Author: Энхцагийн Энэрэл

Засгийн газрын хэвлэл мэдээл­лийн албанаас илгээсэн албан мэдээнд “Монгол Улс, БНСУ-ын харилцаа Сайн хөршийн, най­рамдал, хамтын ажиллагааны Түншлэлийн зарчимд тулгуурлан улс төр, худалдаа, эдийн засаг, соёл боловсрол,  хүмүүнлэгийн салбарт болон бүс нутаг, олон улсын тавцанд өргөжин хөгжсөн харилцаагаа цаашид шинэ ша­танд гарган хөгжүүлэх зорилтоо  тодорхойлсон Монгол Улсын Ерөн­хий сайд Сүхбаатарын Батболдын БНСУ-д хийсэн албан ёсны айлч­лал амжилттай боллоо гэж талууд үзэж байна” хэмээн дурджээ. Али­ваа албан айлчлалын үеэр чамгүй олон зүйлийг ярьж, улс орны тэргүүнүүдтэй харилцан нүүр тулж уулздаг болохоор ямар нэг байд­лаар амжилт дагуулж чаддаг л байх. Гэхдээ Ерөнхий сайдын БНСУ-д хийх айлчлалаас наад цаад олон юмнаас нь илүү ард түмэн ганцхан зүйлийг л хүлээж байлаа. Тэр нь визгүй зорчдог боллоо гэсэн мэдээ. Харийн оронд хар ажил хийж хэдэн бор юм оло­хоор явсан залуус, хүний нутагт ажиллахаар явсан хань нөхрөө санагалзан суугаа эхнэрүүд, амьд­рал хайж алга болсон хүүгээ ирээ­дэх гэж айлгаж ч чадахгүй суугаа ээжүүд энэ айлчлалаас зөвхөн үүнийг л хүлээж байв. Уг нь гүйцэт­гэх засаглалын тэргүүнийг БНСУ-д айлчлал хийнэ гэсэн мэдээ­лэл хэдэн өдрийн өмнөөс л цацагдаад эхлэхэд хүмүүс өөр хоорондоо “За, өнөө визгүй зорчдог сайхан мэдээг л дуулгаж, гарын үсэг зурахаар явж байна даа” хэмээн ярьж байсан билээ. Багагүй ач холбогдол өгч, хэвлэл мэдээлээр сурталчлаад байсан болохоор тийм итгэл төрөх нь ч аргагүй биз. Гэтэл “визгүй зорчих асуудлыг судалж байгаа” гэсэн жижүүрийн хариулттайгаа хүрээд иржээ. Тиймээс ч энэ та­лаар ёс болгон хийсэн уулзалт­даа өөрөө ч бус Т.Ганди сайдыг орол­цуулж, НХХ-ийн сайд нь өөрийн­хөө зэрэг зиндаа ижил нэгнээс ёс болгон асуусан болол­той юм. Бараг ч визний хөнгөлөлт, хоёр орны иргэд харилцан визгүй зорчих тэр асуу­дал бүтэхгүй гэдгийг мэ­дээд С.Бат­болд сайд салбарын сайдаа өмнөө барьсан аж. Иймээс энэ айлчлалыг сүржин хийдэлтэй дар­жин айлчлал гэхээс аргагүй байна. Монголчууд Солонгосын хойг дахь өмнөдийнхнөөс олон юм хүлээ­дэггүй. Зөвхөн визний хөнгө­лөлт, тус улсад визгүй зорчдог өдөр хэзээ болох вэ гэдгийг л хүлээн харж суугаа. Ард түмэн хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагаа гэж томыг харахаас өөрийнх нь амьд­ралд юу ойр байна түүнийг л хүлээж байдаг. Тэгвэл БНСУ-д ажиллаж байгаа 40 мянган монгол иргэн тэдний гэр бүлийнхэн С.Батболд даргын айлчлалаас үүнийг л хү­лээж байлаа. Визийн зөрчилтэй­гээсээ хэзээ мөдгүй баригдахаа хүлээж сэтгэлийн шаналантай ажиллаж суугаа залуу, визгүй болчихвол нөхөр дээрээ очоод, хүүгээ үнсүүлээд ирэх гэсэн бүсгүй ер нь хүлээгээгүй хүн ховор доо. Үнэндээ ч тус улс руу визгүй зорч­дог болбол хоёр сая гаруйхан монгол бөөнөөрөө давхиад очлоо ч асуудал гарахгүй байх. Харин ч хоёр сая гаруйхан монголчуудад биш 49 сая солонгосчуудын хувьд визгүй зорчих нь илүү таатай нөхцөл болж таарна. Гэвч энэ удаагийн сүржин айлчлалаар виз­ний асуудал шинэ шатанд гарч чадсангүй. Улс төрийн хүрээнийх­ний ярьж буйгаар энэ удаагийн айлчлал нь “Скайтел” компанийг хувьчлан авсан бизнесмэн С.Бат­болдын ажилтай л холбоотой байж, хувьчлалын гэрээгээ батжуу­лан авсан явдал байсан гэх юм.

Ер нь энэ Засгийн газар ажил­лаж эхэлснээр ард түмэнд үр ашиг нь ойрхон байх ямар асуудал шийдэгдсэн юм бэ. Ард түмэн өөрсдөдөө хамгийн ойрхон тэр л асуудал шийдэгдээсэй гэж харж хүлээсээр байгаа ч нэг мөр болж байгаа нь алга байна. Харин дарга даамлуудынх нь ногоон гэрлээр хурдалсаар. Монголчууд Солон­гост визгүй зорчдог тэр асуудал хэзээ шийдэгдэх вэ. Монголын уран сайхны кинонд гардагчлан визгүй зорчдог болно гэсэн мэдээг “Мөн ч их хүлээсэн дээ”, С.Батболд сайдын айлчлалаас.

Э.ЭНЭРЭЛ

-УИХ-ЫН ДАРГА Д.ДЭМБЭРЭЛИЙН ФРАНЦ УЛСАД ХИЙСЭН АЙЛЧЛАЛЫН ТЭМДЭГЛЭЛ-

УИХ-ын дарга Д.Дэмбэрэлийн Францын Үндэсний ассамблейн дарга Бернар Аккуайетэй хийсэн уулзалт тун элэгсэг дотно болсон билээ. Манай спикер УИХ-д таван удаа сонгогдсон нэгэн бол ноён Бернар Аккуайе Үндэсний хурал­даа гурван удаа дараалан сонгогд­сон нэгэн аж. Тун чиг хөнгөн шингэн алхаатай франц спикер гадаа үүдэн дээрээ Д.Дэмбэрэл даргыг угтан авч, үдэхдээ бас машинд нь суулгаж өгсөн билээ. Зочломтгой монгол гэж өөрс­дийгөө тодотгодог манайхан сур­маар хүндэтгэл шиг санагдсан. Хоёр спикерийн хувьд найрсаг харилцаагаа улам бүр батжуулах тухай хэлэлцсэн нь яриангүй. Бер­нар Аккуайе монгол­чууд Франц улсыг гурав дахь хөр­шөө хэмээдэгт нь талархаж явдгаа илэрхийлж байсан. Хуучин цагт социалист ахан дүүсээс гадна барууны ер­төнцөд Франц хийгээд Англи манай гурав дахь хөрш 
мөнийг судлаачид онцолдог. Мон­голчууд шинэ зам­налыг сонгосон 1991 онд Их до­лоогийн уулзалт дээр Франц л манайхыг дэмжих ёстой гэж ил цагаанаар ятгаж байсан гэдэг билээ. Сансар суд­лал, нисэх он­гоц­­ны үйлдвэрлэл, эрүүл мэндийн тогтолцоо, цөмийн эрчим хүчээр ертөнцөд толгой цохидог энэ улс хөгжлөөрөө дэл­хийд айргийн тавд л яригддаг. УИХ-ын даргын айлч­лалыг хоёр улсын харилцаанд томоохон үйл явдал хэмээн дүг­нэсэн Бернар Аккуайе­гаас гадна спикер Д.Дэмбэрэл Францын сена­тын гишүүн Робер Бадинтэртэй уулзсан юм. Тэрбээр цаазаар авах ялыг халуулах тухайд маш хүчтэй тэмцэж ажилладаг нэгэн. Францын Хууль Зүйн сай­даар ажиллаж байхдаа цаазаар авах ялыг улсдаа халуулж дөнгө­сөн Бадинтэр гуай Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж энэ санаачилгыг гар­гасанд талар­халтай байгаагаа илэрхийлж байв. УИХ-ын дарга Д.Дэмбэрэл “Уг асуудлыг зарчмын хувьд дэмжиж байгаа, харин нөх­цөл байдал цаг хугацааны хувьд хэрхэж таарах нь уу” гэхэд 82 настай сенатын ги­шүүн “Цаазаар авах ялыг халахад цаг хугацааны хувьд тааламжтай үе гэж хэзээ ч байдаггүй. Үүнд зөвхөн улс төрийн зориг л гаргах асуудал байдаг юм” хэмээн турш­лагаасаа хуваалцаж байлаа. Хүн ямар ч бузар булай гэмт хэрэг хийсэн байлаа гээд хүний амьд явах эрхийг тунхаглаж байгаа энэ цаг дор улс орон, төр засаг нь хүнийхээ амийг авах утгагүй гэж онцолж байсан юм. Франц улс цаазаар авах ялаас татгалзсан 1981 онд хүн амын гуравны хоёр нь үүний эсрэг байсан аж. Гэхдээ одоо эсрэг байсан хүмүүс тухайн үед зөв шийдвэр гаргажээ, хүний амьд явах эрхийг тунхаглах гэмт хэрэгтнийг шийтгэх зорилгоо­соо илүү томыг харсан хэрэг байж гэцгээж байгаа юм байна. Насаа­раа энэ чиглэлээр ажиллаж ирсэн өвгөн ярианы сэдвийг болж л өгвөл цаазаар авах ялыг халах тухай руу оруулчихаад байсан. УИХ-ын дар­га сүүлийн үед яригдаад байх болсон парламентын их, бага танхимтай байх тухайд өвгөн се­натчтай санал солилцоод авсан. Робер Бадинтэр “Англи, Франц улс эртнээс төлөө­лөгчийн болон лор­дын гээд хоёр танхимтай явж ирсэн уламжлалаа­раа яваад байгаа юм. Түүнээс ач холбогдлын хувьд чухал биш” хэмээгээд манай хүн амыг яг хэд билээ хэмээн лавлаж байсан. Түү­ний үзэж байгаагаар гурав хүрэх­гүй сая хүн амтай Монголд хоёр танхимтай байх ямар ч шаардлага­гүй аж. Энэ уулзалтад оролцсон УИХ-ын гишүүн С.Оюун “Аливаа зүйлийг ярьж эхлэхэд л хүмүүс бодож эхэлдэг юм байна л даа. Одоогоос жилийн өмнө Ерөнхий­лөгч цаазаар авах ялыг үгүй болгох талаар хэлэхэд хүмүүс их цочир хүлээж авсан. Гэхдээ тэр цагаас хойш хүмүүс аль нь зөв бэ гэж бодож эхэлсэн. “Алдсан хүмүүс арван тамтай” гэгчээр ахаа, дүүгээ алдсан Даш.Зоригт ги­шүүн бид хоёр үүнийг нэлээд эмзэгээр хү­лээж авч, олон асуулга тавьж байсныг сэтгүүлч та нар санаж байгаа байх. Гэхдээ энэ тухай яригдаж эхэлснээс хойш бодож тунгаагаад байхад, сая бас энэ хүнтэй уулзсаны дараа ч гэсэн эргэцүүлэхэд хүний амьд явах эрхийн талаархи язгуур эрх ашгийг гэмт хэрэгтнүүд ойлгохгүй байлаа гэхэд төр нь ойлгох хэрэгтэй юм байна гэж бодогдож байна” хэмээж байсан.

Дэлхийн
198 орны 135
нь цаа­заар авах ялыг халсан бө­гөөд үүнийг үгүй болгосноор гэмт хэрэг өсдөг бас буурдаг гэсэн ямар нэгэн үзүүлэлт байдаггүй гэх юм билээ. Ямартаа ч Ерөнхийлөгч Ц.Эл­бэг- доржийн гаргасан энэ санаа­чилгыг бүгдийг хүлээн зөв­шөөрс­ний да­раа бус ердөө улс төрийн зоригоор л хийдэг гэдгийг хашир улстөрч байн байн сануулж байв.

Мөн спикерийн уулзсан нэгэн эрхэм бол Францын Ерөнхийлөгч Н.Саркозийн гадаад бодлогын зөвлөх, Элчин сайд Жан-Давид Левитт байлаа. Францын Ерөнхий­лөгч хамгаас нөлөөтэй байдаг учраас зөвлөхүүд нь ч улсдаа нэр нөлөө ихтэй, зөвлөхүүдийн каби­нет нь манай Засгийн газрынх шиг буцалж байдаг юм даг уу даа. Францын хувьсгалаар анхны бүгд найрамдах улсыг байгуулсан энэ үндэстэн өөрсдийгөө тав дахь бүгд найрамдах улс дээрээ явж байна хэмээн тодотгодог нь ч учиртай. Тэд дэлхий дахинд бид л анхны бүгд найрамдах улсыг байгуулсан шүү дээ гээд сануулаад байгаа нь тэр л дээ. Напалеон ирсэн буцсан үед дараа нь Шарль де Гөль дөрөв дэхийг зарласан энэ тэр гэсээр Жак Ширак тав дахь бүгд найрамдах улсыг зарласан. Хүссэн үедээ парламентаа тараачих эрхтэйгээс эхлээд энэ улсын Ерөнхийлөгчид эрх мэдэл ихээр төвлөрсөн гэгддэг. Зөвлөх Жан-Давид Левитт бол дорно дахинаар мэргэшсэн, Мон­голын тухай асар их мэдлэгтэй нэгэн байлаа. Бас 
манай түүхийг сонирхон судалдаг Ерөнхийлөгч асан Жак Ширакийн зөвлөх байсан учраас манай талаар мэдээлэл ихтэй. УИХ-ын дарга болон түүнийг дагалдан яваа багийнхан ноён зөвлөхтэй ид яриад сууж байх үед Ерөнхийлөгч Николя Саркози утас­даж таарсан юм. Тэрбээр Мон­голын спикертэй ярилцаад сууж байгаагаа хэлж, нөгөөх нь ч бүгдэд нь хүндэтгэл илэрхийлээрэй гэс­нийг тэр дамжуулсан билээ.

