаагч, түшээд гэж 180000 хүнийг тохилог тасалгаанд залж тэжээх хэрэг юун. Ямбыг нь эдэлж байгаа юм чинь ялыг нь үүрэх л ёстой.

Эв нэгдлийн тухайд хувь хүн миний боддог зүйл, баримталдаг байр суурь товчдоо иймэрхүү. Өөрийн санал өөртөө зөв гэгчээр миний хэлсэн үг бусдад заавал таалагдаж байх ч албагүй. Хэчнээн хүн байна, төчнөөн хандлага байдаг гэсэн үнэн зөв үг ч бий.

-Сэтгүүлчийн үйлсийг үггүйгээр төсөөлөх аргагүй. Тэгэхээр та бид хоёрын ярилцвал зохих үндсэн гол сэдвийн нэг нь үг, хэлний тухайд байх ёстой. Тийм үү?

-Яг тийм. Ямар сүрхий асуулт вэ. Ёстой л хариулж баймаар хавтай асуулт байх чинь. Нээрээ л бодохноо, үг гэдэг үнэхээр эрхэм, үлэмж чухал. Хаа газрын хүн зон үгээр дамжиж ойлголцохгүйгээр юугаар дамжиж ойлголцох билээ. Ямар дохиж зангаад байлтай биш. Хэрэглээний хэл шинжлэлийн үүднээс үзсэн ч үгийн агуулга, ач нөлөө асар лут. “Ам бол аюултай үүд” гэж айлдсан ухаантан ч бий. Хариас хэдэн жишээ татъя. “Үнэн үг чулуу хагална, худал үг толгой хагалана”(Узбек), “Сайн үг хүнд хүнс, муу үг зүрхэнд зүү” (Казах), “Бодолгүй ярих нь шагайхгүй буудахтай адил” (Орос), “Хутга ч бай, сүх ч бай хүний хэлнээс хурц биш” (Малайз) гэх мэт үгс бий.

Сэтгүүлчийг хэлнээс нь салгачихвал хэн ч биш. Хий хоосон сүг лугаа болж сүйрнэ. Зүйрлэвээс ишгүй сүх, иргүй хутга, сумгүй буу, сургүй ташуур, хөвчгүй нум, хөггүй ая адил. Аугаа Л.Түдэв “Сэтгүүлчийн зэвсэг нь хэл. Тэр нь барагдашгүй их сумтай. Тэр сум нь үг” гэсэн байдаг. Өнө эртний түүхт, өндөр их соёлт өвгөд дээдэс маань үг хэлний үнэ цэн, жин бан, утга учрыг яасан ч сайхан мэддэг байсан юм бэ дээ. Ёстой бахархаад барамгүй. Тэд юу гэдэг байсан гээч. Үгээр цохихоор сүхээр цохь, үгийн шарх эдгэдэггүй, мэсийн шарх эдгэдэг, үг үзүүргүй ч үхтэл хатгана, үг нь гурил, зүрх нь царил, хүн хэлээр мал хөлөөр амны билгээс ашдын бэлгэ гэхчилэн яруу дэлгэр утгатайгаар ярьж хөөрдөгсөн. Тийм сайхнаар тэнэгэр сэтгэж гоё хэлнэ гэж байх уу?!.

Үг болгон утга тээдэг учир энд иш татсан хэллэг нэг бүр хүний мөс чанар, зан үйл, үнэлж таашаах хийгээд үзэн ядах философи, ертөнцийг үзэх үзэл хандлага гээд ер нь юм юм шингээстэй. “Хэлтэй бол хөлтэй” гэсэн ийм нэгэн энгийн хэлцийг англиар амт шимтийг нь алдагдуулахгүй орчуулах гэж олон л хүн оролдсон доо. Олигтой болж өгдөггүй л юм шиг байна билээ. Үгнээс үг, үхрээс тугал, ам нээвэл уушиг нээ гэгчээр яруу тунгалаг баялаг дэлгэр монгол хэл ямар их ядуурч байна даа. Эмтэрч, эвдэрч байна ч гэж жигтэйхэн. Эрхтэн дархтан, дарга сайд хүртэл сайхан явах гээд алцаганана гэгчээр сав л хийвэл “юу ч гэмээр юм дээ” гэхчилэн ээрч муурч маяглана гээч. Юу хэлэхээ мэдэхгүй байгаа бол хэлж ярихын хэрэг юун. Өөхөнд хучаад ч нохой тоож шиншихгүй, өвсөнд ороогоод ч үхэр ирж үнэрлэхгүй шал дэмий донгосдог байж хэний ч санадаггүйг олоод хэлчихсэн мэтээр хээхийж маадайхыг яана. Би хэлэх ёстой, бусад нь сонсох учиртай гэсэн байдлаар бардамнана. Чөмөггүй туг ширээ гэгчээр яршиг ч байна даа. Юу нь ч биеэ үгүйлдэггүй юм дээ. Хэрээ мэдэж, тараа таньж баймаарсан. Эдний суут гэж хаашаа харсан юм байх вэ дээ. “Алтан шаахай өмссөн ч алцан майга нь хэвээрээ” гэсэн энгийн үнэн үг байдгийг энд сануулахад илүүдэхгүй байлгүй. Арслангийн авир мууранд зохихгүй. Бүргэдийн дэвэлт болжморт ахадна. Хэрээ мэдэж хэмжээгээ таньж баймаар юм. УИХ-ынхан бие биенийхээ тухай шүүж ярьж шүүмжлэхдээ “Манай зарим нөхөд, зарим гишүүд” гээд байх юм. Гэтэл 76 гишүүнийх нь дотор “Зарим” гэсэн нэртэй хүн нэг ч алга. Тэр гэх тэмдэггүй, энэ гэх эзэнгүй тийм алдуул хоосон ерөнхий ярихын ашиг өгөөж юун. Агаарт цацсантай адил замхраад өнгөрнө. Энд би зарга үүсгэх гээгүй ээ. Зарчим ярьж байна. Үг хэлний соёлт хэрэглээний үлгэр дуурайл үзүүлэх үүрэг бүхий дээд түвшнийхэн тиймэрхүү балан салан байж таарамгүй.

-Та ч “зарим нөхөд”-ийг хэлц үг хэрэглээд хатуухан аваад хаячихлаа. Миний танд тавих дараагийн асуулт бол хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл хараат бус байхын тулд ер нь яах ёстой вэ?

-Хөрөнгө санхүүгийн хувьд хөл дээрээ бат зогсож чадахуйц бэл бэнчинтэй байх нь хараат бус байдлаа хадгалахад хамгаас чухал. Халаасны сэтгүүлзүй ноёлсон нөхцөлд хараат бусын тухай мөрөөдөх нь үл биелэх үлгэр. Худалдагдсан сэтгүүлчид, янхан телевиз ….гэхчилэн янз янзын үг яриа үүсдэг чинь яг үүнээс үүдэлтэй. Менежмэнт муутайгаас болоод дэн дун, дээсэн дөрөөн дээр арай ядан оршин тогтож байдаг хэвлэл, мэдээллийн газар ажиллагсдаа аргацаах төдийхнөөр цалинжуулна. Тийм редакцид сэтгүүлчийн хөдөлмөрийн далд мөлжлөг болж байхад түүнтэй тэмцдэг байгууллага ч гэж алга.

Таллойрын тунхаглалд: “Санхүүгийн тал дээр биеэ даагаагүй цагт хэвлэл үйл ажиллагааныхаа хувьд биеэ дааж хараат бус байж чадахгүй” гэсэн байдаг. Чөлөөт зах зээлийн нөхцөлд хөрөнгө санхүүгийн талаар хэний ч гар харахааргүй байна аа гэвэл хэвлэл мэдээлэлд менежмэнт хэрэгтэй. Энд энгийн менежмэнт хангалтгүй. Эрсдэл даахуйц рискт менежмэнт шаардлагатай. Сайн менежмэнттэй байх нь санаснаар бүтчих ч зүйл биш. Асар өндөр чадвар, мэдлэг, ажил бүтээх арга барил, удирдан зохион байгуулах ур дүй, овсгоо сүйхээ гэхчилэн олон давуу тал, шилдэг шинж чанар шингэсэн байх хэрэгтэй болно. Үүнгүйгээр хэвлэл мэдээллийн маш сайн менежмэнтийн тухай яриад ямар ч нэмэргүй.

