Author: Энхцагийн Энэрэл

УИХ-ын гишүүн, БОНХАЖ-ын сайд Д.Оюун­хоролтой ярилцлаа.

ТӨРИЙН АЖИЛД СААД ТЭЭГ БОЛДОГАЛБАН ТУШААЛТНУУДАД ХАРИУЦЛАГА ТООЦСОН НЬ ХАРИН Ч ХҮМҮҮСИЙН ТАЛАРХЛЫГ ХҮЛЭЭЖ БАЙГАА

-Шинэ Засгийн газар байгуулагдаад гурван сар өнгөрч байна. Таны хариуцсан БОНХАЖ-ын салбарын шинэ бүтцийн өөрчлөлтийн онцлог юу байв.Бүтцийн өөрчлөлтийг дагасан халаа, сэлгээний асуудалд ямар тайлбар өгөх вэ?

-Улс төрийн намууд зөв­шилцөж, ойлголцож хамтарсан Засгийн газар байгуулаад гурван сар илүүгийн нүүр үзэж байна. Миний хувьд БОНХАЖ-ын сайдаар томилогдоод салбарынхаа өнгөрсөн хуга­цааны бодлого, удирдлага, зохион байгуулалтын бүтэц, хууль тогтоомжийн хэрэгжилт, үр дүн, алдаа сургамжийг судалж, танилцаж, дүн шинжилгээ хийсэн. Эндээс нэн түрүүнд шийдвэрлэх шаардлагатай тулгамдсан асуудлуудаа тодорхойлсон. Байгаль орчны салбарт газрын бодлого зохицуулалтын асуудал шинээр орж ирсэн нь нэлээд онцлогтой. Мөн аялал жуулчлалын салбарын асуудал нэмэгдэж орж ирсэн. УИХ-аас өнгөрсөн жил бодлогыг нь баталсан Ногоон хөгжлийн бодлого гээд асар том, хоорондоо уялдаа холбоотойсалбаруудын бодлогыг бүхэлтгэн харах шаардлага энэ салбарын сайдад тулгардаг юм байна. Уул уурхайн ашиглалт, уур амьсгалын өөрчлөлт зэрэг олон хүчин зүйлийн улмаас байгаль орчны асуудал тэр чигээрээ тулгамдсан асуудал болоод байгааг бид мэдэж байгаа. Байгалийн нөөцийг зүй зохистой ашиглах, хамгаалах, байгаль дэлхийнхээ даацад тааруулж хөгжих гэсэн дэлхий нийтийн чиг хандлагаас төрийн бодлого, хууль эрх зүйн хүрээндээ бид хоцроогүй юм байна. Гагцхүү энэ бүхнээ амьдралд хэрэгжүүлэхэдучир дутагдалтай, удаашралтай явж ирсэн байна. Тухайлбал,Хог хаягдлын тухай хууль шинэчлэн батлагдаад гурванжил шахуу болж байхад хуульд нийцүүлж гаргах дүрэм журам, аргачлал жагсаалтыг боловсруулж гаргаагүйн улмаас зохицуулалт хийг­дэлгүй өнөөг хүрсэн байх жишээтэй.