Ер нь энэ айлчлал олон жилийн уламжлалтай харилцаагаа улам бүр лавшруулан зузаатгах цаг ирснийг, үүний тулд аль аль талаа­саа анхааран ажиллах болсныг хэн хүнгүй сануулсан явдал болсон билээ. Ер нь хоёр орны харилцаа багахан зүйлээс л эхлэлээ авч байдаг аж. Тухайлбал францчууд Монголын ШУТИС-д франц хэл­нээс бусдаар нь мэргэжилтэн бэлт­гэдэг гэнэ лээ хэмээн гоморхонгуй ярьцгаадаг аж. Учир нь тэд техник технологийн ажилтан бэлтгэж, мэргэшүүлээд өгье гэхэд франц хэлтэй хүн олдоггүй гэж байгаа юм. Жижиг зүйл ч жижигдэхгүй их харилцааны үүд болдог ажээ.

Нар ээхүйд нүд гялбам цагаарч харагддаг Парис хот спикерийн айлчлалын эхний өдрүүдэд манан будан дунд л байсан. Цэлмэг өдөр Эйфелийн цамхаг дээрээс цасан талд байгаа мэт сэтгэгдлийг төрүүл­дэг Парис нүүрээ дутуу угаасан жаал шиг бишүүрхэнгүй. Баригдаж байх үедээ хамгийн их шүүмжлэлд өртөж, төмрийн хог гэж хэлэгдэж байсан энэ цамхаг өдгөө Францын төдийгүй дэлхийн нүүр царай болж, өдөрт сая сая хүн ирж үздэг газар болоод байгаа билээ. Төмөр хатагтай гэсэн хочтой Эйфелийн цамхгийг 1887-1889 оны хооронд гурван зуун ажилчин 18038 ширхэг төмөр хэсгийг зөөвөрлөн босгосон гэдэг. Тэр үед өдөр тутмын сонинуу­дад төмрөөр босгож буй эл цамх­гийг байнга муулж бичдэг байсан гэх бөгөөд хүчтэй эсэргүүцэгчдийн нэг нь нэрт зохиолч Ги Де Мопас­сан байжээ. Харин цамхаг ашиг­лалтад орсны дараа өдөр бүр тэнд байх ресторанд цайлж суудаг болсон аж. Түүнээс “Та Эйфелийн цамхгийг үзэн яддаг байж яагаад энд байнга ордог юм бэ” гэхэд мань зохиолч “Парист энэ цамхгийг харахгүйгээр суучих газар үүнээс өөр байна уу” хэмээн ам таглаж байжээ. Үнэхээр ч Парисын хам­гийн өндөр энэ байгууламжийг үзэн ядах хүмүүс их байсан ч эдүгээ хамгийн их жуулчин ирж, мөнгө саадаг газар болсон. Шамп де Марсын чөлөөнд “зогсох” 20 жи­лийн зөвшөөрөлтэй Эйфелийн цамхаггүйгээр Парисыг, 
Францыг
төсөөлөхөд
бэрх учраас одоо тэрхүү зөвшөөрлийн бичиг хэрэггүй болжээ. БНФУ-д суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Ш.Алтан­гэрэлийг Эйфелийн цамхаг өөд бараг л наснаасаа олон гарсан байх гэж бодмоор. Гэтэл тэр хүн УИХ-ын даргыг дагалдан энэ удаад анхлан гарах гэж байгаа гэнэ. Гэхдээ Ш.Алтангэрэл сайд Парист 1964 онд 14 настайдаа анх ирж байжээ. Эцэг нь Африкийн Гвинейд Элчин сайдаар ажиллаж байгаад гэр бүлээрээ буцаж явахдаа ийн Парист саатаж. Аавынх нь бие чилээрхүү байсан тул эжий нь дүүгээ дагуулаад Эйфелийн цамх­гийг үзүүлээд ир гээд явуулсан байна. Жаал хүү цамхагт ирээд өөд гарах тасалбарын үнийг хар­тал үрэхэд дэндүү харам санагд­жээ. Дүүдээ цамхгийг үзүүлчихлээ гээд аргалах гэтэл “Дээшээ га­раагүй гэж ээжид хэлнэ дээ” гээд сүрдүүлээдэхсэн аж. Ах юм хойно аргыг нь олж, Эйфелийн дэргэдэх тоглоомын тойруулга дээр суул­гаад, зайдас авч өгөөд хуурчихжээ. “Өнгөрсөн тавь шахам жилийн хугацаанд багадаа гарч амжаагүй Эйфел дээр гаръя гэсэн хүсэл төрөөгүй гэж үү” гэж асуухад Ш.Ал­тангэрэл сайд “Тэр үед нэгэнт гараагүй хойно гараад яахав гэж бодогддог байлаа. Харин түүн дээр л суух юмсан гэж боддог” гээд хүүхдийн тоглоомын тойруулга руу эрүүгээрээ дохисон. Дүүгээ суул­гаад өөрөө ахын шийр зааж үлдсэн хүүхэд цагийнх нь хүсэл одоо ч байдаг биз ээ. Араас нь залгуулж элчин сайд “Одоо цамхгийн орой дээр өргүүрээр гарч өнгөрсөн он жилүүдэд юуг алдаж явж вэ түү­нийгээ харъя” гээд хошигнож бай­сан. Ямартай ч тэртээ 47 жилийн өмнө Эйфелийн цамхаг дээрээс Парисыг тольдож чадаагүйгээ Эл­чин сайд энэ удаа амжуулсан юм даг. Тэртээ арвангуравдугаар зуунд эхлэлээ тавьсан манай хоёр улсын харилцаа өргүүрт сууж, дээш гарч амжихгүй айвуу тайвуу явсаар өнөөг хүрчээ.

Дэлхийн
тэргүүлэх
энэ гүрэнтэй, эртний сайхан ха­рилцаатай энэ үндэстэнтэй хамт­ран шинэ шатаар өгсөх их ажлын эхлэл энэ айлчлал болох биз ээ. Элчин сайд Эйфе­лийн орой руу гарч түвдэхгүй явсаар сая нэг амжуулсан шиг Монгол Улс гурав дахь хөршөө хэмээсэн Франц улс­тай харил­цаагаа жинхэнэ утгаар нь өр­гөжүүлэх өргүүр өнөөдрөөс, спи­керийн айлчлалын аясаас хө­дөлж эхлэх буй.

-УИХ-ЫН ДАРГА Д.ДЭМБЭРЭЛИЙН ФРАНЦ УЛСАД ХИЙСЭН АЙЛЧЛАЛЫН ТЭМДЭГЛЭЛ-

Үргэлжлэл

УИХ-ын дарга Д.Дэмбэрэл айлч­лалынхаа үеэр Францын Зас­гийн газрын гишүүн, Гадаад худалдааны асуудал эрхэлсэн Төрийн нарийн бичгийн дарга Пьер Лөлүштэй уулзсан билээ. Гадаад худалдаа, эдийн засаг, хөдөлмөр эрхлэлт гээд олон сал­барыг хариуцдаг энэ яам нэлээд нөлөө бүхий яамд тооцогддог, өндөр байшиндаа 15 мянган хүн, салбартаа 35 мянган хүн ажил­ладаг гэж байгаа. Парис хотын даргын гадаад бодлогын зөвлөх, Үндэсний ассамблейн гишүүн, Ерөнхийлөгчийн Франц-Туркийн харилцааны асуудал эрхэлсэн тусгай төлөөлөгч, Засгийн газрын гишүүн, Европын асуудал эрхэлсэн Төрийн нарийн бичгийн дарга одоо Гадаад худалдааны асуудал эр­хэл­­сэн Төрийн нарийн бичгийн дарга гээд олон хариуцлагатай алба хашиж ирсэн Пьер Лөлүш өдгөө 60 настай гэхэд тун овор багатай. Түүний багийнхан залуу бас ажил хэрэгч хүмүүс бололтой. Монгол Улсад айлчлахыг мөрөөд­дөг гэдгээ нуухгүй гэсээр уулзалтаа эхэлсэн Пьер Лөлүш Монгол гэдэг нэр дорно дахины нууцлаг бүгдийг агуулдаг шиг санагддаг гэж байв. Хоёр орны харилцаа харилцан сайн сайхан явж ирсэн ч одоо өөр цонхоор харцгаан, шинэ эрмэлз­лээр баяжигдах ёстой гэдэг санааг Засгийн газрын гишүүн тэрбээр онцолж байлаа. УИХ-ын дарга ч Францтай ураны салбарт хамтран ажиллахаа нотолж, хоёр улсын Засгийн газар харилцан санамж бичигт үзэглэсэн. Одоо бусад салбаруудад хэрхэн яаж ажиллах талаараа ярилцвал зүйтэй гэж байсан. Тухайлбал, Монголын талаас хөдөө аж ахуйн салбарын хөгжил, бүтээгдэхүүний борлуу­лалтаараа өндөр Франц ул­саас туршлага судлан, технологи хий­гээд олон боломжоор туслахыг хүссэн. Мөн европ стандартыг Монголд нутагшуулж, Европын холбоонд нэр нөлөөтэйн хувьд манай улсад Европын холбооны төлөөлөгчийн газар байгуулахад бодит санал оруулбал сайн байна хэмээн УИХ-ын дарга Д.Дэмбэрэл Пьер Лөлүшт  хандан хэлж байлаа. Эрхэм Төрийн нарийн бичгийн дарга ч улсаа төлөөлөн Европын холбоонд ажиллаж байсан хүний хувьд тусалж, нөлөөлөх боломжтой хэмээж байсан юм. Түүнчлэн эл уулзалтаар хоёр талынхан гадаад худалдааны эргэлт санасанд хүрэх хэмжээнд бус бага байгаа гэдэг дээр санал нэгдэж байсан бөгөөд үүнийг нэмэгдүүлэхээр шаргуу хамтран ажиллая хэмээн тохирсон.

Пьер Лөлүшийн хувьд Францын талын хөрөнгө оруулагчид “Арева”-гийн асуудал хэрхэхийг дараа дараагийн хөрөнгө оруулагчид харж байгаа гэсэн санааг цухуйлгаж байсныг дурдахгүй байхын аргагүй. Байн байн “Арева”-гийн асуудлыг манайхнаас лавлаад байсан. УИХ-ын дарга парламентаас хуулиа баталсан, Засгийн газар хоорон­дын санамж бичигт гарын үсэг зурсан одоо аж ахуйн нэгж хоо­рондын гэрээний асуудал үлдсэн хэмээж байсан юм.

2009 оны долдугаар сард УИХ-аас Цөмийн энергийн тухай хуу­лийг баталж, өнгөрсөн намар Зас­гийн газрууд гэрээ дээр үзэглэсэн. Уг нь энэ тухайд галт тэрэг нэгэнт хөдөлсөн атал “Арева” хийгээд “Мон Атом”-ын хооронд хийх гэрээ л саатаад байгаа юм билээ.

Францын талын хандлага байр байдлыг хараад байхад манайх “Арева”-тай хийх гэрээгээ нэг мөр болгох нь дараа дараагийн олон асуудлын эхлэл болно гэдэг нь илт ажиглагдаж байсан. Франц бол цөмийн цахилгаан станцаараа дэлхийд бусадтай зэрэгцэхгүй гэж үзэцгээдэг юм билээ. Үнэндээ ч нийт цахилгааныхаа 80 хувийг эндээс гаргаж авдаг тэднийх шиг орон дэлхийд одоогоор үгүй.

УИХ-ын дарга Д.Дэмбэрэл “Японд болсон газар хөдлөлтийн дараагаас цөмийн энергийг ашиг­лах талаархи улс орнуудын ханд­лага, техник технологийн байдал өөрчлөгдөж таарах байх. Энэ тал дээр танайхан яах вэ” хэмээн сонирхсон юм. Пьер Лөлүш “Мэ­дээж цөмийн энергийг ашиглах талаараа улс орнууд эргэж харах байх. Ашигладаг зарим нь техно­логио сайжруулах тухайд ярьц­гаан, эхлэх гэж байгаа нь харзнах байх. Гэхдээ Японы хэрэг явдлаас шалтгаалж энэ тал дээр дүгнэлт хэлэхэд эрт байна. Манайхан энэ талаар ярилцаж эхэлсэн. Гэхдээ манай улсын хувьд цөмийн энер­гийн ашиглалт дээрээ эргэлзээд байх зүйл байхгүй. Бид үүнээсээ ухрахгүй. Бид гурав дахь үеийн атомын цахилгаан станцыг ашиг­лаж байгаа. Давхар хам­гаа­лал­тын системтэй. Харин ч бид нэг зүйлд итгэлтэй байгаа нь цаашид ба­ригдах атомын цахилгаан стан­цууд Францын гурав дахь үеийн­хийг сонгоно гэдэгт. Арабын Эми­рат цахилгаан станцдаа Японых эсвэл Солонгосынхыг биш харин Францыхыг сонгоно гэдэгт итгэлтэй байна” хэмээж байлаа.

Хар ухаанаар ойлгоход техно­ло­гийн хөгжил өдөр бүр шинэч­лэгдэж, пентиум 3, пентиум 4 гээд хөгжсөөр байдаг шиг цөмийн ца­хил­гаан станцын шинэ үе буюу давхар хамгаалалттай гурав дахь үеийг францчууд нэвтрүүлжээ. 1945 онд Хирошима, Нагасаки дээр атомын бөмбөг хаяж, хүн төрөлхтөн нэгнийхээ эсрэг химийн зэвсэг хэрэглэсэн тэр үетэй атомын цахилгаан станцын хөгжлийн эх­лэл шууд холбогддог. Тэр эмгэнэлт явдлын дараагаас атомыг энхийн төлөө гэсэн уриатайгаар цахил­гаан станц барих ажил эрчимтэй эхэлжээ. Харин францчууд ийм цахилгаан станц ашиглаж эхэлсэн хагас зуун жилийн түүхэндээ ямар нэгэн осол эндэл гаргаагүй гээд их бахархдаг бололтой юм билээ. Фүкүшимагийн атомын цахилгаан станцын реакторуудад дэлбэрэлт болж байгаа тухай мэдээлэл цацаг­дахтай зэрэгцээд л францчууд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээрээ үүнийгээ ихээхэн рекламдаж бай­сан.

 Ер нь дэлхийд энэ салбарт тоглодог цөөхөн хүнд жингийн тоглогч нар байдаг нь Франц, АНУ, Орос, Япон.