-Хоёулаа яриагаа албархаг биш энгийнээр дуусгая. Эгэл амьдралын талаар таны юу бодож явдгийг тань сонсмоор байна…

-Амьдрал гэдэг алаг цоог. Амттай болоод гашуун. Хатуу, зөөлний хослол, хар, цагааны холимог. Билүү мэт зөөлөн ч, хайрга адил ширүүн. Баясна, гомдоно, инээнэ, уурлана, унана, босно, уруудна, өөдөлнө, сайдна, муудна, сална, нийлнэ. Энэ бүхэн бол амьдрал. Тэрнээс биш кока кола шимээд, зөгийн бал долоогоод, дан инээж аальгүйтэхийг агуулга төгс амьдрал гэхгүй. Хохирно, хожно, ононо, алдана, зовно, жаргана. Эцэстээ ингэсээр амьдрал дуусна. Эхлэл байсан цагт төгсгөл байж л таараа. Зарим нь мөнх байх юм шиг албан тушаалд оодорч, эрх мэдэлд эрдэж энэ хойчгүй авирлаж алийгаа алдана гээч. Энэ бол их эндүүрэл. Муугийн ёр мунхагийн шинж. Энэ бүхнийг бодосхийж би “Эрээнтэй бараантай амьдралын эвлүүлэггүй тэмдэглэл” (unfettered sketch of chequered life) гэсэн нэртэй нэг ном хүртэл хэвлүүлсэн л дээ. Болсон эсэхийг таашгүй. Амьдрал ээдрээтэй атлаа бас энгийн. Эхнэр нөхөр хоёр гэхэд л хоёр биед зовлонгүй. Хос зүрхэнд шархгүй явбал болох нь тэр. Хүний эрхээр жаргахаар өөрийн эрхээр зов гэсэн үг бий. Нээрээ л тийм байх. Уураг зооглож харшид зовсноос ус ууж урцанд жаргах нь дээр. Амьдралын тухайд амин хувийн бодлоо илэрхийлбээс товчдоо, иймэрхүү. Болох уу?

-Бололгүй яахав. Таны хэлсэн ярьсныг олон хүн тунгаан бодох биз ээ. Ярилцлага өгсөн танд баярлалаа.

Монголчууд бид маргаашдаа зориулан хуримтлал үүсгэж ер сураагүй ард түмэн юм. Эрүүл мэндийн асуудал гарвал, гэнэтийн чухал асуудал босч ирвэл хэрэглэнэ гэдэг ч юм уу, эсвэл өнөөдрийн олсон арван мянган төгрөгийнхөө 100 төгрөгийг ч болов цаашаа хийнэ гэсэн сэтгэлгээ бидэнд огт алга. Энэ нь бидний монгол хэлний санд үүнтэй утга нийлэх хэлц үг байдаггүйгээс харагдана. Саяхан гаднаас ирсэн албаны хүн монголчуудад энэ талаар лекц уншихдаа ийм утга бүхий үгийг орчуулж хүргэх гээд дүйцэх утга олоогүй гэнэ лээ. Уг нь англи хэлний “Save for a rainy day” гэсэн хэлц л дээ. “Бороотой өдрүүдэд хэрэглэхдээ зориулж хадгал” гэсэн утгатай. Харин бид энэ талаар туршлага сэтгэхүй ч байхгүй, дагаад хадгалж ч сураагүй ард түмэн юм. Хуучны хөгшчүүл үнэ хүрэх хатуу эдийг хэцүү үед хэрэглэнэ гэж хаа нэг үг унагадаг ч амны бэлгээ бодоод төдийлөн ярьж хэлдэггүй байлаа. Гэвч бидний энэ дадал сайныг авчирсангүй.

Нүүрснээс олсон хөрөнгөтэй мөнгөтэй байх үедээ бид хадгалж хуримтлуулсан нь үгүй. Байгаагаа хувааж идэж тараагаад таарсан. Гэтэл гадны улс орнууд баялгийн сан гэж байгуулаад орлоготой үедээ хадгалж, хэцүүдсэн үедээ ашиглаж байна. Харин бид хоцорсон хойноо, алдсан үедээ л ойлгох юм. Сүүлийн үед банкууд хуримтлалын үйлчилгээ санал болгож байгаа нь үүнтэй холбоотой. Банкууд ч үүнийг эрт мэдэрч, ийм үйлчилгээ гаргаж байсангүй. Хүмүүс ч санаж байсангүй. Харин банкууд мөнгө нь татарч, хүмүүс мөнгө нь хомсодсон үедээ хуримтлалын талаар ярих боллоо. Ямар ч байсан хожуу гэсэн ойлгож эхэллээ, бид. Бороотой, салхи шуургатай жихүүхэн өдрүүдэд хэрэглэхээр хадгалж эхлэх минь.

Хүний шашин шүтэх, эс шүтэх бас юугаа сонгож шүтэх нь чухам тухайн хүний язгуурын эрх болж байдаг. Үзэл бодол, шашин шүтлэгээр нь хэн нэгнийг ялгаварлан гадуурхах нь аюултай. Тэр тусмаа шүтэх шашнаар нь ялгаварлан гадуурхах нь бүр ч илүү аймшигтай. Дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа НҮБ-аас гаргасан Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалд “Хүн бүр төрөхөөсөө эрх чөлөөтэй, нэр төр, эрхийнхээ хувьд адил тэгш байна. Тэдэнд оюун ухаан, өрлөг сэтгэл заяасан бөгөөд өөр хоорондоо ахан дүүгийн ёсоор харилцах ёстой. Хүн бүр энэ Тунхаглалд заасан бүхий л эрх, эрх чөлөөг арьс үндэс, арьсны өнгө, хүйс, хэл, шашин шүтлэг, улс төрийн болон бусад үзэл бодол, үндэсний буюу нийгмийн гарал, эд хөрөнгө, язгуур угсаа болон бусад байдлын ялгааг эс харгалзан ямар ч гадуурхалгүйгээр эдлэх ёстой” гэж зааж өгсөн байдаг. Үнэхээр хүн төрөлтөн шашны зөрүү, арьсны өнгө, эд хөрөнгө, язгуур угсааны зөрүүнээсээ болж, дайтан тулалдаж, үзэн ядалцаж хуваагдаж ирсэн учраас ингэж цаасан дээр хараар бичиж өгөхөөс аргагүйд хүрсэн юм. Дэлхийн түүхэнд гарч байсан ихэнх дайн тулаан, хагаралдаан мөргөлдөөн дандаа л дээрхийн зөрүүнээс гарч байсан. Одоо хэр тунхаглаж зарлачихаад байгаа хэрнээ дайн мөргөлдөөн дуусаагүй л байна.

Хамгийн олон шашныг нэг төрийн дор, нэг тэнгэрийн дор зангидаж байсан гэлцдэг монголчууд бидний түүхэнд шашин шүтсэнийхээ төлөө үй олноороо хомроголон хороогдсон саяхны гунигт түүх ч бий. Ердөө 80 хүрэхгүй жилийн өмнө шүү дээ. Монголын оюунтай, сэхээрэлтэй олон мянган хүнийг хороосон 1937 оны хэлмэгдүүлэлтээр нийт хүн амынхаа 10 орчим хувийг үгүй хийснээс 18 мянга нь лам хувраг байсан гэдэг. Ердөө шарын шашин шүтэж, Буддаг бүхний дээр тавьсан нь тэдэнд үхэл рүү одох шалтгаан болж байлаа. Хэлмэгдүүлэлтийн аймшигт жилүүдэд 45-55 мянган хүнийг цаазалж хөнөөсөн гэх баримт бий. Одоо тэгвэл Мүүний шашинтай холбогдсон, Мүүн гэж амнаасаа унагасан хэдэн хүнийг бид араас нь илгээх гэж байна даа?

Дэлхийн түүхэнд шашин шүтсэнийхээ төлөө дайн мөргөлдөөн үүсгэж, үүний золиос болж байсан түүх их. Католик шашинтнууд мусальманчуудын мэдэлд байсан Иерусалимыг буцаан авах зорилготой эхлүүлсэн Загалмайтны аян дайн гэж 1095-1291 оны хооронд есөн удаа өрнөж, үргэлжилсэн байдаг. Бас испани, голланд хүмүүсийн хооронд шашны зөрүүгээс үүссэн 80 жилийн дайн гэж байна, бас Ромын эзэнт гүрэн нуран унасны улмаас шашны үзлээс эхлэлтэй 30 жилийн дайн ч гэж бий. Бод л доо. Хэдэн арван жилээр үргэлжилсэн дайнууд шашны мөргөлдөөний улмаас л үүсдэг.

Английн түүхэнд эцэг, охины шашны зөрүү нь их хэлмэгдүүлэлт их цусыг асгаруулсан байдаг. Английн хаан Хенри VIII католик шашинтны хатуу дэг жаягийг эсэргүүцдэг нэгэн байжээ. Түүний үед католикийн эсрэг буюу протестант шашинтнууд гаарч хүчийг олов. Хаан өөрөө ч зургаан эхнэртэй, дуртай үйлээ шашны хатуу дэг жаягаас айхгүй хийдэг байсан гэдэг. Гэвч түүний охин Мэри хаан ширээнд суумагцаа аавынхаа бодлогыг үгүйсгэж, эмх замбараагүй протестант шашинтнуудыг журамлаж эхэлсэн байна. Тэгэхийн тулд тэднийг шонд уяж галдан шатааж байлаа. Түүхэнд цуст Мэри хэмээн тэмдэглэгдэх болсон нь үүнтэй холбоотой. Түүхийн номуудад аймшигт шулам гэж дүрслэгдэж, баар кафены цэсэнд улаан лоолийн шүүстэй, архи, халуун ногооны орцтой коктейлийг цуст Мэри гэж нэрлэсэн байдаг нэрний бодит нь ийм хүн байлаа. Харин аавынхаа, эгчийнхээ үед шашны үзэл бодлын зөрүүгээсээ ээлжлэн адлагдаж байсан хүмүүсийг Элизабет I хатан гар газар, хөл хөсөр амьдруулж, улмаар түүхэнд сэргэн мандлын үе хэмээн нэрлэгдсэн тэр тайван цаг ирсэн гэх нь ч бий. Ямартай ч түүний үед Англи орон улам бүр хөгжин дэвжиж, аугаа Шекспирээс эхлээд авьяас билигтнүүд суу алдраа дуурьсгаж эхэлсэн юм.