Ажлаа аваад танилцаж үзэхэд салбар маань бүх аймаг, суманд нэгжтэй, нийт 2900гаруй ажиллагсадтай том хамт олон боловч улстөржсөн, гурваннамын харьяаллаар талцсан, хоорондоо үл ойлголцсон тийм л дүр төрхтэй угтсан. Энэ нь төрийн үйлчилгээг хагас дутуу хүргэх, үйл ажиллагаагаа хангалтгүй хэрэгжүүлэхэд нөлөөлжбайсан учраас зарим хүмүүсийг албан тушаал бууруулах, чөлөөлөх арга хэмжээ авсан. Таны асуусанчлан бүтэц, зохион байгуулалтын өөрчлөлтөөр хүмүүс халагдах, солигдох, өөрчлөгдөх, шилжих хөдөлгөөн хийгдсэн. Үүнийг зориуд улстөржүүлж, хөөрөгдөх үйл ажиллагаа явж байгаа учраас би нарийн тоо баримт ярья. Бүтэц, зохион байгуулалтын өөрчлөлтөөр салбарын хэмжээнд нийт 46 албан тушаалтныг чөлөөлснөөс 11 хүнийг тухайн байгууллагад нь албан тушаал бууруулж мэргэжилтнээр томилон ажиллуулж байна. Энэ дүнгээравч үзвэл нийт ажиллагсадын 1.2 хувьдөөрчлөлт орсон. Зарим нэг нь тухайн албан тушаал дээрээ хэт удсанаасажилд хойрго ханддаг, өргөдөл материалыг дарж төрийн ажилд саад тээг болдог үзэгдэл байсан. Тиймалбан тушаалтнуудад хариуцлага тооцож чөлөөлсөн нь харин ч хүмүүсийн талархлыг хүлээж байна. Ер нь БОНХАЖЯ-ны харьяа байгууллагууд үйл ажиллагаагаараа ч, боловсон хүчний чадавхийн хувьд ч хамгийн ил тод байж, үйлчилгээний чанар, хүртээмж нь иргэндээ хүрсэн салбар нэгж байх ёстой. Ялангуяа манай салбарын орон нутаг дахь нэгжүүдхүн бүр тэр бүр хүрч чадахгүй байгаа газар нутагт байгаль орчны төлөв байдал, ашиглалтад хяналт тавих, түүнийг хамгаалах, нөхөн сэргээх, чиг үүргийг хэрэгжүүлдэг байх ёстой.Мэдээжтөрийн албаны ёс зүйтэй, өндөр ур чадвартай, мэргэшсэн хүмүүс олон ажиллаж байгаагийн ачаар салбарын маань ажил урагшаа явж байгаа.

-Таны хамгийн их санаа зовоож байгаа, анхаарал татахуйц асуудал юу байна вэ?

-Юуны түрүүнд хамгийн нэгдүгээрт,Монгол Улсын хүн амын 40 гаруй хувь амьдарч байгаа Улаанбаатар хотын орчны бохирдлын асуудал, тэр дундаа ус, хөрсийг бохирдуулж байгаа Төв цэвэрлэх байгууламж, гэр хорооллын ариун цэврийн байгууламжийн асуудлыг хэлмээр байна.Төв цэвэрлэх байгууламж хуучирч хоцрогдон усны бохирдлын хамгийн том, хамгийн ноцтой эх үүсвэр болж, шинэчлэх асуудлыг олон жил ярьж байгаа ч хотын зүгээс хайхрамжгүй хандаж, хөрөнгө оруулалт татаж чадахгүй ажил удааширч байна. Улаанбаатар хотод хийсэн судалгаагаар гэр хорооллын ариун цэврийн байгууламжийн 80 гаруй хувь нь доторлогоогүй, стандартын шаардлагад нийцэхгүй байгаагаас гадагшаа хальж асгаран орчныг бохирдуулж, эрүүл ахуйн наад захын шаардлагыг хангахгүй, халдварт өвчин дэгдэх суурь нөхцөл болж байна. Иймд эдгээр байгууламжийн асуудлыг анхааралдаа авч, гадаадын хандивлагч орон, төсөл хөтөлбөрүүдэд асуудлыг шийдэх, хамтарч ажиллах саналыг уйгагүй тавьж байна. Хоёрдугаарт, байгалийн нөөцийн хууль бус ашиглалт, тухайлбал хулгайн модны асуудал хурцаар тавигдаж байна. Иймд хууль бус зөрчлийг таслан зогсоохын тулд нутгийн иргэдэд түшиглэсэн байгалийн нөөцийн менежментийг төлөвшүүлэх, хууль бус мод бэлтгэлтэй тэмцэх хамтын оролцоотой хяналтыг бий болгон ажиллуулж байна.Гуравдугаарт, Хог хаягдлын тухай хууль шинэчлэн батлагдаад гурванжилболж байхад хуульд нийцүүлж гарах дүрэм журам, аргачлал жагсаалтыг боловсруулж гаргаагүйн улмаас амьдралд хэрэгжихгүй байна.Энэ онд бид холбогдох бүх журам, аргачлалыг боловсруулж батлах, мөрдүүлэх, хог хаягдлын тооллого явуулж мэдээллийн сан бүрдүүлж бүртгэлжүүлэх, хог хаягдлыг ашиглан байгальд халгүй аргаар дахин боловсруулж чанарын шаардлага хангасан бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байгаа хувийн хэвшлийн бүтээгдэхүүнийг нь борлуулахад дэмжлэг үзүүлэх, урамшуулах гээд олон ажлыг хийж гүйцэтгэхээр ажиллаж байна. Ер нь хог хаягдлыг нөөц баялаг, түүхий эд гэдэг үүднээс авч үзэж, дахин боловсруулж нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх үйл ажиллагааг яамны зүгээс дэмжиж ажиллана.