2050 онд эрчим хүчний хэрэглээ хоёр дахин өснө гэж байгаа учраас эдгээр орон энэ салбарт бүгд л орон зайгаа тэлэхийг хүсч байгаа юм. Хуучин “Хэн мөнгийг хянаж байна байна тэр бүгдийг хянана” гэдэг байсан хэлц өдгөө “Хэн эрчим хүчийг хянаж байна тэр бүгдийг хянана” гэж өөрчлөгджээ. Харин тэрхүү эрчим хүчийг хянах гэж байгаа техник технологи хөгжсөн орнуудын сонирхлыг ураны нөөцтэй орнууд татах нь мэдээж. Сүүлийн арваад жил францчууд манайд хайгуулын ажил хийж, одоогийн энэ ордоо нээсэн бөгөөд хамтран ажиллах гэрээгээ хүлээж байгаа. Харин Казахстан түүхий эд нийлүүлэх орон зайд тун хүчтэй гарч ирж байгаа аж. Францчууд өнөөх эрчим хүч гаргаж авдаг шар нунтагийнхаа 30 хувийг Казахс­танаас авч байгаа гэсэн. Францаар тогтохгүй Япон, ОХУ, АНУ-тай сүрхий гэрээ байгуулаад авсан дуулдсан. Франц бол цөмийн энер­гийн салбарт олж авсан амжилтаа улам бүр батжуулна, ямар ч Чер­нобыл, Фукушимагаас цэрвэхгүй хэмээж байгаа нь илт анзаарагдаж байлаа. Ураны салбарт хамтрах нь манай хоёр улсын харилцааны бодит эхний байдал хийгээд дараа дараагийн салбарт хамтрах боломж бий гэдгийг айлчлалын үеэр хоёр тал нотолж байсан билээ. Бас эртнээс явж ирсэн түүхэн харилцааг шинэ түвшинд гаргах цаг болсон гэдгийг ч харилцан нээлттэй илэрхийлж байсныг хэлэх хэрэгтэй.

Үргэлжлэл
бий.

Рубрук тосгонд

-УИХ-ЫН ДАРГА Д.ДЭМБЭРЭЛИЙН ФРАНЦ УЛСАД ХИЙСЭН АЙЛЧЛАЛЫН ТЭМДЭГЛЭЛ-

УИХ-ын дарга Д.Дэм­бэ­рэл энэ сарын 13-17-ны өдрүүдэд БНФУ-д аж­лын айлчлал хийгээд ир­лээ. Багийн бүрэлдэхүүн цомхон хэдий ч УИХ дахь Монгол-Францын бүлгийн дарга Ц.Батбаяр, гишүүн Ө.Энхтүвшин, С.Оюун, С.Эрдэнэ нарын турш­лагатай парламентчид багтсан байв. Мөн энэ удаагийн спикерийн айлч­лалын багт Ховд аймгийн Булган сумын Засаг дарга С.Баярсайхан багтсан нь ихээхэн учиртай байжээ. Ер нь сүүлийн үед манай төр засгийн тэргүүнүүд гадаад айлчлалдаа аль нэг албаны хүмүүс да­гуулж явахаасаа илүүтэй “сонин содон” хүмүүсийг зочин төлөөлөгчөөр авч явдаг уламжлалтай бо­лоод байгаа. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Японд айлч­лахдаа жүдо бөхөөр олим­под аваргалсан Н.Түв­шинбаярыг, Швей­царьт ОУОХ-ны төв офисст очихдоо пара­лимпийн аварга Д.Баа­тар­жавыг дагуулж явж байх жишээтэй. Харин С.Баярсайханы засагла­даг баруун Алтайн буйд­хан сум нь Францын Руб­рук хэмээх нэгэн сумтай эгч дүүсийн барилд­ла­га­тай ажээ. Хоёр улсын харилцаа хэр сайн бай­гаагийн илрэл нь дарга нар, Ерөнхийлөгч нарын уулзалтуудаас гадна эн­гийн иргэдийн дотносол, нэг нэгийнхээ соёл ахуйг хэр мэддэгээр хэмжигдэх нь мэдээж.

Рубрук жижигхэн тос­гон. Францын хойд хэсэгт Бельгитэй залгах шахам оршдог. Угаасаа эндхийн­хэн фландерүүд гэдгээрээ элэг нэгтэй юм билээ. Ев­ро­пын түүхийн гол хуудас болон үлдсэн Флан­де­рийн газар нутаг өдгөө Бельги, Нидерланд, Фран­цад ху­ваагджээ. Гэх­дээ тэр ха­вийнхан Флан­дерийн уламжлал, ёс дэг, хоол хүнсээрээ нэг байж чад­даг. Рубрукийн хүн ам 900 орчим. Францын “таг хө­дөө”-г харуулъя гэвэл тэнд л очиход болох газар. Тэнд Монголыг гэсэн чин сэтгэлтэй хүмүүс амьдар­даг.

Өнөөдөр хоёр улсын харилцааг хамгийн нэгж хэсэгт нь үзүүлнэ гэвэл яах аргагүй Францаас 300 орчим км-т орших тэрхүү тосгоныг л зорьж таарна.

Тэр ч утгаараа УИХ-ын дарга Д.Дэмбэрэл түү­нийг дагалдан яваа ба­гийнхан Рубрукт хүрч оч­сон билээ. Бас Францын Сенатын гишүүн, Сенат дахь Франц Монголын найрамдлын бүлгийн дарга Жан-Рене Лөсөрф болон Сенат, Үндэсний ассамблейн Франц Мон­голын найрамдлын бүл­гийн хоёр дэд дарга Франц дахь бяцхан мон­голжуу хүрээнд очиж спи­керт бараалхсан.

Рубрукийг Францын “бяцхан Монгол” гэхэд хилсдэхгүй. Тэнд Монго­лыг гэсэн сэтгэлтэй, мон­гол ахуй, монгол наад­маар өвчилсөн тийм гэгээ­хэн хүмүүс амьдардаг юм. Рубрук гэсэн нэр мон­гол­чуудад тун ч ойрхон байж таарна. Францын ван Лю­до­викийн зараалаар 1253 онд Их Монгол гү­рэнд аялан ирсэн хувраг Вилгельм (1215-1295)  Рубрук нутгийн хүн бай­сан. Тиймээс ч бид энэ нэрийг “Их Монгол Улсад аялсан тэмдэглэл”-ийг бичсэн В.Рубрук хэмээн танимхайран мэддэг би­лээ. Чингэс хааны ач хүү Мөнх төр барьж, Их Мон­гол улам бүр хүчирхэгжин мандаж байсан тэр цаг ахуйд Рубрукийн Вил­гельм, Крелоногийн Бар­толеомо нар Конс­тан­тин­полиос Хархорумыг чиг­лэн хөдөлсөн гэдэг. Явган хийгээд мориор 16 мянган км замыг туулж, Үрэмчээс Монголд хөл тавьсан нь одоогийн Ховд аймгийн Булган сумын нутаг юм байна. Тийм ч учраас Ховд аймгийн Булган су­мынхантай эднийхэн 1994 онд эгч дүүсийн ба­рилдлагатай болсон ажээ. Үнэндээ эл түүхийг мэ­дэхгүй байхдаа Д.Дэм­бэ­рэл даргыг тойргоосоо нэг сумын засаг даргыг л да­гуулаад явж байгаа юм байна гэж бодож байснаа нуух юун. Харин үнэн хэ­рэгтээ Рубрукийнхны хү­сэл захиалгаар, хоёр ул­сын харилцааны энгийн боловч нот баталгаа нь тэр байсан учраас С.Баяр­сайхан ах багт маань багтсан хэрэг байж.

С.Баярсайхан засаг даргатай зиндаа нэг Руб­рукийн засаг дарга хатаг­тай Кристин Дэвюльдер гэж жинхэнэ улаа бу­тар­сан хацартай фландер эмэгтэй биднийг угтан авав. Гурван жилийн өмнө Рубрукийн мэрээр сон­гогд­сон аж. Тэрбээр Руб­рукт парламентын за­саг­лалтай Монгол ул­сын спи­кер ирж байгаад хяз­гаар­гүй баярлаж бай­гаагаа илэрхийлж бай­лаа. Мөн сүүлийн 17 жи­лийн хуга­цаанд шефлэн ажиллаж байгаа Булган сумаас төлөөлөл авчир­санд нь баярлаж байгаа­гаа хэлсэн юм. Харин Д.Дэмбэрэл дарга “Одоо та бүхэн өөрс­дөө Булган суманд очих боллоо доо” гээд хөнгөн хошигноод авч байгаа харагдсан. Үнэ­хээр ч тэднийхний хэлж байгаачлан Францын ард түмэнд Монголын соёлыг түгээдэг газар нь Рубрук тосгон. Тэнд ажилладаг Рубрук нийгэмлэг билээ. Уг нийгэмлэгийн дарга Эрик хэмээх халзан эр Монголтой холбоотой бүх юманд хичээнгүйлэн зүт­гэдэг.

УИХ-ын даргыг тос­гонд нь зочлох сургаар Рубрук нийгэм­лэ­гийнх­нээс гадна хавь ойрд байх Монголд элэгтэй бүхий л франц иргэд цугларчээ. Тэд Парисаас буйд энэхүү тосгонд Монголын Их Хур­лын дарга хэрэг зориг болгон ирсэн нь хоёр ор­ны харилцаанд нэгэн ша­тыг нэмж байгаа хэрэг хэмээн хэлж байсан юм. 1996 онд анхны Ерөнхий­лөгч П.Очирбат уг тосгонд зочилж, Рубрукийн му­зейд очиж байжээ.

Харин Их Хурлын даргыг ирсэнд хөөрсөн уугуул тосгоныхон музейн аль ханандаа Д.Дэмбэрэл даргыг зочилсон тухай дурсамжаа хадах вэ гээд өөр хоорондоо ярьж байгаа харагдсан.

Жижиг боловч сэтгэл шингэсэн нь илт энэхүү Рубрукийн гэр музейд гурван жилийн өмнө ирэх тохиол таарч байсан юм. Рубрукийн аял­сан зам мөрийг харуулахаас гадна энэ музейн гол онцлог нь монгол гэдэг үндэстний тухай таниулах зорилготой. Монгол дээл хувцас, бас нялх хүүхдийн хантааз, жижиг­рүүлсэн монгол гэр гээд француу­дад дэндүү содон санагдах зураг хөрөг тэнд бий. Улбар эмжээртэй цэнхэр хантааз өмнө ирэхэд ямар байсан яг л тэр янзаараа, цэмций­тэл индүүдлэгтэй харагдаж байх юм. Гэхдээ өнгө нь ганджээ. 2008 онд Францад Элчин сайдаар сууж байсан Р.Алтангэрэл сайд сэтгүүлч хүмүүс энэ тосгонд заавал очиж үзэх хэрэгтэй гэсээр дагуулж ирж байж билээ. Тэр үеийн үзмэрүүд нэмэг­дэж гавиагүй ч эмх цэгцтэй, үнэ цэнэтэй хэвээрээ байгааг харахад монголчууд энэ тосгоныг ах дүү гэсэн нэрээр багагүй торгодог ч өөрсдөө нэмэрлэж хандивлах нь татуу улсууд юм даа гэж өөрсдийгөө буруутгамаар санагдаж байв. Бас хөөрөгний даалин боловч аваад ирэхгүй яав гэж өөрийгөө зэмлэх бодол төрсөн.

Тэр ч оюутны тэтгэлэг, энэ ч арга хэмжээний хандив гээд тэднээс мөнгийг бол манайхан татдаг л юм билээ. Ховдын Булган суманд гэхэд хамгийн сүүлд сургуулийн дотуур байранд тусламж дэмжлэг өгсөн гэсэн. Энэ музейнхэнд малын шагай ч гэсэн багадахгүй чухал үзмэр болно.

Тэнд эрэгтэй, эмэгтэй хүний дээлийг дэлгүүрийн хуванцар өл­гүүрт өмсгөн тавьсан байгаа нь багагүй яриа дагуулсан юм. БНФУ-д суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Ш.Алтангэрэл Бельгиэс эрхэм спикерт хүндэтгэл үзүүлэхээр ирсэн хөрш Элчин сайд А.Баттө­рийн дээл болохыг онцолж, харин С.Эрдэнэ гишүүн “Эрхэм Элчин сайд ямар тааруу дээлтэй байгаа вэ” гээд А.Баттөр сайдыг явуулж байна лээ. Уг музейн гол үзмэр болсон эрэгтэй, эмэгтэй хүний хоёр дээлийг музейд бэлэглэх үзмэр­гүй­дээ бантахдаа А.Баттөр сайд дээ­лээ эхнэрийнхтэйгээ өгсөн гэх. Ямартай ч монголоор “өвчил­сөн” франц хүмүүст тэр дээл ихээхэн мэдээллийг өгөх нь дамжиггүй. УИХ-ын дарга Д.Дэмбэрэлийн гэргий М.Долгорсүрэн гуай үндэсний дээл хувцсаараа их гоёдог юм билээ. Биднийг явахын урьд өдөр Элчин сайд Ш.Алтангэрэлд өөрийнхөө өмсч явсан улаан хүрэн торгон хантаазыг Рубрукийн музейд зо­риу­лан өгөөрэй гэж байсан. Гандуу цэнхэр хантаазтай тэдний хамгийн гол үзмэр тэр болох байх даа. Бас дараа дараагийн зочдод нэгэн шинэ уламжлалыг тогтоож ч таарах биз.

Элчин сайд Ш.Алтангэрэл саяв­тар Вилгельм Рубруктай Монгол нутагт ирсэн Бартолеомо Крело­ногийн төрсөн газар Крелонод очихоор зориуд Италийг зорьсон гэдгээ ярьж байлаа. Католик ша­шинтны хатуу дэг жаягаар хувраг хүмүүс туйлын ядуу байх ёстой гэдгээ батлан хуруу нь гарсан улавч өмсдөг байж. Тийм гуталтай холын орныг зорьсон хоёр ламыг жавар тасхийсэн Монголын өвөл тун ха­туухан угтсан ажээ. Аль аль нь хөлөө хөлдөөж, хөөрхий итали лам холын Монгол гүрэнд ясаа тавьсан байна. Харин Рубрук тосгоны  Вил­гельм нутгаадаа буцаж ном бичиж үлдээсэн нь түүхээ мэдэхгүй бидэнд чиглүүлэгч од болж өгсөн билээ. УИХ-ын дарга ч Вилгельмийн ном монголчууд түүхээ мэдэх нэг зүг чиг нь болж байдаг гэдгийг онцолж байсан. Их хурлын даргыг ирэх сургаар тэнд Монголыг гэсэн чин сэтгэлтэй францчууд цугларсан байсныг дээр хэлсэн. Тэдний нэг Лилийн их сургуулийн профессор Ален Дежакийг монголчууд андах­гүй. Монголч эрдэмтэн тэрбээр энэ өдөр хэлмэрчийн үүргийг гойд гүй­цэтгэв. Бас монгол эхнэртэй Рене Бури хэмээх эр ойролцоо хотоос Рубрукийг зорин иржээ. Тэрбээр “SUGJE” буюу “Сайн үйлсийн жим Европод” гэсэн байгууллага бай­гуулж, монголчуудад тусалсаар иржээ. Өөрөө Парисын тээврийн газрын удирдлагын багийг хянах газарт санхүүгийн зөвлөхөөр ажил­ладаг аж. Сөүл, Өмнөд Африкт метроны төсөл дээр ажиллаж бай­сан өндөр горзгор франц эр мон­голчуудад ч энэ тал дээр туслах бүрэн боломжтой гэх. Мөн тэнд цугларсан хүмүүс дундаас нэгэн эрийг онцлон хэлэхээс аргагүй. Дүр төрхийн хувьд эрэлхэг цэрэг Швейк л нэг ийм байсан даа хэмээн бо­дог­­дуу­лах мань эр Рубрук дахь монгол наадмын гол зохион бай­гуулагч.