ХХ зууны бас нэг аймшигт хэргээр Арменийн геноцид зүй ёсоор ордог. Оттоманы эзэнт гүрний цөөнхөд тооцогдож ирсэн арменчууд үнэн алдартны загалмайтнууд байсан бол эрх баригч Оттоманы туркууд нь лалын суннитууд байлаа. Хуучин цагт тэднийг онцгой эрхтэйгээр хүлээн зөвшөөрдөг байсан туркууд он цагийн уртад боолтоо улам чангаруулсаар 1915 оны дөрөвдүгээр сард аллага хэрээс хэтэрсэн юм. Арменчуудын боловсрол чадалтай гэсэн 250 хүнийг нэг өдөр хотоос гаргаж, цаазаар авч байлаа. Бусдыг нь Сирийн элсэн цөлд аваачиж, эд хөрөнгийг нь үл маргах гэрээгээр олзлон авч байсан байдаг. Харин шалтаг нь дайснуудтай хуйвалдсан хэргээр шалтгаан нь тэд өөр шашны хүмүүс байлаа. Энэхүү Арменийн геноцидийн үеэр 800 мянгаас 1,5 сая хүртэл хүн алагдсан гэдэг аймшигтай тоо бий. Шашны зөрүүгээс үндэстэн хоорондоо, улс дотроо мөргөлдөөд эхлэх хамгийн аюултай. Яагаад гэвэл шашны зөрүүтэй улс тэмцэлдэхдээ хязгааргүй их хилэнтэй, цуцашгүй их хүчтэй болдог гэмтэй.

Манайд сүүлийн өдрүүдэд юу болов оо. Нийгмийн сүлжээгээр тараагдаж байгаа мэдээлэл, хүмүүсийн хараал, үзэн ядалт, шашны зөрүүгээс нэгэндээ хандаж байгаа хандлага хэрээс хэтрэх шиг боллоо. Мүүн гээд шашны нэг суртлыг нэвтрүүлсэн өвгөнийг хараан зүхэх, Мүүний дагагч байсан гэгдэх төрийн дунд тушаалын түшмэл С.Насанбаярыг үзэн ядах байдал хэмжээ хязгааргүй байв. Мүүнийг харааж, С.Насанбаярыг зүхэлгүй дундыг баримтлаад үзэл бодлоо бичсэн нэгнээ бол нийлж аваад дор нь нухаж байлаа. Болдогсон бол дамжилж аваачаад бариад идчихээр л байх шиг. Ерөөсөө Мүүнийг харааж бичээгүй бол өөрөө мүүнист болчих гээд хаана, хаанаа л хэцүүдсэн байх. Зарим нэг нь “Мүүн миний амьдралд яаж нөлөөлөөд байгааг мэдэхгүй юм. Хэтэрхий туйлшраад байна уу даа” гээд саналаа хэлээд л Мүүнист болж буруудаад эхэлнэ. Ерөөсөө хилсдэх, хэлмэгдүүлэлт гэдэг нь араа эрэг нь хөдлөхөөрөө ингэдэг байх л гэж бодогдмоор. Тэр Мүүнийх нь сайн мууг нь мэдэхгүй юм. Хүнлэг энэрэнгүй байхыг сургадаг буддын шашин маань байхад элдэв гаж урсгал хэрэггүй л дээ. Мүүн нь доороо байтугай дээрээ хөлөө олоогүй байсан ерээд оны шилжилтийн үеэр л манайд өөр малгайн доор анх нэвтэрч байсан юм уу даа. Ерээд оны эхээр зохиолч Дожоодорж агсан, Шаабар нар гэр бүлийн холбоо гээд эхлүүлж байсан байдаг. Энэ нэрийн дор манай олон алдартан, авьяастнуудыг цуглуулж, шагнал батламж ч өгч байсан байх. Улс төрийн хүрээнийхэн ч очиж байсан байлгүй. Гэхдээ тэд учир начрыг нь ойлгоод чимээгүйхэн холдоод явчихсан гэж ойлгодог. Үүнийг өнгөрсөн цаг дээр хэлж байгаам шүү. Одоо тэр Мүүн гээд өвгөний шашны урсгалыг шүтээд байгаа хүмүүс байгаа юм уу. Нэвтрүүлэгт орсон хүмүүс ч гэсэн бүгд бурууг нь ойлгоод хаяад явчихсан байна лээ. С.Насанбаяр хүртэл удаа дараа, өчигдрийн хэвлэлийн бага хурал дээрээ ч нийгмийн сайн сайхны төлөө, гэр бүлийн сайн сайхны төлөө гэж бодож явтал шашин гэдгийг нь мэдээд холдсон гэж хэлж байсан. Гэтэл энэ бүхний төлөө ямар аймшигтай үзэн ядалт бидний дунд өрнөнө вэ. Үнэндээ интернэт орчинд байдаг цөөхөн хэдэн хүний дунд л ийм явдал болоод байгаагаас үүний учир начрыг мэдсэн хүмүүс цөөхөн байна лээ. Төвийн хариуцлагатай сонин хэвлэлүүд үүнийг дэвэргэж, элдвээр дагасан нь үгүй. Шашнаар улс орныг хагалан бутаргахын хор хөнөөлийг мэддэг, хүний эрх, эрх чөлөөг дээдлэхийн мөн чанарыг ойлгож байгаа болохоор тэр биз ээ. Сошиалаар зорилготой зорилгогүй олон мэдээлэл тарааж, түүнд итгэгсэд мунхрагсад их байгаа нь одоогийн бидний төрх юм уу даа. Уг нь хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал болон бид өөрсдөө эцэг хууль “Үндсэн хууль”-даа зааснаар үзвэл ямар ч шашин шүтсэн байсан тэр хүнийг ялгаварлан гадуурхаж болохгүй. Гэвч Монголд ялгаварлан гадуурхалт газар авбал олсны үзүүрээс татах шиг хөврөөд явчих бололтой юм аа. Мүүнд итгэхээ байснаа хэлэх байтугай одоо ч итгэж байгаа гээд хэлсэн хүнийг бид буруутгах эрхгүй. Тэр хүний шүтэх эс шүтэх эрхэд бид халдаж болохгүй. Бид дундад зуунд амьдраагүй ээ. Гэвч ардчилсан Монголд асуудал өөрөөр явдаг юм байна.

Өнөө С.Насанбаяр маань хэвлэлийн хурал хийлгээд, төрийн албаны ажлаа өгч байгаагаа мэдэгдсэн. Хувь хүнийхээ хувьд туулж байгаа ялгаварлал, мянга хашгираад хүмүүст хүрэхгүй байгаа тэр тэвчээрийн тухай өөрөө туулж өнгөрөөгүй байж юуг ч ярих билээ. Гэхдээ төрийн дархлаа ийм сул, хариуцлагатай албанд итгэж томилсон томилгоо ийм хэврэг байх юм уу гээд яривал олон зүйл хөндөгдөнө. Захын жиргээчин, захын фэйсбүүкчний сэтгэлийн хөөрөл, далдаас аль нэг хүчний нууцхан удирдлага энэ мэтээр өрнөхөд л Монголын төр хэврэг байх нь гэсэн бодол сэтгэл гундаана.

Өнгөрсөн долоо хоногт АНУ-ын Ерөнхийлөгч Барак Обама хүүхэд болон боолын хөдөлмөрөөр бүтсэн бараа бүтээгдэхүүнийг импортлохгүй байх хуулийн шинэ төсөлд гарын үсэг зурсан юм. Энэ талаар гадны томоохон хэвлэл мэдээллээр “АНУ 85 жилийн туршид үргэлжилсэн хуулийн цоорхойгоо бөглөж чадлаа” хэмээн онцолж байх юм. Урьд нь энэ талаар ярьдаг байсан хэдий ч дотоодын эрэлт хэрэгцээт бараа гэсэн шалтгаанаар хил гаалиар нэвтрүүлэх боломжтой байжээ. Харин одоо АНУ-ын Ерөнхийлөгч “Хэн нэгэн хүний хөдөлмөрийг мөлжин, хүнд хэцүү нөхцөлд багахан өртгөөр боолчлон бүтээсэн бараа бүтээгдэхүүнийг авч тэднийг дэмжихгүй ээ. Бас хүүхдийг хөдөлмөр эрхлүүлж, тэдний амь нас, эрүүл саруул өсөн бойжих боломжийг сүйтгэн байж бий болгосон юуг ч болов авахгүй шүү” гэж хатуу анхааруулж байна. Ингэснээр Зүүн Өмнөд Ази тэр дундаа Тайландаас авдаг далайн бүтээгдэхүүнүүд, Африкаас хүүхдээр олборлуулдаг алт алмаз, бангладеш, энэтхэг эмэгтэйчүүдийн хөлс цустай хамт нэхэгддэг даавуун эдлэл, хивс, Туркийн газрын самар гээд олон бүтээгдэхүүн хориотой бүтээгдэхүүн болж таарч байгаа юм. Мэдээж, зах зээлийн эрүүл тогтолцоот хөдөлмөрийн хуваариар үнэлж, хүүхдүүдээр хийлгэхээ байчихвал тэр бараа бүтээгдэхүүн урьдын адил зарагдаж ашиг олох боломжтой л доо.