ГАЗАР ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТЫН АСУУДАЛ БАЙГАЛЬ ОРЧНЫ САЛБАРТ ИРСЭНД АХМАДУУД, ЭРДЭМТЭД ТАЛАРХАЖ БАЙГАА

-Засгийн газрын шинэ бүтцээр газар зохион байгуулалтын асуудал таны эрхлэх асуудлын хүрээнд ирсэн. Газрын асуудал байгаль орчинтой уялдсанаар ямар ач холбогдолтой вэ?

-Ажлаа хүлээж аваад анх удаа салбарын эрдэмтэд, ахмадуудтайгаа уулзсан. Тэд газрын ашиглалт, хамгаалалт, нөхөн сэргээлтийн асуудал манай улсын газрын нэгдмэл сангийн газрын 0.5 орчим хувь болох хот суурингийн газрын удирдлагыг хэрэгжүүлдэг салбарын нэг яаманд хамаарч байгаа нь газрын асуудлыг цогцоор харж салбар дундын болон орон нутгийн газрын удирдлагыг зохион байгуулахад хангалтгүй байгаа тухай хэлсэн.Дараа нь тэдэнтэйгээ уулзахадМонгол Улсын Ерөнхий сайд оновчтой зөв шийдвэр гаргаж,газар зохион байгуулалтын асуудлыг БОНХАЖ-ынсайдын эрхлэх асуудлын хүрээнд оруулж байгалийн нөөц, үндэсний баялаг болсон газрын асуудлыг цогцоор нь шийдвэрлэх боломжийг нээлээ гэж талархаж байгаагаа илэрхийлсэн. Энэ нь газар зохион байгуулалтын асуудал байгаль орчны салбартаа ирсэн нь нүдээ олсон байна гэдгийн л илэрхийлэл байх.Манай 12 яам өөрсдийн чиглэлээр газрын нэгдмэл сангийн аль нэг ангиллын газарт явагдаж байгаа үйл ажиллагааг бодлогын болон технологийн түвшинд удирдан зохион байгуулж байгаа боловч манай яамнаасбусад нь зөвхөн ашиглах сэтгэлгээгээр газарт хандаж байна гэж хэлэхэд хилсдэхгүй. Газар зохион байгуулалтынудирдлагыг хэрэгжүүлэгч байгууллагын уялдаа хангалтгүй, газар ашиглалт, эдэлбэртэй холбогдсон хариуцлагын механизм нийгмийн хэрэгцээг хангах чадваргүй байна гэдгийг хүн бүр л хэлдэг.Газрын зөрчил, маргаан даамжирсан,газрыг хамгаалах, нөхөн сэргээх ажил орхигдсон зэрэг нь газар зохион байгуулалтын удирдлагын асуудал ойлгомжгүй явж ирсэнтэй шууд холбоотой.

-Улсын тусгай хамгаалалттай газарт Байгаль орчныяамнаас газар олгодог, дээр нь давхцуулаад нийслэл, сум,дүүргээсгазар олгож ирсэн. Үүний нэгтод жишээ Богдхан уулын газар тойрсон маргаан.Энэ асуудлыг ер нь шийдэх боломжтой юу?