“Улаанбаатарт наадам долду­гаар сарын 11-нд болдог бол бид наадмаа 17-24-ний хооронд хийдэг юм” гэж тэр сонирхууллаа. Нут­гийнхаа лам хөгшин болох Вил­гельм Рубрукийн номноос анх мон­голчууд наадам хийдэг тухай унш­сан гэнэ. Дараа нь нэг сэтгүүлээс наадмын тухай зураг харжээ. Тэгээд л улаан хацартай, бүдүүн эр тос­гондоо Монгол наадам хийхээр шийдсэн байна. Угаасаа энэ хүний талаар урьд нь ирэхдээ сонсч байсан хэдий ч үг сольж байсангүй. Тухайн үед наадмаар монгол дээл малгай өмсч, морь унаад явдаг, магадгүй өөрийгөө монгол гэж боддог нэгэн эр бий гэсэн түүний талаархи хөгжилтэй яриаг сонсч байсан билээ. Харин тэрхүү хөгжил­тэй эртэй энэ удаа тухлан ярилц­лаа. Жил бүр наадам хийж, монгол соёл ахуйг тэндхийнхээ хүмүүст танилцуулах хүсэлтэй байдаг гэнэ. Франц дахь анхны наадмаа 2007 онд хийжээ. Жил бүр үзэгчид нэмэг­дэж, Бельгид амьдардаг монголчууд ч олноороо ирдэг болсон байна. 2009 онд тэндээс автобустай мянга шахам хүн ирсэн гэж байгаа. Тэр наадам хийхийн тулд эрийн гурван наадмыг заавал байлгах ёстой гэж хатуу боджээ. Ингээд морин той­руул­гаас морь олж, спорт клубээс нум сум авсан аж. Гэвч нэг асуудал боссон нь бөх олдохгүй явдал байв. Харин ярьж байгаад элчингийн жолоочийг бас Бельгиэс нэг монгол залуу ирснээр хоёр бөхтэй болж эрийн гурван наадамтай монгол цэнгүүнийг хийсэн түүхтэй гэнэ. Одоо нэмэгдээд шагайн харваа ч хийдэг болсон аж.

Эрэлхэг Швейк шиг эрийг Ми­шель Дескот гэдэг юм билээ. Дескот гуай наадмынхаа хамгийн гол юмыг нь хийдэг гэдгээ надад сонир­хуу­лаад авав. Тэр нь хорхог. Ах өнгөрсөн жил гэхэд 50 кг хонины мах, 40 кг лууван, 75 кг төмс, 10 кг сонгиноор хорхогоо хийжээ. Порц энэ тэр нь тун давгүй гэсэн. Нэг порцоо 10 еврогоор зардаг, тэгж байж л наадмаа хийж, хөгжимчин энэ тэрээ хөлсөлдөг юм шүү гэж учирласан. Тэр ер нь тун хөгжилтэй хүн. Хэдэн хүүхэдтэй вэ гэхэд “Тав” хэмээн хариулснаа “Бүгд эхнэрийн хүүхдүүд” гэлээ. Бидэнд хэлмэр­чилж байсан Ален Дежак багш бид хоёр ч тэр хооронд “Өө, хөөрхий” гэлцээд авав. Гэтэл 1968 оноос хойш амьдарч байгаа түүний эхнэр өөртэй нь адил Дескот овогтой байжээ. Тэгснээр нөхрийнхөө ов­гийг авсан ч охин цагийнхаа Дескот овог нь хэвээрээ байгаа учир мань Мишель ийн хошигносон нь тэр ажээ. Удахгүй наадам болно. Дес­кот гуай Монголоос 250 евро өгч захиж авахуулсан монгол дээл, малгай, ээтэн гутлаа өмсөөд морио унаад тосгоноороо явах байх даа. Ямартай ч өөрийнх нь тухай бичсэн нийтлэлээ өгч явуулна гэж түүнд амласнаараа явуулна аа.

Манай элчин сайдын яамныхан Ховдын Булганы засаг дарга С.Баяр­сайхантай э-мэйлээр хол­бог­дох гээд интернэтгүй  учраас утсаар ярьсан гэж байсан. Булган сумын “эгч” Рубрукийнхан ч ялгаагүй бололтой. Дескот гуайг э-мэйл хаягаа өгчих, нийтлэлээ онлайнаар явуулчихна гэхэд интернэт ашигла­даггүй гэж байна лээ. Талын Монго­лын тухай тэнгэрийн орны тухай ярьж байгаа мэт санадаг тийм л хүмүүс Францын Рубрукт амьдардаг ажээ. Рубрукийн засаг дарга Крис­тин Дэвюльдер, Ховдын Булганы засаг дарга С.Баярсайхан нарт уг нь аминчилж ярих зүйлс их байгаа бололтой. Даанч хэлний бэрхшээл тэдэнд багагүй түвэг учруулсан. Хатагтай Кристин Дэвюльдерийн санааг зовоож байгаа зүйл бол тосгонд төрөлт тун бага гэнэ. Жилд 15 шинэ хүн мэндэлдэг аж. Харин Булганд 300 илүү гардаг. Тэгэхээр Булганы хүн ам 10 мянга, Руб­ру­кийнх 900 гээд бодоод шилжүүлээд үзлээ ч Ховдын Булганд нөхөн үржихүй үзүүлэлт дахин өндөр байгаад байгаа юм. С.Баярсайхан даргаас “Та хатагтай Кристинд юу гэж зөвлөх байсан бэ” гэж асуухад “Цахилгааныг нь тасал гэж хэлэх байсан” гээд биднийгээ инээлгээд авав. Үнэндээ ч алс хязгаарын Булган сумынхан саяхнаас л байн­гын гэрэл цахилгаантай болж бай­гаа юм гэсэн. Ерэн хоёр, гурван онд хойноос авдаг байсан цахилгаан тасалдахад дараагийн нэг хоёр жилээс нь төрөлт эрс нэмэгдсэн гэх юм билээ.

Эрхэм спикерт хүндэтгэл үзүү­лэн Парисаас хөдөөний буйд тос­гон руу довтолгон ирсэн сенатын гишүүд ч “Бид энд тал талаас цугларан уулзах хувь ерөөлтэй байжээ” гэж байсан нь оргүй үг биш. Тэр хол замыг явган нүцгэн туулж Монгол орныг зорин ирсэн хувраг  Вилгельм Рубрукийн гаргасан зам мөрийг улам бүр тодосгоход энэ удаагийн айлчлал үнэтэй хувь нэмэр оруулсан нь мадаггүй.

Үргэлжлэл бий.

Жилийн хамгийн цөөн өдрүүд­тэй хоёрдугаар сар тэр чигтээ жагсаалаар дүүрэн өнгөрлөө. Энэ жагсаал 23 жил төрийн эрхэнд байсан Ерөнхийлөгчөө хөөж гар­гасан Тунисээс эхлэлтэй л дээ. Ажилгүйдэл, хүнсний хомсдол, инфляц, төрийн толгойд байгаа эрх мэдэлтнүүдийн хязгааргүй тансаглал, нөгөө талд ядарч до­ройтсоор байгаа ард түмний өлөн зэлмүүн байдал Тунисийн наснаа­саа овор багатай харагдах Ерөн­хийлөгчийг хүний нутагт гарахад хүргэсэн. Дараа нь египетчүүд хагас жарны турш эзэн суусан Хосни Мубаракийг буулгаж чадлаа. Гадна дотны олон нөхцөл байд­лын улмаас түүнийг унагаж чадах­гүй гэж үзэгсэд олон байсан ч өнхрөөд л өгөв. Хүмүүс амиараа золин байж ийм эрх чөлөөг авчирч байна. Өнгөрсөн арванхоёрдугаар сард эхэлсэн Араб, Хойд Афри­кийн орнуудын жасмин буюу мэл­рэг цэцгийн хувьсгал улам бүр хүрээгээ тэлж, хаана эрх мэдэл хэт төвлөрч, хаана хүмүүс нь ядуу чадуу амьдарч байна тийшээ халд­варлаж байна.

Тунис, Египет, Ливид хувьсга­л болж Алжир, Бахрейн, Иран, Ирак, Йордан, Оман, Йеменд дийлэнх олонхи нь жагсч, Кувейт, Мавритан, Марокко, Саудын Арави, Сомали, Судан, Сирид хүмүүс үзэл бодлоо илэрхийлж байна. Бас хуучин ЗХУ-ын стан орнуудын ардчилсан хуультай ч ардчилалгүй орнуудын эрх баригчид айж, өмнөд хөрш Хятадад ч энгэртээ мэлрэг цэцэг зүүн гоёж үзэл бодлоо илэрхийлэх иргэд цагдаад баригдаж байна. Мөнх ногоон навчтай жасмин цэцэг­ний нэр нь араб хэлнээс утгачилбал бурхны бэлэг гэсэн утгатай үг юм гэнэ лээ. Хүн гэдэг амьтанд бурхны хамгийн том бэлэг нь эрх чөлөө, сайхан амьдралыг нэхэх эрх байх биз. Тэр ч утгаараа бурхнаас авч болох хамгийн том эрхийнхээ төлөө гуталтай, гуталгүй арабчууд гудамжиндаа гарч тэмц­сээр байна. Хоёрдугаар сард бү­хэл­дээ жагсаал тэмцлийн өдрүү­дээр дүүрэн байлаа. Нэгдүгээр сарын 14-нд бурхнаас авах бэл­гийнхээ төлөө анхны алхмаа хийж чадсан тунисчуудын жишгээр Нил мөрнийг хөвөөлөн амьдрах египе­түүд жагсч эхэлсэн билээ. Нэгдүгээр сарын 25-наас эхлэн 18 өдрийн турш үхэх сэхэхийг үл огоорон тэмцэж чадсанаар египетчүүд Мубаракийн 30 жилийн хаанчла­лыг 2011 оны хоёрдугаар сарын 11-нд дуусгаж чадсан. Үүний да­раагаас Йемений 35 жил төр барьж байгаа Али Абдулла Салех 2013 онд хугацаа нь дуусахад дахин улирах тухай бодохгүй гэж, Суданы Ерөнхийлөгч Омар ал Башир 2015 онд дахин сонгуульд оролцохгүй гэж, мөн Иракийн Ерөнхий сайд Нури ал Малики ч 2014 оны сон­гуульд оролцохгүй гэдгээ мэдэгдэж эхлээд байна. Өөрөөр хэлбэл ямар ч хүчтэй эрх мэдэл, хөрөнгө мөнгө, бас олон жилийн дарангуйлал байсан ч гэсэн ард түмэн хүсч чадвал унагаж чаддаг ажээ. Тунист 220 гаруй хүн, Египетэд 400 орчим хүн энэ тэмцлийнхээ төлөө амиа алдсан. Тэгвэл Ливид түүнээс олон хүн амь насаа золиод байна. Ли­вийн дарангуйлагч М.Каддафи бол эртний аюултай амьтан билээ.

Хоёрдугаар сарын 16-наас Ливид эхэлсэн жагсаалыг нугачин дарахын тулд нисэх хүчин, танк ашигласан бөгөөд амь үрэгдэгсэд хэдийнэ 2000 болсон. 3000 хүрсэн ч гэх эх сурвалжууд байгаа юм. Африкийн хөлсний цэргүүдийг эрх баригчид нь оруулж ирснийг НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөлөөс эрс буруу­шааж байгаа билээ. Мэлрэг цэц­гийн үнэрээр боссон хувьсгалчид дотроос онцгойлон ливичүүдийг НҮБ, АНУ ил хийгээд тодорхой дэмжиж байгаа юм. АНУ Ливийн Шилжилтийн үеийн Сөрөг хүчний зөвлөлд ямар ч тусламжийг үзүүлэ­хэд бэлэн гэсэн бол Европын хол­боо энхийн байдлыг хангах төлөв­лөгөөг зохиогоод эхэлсэн гэж байгаа. Мөн нэг улс нөгөөдөө хал­да­хад хуралддаг НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөл Ливид болж буй дотоодын энэ асуудлаар нь хурлаа хийж, Барак Обама “М.Каддафи явах цаг болсон” гэж мэдэгдсэн билээ. Энэ бол М.Каддафи дэлхийн хэмжээнд анхаарлын тэмдэгтэй удирдагч байсантай нь холбоотой хэмээн ажиглагчид онцолж байгаа. 1969 онд цэргийн хүчээр төрийн эрх мэдлийг авсан цагаасаа хойш М.Каддафи чухам өөрийн дураар дургиж ирсэн билээ. Хэд хэдэн террорист үйл ажиллагааг түүний зүгээс санхүүжүүлсэн гэж үздэг бөгөөд Америкийн онгоцыг дэл­бэлж, Шотландад унагасан хэрэгт түүнийг шууд буруутгадаг юм. Тий­мээс ч ерээд оны дундаас АНУ Ливид хориг арга хэмжээ авч, М.Кад­дафи арав гаруй жилийн турш үүнийг нь эсэргүүцсэний эцэст 10 гаруй сая ам.долларын нөхөн төлбөрийг хохирогчдод өгснөөр хориг нь цуцлагдаж байсан.

Өөрийнхөөрөө, тун дураараа М.Каддафи Европод нефтийн гол нийлүүлэгч, бас Африкийн цагаач­дыг Европ руу оруулахгүй байх хаалганы эзэн гэдгээрээ Европод тал тохой татдаг байсан бол одоо дэлхийн улс орнууд түүнээс илэр­хий нүүр буруулж байна. Тэр охи­ноо НҮБ дахь сайн санааны элчээр суулгасан ч хөвгүүдээ яг өөр шигээ дарангуйлагч болгон бэлдсэн би­лээ. НҮБ түүний охиныг нь үүрэгт ажлаас нь чөлөөлсөн. Хэдийгээр хөвгүүд нь Ливийг бид хяналтдаа байлгана гэсээр бай­сан ч тэдний гэр бүл ихэнх газар нутагт мэдлээ алдаж байгаа гэсэн мэдээлэл байна. Өөрөөр хэлбэл, энэ бүс нутагт гарсан мэлрэг цэц­гийн ханх хийх үнэр 42 жил эрх мэдлийг гартаа атгасан М.Кадда­фиг унагахад ч ойртжээ. Одоо энэ буухиа хаана хэнд эрх мэдэл удаан байсан тэр бүгдийг унагахаар зүтгэж байна.