Обамагийн гарын үсэг зурж баталгаажуулсан энэ шийдвэр, энэ чиг хандлага сүүлийн жилүүдэд дэлхийд маш хүчтэй яригдаж байна. Одоогоос хоёр жил гаруйн өмнө дөө, Австралийн Аделейдийн их сургууль дээр болсон нэгэн лекцэн дээр суусан юм. Тэр лекцийг хэд хэдэн мундаг багш нар нийлж хийнэ гэсэн зар тавьсан байсныг харснаас үнэндээ юуны тухай ярихыг нь ч мэдээгүй очлоо. Гэтэл тэд хүмүүсийн хөдөлмөрийг мөлжиж маш хямд үнээр их ажил хийлгэдэг явдал дэлхийд газар авч байгаа талаар онцолсон юм. Олон жилийн өмнө Хятадад ийм байсан бол одоо эдийн засаг нь хөгжөөд ажиллах хүчний хөлс өндөр болж, Бангладеш, Вьетнам руу энэ мөлжлөг шилжсэн. Цаашлаад Камбож энэхүү хөдөлмөрийн мөлжлөгийн золиос болох хандлагатай гээд ярьж өгч байна аа. Тэгээд 2013 оны дөрөвдүгээр сард Бангладеш улсад болсон оёдлын үйлдвэрийн ослын талаар ярьж, эзэн нь байшинг нурахыг мэдэж байсан боловч хүмүүстээ хэлээгүй. Тэр хүмүүс сарын хэдхэн ам.долларын төлөө ажиллаж, эцэст нь амиа алдсан. Хохирогчид нь дандаа эмэгтэйчүүд байсан гэхчилэн лекц маань үргэлжилсэн. Хамгийн сүүлд нь Австралийн ийм, ийм компани хямд хүчээр бараа бүтээгдэхүүнээ үйлдвэрлэж нааш авчирдаг. Тиймээс та бүхэн тэнд боолын хөдөлмөр эрхэлж, мөлжүүлж байгаа ази эмэгтэйчүүдийн төлөө энд байгаа бараа бүтээгдэхүүнийг худалдаж авахгүй байх ёстой. Хэрэв та нар энд худалдан авалт дээрээ бойкот хийж чадвал тэнд байгаа хүмүүст тусалж чадна хэмээн төгсгөсөн юм. Ерөнхийдөө эхэндээ жаахан хол санагдаж байсныг нуух юун. Гэхдээ бид өнөөдрийн мах сүүгээ ярьж, аль болох бараа бүтээгдэхүүн хямд байхыг шаардаж байдаг бол хөгжсөн орны хүмүүс эндэх амьдрал биш тэнд байгаа хүний төлөө сэтгэлээ чилээж дараагийн юманд санаа зовж эхэлдэг юм байна. Хэзээ бид ингэж өөрийнхөө биш өөр хүний төлөө санаа зовдог болох юм бол доо гэж бодож байж билээ.

Өнөөдөр дэлхий ийм л болж. Нохойн оромжоос дор нөхцөлд зөвхөн бор хоногийнхоо хоолны төлөө цаг наргүй ажиллаж байгаа хүн тэр дөнгөнөөсөө гарч чадахгүй учраас дэлхийн нөгөө бөөрөнд байгаа арай чадалтайхан нэг нь “Ийм барааг авахгүй ээ. Хүний хөдөлмөрийг үнэлсэн шиг үнэлсэн байвал танай барааг авъя ” гэж хэлж тусалж байна л даа. Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллагын судалгаагаар дэлхийд 20.9 сая хүн хөдөлмөрийн мөлжлөгийн золиос болж энэ хууль бус зах зээлээс жилд 150 тэрбум ам.долларын ашгийг зарим нөхөд олдог гэсэн тооцоо бий. Энэ олон сая хохирогчийн чамгүй олон нь хүүхдүүд байдаг. Сүүлийн жилүүдэд хүүхдийн тэвчишгүй хөдөлмөрөөр бүтсэн байтугай хүүхдийн хөдөлмөр орсон бүгдийг эргэн харахыг ярих болсон нь ч учиртай.

Монголчууд Зааны ясан эргийнхэн шиг какаоны үйлдвэрлэлээ хүүхдэд даатгаж, Гана шиг алт олборлуулдаг аймшигтай улс биш. Гэхдээ манайхны уламжлал болгон ирсэн хурдан морины уралдаан бага насны хүүхдийн амь насыг эрсдэлд оруулдаг гэдгээрээ яах аргагүй анхаарал татах боллоо. Мэдээж, төрт ёсны уламжлал болсон наадмаараа хүлэг сайхан морьдоо уралдуулалгүй яахав. Гэхдээ хаврын хахир цагаар хөр цас, хөлдүү мөсөн дээгүүр морьдоо уралдуулж, тэр нь алгын чинээ хүүхдүүдийн амь насанд аюул дагуулж байна гэхээр аймшигтай. Гэмтэл согог, сэргээн засах үндэсний төвийн судалгаагаар өнгөрсөн гурван жилд гэхэд зургаан хүүхэд ийм шалтгаанаар нас баржээ. Гэтэл энэ нь мориноос унасан гэж Гэмтлийн эмнэлэгт ирээд амь насаа алдсан хүүхдийн тоо шүү дээ. Түүнээс хөдөө орон нутагт багийн уралдаан, ургийн баяр гээд хамгийн их осол гэмтэл гардаг уралдааны үеэр хэд ч гэмтэж, хэд ч үрэгдсэн байдаг юм, бодохоос аймаар. Манайд Үндэсний их баяр наадмын тухай хууль тогтоомжоор 7-гоос дээш насны хүүхдээр морь унуулна гэж заасан байдаг. Монголчууд морины нуруун дээр гурав, дөрвөн настайгаасаа гардаг гэж үзэхэд 7-гоос дээшээ гэж заасан нь их харж үзсэн юм шиг санагдаж болох юм. Гэвч олон улсын байгууллага, гадныхны нүдээр бол энэ бол аймшигтай л хэрэгт тооцогдоно.

Бид морио уралдуулдаг шиг арабууд тэмээгээ бас уралдуулна. Тэдний ганц бөхтэй тэмээний уралдаан бас сүртэй болдог гэдэг. Арабын баячууд тэмээн уралдааны үеэрээ манайхны морь мал гэдэг нөхдөөс илүүдэнэ үү гэдгээс дутдаггүй байж таарна. Гэхдээ Арабын орнууд тэмээгээ хүүхдүүдээр унуулдаг нь хэл ам дагуулж, олон улсын эсэргүүцэлтэй тулгарснаар 15-аас доош насны хүүхдээр унуулахыг хориглож эхэлжээ. Ямартай ч Катар, Арабын Эмиратад хориглосон байгаа юм билээ.