Ер нь хоёрдугаар сарын жаг­саал дэлхийн энд тэндгүй их л сонин өнгө төрхийг харуулж бай­гааг дурдахгүй өнгөрөхийн аргагүй. Арабын орнуудад язгуур эрх чө­лөө, ардчиллын төлөө хүмүүс тэмцэж амь насаа алдаж байхад Европод арай өөрөөр жагсч байна. Италид гэхэд Ерөнхийлөгчийгөө шар сэмжлэн, насан бага бүсгүй­тэй учир ургууллаа гэж, Бельгид Засгийн газраа эмхлүүлж чадахгүй байна хэмээн бухимдан жагсч байна. Ингэхдээ итали бүсгүйчүүд толгойдоо дотоож углан, бельги хүүхнүүд эрчүүдтэй бэлгийн харил­цаанд орохгүй байхыг нэгэндээ уриалан, шарсан төмс идсэн шиг жагсч байх юм. Бас хаана ч билээ эсэргүүцлийг эрчүүд сахлаа хусах­гүй байж илэрхийлэхийг уриалсан байсан. Иргэншлийн хийгээд амьд­ралын ялгаа хоёрдугаар сарын энэ жагсаалуудаар мөн ч их анзаараг­даж байна аа.

Ялгаа байгаа ч хамгийн гол нь хүмүүсийн төрөлх мөн чанар али­ваа зүйл удаан оршин тогтноход дургүй байдаг юм байна. С.Бер­лус­кониг олон жилийн турш эмс хүүхнүүдтэй холбогдож ирсэнд нь, Бельгийн эрх баригчид Засгийн газраа хоёр зуун тавь гаруй өд­рийн турш байгуулж чадахгүй удаж байгаад, Х.Мубарак гучин жил төрийн толгойд байсанд, М.Кад­дафи бүр ч илүү дөчин жил илүүрх­сэнд нь дургүй байна.

Манайд ингэж удсан зүйл юу билээ. Монголд ирсэн ардчиллаар аз болж төрийн толгойд хүн ингэж удахаа байсан. Харин өчигдөр уржигдархан 90
насны ойгоо тэм­дэглэсэн ах нам хүнээр бол тун удаж дээ. Аливаа зүйл удах бүрийд хүмүүсийн уур унтуу хүрдэг. Ийм уналт ирэхээс сэргийлж МАХН нэрнээсээ салах гэж яаран хичээс­нийг нь бид харсан. Гэхдээ энэ алхам тэдэнд 90 насны босгон дээр нь мөн ч их эрсдлийг авчирлаа даа. Тэгээд ч нэрнээсээ Х үсгийг авч хаяснаар өөрчлөгдөх үү. Үгүй л болов уу. Аливаа нам, удирдагч­дын удтал тогтсон дэглэмээс ард түмэн уйддагчлан ерэн настай энэ намаас ч монголчууд уйдаж байна. Уг нь ардчилсан хувьсгалын дараа МАХН-ыг бүрмөсөн татан буулгаад дараагийн шинэ намыг байгуулсан бол зөв байсан гэдэг билээ. Гэвч тэд тэгээгүй. Одоо их идсэнд дур­гүй, их удсанд дургүй ард түмэн дүнгээ тавих цаг дөхжээ.

ИЗН-д МНН нэгдэх тухай гэрээ үзэглээд удал­гүй
МНН-ын хэсэг хүмүүс намын дарга Д.Энх­батыг гишүүдийн­хээ саналыг харгалзал­гүй
шийдвэр гаргалаа хэ­мээн буруут­ган намаас хөөснөө мэ­дэгдсэн. Мөн онц их хур­лаа
хурал­дуулж өөр намд нэгдэх тог­тоолыг хүчин­гүйд тооц­сон бол намын одоогийн удирдлагууд
нь уг хурлыг хүчин төгөлдөр биш хэмээж байгаа билээ. Ногоон намынхан ийнхүү гэдсэндээ
хөлөө жийлцэж байгааг уг нэгдлийг хүлээн зөвшөөрч, гэрээн дээр гарын үсэг зураад
байгаа ИЗН хэрхэн үзэж байгаа бол. Энэ талаар ИЗН-ын дарга, УИХ-ын гишүүн С.Оюунаас
тодрууллаа.

-Сүүлийн үед шуу­гиан дагуулаад байгаа Ногоон нам танайд нэг­дэх
болсон асуудал ер нь хэзээнээс эхтэй юм бэ. Энэ талаар юуны өмнө асуумаар санаг­даж
байна?

-Энэ асуудал өнгөр­сөн хавраас эхэлсэн юм. Ногоон нам бидэнд нэгдэж
нийлэх талаараа эхэлж санал тавьж, бид ч үүнд маш нухацтай хандсан. Нэлээд ч хаширласан.

 2000 оны сонгуулийн
дараа ардчилсан чигийн намууд ердөө дөрөвхөн суудалтай хоцорсон тэр үеийг хүмүүс
санаж л бай­гаа байх. Тэр үеэс би хувьдаа намууд нэгдэж нийлэхээс өөр гарц байх­гүй
гэж үздэг болсон. Тэр үед ч, одоо ч сонгуулийн тогтолцоо ганц, хоёрхон том намыг
дэмждэг, жиж­гүүдэд халтай тийм тогтол­цоо байгаа шүү дээ. Ма­най тогтолцоо намуудыг
нэгдэж, нийлэ­хээс арга­гүйд хүргэдэг учраас сүү­лийн 20 жилийн хуга­цаанд на­мууд
аль болох нэгдэж, эвсч ирсэн. Ард­чилсан нам гэхэд л арав гаруй намын нэгдэл.
2000 онд байгуулагдсан ИЗН-д гэ­хэд өнгөрсөн хугацаанд дөрвөн нам нэгдлээ. Нэг­дэж,
нийлэх процесс бол байж л байдаг.

Гэхдээ бид нэгдэж нийллээ гэхэд на­рийн ширийнээ маш то­дорхой
болгохгүй бол асуудал үүсдэг гэдгийг туршлагаа­раа мэддэг уч­раас хашир хандсан
юм. Ногоон нам­тай бүтэц нь ямар байх юм, нэрээ яах юм, дарга нь хэн юм гээд маш
на­рийн ярилцаж, намынхаа шат шатны ху­ралдаа­нуу­даар шийдэж, нэгдэх гэ­рээнд гарын
үсэг зурсан. Тэгээд оны эхний улиралд хоёр нам их хур­луудаа хийж, нэгдэх сана­лыг
хэ­лэлцүүлэхээр бол­сон. Ма­най намын хувьд олон­хиороо нэгдэхийг зөв­шөөр­сөн.
Эсэргүүцсэн хүмүүс байсан ч цөөн­хийн­хөө үгийг сонсоод олонхийнхоо шийдвэрийг дагаад
явдаг ардчиллын зарчмаар асуудалд хан­даж байсан.

-Харин нөгөө намын чинь хувьд ингэж чадаа­гүй байсан юм биш үү?

-Би манайхтай ади­лаар асуудлаа ярилцсан гэж ойлгож байгаа. Бас
цөөнх ч байсан биз. Гэх­дээ намынхаа дүрмээр, Улс төрийн намуудын ту­хай хуулиар
асуудлаа яриад явахын оронд ха­дуу­раад явчихаж байгаа нь харамсалтай санагдаж байна.

-Заримынх нь хэлж байгаагаар гадныхны захиалгаар танайхан Ногоон
намыг үгүй бол­гох гэж ийм алхмыг эх­лүүлсэн гэж байгаа шүү дээ?

-Нэгдэх тухай саналыг анх Ногоон намын зүгээс гаргасан. Бид саналыг
нь судалж үзээд хариугаа гаргасан. Түүнээс бус ха­дуурч байгаагаар нь хэрэв бид
тийм бодол санаатай  байсан бол эхлээд тэр
саналыг гаргах байсан байлгүй. Гэтэл биднийг гадаадынхны гар хөл болж байгаа мэтээр
яри­хад хариу хэлэх ч үг ол­дохгүй байна. Тийм юм гэж юу байхав, тэгж хадуурч болохгүй
ээ.

-Таныг “Рио Тинто” компанид ажиллаж байс­ныг онцолж бай­гаа…

-Би 1996-1998 онд “Рио Тинто” компанид ажил­лаж, дараа нь өөрийн­хөө
хайгуул хийх төлөөлөгчийн газраа нээж байсан нь үнэн. Тухайн үедээ Кембрижийн их
сур­­­гуульд докторын зэрэг хамгаалж, дэлхийн томоо­хон уул уурхайн компанид ажиллах
болсондоо ба­хархаж байсан, одоо ч бахархдаг. Одоо “Майк­рософт”, “Эппл” компанид
монгол залуучууд ажил­лаж байгааг бахархалтай хэрэг гэдэг шиг тухайн үедээ сайхан
л хэрэг бай­сан. Гэхдээ аль арван тав, зургаан жилийн өмнө ажил­лаж байсан компа­нитай
одоо холбож ярих нь утгагүй юм. Одоо ч гэсэн хувь ногдол авдаг гэж бай­гаа нь ямар
ч үндэсгүй.

-Та тэндээс хувь ху­вьцаа авч байсан то­хиол­дол бий юу?

-Энэ компани ажилт­нууд­даа арван гурав дахь сарын цалиндаа хувьцаа
өгдөг байсан. Би хоёр жил ажиллах хугацаандаа 2000 орчим ам.долларын хувьцаатай
байсныгаа 2000 онд бил үү дээ зар­чихсан. Түүнээс хойш на­дад ямар ч хувь, хувьцаа
гэж байсангүй. Үүнийг албан ёсоор хэлж байна. Тэгэхгүй бол бүр хадуу­раад худлаа
зөрүү яриад явчих юм.

Нийлж нийлэхтэй хол­боотой асуудал маань сүүлдээ өөр зүйл рүү
ин­гээд ха­лиад явчихаж бай­на. Нийлж нэгдэнэ гэдэг бол эрүүл үзэгдэл шүү дээ. Бид
өнөөдөр нэг нэг намаа­раа, ганц ганц суу­далтай байхын оронд аль болох нийлээд бүлэг
бай­гуулах хэмжээнд суудал­тай байж, бодлого ярьдаг, санаагаа оруулдаг бай­маар
байна шүү дээ. Уг нь бидний аль аль нь 2008 оны сонгуулиар бүлэг бай­­гуулах хэмжээний
са­налыг сонгогчдоосоо авч чадсан нам. Манай нам 76 бус 38 хүнийг дэвшүүлж, 126
000 сонгогчийн сана­лыг авсан. Энэ нь хувь тэнцүүлж үзвэл сонгогч­дын 11 хувь буюу
найман суудал гэсэн үг. Ногоон намын эвссэн Иргэний эвсэл ч гэсэн арваад ху­вийн
санал авсан юм би­лээ. Пропорциональ буюу хувь тэнцүүлсэн хувил­бараар тооцоход
шүү дээ. Аль болох хүчээ нэгтгэж сонгогчдынхоо санал бод­лыг төрийн бодлогод тусгуулж
чаддаг хүчтэй болохын төлөө нэгдэхийн оронд байгаа нэгийгээ хэмлээд байвал бид цаа­шаа
явахгүй.

-Дэлхийн ногоон­тууд бусадтай нэгддэг­гүй, тэгээд ч ногоонтны
үзэл, Иргэний зориг на­мын үзэл баримтлал хоёр өөр чигийнх гэж байгаа дээр та юу
хэлэх вэ?

-Одоо дэлхийн улс төрийн намууд баруун, зүүн гэлтгүй бүгд ногоорч
байна. Угаасаа байгаль орчиндоо ээлтэй, халгүй байх бодлого баримталж байна. Манай
нам анх байгуулагдахдаа баруун төвийн нам хэмээн бай­гуулагдаж байлаа. МАХН зүүний,
АН баруун чиг­лэлийн нам гэгддэг ч сүү­лийн жилүүдэд бүхий л намууд халамж, амлал­тын
мөнгө гэцгээн зүүн рүү хуйларч байна шүү дээ. Энэ тохиолдолд төвийн чиг баримжаатай
манай нам баруун талд их тод харагдаж байх шиг байна л даа.

-Та нартай албан ёс­ны хэлэлцээр яригдаж байх энэ үед намд нь
асуудал гарсанд Д.Энх­бат дарга юу гэж хэлж байх юм?

-Бид асуудлаа дотоод­доо тодорхой болгоё гэж байсан. Бид бол асуудлыг
хүлээцтэй бас анхаа­рал­тай ажиглаж байгаа. Тэд­ний хурлын тогтоол, про­токолтой
танилцсан. Яг манайхтай адил дороо­соо журмаараа явсан юм билээ. Миний ойлгосноор
нэгдэх процессийг 80 ор­чим хувь нь дэмжсэн, 20 орчим нь цөөнх болсон. Тийм л юм
билээ. Гэхдээ цөөнх нь байр сууриа хүчтэй илэрхийлж байгаа.

Манай намын хувьд хэзээнээс эвслийн хий­гээд нэгдэх аливаа гэрээн­дээ
тууштай байдаг. Тэр зарчмаараа энэхүү хийсэн гэрээндээ тууштай байна. Энэ нам дотроо
ойлгол­цоод асуудлаа ярина гэх нь үү, олонхийн шийдвэр энэ гэх нь үү хойшлуулна
гэх нь үү. Шийдвэрт нь хүндэтгэлтэй хандана.

-2008 оны сонгуульд МНН нь Соцдек хийгээд Иргэний намтай Иргэний
эвсэл болж оролцсон. Тэгэхээр энэ эвсэл 2012 он хүртэл хүчинтэй бай­тал дараагийн
нэгдлийг ярих нь утгагүй гэж бай­гаа. Үүн дээр та юу хэ­лэх вэ?