Манай сонин олон жилийн турш хүүхдээр уралдааны морь унуулахыг тэр дундаа хавар цагийн морин уралдааныг эсэргүүцэж, цөөнгүй олон нийтлэл, сонины зай талбайгаа зориулж ирсэн. Тэгвэл дэлхий нийтээр аливааг эсэргүүцэн зогсоохдоо өөр, өөрийн чадахаар арга хэмжээ авч байгаа шиг хаврын хахир цагт хүүхдээр морь унуулахыг эсэргүүцэхийн тулд ерөөсөө тэрхүү уралдааныг очиж үзэж, түүнийг нь хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд сурвалжилж сурталчлахыг байчихъя л даа. Өнгөрсөн ням гаригт болсон Дүнжингарав наадмын үеэр хүн малаасаа илүү машин тэрэг цугларч, наадмаас дутуугүй л хөл хөдөлгөөн боллоо гэж дуулдсан. Харамсалтай нь бас л арав гаруй хүүхэд мориноос унаж гэмтжээ. Бүр хоёр ч хүүхдийн шилбэний яс хугарсан гэнэ. Уг нь бүс, улсын чанартай уралдаанууд аюулгүй байдалд гойд анхаарч хичээдэг гэдэг. Гэхдээ л хүүхэд бол хүүхэд, давхиж яваа адгуусан дээр тэгээд цас мөстэй замд давхиж байгаа тохиолдолд ямар ч эрсдэл гарч мэднэ. Харин бид хаврын морин уралдааныг явуулж байгаа тэр газарт нь очихгүй, тэрнийг нь олон нийтэд мэдээлэхгүй гээд үл хайхарч эсэргүүцлээ илэрхийлээд эхлэх хэрэгтэй юм байна. Түүгээр үл барам тэнд очсон улсуудыг хүүхдийн эрхийг хүндэтгээгүй, хүүхдээр тэвчишгүй хөдөлмөр эрхлүүлэхийг хөхиүлэн дэмжиж, хүүхдийг зугаа цэнгэлийн хэрэгсэл болгохыг зөвшөөрч байна гэж үзвэл таарах юм. НҮБ-ын Хүүхдийн сан болон бусад байгууллагуудын хамтран хийсэн “Хурдан морины хаврын уралдаан ба хүүхдийн эрх” гэсэн судалгаанаас анхаарал татсан олон баримтыг харж болно. Монголд хурдан морины уяач хүүхдүүдийн 64 хувь нь 13-аас доош насныхан байна. Бас тэдний сурч боловсрох эрх ямагт зөрчигдөж, толгой болон мөчдийн гэмтэл, ясны хугарал, хөлдөлт осголт, амьсгалын замын өвчин, дотор эрхтний доргилт, өвчлөл, нүдний эвэрлэг бүрхүүлийн гэмтэл авдаг нь тодорхой болжээ. Энэ бүхэн нь олон улсын ойлголтоор хүүхдийн аюултай хөдөлмөр эрхлэлт гэж шууд тооцогдож байна. Түүнчлэн амь нас, боловсролд нь сөргөөр нөлөөлөхөөс гадна уралдаан тэмцээн нь бооцоот болоод ирэхээрээ тэвчишгүй хөдөлмөр болж байгааг дурджээ. Хүүхдүүд сонирхлоороо унадаг гэж хэлдэг ч цаанаа ар гэрээ авч явдаг, эдийн засгийн ашиг сонирхлоор эцэг эх нь хүүхдээ морь унуулж байгаа нь байдлыг ноцтой болгодог. Тэгэхээр бид хүүхдээ хаврын цагт хурдан морь унуулж байгаа эцэг эхийг, уяач эздийг шүүмжлэн тэдэнд нөлөөлж байж олон жил яриад дийлэхгүй байгаа асуудлаа шийдэж чадах болов уу.

Одоо АНУ-д Тайландын боолын мөлжлөгөөр далайгаас шүүрдэж импортолдог сам хорхой, далайн бүтээгдэхүүнийг борлуулдаг Costko сүлжээ дэлгүүрт их хэмжээний торгууль ногдуулах талаар яригдаад эхэлсэн байна. Бас сүүлийн үед дэлхийн хүнсний том гигант “Nestle” компанийг Зааны ясан эргээс какаогоо авч хүнсний бүтээгдэхүүнээ үйлдвэрлэдэг гээд шүүмжилж эхэлсэн нь ч учиртай. 2015 оны байдлаар Зааны ясан эрэгт 2.12 сая хүүхэд какаоны үйлдвэрлэлд ажиллаж байгаа бөгөөд өдөрт 40 центийн хөлстэйгөөр ажилладаг нь мөлжлөг гэгдэж буй. Тэгэхээр хүмүүс өөр орны хүүхдийн нулимсаар бүтсэн шоколадыг амтат гэж хүүхдэдээ авч өгөх нь буруу гээд эхлэхээр л тэр компанийн ч борлуулалт буурна, эргээд нөгөө компаниуд ч хариуцлагатай байж, өөр эх сурвалжийг хайж эхэлдэг. Тэгэхээр бид олон жилийн турш яриад дийлэхгүй байгаа асуудлаа шийдэхийн тулд энэ л аргыг хэрэглэе. Ерөөсөө хүүхдийн амь нас, эрүүл мэндээр дэнчин тавьж өөрсдийгөө зугаацуулан, нэр алдар олж бас бооцоо, бай хожиж байгаа тэр хүмүүстэй нь ярьж, тэднийг үл тоож, бас тэдний үйлдвэрлэдэг бараа бүтээгдэхүүнийг нь авахгүй, бизнесийг нь дэмжихгүй болцгооё. Тэрний тэр морь түрүүллээ гэдэг цол гуншинг нь дуудахыг үл тоож, хэний ямар морь түрүүлснийг хэвлэлээр зарлалгүй, хэн ч тоохгүй бол тэд ч бас тэгж шунан дурлаж, хөөрч тэмүүлдгээ больж таарна.

Шинийн 14-ндөө амжаад жилийнхээ засал номыг уншуулчихна даа гэсэн хүмүүс хүрээ хийдээр дүүрэн байлаа. Хэзээнээс монголчууд жилийнхээ засал номыг ингэж уншуулж ирсэн болохоор элдэв яриа хөөрөө, санал гомдол гээд ч байх юу билээ дээ. Гэхдээ л хэлэхгүй өнгөрч болохгүй зүйл олон харагдах юм аа. Шинийн 15-наас өмнө амжиж жилийнхээ зам мөрийг засч, засал номоо уншуулах ёстой гэдэг яриа сүсэгтэн олны сүсэг бишрэлийг далимдуулан нэг ёсны бизнес болоод уджээ. Үнэхээр тэгж амжиж уншуулахаар яадаг юм бас амжихгүй бол ямар аюулд ордог юм. Хэн мэдлээ. Харин ингэж шахамдуухан байдаг нь эргээд бизнесийн шинж чанартай болоод байгаа мэт хардагддаг юм. Гэхдээ сүүлийн үед номтой лам нар нь “Заавал шинийн 15 гэхэд уншуулчихсан байх ёстой биш ээ” гэж дуугарах болсон нь нэгийг хэлнэ. Ард түмэн маань ядуу байна, сэтгэхүй нь улам бүр хоосорчээ. Улам бүр мухар сүсэгт автаж, улам бүр хийрхэн хөөсрөх нь энэ бүхнийг илтгэнэ. Дээрээс нь ерээд оны шилжилтийн үед арав, арван хэдтэй байсан хүүхдүүд, сургууль соёл хэрэггүй гэж завсардан, гудамжинд гарч байсан тэр үеийнхэн өдгөө ид насныхан болцгоосон байна. Эцэг, эхийн үгийг үл хайхран гудамжинд амьдарч, ном соёлоос хоцорсон харанхуй бүдүүлэгчүүд нийгмийнхээ тодорхой хувийг бүрдүүлээд ирэхээр юу болох вэ, ойлгомжтой. Яг нэг ийм цаг үед бид амьдарч байна. Боловсролгүй харанхуйгаар бүгдийг харагч үеийнхэнтэй бас дээрээс нь ядуурал ихэсч амьдрал хэцүүдээд ирэхээр шашин, мухар сүсэгт итгэхээс өөр гарцыг олдоггүй хэсэгтэй бид амьдарч байна.

Шашин номыг ердөө ч муулах гэсэнгүй. Хүн төрөлхтөн хэзээнээс өөр, өөрийн шашныг шүтэн биширч, даган дуурайж, хүмүүжиж ирсэн. Бид ч сүүлийн хэдэн жарныг дамжин ирсэн буддын сургаал, номоо дагаж таарна. Гэхдээ бидний голлох шашныхан маань шинийн 14-нд багтаж засал номоо хийлгэх ёстой гэж олон түмнийг сэнхрүүлэн сурталдаж ирсэн шигээ сайн сайхан, гэрэл гэгээтэй үйлд итгүүлэн үнэмшүүлж, даган дуурайлгаач ээ гэж хүсч байгаа юм. Монголчууд бид ядарсан нэгэндээ гар сунгадаг, өвчин зовлонтой бусдыгаа тэтгэн энэрдэг, чадаж яваа нэгнээ бахдан урамшуулж, өсч өндийж яваа залуусаа үгээр сургаж, урмаар шагнадаг болмоор байна. Тийм сайхан үйлд монголчуудыг буддын шашинтны зүтгэлтнүүд, лам хуврагууд чиглүүлэн залах хэрэгтэй. Шашны мөргөлдөөн зөрчлөөс болж дайн дажин боллоо гэлцдэг ч шашны хүн хэмээх бодгальд авчирч ирсэн сайн үр нь их. АНУ гэхэд жилд шашны нөлөөгөөр 2.6 триллион ам.долларыг хэмнэж чаддаг талаар нэгэн их сургуулийн шашны чиглэлээр социологийн судалгаа хийдэг профессор ярилцлагадаа дурдсан байдаг. Түүний ярианд дурдагдсан өөр нэг анхаарал татсан сэдэв бол шашин шүтдэг хүмүүс дийлэнх нь хуулиа дээдлэн сахидаг, оюун санааны болоод бие махбодын хувьд эрүүл чийрэг, бас буян өглөг ихээр хийдэг, гэр бүлийн амьдрал нь тэгш дүүрэн, ажил амьдрал нь амжилттай явдаг тухай өгүүлжээ. Тэгэхээр шашин бол хар тамхи гэсэн суртал бол нэгэнт ул болсон гэдэг нь ойлгомжтой байгаа юм. Тэгвэл шашны энэ их давуу тал монголчууд бидний амьдралд зөвөөрөө тусгалаа олох хэрэгтэй байна. Манайхан ер нь бэлэнчлэх дуртай хүмүүс. Жилийнхээ заслыг хийлгэчих юм бол тэр чигтээ мөнгө төгрөгтэй, амар амгалан гэдсээ илээд хэвтээд байхад болчихно гэж санах юм. Өөрөөр хэлбэл, жилд нэг удаа засал хийлгэсэн ламынхаа гар дээр тавьсан хэдэн бор цаасаараа энэ болгоныг худалдаад авчихаж байгаа мэт л аяглана. Бас дээрээс нь хоосон нойтон 300 жил явж ирсэн нь энэ их үндэстнийг ийм хомхой болгочихсон гэсэн яриа оргүй биш. Ялангуяа энэ нь шашин номын зүйл дээр илүү тод анзаарагддаг.