-Аливаа нам хүчинтэй эвсэл болж орсон нам хүчин дараагийнхтай
нэг­дэж болохгүй гэсэн хуу­лийн зүйл, заалт байхгүй. 2000 онд манайд яг үүнтэй адил
асуудал өрнөж, Дээд шүүх хүртэл явж уг асуу­дал тодорхой болж бай­сан учраас би
тодорхой хэлж байгаа юм. Тиймээс МНН-ыг эвсэлд орж бай­сан учраас одоо нэгдэж болохгүй
гэж хэлэх бо­ломж­гүй. Тэгээд ч манай хоёр нам 2000 оны сон­гуульд нэгдэж орж бай­сан
хуучин туршлага­тай хү­мүүс. 2000 оны сон­гуульд ИЗН, МНН хамтдаа нэг­дэж байсан.
Тэр үед Но­гоон намын дарга нь Д.Басан­дорж байсан.                                                                                    

-2000 онд танай намд Монголын төлөө нам, Орон нутгийн хөгжлийн
нам гээд хоёр ч нам нэг­дэж байсан. Дараа нь Монголын Бүгд найрам­дах нам, сүүлд
Үндэс­ний Эв нэгдлийн нам гээд олон нам нэгдэж байжээ. Бүгд татан бууг­даад нэгдэж
байсан. Үүнд ногоон намынхан эвгүйцээд байгаа юм биш үү?

-Нэгдэнэ гэдэг нь на­маа татан буулгаад нөгөө намд нийлж, нийлнэ
гэ­хээр хоёр нам аль аль нь намаа татан буулгаад ши­нээр нам байгуулж бүрт­гэлд
шинээр бүртгэгдэхийг хэлж байгаа юм. Манай нам анх байгуулагдахдаа аль нэг намд
нэгдэхгүй талаар дүрэмдээ тусгасан байдаг. Тиймээс нэгдэж байгаа тохиолдолд дан­даа
манай намд нэгдэж ирсэн нь үнэн. МНН, ИЗН бол Дээд шүүхийн бүрт­гэлд гурав ба дөрөвт
би­чигддэг намууд. Аль нь ч алиндаа нэгдсэн адилхан гуравт л бичигдэнэ. Үүнд чанарын
ялгаа байхгүй. Энэ бол техникийн л асуу­дал. Нийлээд нэг нам бо­лоод жагсаалтын
сүүлд бичигдэхийн оронд нэгдье гэдэг дээр санал нийлсэн. Мөн харилцан ярилцаж, намын
дарга, туг бэлгэ тэмдгээ хэрхэх вэ гэдгийг ярьсан байгаа. Хэрэв тэд дотооддоо санал
нийлэх­гүй үүн дээр ингэе гээд саналаа оруулаад ирвэл бид нам дээрээ ярилцаад харилцан
ойлголцоход болохгүй юм байхгүй. Би ямар ч байсан намууд нэгдэж нийлж байж л ураг­шилна
гэдгийг нэгэнт ойл­госон, бидний алтан зар­чим энэ учраас үүнийгээ биелүүлэхийн
төлөө буулт, эрсдлийг хүлээн авч болно гэж үздэг.

-Та энэ намыг бай­гуулагдсан цагаас хойш тасралтгүй даргыг нь
хийж байгаа. Харин энэ удаад Д.Энхбатад на­мын даргын суудлаа өгөхийг хүлээн зөв­шөөр­сөн
нь намуудын нэгд­лийг чухалчилсандаа гэж ойлгож болох уу?

-Тийм ээ. Том зорил­гоо харж байгаа хэрэг шүү дээ. Хоёр нам нэгдээд
нэг нэг суудлаа хоёр болгох гээд байгаа хэрэг биш шүү дээ. Хүчтэй гурав дахь хүчин
бий болгох нь чухал

-БНН танайхтай нэг­дээд бөөн хэл ам болж өрх тусгаарлаж байсныг
одоо ч хүмүүс ярьдаг. Сүүлдээ ИЗН-тай нэгд­вэл дэмий гэдэг ойл­голт төрсөн юм биш
үү?

-Бид олон асуудал дээр санал нэгдэж байсан ч санал нэгдээгүй нэг
асуу­дал байсан. Бид 2004 оны сонгуульд эвсч орох­той Б.Жаргалсайхан санал нийлээгүй.
Бид хэзээнээс нэгдэж нийлж байж ам­жил­тад хүрнэ гэж үздэг. Харин Б.Жаргалсайхан
“Эх орон-Ардчилал эв­сэл”-ийг дэмжээгүй. Энэ бол байдаг л асуудал. Гэхдээ Б.Жаргалсайхан
өөрөө хүчтэй бие хүн, улстөрч байсан учраас уг зөрчил их том болж ха­рагдсан. Сүүлдээ
их том зөрчил шиг харагдаж хү­мүүсийн ой тойнд үлдсэн байх. Түүнээс бол эвсч нэгдэх
бол байдаг л асуудал. АН бол арван хоёр гурван намын, манай нам нийтдээ таван намын
нэг­дэл. МАН-д намууд нийлж нэгдэж байсан. Пар­ламентад байсан бүх намууд хоорондоо
нийлж, нэгдэж Засгийн газар бай­гуулж байсан. Хоорондоо нэгдэж хам­тарч байгаагүй
ганц ч нам байхгүй. Угаа­саа сонгуу­лийн тогтолцоо нь ийм байхыг шаарддаг, ийм байдал
руу түлхдэг. Тэгэх­гүй бол амжилтад хүрдэг­гүй.

-Ер нь өөр үзэл бо­долтой хүмүүсийг нам­даа нэгтгэх аюултай биш
үү. 2009 оны Ерөн­хийлөгчийн сонгуулийн өмнөхөн танайхтай Үн­дэсний эв нэгдлийн
нам нэгдэж, хэнийг дэмжих вэ гэдэг дээр асуудал үүсч фракцууд зөрчил­дөж байгаа
нь анзаараг­даж байсан?

-Хэцүү зүйл байлгүй яахав. Тэр үед би амар­жаад эзгүй байсан ч
бүх мэдээллийг авч байсан.  Гэхдээ хэцүүгээс
нь айгаад нэгдэж эвсэхгүй байх боломжгүй. Том зо­рилгоо бодоод нэгдэхээс аргагүй.
Улс төрийн өнөө­гийн ма­шин нэгдлийг л шаардаж байна. Энэ бол ИЗН-ын ч асуудал биш.
Анх  бид том итгэл үнэм­шил, улс тө­рийн турш­лагагүй
байдал, сэтгэлийн догдлолоор на­маа бай­гуулаад явсан. Бас байнга дэмжигчдийн хувь
тоо өс­сөөр ирсэн ч нэг, хоёр суудлаас хэтрэх­гүй бай­на. Энэ өнөөх тог­тол­цоо­той
холбоотой. Тий­мээс на­мууд нэгдэж нийлж байж л амжилтад хүрэх юм бай­на гэдгийг
хатуу ойл­госон.

Улс төрийн гурав дахь хүчин өнгөрсөн 20 жилийн хугацаанд бүрэлдэж
бий болж чадаагүй нь хоёр намыг дэмждэг сонгуу­лийн тогтолцоотой шууд холбоотой.
Улс төрийн бодит нөхцөл байдал ийм байхад бид нийлэхээс өөр аргагүй.

-Уучлаарай. Сүүлийн үед яригдаад байгаа зүй­лийг асуумаар байна
л даа. ИЗН, НН нэгдэх эсэх нь асуудал биш ээ. Харин НН-ын эсрэг байр суурьтай хүмүүсийг
Н.Энхбаяр өдөөж, ИЗН-ын цаана С.Баяр байгаа гэж бичигдэж байна. Өөрөөр хэлбэл энэ
бол хоёр намын асуудал бус харин ах намын хоёр лидерийн зөрчил гэж байгаа дээр та
юу хэлэх вэ. С.Баяр гишүүний экс эхнэр Х.Хулан танай на­мын гишүүн хэвээр бай­гаа
юу?

-Х.Хулан 2000 онд анх ИЗН-ыг санаачлан бай­гуул­сан нь үнэн. Гэхдээ
2000 оны сонгуулийн да­раагаас намын үйл ажил­лагаанд идэвхтэй орол­цо­хоо больж,
удалгүй на­маас гарсан. Манай на­мын үйл ажиллагаанд ерөө­сөө оролцдоггүй. За­рим
хүмүүсийн цаана нэр бүхий хүмүүс байгаа гэсэн яриа гарч л байна. Би тэрийг нь харсан
биш яаж мэдэхэв. Гэхдээ сүүлийн үед МАН-ын дотоод зөр­чил хэнд ч ил байгаа. Магадгүй
тэрийг анхаар­лын төвөөс гаргаж, бидэн рүү чиглүүлэх гэж энэ асууд­лыг дэвэргэж
бай­гааг үгүйсгэх аргагүй. Гэх­дээ нэгдэнэ нийлнэ гэсэн том зорилго тавьж, араа­саа
залуучуудыг, итгэл үнэмшил нэг байгаа хү­мүүсийг дагуулна гэж зо­рихын оронд дотроо
бай­гаа явган хэрүүлээс болж энэ асуудал зогсоно гэвэл харамсалтай л юм. Би­дэнд
эрх барьж байгаа намын болохгүйг хэлж, сөрөг хүчний ажлаа хийх том даалгавар байна.
Гэ­тэл том даалгавраа хий­хийн оронд ингэж дотроо муудалцах нь ёстой они­гоо л гэхээс
өөр юу байхав дээ. Байгаа онохгүй л бай­на гэж хэлнэ.

Өнгөрсөн баасан га­ри­гийн орой 20 цагийн үед МАН-ын дөрвөн ги­шүүн
намынхаа дарга, гүйцэтгэх
засаглалын тэр­гүүн
С.Батболдод нэгэн бичиг өргөн барьсан нь улс төрийн хүрээнд шуу­гиан тарьж байна. Уг бичиг  МАН-ын удирдах түвш­ний зарим хүний
уур унтууг хүргэж, омгийг
нь бадраасан, харин  энгийн гишүүдийн жинхэнэ загат­на­сан
газар мааж­сан явдал болсон юм. УИХ-ын гишүүн
Д.Бал­дан-Очир, Б.Бат-Эрдэнэ, Ц.Даваасүрэн,
Д.Тэрбиш­даг­ва нарын дөрвөн гишүүн намынхаа дарга хийгээд журмын нөхөр танаа хэмээн онцолж ирээд үзэл бодлын зөрүү­тэй хүмүүсийг адалж бус зохицож
амьдардаг үе гэдгийг ил
захидлынхаа өмнө сануулжээ. Тэд нэг намын үзэл бодолтой нөхдөө хэвлэл мэдээл­лийн хэрэгслээр төлбөр төлж
байгаад газар дор ортол муулж байгаа яв­далд харамсч байна гээд нэг ч гэсэн хүнийг намдаа тогтоож  чадах нь 
чухал гэжээ. Мөн
иймэр­хүү за­хиал­гат гүтгэлэг нь на­мын нэрийг солихгүй байх, намын шинэчлэ­лийн
талаар сэтгэл дун­дуур явдаг, тэдэнтэй адил­хан бодож сэтгэж яваа олон мянган
гишүү­дийг хам­руулан
дайрсан хэрэг болно гэсэн нь тэд өөрс­дөө ч дээрх үзлийг дэмж­дэг гэдгээ зарласан
хэрэг болов. МАН болсон  намд Ху
нэртэйгээ үлдэ­хийг хүсэгчид УИХ-д гэхэд
Ц.Шинэбаяраар тогтох­гүй
гэсэн яриа эртнээс байсан. Ийнхүү
дээрх  яриаг баталж УИХ-д МАХН-ын
Ц.Шинэбая­раас гадна МАН-ын “дөр­вийн
бүлэг” гэгч  мэндэл­лээ. Энэ дөрвийн бүлэг
найм болж УИХ-д бүлэг
байгуулах хэмжээнд хү­рэх
үү гэдгийг хараад сууж
байх үлдэж байна. Ямартай
ч ах намынхны зангидсан гар шиг байж чаддаг гэсэн саяхныг хүр­тэл уламжлагдаж ирсэн
ойлголт  нуран унасан нь тодорхой болж
байна. Дотроо үүссэн
утааг га­дагш­луулахгүй
гэж МАН-ынхан хэт хичээж ирсэн нь нэгэнт гал болон ма­налзсан, одоо бүр түймэр болж дүрэлзэж
байна. Дээрээс нь МАХН гэсэн нэрийг алдахгүй
гэсэн муур, хулганын тог­лоом хийгээд Улсын Бүрт­гэ­лийн
газрынхан­тай хий­сэн тэнэг өрөг нь нийгэмд бүр инээдтэй байдлыг бий
болгочих­сон. Үнэ­нээр нь
хэлбэл МАН-ын дотоод тэмцэл нэгэнт олны нүдэн
дээр тоглог­дох жүжиг
болж, удирд­ла­гуудынх нь хянал­таас гарчихлаа. МАХН гэсэн нэрийг эсэр­гүү­нүүдэд өгөхгүй гэж арван залуу ерэн нэр авсан нь нэмэр ч
болсон­гүй. АН-ынхан хэрүүлтэй уруултай гэдэг байсан
бол одоо МАН нь зодоон­той нүдээнтэй
болов. Харин АН-ынхан Засгийн эрхийг давхар барилцан­гаа “Монгол хүн 2020 он” гэсэн хэлэлцүү­лэг энэ тэр хийсэн шигээ
амжуулж явна. Одоо АН-ынхан зодоонтой биш МАН-ынхан дайнтай бо­лох цаг иржээ.
Намынхаа нэг ли­дер Н.Энхбаярыг намаа­саа зайлуулах гэж хэт мэрийн оролдсон
МАН-ын удирдлагуудын төлөв­лөгөө
нь өнөөдрийн хямралыг нэгэнт
дагуулах нь тодорхой байсан юм. Н.Энхбаярын сахалт ут­сан хүүхэлдэй хэмээн шог­­­луулж
байсан Ц.Шинэ­баяр тайзан дээр ганцаараа биш болох нь батлагдлаа. Нэгэнт өрөг ийм дээрээ тулсан бол “дөрвийн бүлэг”
ингээд зогсохгүй нь хэнд
ч то­дорхой байгаа юм.