Гэтэл тийм биш шүү дээ. Хүн эхлээд биеэр үйлддэг, үгээр үйлддэг, сэтгэлээр үйлддэг нүгэл хилэнцээ аль болох нимгэлж, бусдад биеэр, дэмээр, сэтгэлээр буян үйлдэж сурах хэрэгтэй. Тэгээд эрүүл бодол санаатай байснаар хийн бие улмаар махан бие нь эрүүл чийрэг байж, сайн ажиллаж хөдөлмөрлөж ингэснээр эргээд амжилтаа дуудна. Харин энэ бүгдийг эрхэм хувраг, шашны зүтгэлтнүүд та бүхэн маань ард иргэддээ тайлбарлан түгээж өгмөөр байна.

Сар шинийн өмнө сэтгүүлч Б.Ганчимэг Гандантэгчэнлин хийдийн тэргүүн хамба Д.Чойжамцтай хийсэн ярилцлагадаа манай бурхны шашин сүсэгтэн олондоо нөлөөлөх чадвар нь сул байна. Тэднийг залж тэгшитгэх үүргээ биелүүлэхгүй байна гээд “Орчин цагийн энэ их нүргээн дунд шашин маань нөлөөллөө алдсан гэх тухайд та юу хэлэхсэн бол” хэмээн асуужээ. Харин хамба “Тийм ээ, тийм. Нөлөөлөл ихтэй байсан үе бий. Нөлөөллөө алдсан үе бас байна. Тэр нь 1937 оноос 1990 он хүртэл. Харин 1990 оноос нөлөөллөө алдсан гэж юугаа алдах вэ дээ. Алдана гэж ярих цаг хугацаа ч болоогүй байна. Яагаад гэвэл бид шашнаа дахин сэргээж байна” хэмээн хариулсан байна лээ. Нээрээ л ерээд он гэхэд юу ч байхгүй байсан шашин алдах юмгүй явж ирсэн байх, одоо ч сэргэн дэвжиж байгаа нь үнэн биз. Тэгэхээр л энэ түгээн дэлгэрүүлж байгаа дээрээ зөв бүхэн рүү залмаар байгаа юм. Таван цаас лам багшид барьчихад бүх зүйл тэгширч байгаа мэт санадгийг нь больж, ажиллаж хөдөлмөрлөх хэрэгтэй гэсэн сургаал номд шимтүүлэх нь чухал гэж дахин дахин хэлэхээс аргагүй. Бусдаасаа түрүүлж хүртэх бус бусадтайгаа хамтдаа буян хийх нь хэрэгтэй гэж ойлгуулмаар байна. Үнэндээ манайхан бусдаас түрүүлж өгөөд бусдаас илүү сайн сайхныг авахыг хүсдэг. Өнгөрсөн ням гаригт Гандан хийд шинийн 14-ндөө засал номоо хийлгэх гэсэн хүмүүсээр дүүрэн байсан. Гэтэл сангийн бойпор дээр нь нэг нөхөр бүхий биеэрээ тэгнэж хэвтчихээд бусдадаа ч боломж өгөлгүй өөрийгөө ариулаад хэвтчихсэн гэнэ лээ. Амьхандаа бүхий л нүх сүвээрээ ариусан цэвэршиж байгаа нь тэр байх л даа. Энэ бол бидний бусдаас илүү авч, бусдаас ихийг өөрийн болгох өчүүхэн хүслийн илэрхийлэл. Буян хийхдээ ч булхайцаж, бусдаасаа булаах гэж оролдож байгаа бус уу. Буян номын сэтгэлээр хүрээ хийдэд очсон хүн маань ийм байна гэхээр энгийн бүүдгэр амьдрал дунд үгүй мөн их зүйл болж байгаа даа. Шинийн 14-ндөө багтаж засал номоо хийлгээрэй гэж түмэн олныг сэнхрүүлэн итгүүлж чадсан шиг буяныг хэрхэн зөв сэтгэлээр хийж чадвал абшиг буян нь ирдэг гэдгийг бас итгүүлэн үнэмшүүлэх хэрэгтэй байна. Шашин бол сэтгэлийнх юм. Сэтгэлийг өөрчлөх их хүч шашинд бий. Тэгвэл тэр их хүчийг ашиглая л даа, багш гурван эрдэнэ минь.

УИХ-ын сонгуульд нийслэлийн мандатыг нэмэгдүүлэх хүсэлтийг нийслэлийн АН-аас гаргаснаар хүмүүсийн дунд нэг хэсэг нийслэлд нэр дэвшигчдийн тоо ахих нь гэсэн ойлголт төрөөд байлаа. Нэр дэвшихээр горилогчид хүртэл хот руу ирж магад гэж ярьж эхлээд байсан билээ. Нийслэлийн АН-ын дарга Э.Бат-Үүл “Үе, үеийн хотын дарга нар энэ мандатын тоог нэмэгдүүлэхийн төлөө явж ирсэн. МАН-ын хотын дарга нар ч, М.Энхболд дарга ч тэгж явсан” гэсэн бол МАН-ын дарга М.Энхболд үүнийг гүтгэлэг гэж хатуу мэдэгдэхэд хүртэл хүрсэн юм. АН-ынхан хүн амын тоогоороо тооцож үзвэл нийслэлд мандатыг нэмэхээс аргагүй гэж байсан бол МАН-ынхан хөдөө орон нутгаа хөсөр хаяж эзэнгүйдүүлэх нь Монгол Улсын тусгаар тогтнол, Үндэсний аюулгүй байдлын хэмжээнд хүртэл яригдах асуудал болно гэж байлаа. Юутай ч өнгөрсөн баасан гаригт болсон УИХ-ын чуулганаар энэ асуудал эцэслэгдэж, мандатын тоог 2012 оны сонгуультай адилаар явуулахаар болсон юм. Тэгэ- хээр нийслэлийн зургаан тойргийн 14 мандат дээр хаанаас хэн хэн нэр дэвших вэ гэдэг нь яригдах асуудал болно. Үүнийг хамтдаа зураглаж харъя.

СҮХБААТАР ДҮҮРЭГ

Нийслэлийн зүрхэнд орших энэ дүүргийн сонгогчдын хувьд хотын төвийнхөн бас гэр хорооллынхон аль аль нь багтдаг дүүрэг. Хоёр мандаттай. Ер нь үеийн үед аль ч намаас энд лидерүүд нь өрсөлдөж ирсэн жишиг бий. Тэр журмаар энэ удаагийн сонгууль өрнөж таарах болов уу. МАН-ын хувьд УИХ-ын гишүүн Сү.Батболд тойрогтоо буцаж ирнэ. Буцаж ирнэ гэдэг нь өөр газар руу явчихаад ирж байгаа хэрэг биш л дээ. 2012 оны сонгуульд намын даргын хувьд намаа толгойлж, жагсаалтын эхэнд бичигдэж УИХ-д сонгогдсон юм. Харин энэ удаад 2004-2008, 2008-2012 онд итгэлийг нь өвөрлөн өмнөөс нь ажиллаж байсан уугуул дүүрэгтээ нэр дэвшинэ. Түүнийг урьдын адил Сүхбаатар дүүргийнхнээсээ олонхийн саналыг авна гэж улс төрийн хүрээнд ярилцаж байгаа. Харин өөр нэг нэр дэвшигч нь Д.Цогтбаатар байх нь. Тэрбээр МАН-ыг Засгийн газарт хамтран ажиллах үед Барилга хот байгуулалтын сайдаар ажиллаж байсан. Бас саяхнаас дүүргийнхээ намын хорооны даргын албыг авсан байгаа. Энүүхэндээ гэхэд Сүхбаатар дүүргийн МАН-ын хороо ихээхэн бужигнаантай байгаа аж. Олон жил энэ намын хороог даргалж ирсэн Төмөрбаатарыг хуучинсаг, намын гишүүдээ эвлэрүүлэн нэгтгэх бус хагалан бутаргаж байна гэсэн үндэслэлээр өөрчилж, Д.Цогтбаатарт хариуцуулан өгсөн гэж дуулдаж байсан. Тэгэхээр сонгуулийн өмнө намын хороогоо нэг эвд оруулж, нэгтгэн базах ажил ч МАН-ынхны өмнө байгаа бололтой. 2012 оны сонгуульд энэ дүүрэгт МАН-аас нэр дэвшсэн “ХАС”-ын гэгдэх Ч.Ганхуяг, МАН-ын эмэгтэй лидерүүдийн нэг Ц.Цогзолмаа нар ялагдал хүлээж, АН-аас нэр дэвшсэн Р.Амаржаргал, Л.Гантөмөр нар ялалт байгуулж байв. Харин тэд энэ удаад жагсаалт руу явж магадгүй. Р.Амаржаргалын хувьд намаас нь жагсаалтын нэг суудлыг өгөх нь тодорхой гэж эртнээс яригдсан бол Л.Гантөмөр ч жагсаалтын бүтцийг зөв харагдуулах үүднээс тэнд баймаар гэх. Тэгээд ч өөр, өөр фракцуудын томоохон төлөөллүүд учраас хоёулаа багтчих магадлалтай талаар өмнө бид дурдаж байсан. Л.Гантөмөр ерөнхий нэр хүнд өндөртэй яваа улстөрч. Түүний боловсролын салбарт хийсэн шинэчлэлүүд, инженерүүдийг олноор бэлтгэх бодлого, мэддэгээс чаддагийг бэлтгэнэ гэсэн нь нийгэмд таалагдаад байгаа төлөвтэй. Гэхдээ тэд жагсаалт руу явлаа гэхэд өөр хувилбарууд ч бэлэн. НИТХ-ын дарга Д.Баттулга энэ тойрогтоо өрсөлдөж байсан танигдсан улстөрч. Бас нийслэлийн орлогч дарга С.Очирбат ч олон жил орон нутгийн сонгуульд энэ тойргийн сонгогчдын итгэлийг дааж гарч ирж байсан. Дүүргийн Засаг дарга Д.Бадарсан залуу хүн гэлтгүй боломжийн ажиллаж, саяхан дүүрэг нь шилдэг болоод байгаа. Гэхдээ нийслэлийнхэн одоогийн багаараа сонгуульд орно гэж яригдаад байгаа болохоор байдал хэрхэх нь тодорхойгүй л байна.

ЧИНГЭЛТЭЙ

Чингэлтэй мөн л хоёр мандаттай дүүрэг. Өмнө нь гурван мандаттай цэнхэр дүүрэг гэдэг байсан бол 2012 оны сонгуулиар хоёр мандаттай болж, Шударга ёс эвслийн Г.Уянга, АН-ын Г.Баярсайхан нар УИХ-ын гишүүний тангараг өргөж байсан юм. Энэ удаад Чингэлтэй дүүрэгт нэр дэвших сонирхолтой хүмүүс нам намаас нэлээдгүй байгаа сурагтай. Г.Уянга бол энэ тойрогт уйгагүй удаа дараа үзэж байж 2012 онд УИХ-ын гишүүнээр сонгогдсон. Түүний рейтинг Засгийн газрыг огцруулах, зарим хүмүүсийн аав нарт захиа бичсэн зэргээс болоод уначихаагүй бол саяхныг болтол өндөр явсан. АН-аас УИХ-ын гишүүн Г.Баярсайхан гурав дахь удаагаа энэ тойрогтоо нэр дэвших гэж байна. Мөн энэ дүүргийн намыг олон жил толгойлж явсан УИХ-ын гишүүн асан Батын Батбаатар нэр дэвшиж таарна. Тэрбээр өдгөө Ерөнхий сайдын зөвлөхийн албыг хашиж байгаа. Б.Батбаатарыг тойргийнхон нь сайн мэднэ. Түүний хувьд аль нэгэн дарга дагаж, фракц гээд байдаггүй, улс төрд бор зүрх, зарчмыг эрэмбэлж өдийг хүртэл явж ирснээрээ ялгардаг. Анх Баянгол дүүрэгт УИХ-ын дэд дарга Ж.Бямбадоржтой өрсөлдөн ялж, 31-хэн насандаа гишүүн болж явсан улс төрийн авьяас мэдрэмжтэй нэгэн. Харин энэ тойрогт нэр дэвшихээр яригдаж, түвшин түвшиндээ ажиллаад эхэлсэн гэх хүн бол О.Эрдэнэбулган. ТӨХ-ны дэд дарга, Уул уурхайн яамны дэд сайдын албыг хашиж байсан тэрбээр чингэлтэйнхний хувьд цоо шинэ хүн. Боловсролтой чадалтай залуу гэсэн үнэлэмжтэй нэгэн. Магадгүй энэ тойргийнхон шинэ хүн, шинэ нүүр царай хүлээж байхыг ч үгүйсгэх аргагүй.

МАН-аас өмнө нь өрсөлдөж байсан Д.Зоригтыг дахин үзнэ хэмээж байгаа. Гэхдээ нам нь эрх баригч, өөрөө гол яамны сайд байж ялж чадаагүй. Өнгөрсөн дөрвөн жил нам гүм явснаа дахин гарна гэвэл бүтэхгүй гэх нь ч байгаа юм. Юутай ч тэрбээр хуучин дүүрэгтээ нэр дэвшихээ илэрхийлжээ. Тэрбээр УИХ-ын гишүүн Ц.Элбэгдоржийг 2009 онд Ерөнхийлөгчөөр сонгогдоход орон гарсан суудал дээр нь нөхөн сонгуульд нэр дэвшин гишүүн болж байсан түүхтэй. Гэхдээ Н.Энхбаяр нэр дэвших санаатай байхад Д.Зоригтыг хүч түрэн тухайн үеийн намын удирдлагуудын дэмжлэгээр дэвшүүлсэн нь өнөөгийн хүч тарамдсаны эхийг тавьсан гэж ярьдаг билээ.

Чингэлтэйд ирж өрсөлдөх гэж байгаа лидерийн сураг бол УИХ-ын гишүүн Ө.Энхтүвшин. Тэрбээр Хөвсгөл аймгаас сонгогдож ирсэн бөгөөд 2012 оны сонгуулиар намынхаа жагсаалтад бичигдэж байлаа. Харин энэ удаад хотын тойрогт анх удаа өрсөлдөх гэж байна. Ерөнхийдөө хотын тойргуудыг нягт судалж яваа болов уу. БЗД ч бас түүнд ойрхон байх талтай. МАН-ынхны хувьд хотын тойрогт өрсөлдүүлэх гэж байгаа хуучцуул нэлээд хэд байгаагийн нэг нь Ө.Энхтүвшин юм. Чингэлтэй дүүрэгт жинхэнэ тулаан болох нь гэж улс төрийн ажиглагчид дүгнэж байгаа. Учир нь энэ дүүрэгт нэр дэвших санаатай, үүнийгээ илэрхийлсэн хүмүүс цөөнгүй байгаа юм. Түүний нэг нь ШӨХТГ-ын дарга асан Т.Аюурсайхан. Ерөнхийлөгч Н.Багабандийн шадар туслах, Чингэлтэй дүүргийн Засаг дарга, О.Магнайн дараа ШӨХТГ-ын дарга хийж байсан. Бас одоогийн Чингэлтэйн Засаг дарга Д.Ганболд ч санаатай байгаа. Мандатын тоо нэмэгдэх тухай ярьж байх үед энэ тойрогт бараг таван мандат ирж магадгүй гэсэн тооцоо сонстож байсан. Гэхдээ мандатын тоо нэмэгдээгүй учраас нам бүрээс хоёр хүн л нэр дэвшиж таарна.

ХАН-УУЛ, БАГАНУУР

Энэ тойрогт МАН-аас Ц.Нямдорж гишүүнийг ирнэ гэсэн эхний яриа байгаа. Тэрбээр өнгөрсөн сонгуульд жагсаалтад бичигдсэн, энэ удаа тойрогт өрсөлдөх даалгавартай гэх. Өмнө нь Увсад гурван мандат байхад хоёр залуу гишүүний хамт өрсөлддөг байсан бол өдгөө нийслэлийн тойрогт хүч үзэх нь. Ерөнхийдөө түүний улстөрчийн рейтинг өндөр байгаа учраас аль ч тойрогт торохгүй гараад ирнэ гэж тооцож байгаа бололтой. Мөн УИХ-ын гишүүн Д.Сарангэрэлийг түүнтэй хамт явна гэж яригдаж байна. Тэрбээр МАН-ын жагсаалтаар орсон цорын ганц эмэгтэй гишүүн болж өндөрлөж буй парламентад ажилласан билээ. Ингэснээр МАН-ынхан өмнөх сонгуульд АН-ынхны Л.Болд, Ц.Оюунгэрэл нарыг хамтран ажиллуулсан тактикийг барих гэж байж ч болох юм.

Мөн энэ тойрогт 2012 онд Ц.Батбаяр гишүүнтэй хамт өрсөлдөөд арай бараагүй “Урбанек”-ийн Д.Лхагважав даагаа нэхэх санаатай байгаа гэсэн. Судалгаагаар бас ч өндөр гарч байгаа сурагтай байна лээ.