Хятадад Соёлын хувьс­галын дараа хүчээ авсан Дөрвийн бүлгийн тухай манайхан санаж л байгаа байх. Мао Зэ Дуны сүүлчийн эхнэр Жян Чины толгойлдог уг бүлэгт Мао үзлийн хэт дэмжиг­чид болох улстөрч, онолч, зохиолч хэмээгд­дэг Жан Чунчао, ком­му­нист намын дээрээсээ гурав дахь болж асан Ван Хунвен, Шанхайн гол со­нины эрхлэгч Яао Вэн­юань нар байсан юм. Тэд Соёлын хувьсгалын үеийн хийрхлээсээ гарч чадахгүй, эрх мэдлээ ашиглан бужигнуулдаг байсан тул дөрвөн дээ­рэмчний бүлэг ч гэж бай­лаа. Маог нас эцэслэсний дараа төрийн эрх мэд­лийг залгуулах гэж үзээд бараагүй улмаар төрийн эсрэг гэмт хэрэгтнүүд болж ял хүлээсэн. Мао Зэ Дун хүртэл “Эрх мэдлийг дээрмийн аргаар ху­римт­луулах гэж бүү оролд” хэмээн тэдэнд сануулж байсан гэх бөгөөд дөрвөн дээрэмчний бүлэг гэсэн нэрийг Мао өгсөн гэдэг.  Дөрвийн бүлэг үүссэн түүх ийм. Харин  манай  дээрх дөрвөн гишүүний үйлдлийг  Монголын улс төрд шинэ зууны “Дөр­вийн бүлэг” мэндэллээ хэмээн улс төр ажиг­лаг­чид нэрлэж байна. Дэг журам, намын бодлого гэж их ярьдаг намынхаа удирдлагуудын дарамт шахалтаас ч эмээхгүй зоригтой дуугарч байгаа тэдний эр зоригийг үнэ­лэх хэрэгтэй.  Ямар АН-ын гишүүд биш МАН-ын гишүүд шүү дээ. Дээрээс нь гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн С.Батболдод хан­дан байгуулагдсан ца­гаасаа эхлээд сайхан болгоод өгнө гэж амла­сандаа хүрэхгүй байна хэмээн хатуу сануулж, экс дарга С.Баярынхаа стан­дарт бус аргаар байгуулсан Засгийн газар нь стандарт бусаар асуу­далд хандаж ирснийг шүүмжилсэн байгаа юм. Тэд намынхаа эв нэгдэл хийгээд улс эх орны яз­гуур эрх ашигт нийцэх гурван шаардлагыг тавьсан билээ. Түүнийг биелүүлэх эс биелүүлэх нь дараагийн асуудал. Харин хамгийн эхний тай­лал бол УИХ дахь МАН дахь эсрэгчүүдийн бүлэг нэгээр тогтохгүй болжээ гэсэн баримт юм. Одоо энэ дөрвийн бүлэг дээр архаг эсэргүүн Ц.Ши­нэбаярыг нэмбэл тав болно. Тав гэдэг нь бүлэг байгуулах найман хүний тавиас илүү хувь нь гэсэн үг.

Дээрээс нь үзэл бод­лоороо тэдний чигт байх гурван хүнийг ядаж зо­вохгүй олчихож болно. Хэвлэл мэдээллээр байр сууриа илэрхийлж бай­сан хүмүүсийг тоолоход л бүлэг үүсчихэж байгаа юм. Ц.Батбаяр гишүүн бол сая намынхаа эсрэг нэлээд хүчтэй дуугарсан. Харин тал талаас нь нам­наад одоохондоо дуугүй болчихсон байгаагаас биш. Намаасаа томи­логд­сон сайдыг огцруу­лах саналыг гаргаж  бай­сан Ц.Батбаяр гишүүн хэзээнээс ийм юмнаас айдаггүй. Хотын даргын суудлаас нь хууль бусаар буулгалаа гэж  МАХН-аа  шүүхэд өгч явсан  цөс ихтэй эр.  Мөн дарамт­луулж, дээрэлхүүлж яваа Ц.Шинэбаярынхаа төлөө юу ч хийхээс буцахгүй гэдгээ хэдийнэ зарласан Э.Мөнх-Очир гишүүнийг ч бүлэгт багтаан харж бол­но. Тэр “Ц.Шинэбаярыг дарамтална гэдэг бид­нийг дарамталсантай адил” хэмээн хэлж байсан удаатай.  Дээр нь  “Наран­туул” захын гэх тодот­голтой Ш.Сайхансамбуу гишүүн ч дөрвийн бүл­гийнхний ард жагсч бай­гаа гэх. Намын дарга удирд­лагадаа тал заса­хыг мэддэггүй түүнийг өнөөх дөрөвтэй нэгдсэн байхад хэн ч гайхахгүй. Ийнхүү УИХ-д МАХН-ын шинэ бүлэг үүсэн бий болоход бэлэн болжээ. Цаад эзнийг хүмүүс таа­варлаж байгаа нь мэ­дээж. Энэ бүлэг бол Зас­гийн эрхийг авах бүлэг мэндэлж байна гэдгийг улс төр ажиглагчид хэ­дий­нээ зарлаж эхлээд байна. Энэ бүлэгтэй хэл амаа олж чадсан нам л Засгийн газраа бай­гуулж чадна гэдгийг тэд хэлж байгаа.

Э.ЭНЭРЭЛ

Улс төрийн амлалт ихээхэн хүчтэй байдаг ажээ. Сонгууль дөхөөд ирсэн үед арьсаа хам­гаалж үлдэхийн тулд болж байгаа­гаа нураах, цаашид элдэв эрсдэлт асуудал үүсэх нь хэнд ч падлийгүй байх юм. Саяхан баталсан шинэ оны төсвөөр 805 тэрбумыг ичсэн нүүрээ хийх газар болгон тараах болсон билээ. Энэ мөнгөөр “2000 хүүхдийн суудалтай 80 дунд сур­гууль, аймаг бүрт олон улсын стандарт хангасан орчин үеийн эмнэлэг барьж, 20 мянган өрхийг орон сууцаар хангаж, “Говь” комби­нат шиг 40 үйлдвэр барьж, эсвэл Улаанбаатарын замыг бүхэлд нь шинэчлэн тавьж чадах байсан” хэмээн хэвлэлүүд эмгэнэн бичиж байна. Уг мөнгөний 700 гаруй тэрбум төгрөг нь бэлнээр тарааг­даж үлдэх 80 гаруй тэрбум төгрөг нь Хүний хөгжил сангаар дамжиж бүхий л их дээд сургуулиудад сургалтын төлбөр болж очно гэж байгаа. Өнгөрсөн намар их дээд сургуулиудыг оюут­нуудаас авах 500 мянган төгрөгөө авсанд тооцож хасаад үлдэх мөнгийг нь ав гэж дээд газраас нь үүрэгдсэн билээ. Энэ мигуйд даал­гавар нь боловс­ролын салбарын­ханд тун хатуу дөнгө болсон юм. Тэр үед төсөвт уг мөнгийг суулгаа ч уу, үгүй ч үү мэдэгдэхгүй байсан болохоор байдал бүр ч хэцүү байв. Одоо уг хөрөнгө төсөвт хүчээр хийгдсэн ч үүнийг дагаад боловсро­лын сал­бар нурахад улам ойртов. Их дээд сургуулиудад хүүхэд нь суралцаж байгаа малчинд тэнгэ­рээс хагас сая төгрөг унаж ирээд, төлбөрийг нь төлж амьдралыг нь дэмнэсэн мэт байгаа ч эргээд хамгийн аюултай галаар монгол­чууд бид тоглож байна. Улс оронд хамгийн чухал амин сүнс нь байх ёстой боловс­ро­лын салбар амлал­тын энэ шуурганд өртлөө.

Хүний хөгжил сангаас сурч боловсроход нь дэм болгож хагас саяыг өгнө гэсэн шийдвэр гарснаас хойш их дээд сургуулиудын хэвийн байдалд чичиргээ гарч эхэлсэн билээ. Төрийн албан хаагчид цалин­гаа 30 хувь нэмээд байдаг, харин энэ дайрлагад дайруулсан сургуулиуд цалин нэмэх тухай бодох ч хэрэггүй болсон. Дээрээс нь өрсөлдөөнөөр чанартай сур­галт, чадварлаг боловсон хүчин бэлтгэх бодлого уг 500 мянгын дайрлагаар бүрмөсөн булшлагд­сан гэж болно. Одоо материаллаг баазаа нэмэгдүүлж, чанартай сургалтыг олгоно гэж дүвчигнэх ч хэрэггүй болж байна. Хагас жи­лийн хугацаанд багш нарынхаа цалинг арай хийн тавьж дэнжигнэж ирсэн сургуулиуд үлдэх хугацаандаа мөнгөө яаж ийгээд олоод авбал чанартай мэргэжилтэн бэлтгэнэ энэ тэр гэж сүржигнэх ч шаард­лагагүй. Зүгээр хүүхэд бүрээс ирэх 500 мянган төгрөгийн татаасыг нь аваад сууж байхад л болж байгаа юм. Бас тэр мөнгөө зовлон багатай олоод авбал шүү. Тэрхүү мөнгөө авах гэж төрийн түшмэлийн царайг харж багагүй зовно. Хэрэв хэн нэгэн албан тушаалтны ая эвийг олоогүй бол сургуулийн дансанд мөнгө орж иртлээ удна даа. Аягүй бол хэдэн цаас хариу атгуулах ч хэрэг гарч магадгүй. Уг нь хуучин хэдэн хүүхдээсээ төлбөрөө аваад явдаг байсан бол одоо төрийн гар энэ салбар руу орсноор асуудлыг бас л хүндрүүлчихэж байгаа юм.

Улс төрийн энэ шийдвэр шинэ Монголын боловсон хүчин бэлтгэх зорилготой сургуулиуддаа халтай, харин хүний бөглөөсөөр улсаас татаас аваад суух сонирхолтой диплом тараадаг жижиг сургуулиу­дад нэг талаас таатай боломж олгож байгаа юм. Одоо хэн ч өрсөл­дөөнөөр боловсролыг олгох гэж мэрийх хэрэггүй боллоо. Ийм гачлант үе Ерөнхий сайд болсон анхны уулзалтаа боловсролын салбараас эхэлж байсан С.Бат­бол­дын үед тохиодог байна шүү.  Уг нь түүнийг боловсролын салба­рынхантай анхны уулзалтаа хий­хэд нь Монголын боловсролыг шинэ шатанд гаргах боломж ирлээ гэж ирээд л өвгөн эрдэмтэд хөөрч байсан гэдэг. Гэвч сонгуулийн амлалтыг биелүүлэх болчимгүй энэ шийдвэр нь боловсролын салба­рыг моринд нь мордуулчихлаа. Энд тэндгүй “Ардын нам мандту­гай” гэж туг дэрвүүлэн давхицгаа­саар байгаад энэ Засгийн газар юу ч хийсэнгүй. Хамгийн их дэмжих ёстой боловсролын салбараа боомилоод хаячихлаа. Уг нь Төр засаг нь дэм болохгүй бол гай болохгүй байх алтан дүрмийг барьж явсан улс орон хөгжөөд байх шиг байдаг юм. Харин Монголд дэм болохгүй мөртлөө дээс бариад боомилох Засаг байх юм даа.

Э.ЭНЭРЭЛ

“Гурван монгол зодолдоно”  нэртэй нийт­лэлийг одоогоос арван хоёр жилийн өмнө ард­чил­лын дууч, сэтгүүлч С.Цогтсайхан бичиж бай­лаа. Тэрбээр “Монгол хүний цусаар уудам тал нутаг шиг эрх чөлөөт бие даасан цус урсана. Биеэ даасан буюу индиви­дуаль­ный цус нь хэний ч хараат бус, хэнтэй ч нө­хөр­лөхгүйгээр амьдрах чадварыг төрүүлнэ. Ин­гэж монголчууд уул уулын бэлд жалга дов бүхэнд ганц нэгээрээ нүүдэллэн амьдрах бөлгөө. Нүүе гэвэл тэмээтэй, саая гэвэл үнээтэй, идье гэвэл хонь ямаатай, явъя гэвэл морь­той өрх айл хэний ч гар харахгүйгээр өөрөө өөрий­гөө болгож л орхи­но. Ийм амьдралаас хам­тын хөдөлмөр, эв нэгдэл гэсэн ойлголт төрдөггүй. Яагаад гэвэл хамтрах нэгдэх шаардлагагүй.

…Нүүдэлчид бол амиа бодсон, аливаа хө­дөлмөрийг үл ойшоосон, бүтээн босгох биш булаан эзэрхийлэхийг урьдал
болгодог улс гэдгийг түү­хээс харж болно” хэмээн уг нийтлэлдээ бичсэн бай­даг юм. “Хоёр
монгол архи­дана, гурван монгол зодолдоно” гэсэн хэлц үгээр санаа болгон нийт­лэлээ гарчиг­ласан
нь өнөө­гийн энэ өдрүүдэд ч яв цав тохирч байна. Арав хүрэхгүй хоно­гийн өмнө Туркээс нутгийн зүг жолоо залан ирж яваа гурван монгол “Аэрофлот”-ын
онгоцонд муудалцан ну­дарга зө­рүүлснээс болж онгоц нь ОХУ-ын Пермьд ослын буулт хийв. Тэдэнд удаа
дараа шаардлага тавиад байхад үхэр мэт зөрүү­дэлсээр байсан тул орос ахмад онгоцоо газар­дуу­лахаас аргагүйд хүрсэн гэх. Өч төчнөөн зорчигчид гурван монго­лын зодооны улмаас
гэр орондоо ирэх хугацаа нь нэг өдрөөр хойшилж, тус компани зорчигчдын хоол унд, зочид буудлын өртөг гээд талийж өгсөн тул хэргийн эздээр нь гарсан төлбөрийг төлүү­лэхээ мэдэгдээд байгаа билээ. Эхлээд энэ
мэдээг сон­соод “Юун сүртэй юм. Онгоцоо буулгатлаа сүр­жигнэх гэж, согтуу хүмүүс тэгж байгаад унтаад өгнө л биз” гэх монгол хүн бай­сан л байх. Гэвчиг мон­голчуудын
энэ араншин өөрсдөдөө болдог юм гэхэд гадны хүмүүст тө­сөөлөгдөшгүй бэрхийг  бид ойлгох ёстой. Саяхан БНСУ-д бас нэгэн монгол
олон нийтийн газар ичим­дэг эрхт­нээ хаа сайгүй дэлгэн гаргаж яваад жу­рам­лагдсан таагүй мэдээ байна. Туркт хүний хул­гайд өртөн, боолчлогдож яваад ирсэн хүмүүс мон­гол хүн монголчуудаа харийнханд худалдаж байгаа
талаар ярилцлага өгөв. 