Харин АН-ын хувьд Ц.Оюунгэрэл гишүүн дэвшихгүй гэж эхний байдлаар мэдэгдээд буй. Тэгвэл түүний оронд МоАХ-ны Г.Байгальмаа явна гэсэн чигтэй байна. Бас Л.Болд намын жагсаалтад бичигдэж магадгүй тал бий. Бас энэ тойрогт өрсөлдөх талаар эртнээс нэр нь дуулдаж байсан хүн бол ТОСК-ийн дарга А.Гантулга. Түүнийг Хан-Уул дүүрэгт нэлээд дэмжлэг авч магадгүй гэж ярьцгаах нь оргүй зүйл биш. ТОСК-ийн захиалгаар баригдсан Буянт-Ухаа-1, 2 дугаар хороолол энэ дүүрэгт байдаг.

БАЯНЗҮРХ, НАЛАЙХ

Нийслэлийн том тойргуудын нэг. Хүн ам ихтэй, гурван ч мандаттай учраас нэр дэвшигчид аль болох дэвшихээр сонирхож байдаг газар. Энд МАН-аас хуучин дүүргийн Засаг даргаар ажиллаж байсан, Шийдлийн Засгийн газар байгуулагдах үед ХХАА-н дэд сайдаар ажиллаж байсан Б.Батзориг нэр дэвшинэ. Мөн Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэнг өнөөгийн дүр төрхөнд нь оруулж чадсан гэгддэг Б.Саранчимэг нар нэр дэвших нь тодорхой байна. Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын дэд сайдаар саяхныг болтол ажиллаж байсан, урьд нь нийслэлийн орлогч дарга, дүүргийн Засаг даргаар ажиллаж байсан Б.Мөнхбаатар, МАХА үзлийн талаар ярьдаг НИТХ-ын төлөөлөгч Б.Төмөрчулуун нарын нэр мөн яригдаж байгаа.

Харин өмнөх сонгуульд энэ намаас нэр дэвшиж байсан Д.Арвин гишүүн сонголтоо улаанаас цэнхэр болгосноор одоо АН-аас нэр дэвшиж таарна. Бас Ж.Батзандан гишүүн хуучин энэ тойрогтоо дэвших бол И.Нарантуяа, Б.Мөнхтуяа гээд баянзүрхчүүдийн хуучны танил нэр дэвшигчид ч эндээ өрсөлдөх төлөвлөгөөтэй байгаа ажээ. Бас БЗД-ийн Засаг дарга Д.Пүрэвдаваа нэр дэвших амбицтай л суугаа байх. Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг жагсаалт руу орохгүй бол Баянзүрх дүүрэгтээ эсвэл Дорнод руу явж магад. Харин МАХН-аас Батлан Хамгаалахын сайд Ц.Цолмон нэр дэвшинэ. Ер нь үе, үеийн Батлан хамгаалахын сайд нар цэргийн ангиуддаа өөриймсөн энд нэр дэвшдэг уламжлалтай.

Ер нь хотын дүүргүүдэд намын лидерүүд, УИХ-ын гишүүд хөдөөнөөс сэлгэн дээрээс орж ирэх магадлал тун өндөр байгаа. Тэр хүрээнд Ж.Энхбаяр гишүүний нэр ч энд дуулдаж л байгаа аж.

СОНГИНОХАЙРХАН

Хамгийн олон сонгогчтой дүүрэг. Энд өнгөрсөн сонгуулиар саналын маргаан гарч хэсэг яригдаж байж орж ирсэн Д.Сумьяабазар гишүүн дахин өрсөлдөнө. Тэрбээр дүүргийн байтугай нийслэлийн намын хороондоо нөлөөлөлт нэгэн. Харин сонгогчдоо хэрхэн ивээж, сэтгэлд нь хүрч ажиллаж чадсан эсэх нь ирэх зургадугаар сард мэдэгдэнэ дээ. “Бишрэлт”-ийн гэгдэх Б.Ундармаа энэ тойргийг мөн ч их тойлсон доо. Хүүхэдтэй ээжүүдийг бөөцийлж, шинэ жилийн материаллаг мэндчилгээ гээд ер нь байдгаа л энэ тойрог руу барьж байгаа байх. Нэг хэсэг түүнийг Дорнод руу явлаа гэдэг мэдээлэл хүчтэй цацагдаж байсан нь зорилготой мэдээлэл байсан болов уу. Түүнээс СХД-ийг тэгтэл их тордчихоод хаяад явна гэдэг худлаа гэх хүмүүс олон байгаа билээ. Д.Сумьяабазар өөрийн гарын хүн СХД-ийн ИТХ-ын дарга Х.Нямбаатар гэдэг хүнийг дагуулаад орчих санаатай гэх.

АН-ын хувьд Сонгинохайр­ханд О.Магнай ихээхэн нэр хүндтэй байгаа дуулдана. Мэдээж Н.Алтанхуягийн хувьд энэ унаган тойрог нь. Гэхдээ жагсаалт руу явчихаж магадгүй байгаа. Л.Эрдэнэчимэг гишүүн мэдээж эндээ өрсөлдөнө. Өөр нэг шинэ хүн энд өрсөлдөх гэж байгаа нь Эрчим хүчний дэд сайд асан Ө.Пүрэвбаатар аж. СХД-ийн АН-ын дарга тэрбээр “Хөх чоно” хэмээх бизнесийн томоохон компанитай гэгддэг. ИЗНН-аас С.Оюун дарга хуучин тойрогтоо ирж магадгүй. 2012 оны сонгуульд намынхаа нэрээр эхний хоёрт бичигдсэн С.Оюун, С.Дэмбэрэл нар УИХ-ын гишүүн болж байсан бол саяхан өөрчлөгдсөн хуулиар намуудын нэрээр авсан хувь суудал нь ядаж нэг тойрогт ялалт байгуулснаар баталгаажих болсон. Тэгэхээр С.Оюун гишүүн хуучин СХД-тээ эсвэл өмнө гарч байсан Дорнод руугаа явж болох юм.

БАЯНГОЛ

Энэ тойрогт ерөнхийдөө тодорхой. АН-аас С.Эрдэнэ үзнэ. С.Одонтуяатай хамтдаа нэр дэвшин гарч ирсэн тэднийг багагүй хэмжээний хөрөнгийг тойрог руугаа татсан гэдэг. Саяхан С.Одонтуяа намынхаа эмэгтэйчүүдийн байгууллагын даргаар нэг саналын илүүгээр очсон. Тэгэхээр тэр шууд жагсаалтад бичигдэх боломжтой болж байгаа гэсэн үг. Гэхдээ өөрөө тойрогтоо үзэх бодолтой байгаагаа сонгогдсоныхоо маргаашнаас илэрхийлсэн. Сонгууль дөхөх үед байдал ямар болохыг хэн ч хэлж мэдэхгүй. Хэрэв жагсаалт руу явуулбал АН-ын хувьд шинэ тутам эмэгтэйг явуулж магадгүй гэгдэж буй. Үүн дээр Нийслэлийн хөрөнгө оруулалтын газрын дарга Л.Нарантуяа гэсэн нэр дуулдаж байна лээ. Харин МАН-ын хувьд саяхан намын үүрүүдээсээ нэр дэвшигчийг тодруулах сунгаа явуулж дууссан аж. Ингэхэд үүрүүдээс нь хуучин дүүргийн дарга Л.Амгалангийн нэр гарч ирсэн дуулдана. Тэрбээр дахин нэр дэвшихээр яригдаж байгаа. Түүнийг намынхан нь “Тойргийнхон бүгд мэдэх хүн. Засаг дарга байхдаа хийсэн ажлуудыг нь одоо ч ярьдаг болохоор хүний хуучин, дээлний шинэ нь дээр” гэлцэж байгаа бололтой. Түүний хувьд өмнө нэг өвдөг шороодож үзсэн бас хал үзсэн нэгэн болохоор одоо даагаа хатуухан нэхэх талтай. Л.Амгалантай хамт “Оргил” худалдааны төвийн Ж.Ганбаатар хамт явахаар болжээ. Тэрбээр хэд хэдэн удаа НИТХ-ын сонгуульд өрсөлдөн төлөөлөгчөөр ажиллаж ирсэн бөгөөд энэ удаад УИХ-ын хэмжээнд өрсөлдөхөөр шийджээ. Бас энэ дүүрэгт яригдах хүн бол ХЗДХ-ийн сайд асан Ц.Мөнх-Оргил байгаа.

Ерөнхийдөө дүүргүүдэд хуучин нэр дэвшигчид голдуу яригдаж байгаа ч нам намын хуучцуул орж ирэх магадлал их байгааг аль аль намдаа ярьж байгаа юм. МАН-аас Д.Лүндээжанцан, АН-аас С.Ламбаа тэргүүтэй хуучны ланжгарууд хотын аль ч тойрог дээрээс нэг, нэг суудал авчирч мэдэх тул хуучин тогтсон жишгээс ихээхэн өөрөөр намууд нэр дэвшигчдээ зураглахыг үгүйсгэх аргагүй.