Мөн улс дамжсан хар тамхины сүлжээний то­моохон гар хөл ч манай­хан гэж дуулдах юм. За тэгээд, Европын орнуу­дад монголчууд урт гар­тай гэдгээрээ алдартай. Зарим дэлгүүр үүдэндээ “Монгол хүн орохыг хориг­лоно” гээд биччих­сэн байдаг ч гэх. Ард­чилсан хувьсга­лын да­раа­гаар социа­лист Мон­гол чөлөөт Монгол болсны баталгаа нь гадаад паспорт. Хуучин цагийн хатуу хя­налт дор хилийн чинадыг зорьдог байдал, ур­лаг, спор­тын­хон, дарга даамлын үр хүүхэд биш л бол гадаа­дад явах нь үлгэр байсан тэр цаг ард хоцорсон. Үүнийг дагаад олон мянган хүн харьд одсон. Тэдэн дотор ча­далтай чансаатай, сурч болов­сор­сон л байх. Мөн Мон­голынхоо нэрийг хөөдсөн олиггүй нөхөд ч байгаа гэдгийг хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Гад­ныхан хил да­ваад нутаг нэгтнээ бараа­гаар нь тосон ирж сүжирдэг бол монголчууд өөр. Тэд аль болох өөр хоорондоо тааралдах­гүйг хичээдэг. Тааралд­чих­вал үгийн солиогүй зөрөөд өнгөрөхийг бод­но. Их сайндаа таним­хайрхан уулзлаа гэхэд ууна, тэгээд зодолдоно. Харин гадаадынхан мон­гол­чууд гэж нэг ийм улс гэсэн гажиг бодол тээсээр үлддэг. Бид өнгөрсөн хо­рин жилд гадаадад чө­лөөтэй зорчлоо. Нэр хүндээ ч шаварт овоохон хутгалаа. Хүний эрхийг дээдлэн ард иргэддээ хөл хүрэх газраа явах бо­ломжийг нь гаргаж байсан бол одоо харин үүндээ хүнд суртал гаргах цаг болжээ.

Монголчууд аль нэг оронд зорчих виз авах гэж үхэн хатан мундарсан он жилийг өнгөрөөв. Яаж ийгээд гадаадад хөл тавиад авах л юм бол бусдыг тас орхино. Үүнийг дагаад хууль зөрч­дөг монголчууд, хулхи монголчууд гэсэн имиж ч хэдийнэ бүрэлдсэн. Тэг­вэл одоо хүний нутагт зорчих виз авахаас илүү өөрийн нутгаасаа гарах зөвшөөрлөө авдгийг хэцүү болгоё. Монголчууд монголчууддаа “виз” өгье. Хүний нутагт хүн шиг яваад, хүн шиг нэр төртэй эргэж ирэх “виз”. Бас  монголчуудыг харлаж алга болгохгүй үүргийг тухайн орны цагаач­лалын алба л хүлээдэг бус өөрсдөө үүнийг даа­даг байвал ямар вэ. Хэн нэгэн хүн нутгаасаа явах болбол аав ээж, ахан дүүс нь баталгаа гаргаж өгөн, хэрэв нөгөөх нь улсынхаа нэрийг бузарлан алга болбол нутагтаа байгаа элгэн саданд нь хариуц­лага ногдуулж, үүрэг хү­лээлгэдэг болговол  буруугүй байж тун мэдэх. Нэгэнт Монгол Улсын гал улаан паспор­тоор ба­римт хийн явах гэж байгаа бол Монголын өмнө хү­лээх хариуцлагыг иргэн­дээ хүлээлгэдэг бол­моор байна. Монголын хилийн дээсийг алхан явах гэж байгаа бол харьяалагдах нутаг дэвс­гэрийн нэгжээ­сээ тодор­хойлолт авч, гэмт хэрэгт холбогдож байгаагүй гэд­гээ баталж, бас хүний нутагт очоод хуулийг нь зөрчихгүй, нэр цэвэр ирнэ гэдгээ амлан үүрэг аваад явдаг бай­маар байна. Түүнээс хүний эрх, иргэ­ний эрх чөлөө гэж том том дуу­гаран нутгаасаа га­раад хүний нийгмийн хэвш­лийг зөрчин, эх нутгийн­хаа нэр хүндийг унага­чихаад хариуцлага хү­лээх­гүй байна гэвэл шу­дарга ёсны хэм хэмжээнд нийцэшгүй ээ. “Хүн нэрээ, тогос өдөө” гэсэн дорнын мэргэн үг бий. Гурван монгол энэ мэтээр зо­долд­соор, авирласаар байвал дэлхий ертөнцөд гурван сая монгол зодол­доно гэж цуурайлна. Цуурайлж ч байгаа байх. Бидэнд энэ хаяг “хэтэрхий хээнцэрдэнэ” биш үү, монголчууд аа.

Э.ЭНЭРЭЛ

Яруу найрагч Р.Чойномын

Цэрэг эрс минь

Цэмбэн дээлтэй  сумнууд минь гэсэн шүлгийн мөрүүд бий. Сум мэт шунгинах эрчтэй хүчтэй цэрэг эрсээ алдаршуулан дуулах гэсэн бахар­хал үе, үеийн халуун сэтгэлтэй найрагчдад байсаар ирсэн. Бай­саар ч байх биз. Харин мөнөөх цэмбэн дээлтэй сум мэт хилчдэд нь тэгж магтуулан бичихээр эр зориг, ид хав байна гэж үү. Нэг нэгийгээ хороож, хил даван зугтаж, эхнэр­тээ гомдохоороо өөрийгөө хань­тай­гаа егүүтгээд, хот орж ирж зугаацахын төлөө хүний амиар наадаан хийж байгаа гэсэн мэдээ­лэл ар араасаа цувраад л. Ийнхүү “хөглөх” хилчид маань одоо буу, сумаа хараад цочих цаг иржээ. Удахгүй хилийн цэрэг гэж чулуун баганын дэргэд зогсох л үүрэг бүхий модон буутай жаал болчих­сон байхад гайхах зүйлгүй болж мэдэх нь. Хил хамгаалах ерөнхий газрын дарга, генерал Ц.Сэргэ­лэнгийн өнгөрсөн хавар гаргасан 2010 оны 11 тоот тушаа­лаар хи­лийн манаанд гарч буй цэрэг эрс хоосон сумтай буу агсч явах бол­жээ. Хоосон сум гэдэг нь зөвхөн дуу, чимээ гаргадаг боло­хоос хилийн мөргөлдөөн, гэнэтийн дайралтын үед хэрэг нь гардаггүй эд. Галзуу чоно нохой дайрлаа гэхэд амь хороож эс чадах зүйл. Хоосон буунаас хорин хүн айна гэсэн үг байдаг ч тусгаар тогтносон бүрэн улсын хил дээр хоосон буу­гаар хүн айлгах гээд зогсч байна гэвэл онигоо биз.

Газрын дарга гаргасан энэ шийдвэрээрээ байлдааны сум тогтоогдсон хэмжээгээр авч явах хууль, дүрмээр баталгаажсан хэм хэмжээг зөрчиж байгаа юм. Уг нь хуулиараа бол хилчид байлдааны тодорхой хэмжээний сумтай байж үүрэг гүйцэтгэх ёстойг хуульчлаад өгчихсөн байдаг. Гэтэл өнөөдөр Монгол Улсын дархан хил дээр үүрэг гүйцэтгэж байгаа хилчид тэрхүү заасан хэмжээнийх нь (нууц гэдэг үүднээс тоог нь тавьсангүй) хамгийн бага тоогоор нь тасалж өгсөн хоосон сумтай албандаа гарч байна. Хоосон сум бол хоосон шүү дээ. Хуулиараа тодорхой тооны байлдааны сумыг хуулийн 37 дугаар зүйл заалтын дагуу ашиглах эрхтэй гэж байгаа. Харин одоо энд хэлсэн сум биш болохоор ямар юмны нь 37 дугаар зүйл заалтын дагуу хэрэглэх вэ дээ.

Харуул, застав болон отряд дээр алба, байлдааны бэлэн бай­дал хангах үүднээс буу замаг­тайгаа сумаа хадгалдаг байх ёстой гэдэг. Гэвч энэ  эртийн явдал бо­лоод уджээ. Буунаас замгийг сал­гаж тус тусад нь төмөр цоожтой саванд агуулдаг. Гэтэл одоо харуул отряд байтугай хил дээрээ “тог­лоомон буу” мөрлөсөн хилчид явдаг боллоо. Энэ нь хил дээр гардаг буун дуу, өөрсөд рүүгээ онилдог бичил байлдаанаас сэр­гийлж байгаа хэрэг юм уу даа. Дээр үед хилчид буундаа байлдаа­ны 100 сумтай явдаг байхад нэгийгээ хороож байсан хэрэг гардаггүй байсан гэдэг. Харин сүүлийн жи­лүү­дэд хил дээрх буун дуу бараг тогтмолжлоо доо. Баруун талд, зүүн талд, хойно урд гээд ээлжлээд л өрнөх. Үүнийгээ бас гүйдэл суудлаас холбоотой гэж тайлбар­лах тал ч бий. Энэ нь угаасаа хилчдийнхээ боловсрол, тархи толгойтой нь ажиллаж, тэвчээр хат суулгаж бодлогынхоо чиг барим­жаагаа өөрчлөх цаг болсон гэдгийг л баталж байгаа болохоос буу замгийг тус тусад нь нуугаад, байл­дааны сумны оронд хоосон сум бариулаад шийдчих асуудал биш билээ. Ерөөсөө А11 тоот тушаал гараад хил дээрх буун дууг зогсоож байгаа бол яахав гэхсэн. Гэтэл энэ шийдвэрээс хойш Өмнөговийн Гашуун Сухайтад заставын харуу­лын дарга амиа хороосон хэрэг гарсныг зарлав. Сэлэнгэд бас нэг цэрэг өөрийгөө хөнөөсөн хэрэг гарлаа. Өнгөрсөн долоо хоногт гэхэд Сулинхээрт нэг офицер эхнэ­рээ егүүтгээд өөрийгөө  хороолоо. Дандаа л өөрсдийгөө хороосон гэх. Магад хилийн цэрэг болохоо бай­сан хэмээн харагдуулахгүйн тулд зарладаг нэг хэвийн мэдээлэл байхыг ч үгүйсгэхгүй. Байлдааны сумыг сейфлээд, хилийн харуул­даа хоосон сум бариулаад, бариу­лаад ч энэ мэт хэрэг тасрахгүй л байна. Хэн нэгэн хүн тухайн албыг хашиж байх үедээ хэл ам татлаагүй гэдэг нэр зүүхээс илүү хилийн цэргийн салбарт шинэчлэл бодло­го нэгэнт хэрэгцээтэй болжээ. Нүглийн нүдийг гурилаар хуурав гэгчээр буун дуу гаргахгүй гэж мянга хичээгээд шалтаг урхагийг үндсээр нь арилгаж, энэ тогтолцоогоо эрүүл­­жүүлэхгүй бол буугаа хэдэн­тээ задалж, далан давхар цоожоор цоожлоод долоон бул­гийн дор нуусан ч хил дээрх буун дуу тас­рахгүй. Бариачид толгой нь байнга хөдөлдөг хүүхдийг аргалах­даа тархийг нь барьж эвэнд оруула­хаасаа өмнө аарцаг ясны гажгийг тэгшилж засдаг. Дороо засагдахгүй бол дээрээ эвээ олох­гүй байнга хөдөлдөг хэмээн тайлбар­ладаг. Үүн шиг энэ салбарынхаа гажгийг засаагүй цагт бууг нь нуу­лаа гэвч нэгийгээ зүй бусаар хороох явдал алга болохгүй л байх.

Хилчид нь нэгийгээ хороогоод байдаг эмгэгээ эдгээхийн тулд хоосон сумтай буу үүрүүлээд хи­лийн зурвас руу алхуулдаг төр манайхаас өөр байна уу. Хойт хөршийн­хөн хилийн албаны их буу, онгоц, мото буудлагын ангиа багас­гаж байгаа ч зарим ноцтой газрууд­даа заста­вуудаа бэхжүүлсээр байгаа. Шүдний өвчин нь болсон Чечень, Гүржид яг хууч­ны орос цэргүүдээр эгнээгээ бэх­жүүлсэн заставууд  бий. Босло­го тэмцэл ойр байдаг яг энэ газрууд­даа ханддагчлан орос цэргийн застав Монголын хил дээр байсаар байгаа нь нэгийг хэлэх л байх. Хятадууд ч гэсэн хойд хил дээрээ Бээжин, Ланжоу, Шинжаа­ны тусгай батальонуудыг байр­шуулж, Ардын чөлөөлөх арми нь хилээ хамгаалдаг гэдэг билээ. Уг нь энэ том гүрнүүд “жижиг” Монголтой залгаа хилээ яавал ч яаг гээд орхичимоор. Гэвч тэгдэггүй юм байна. Энэ бол тусгаар улсын бүрэн бодлого. Нөгөө талаас Мон­гол Улс бүс нутагтаа цэрэг дайны чухал бүст тооцогддогтой ч хол­боотой байх. Харин Монгол Улс хил дээр цэрэг нь даргаа алчихаад байдаг гэсэн шалтгаанаар сумгүй буутай цэргээ хилээ мана гээд явуулж байх юм даа. 1993 онд ОХУ-аас гурван буриад эр Хөвсгөл аймгийн Эрдэнэбулган сумын ну­таг руу хил зөрчин орж ирээд гурван хилчнийг зэрлэгээр хөнөө­сөн хэрэг гарч байлаа. 1998 онд тувачууд Завханы Тэс суманд нэгэн малчин айл руу дайран орж хэд хэдэн хүний амийг хорооход азаар нэг нь мултарч хэл хүргэсэн байдаг. Одоо энэ мэт хэрэг гарахад буу­даад нохой ч шархдуулж чадахгүй хоосон сумтай хилчин эр  юу хийж чадах вэ. Уг нь цэрэг цэргийн дотроос хилийн цэргийг хиймор­лиг, зол­боотой гэдэг сэн. Хилээ хамгаалж үзээгүй эрийг эрд тоо­цоод яахав ч гэдэг. Гэвч сум ч үгүй, золбоо ч үгүй энэ цагийн хилчдээ бид хэрхэн магтаж бахархаж чадах вэ. Найрагч Ц.Хулан нэгэнтээ

Цэцэг хагдраад унахад

Уярдаг та нар минь

Цэрэг халагдаад явахад гуньдаг та нар минь

Цэцэн шүлгийн мөрөнд бадардаг та нар минь

Цэнхэр хилээсээ холдвол унтардаг та нар минь

Насны гэгээ харцанд чинь байдаг

Начны дэвээ харьтанд чинь байдаг

Найман зүгтээ эх орон судсанд чинь байдаг

Насаараа хамгаалах омог цусанд чинь байдаг гэж омогшин хилчдээ, ноёд офицеруудаа магтсан байдаг. Харин одоо хоосон сумтай хилчдээ тэгж магтан дуулж чадах уу, бид. Дэмий л хоосон буугаар хамгаалсан хилийн тэнгэр цэлмэг байг гэж залбирч суух болж байна уу даа.