-Өнөөдрийн байдлаар улсын хэмжээнд тусгай хамгаалалттай газарт нийт 1405 иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллага 3000 орчим га талбайг ашиглаж байна. Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хууль батлагдсан 1994 оноос хойш нийслэл, дүүргийн үе үеийн Засаг дарга нарын захирамжаар Богдхан уулын дархан цаазат газрын нийт 450 орчим га талбайг эзэмшил, ашиглалтын хэлбэрээр хууль зөрчин олгосон байна. Баянзүрх дүүрэгт “Улсын тусгай хэрэгцээнийхээс бусад газрыг зөвхөн Монгол Улсын иргэнд өмчлүүлж болно” гэсэн Үндсэн хуулийн заалтыг зөрчин 20 орчим га талбайг өмчлөл, эзэмшлийн хэлбэрээр иргэдэд олгосон ноцтой зөрчил гарсан байна. Саяхан Монгол Улсын Засгийн газрын хуралдаанаар олон жил шийдвэрлэгдэж чадахгүй явсаар өнөөдрийг хүрсэн энэ ужгирсан асуудалд онцгойлон анхаарч цэгцлэх үүргийг БОНХАЖ-ын сайд, Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагч нарт өгсөн. Гэхдээ улсын тусгай хамгаалалтаас сөөм ч газар гаргахгүй байхаар тогтсон. Энэ дагуу бид нийслэлийн Засаг даргатай хамтран ажлын хэсэг байгуулж Богдхан уулын дархан цаазат газар дахь газар ашиглалттай холбогдон үүссэн олон асуудлыг судлан шийдвэрлэхээр ажлаа эхлээд байна. Ажлын хэсэг нийслэл, дүүргээс хууль зөрчин ол­гож давхцал үүсгэсэн газ­рын асуудлыг судалж шийд­вэрлэхээс гаднаүе үеийнБайгаль орчны асуудал эрхэл­сэн сайдуудынхуульд нийцээгүй, ашиг сонирхлын зөрчилтэй гаргасан зарим тушаал, шийдвэрийг ч эргэн харж зохих хууль, журамд нийцүүлнэ.

-Ерөнхий сайдын за­хирамжаар та Газрын багц хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг бо­ловсруулах салбар дундын ажлын хэсгийг ахалж байгаа юм байна. Шинэчлэн батлагдаххуулийн гол агуулга юу байх вэ?

– Монголын газар нутаг бол улс орны тусгаар тогтнолын үндэс, эдийн засаг нийгмийн хөгжлийн тулгуур асуудал юм. Дэлхийн бүх орнуудтай зэрэгцүүлэхэд Монголын Улс нэг хүнд ноогдох газрын хэмжээгээрээ хамгийн ихбуюу нэг хүнд 52.1 га газар ноогддог. Энэ үзүүлэлтээрдэлхийн хамгийн баян орон юм шиг харагдах мөртөө нэг хүнд ноогдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээгээрээ хамгийн баян орноос 27 дахин бага байгаа юм.

Энэ асар их нөөц, баялгийгэдийн засгийн эргэлтэд оруулах замаар бүтээгдэхүүн үйлчилгээнийхэмжээг нэмэгдүүлэх, хүмүүсээажлын байраар хангах, аж амьдралыг дээшлүүлэх, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх асуудал эдийн засгийн хямралаас гаргахнэг арга зам юм. Энэхүү эзэнгүй байгаа баялгаа яаж эзэнтэй болгох, яаж ашиглах талаар болонГазрын хуулийн талаар баримтлах бодлогын үндсэн чиглэлийн талаар Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Монголын эдийн засгийн чуулга уулзалтан дээр хэлсэн үгэндээ “ Газар нутгаар баялаг ард түмэн үнэхээр баян амьдарч болдоггүй юм уу? Үүнийгээ ард иргэддээ өгч болдоггүй юм уу? Тэр газрын хуулийнхаа эхэнд гурван зүйл биччих гэж хэлдэг. Юу гэвэл “Нэгд, зөвхөн Монгол Улсын иргэн л газар өмчилнө. Монгол Улсын иргэнд л газар өгнө. Хоёрт, Монгол Улсын иргэн авсан газраа гадаадын иргэнд зарсан, ямар нэг байдлаар өгсөн байвал буцааж авна. Гуравт, гадаадын иргэн гадаадын аж ахуйн нэгжтэй газрын харилцаатай холбоотой асуудлыг тусдаа өөр хуулиар шийднэ. Эхлээд Монгол Улсынхаа иргэний асуудлыг шийдье” гэж. Ийм хууль хийгээд хэрэгжүүлэхэд бид энэ асуудлыг шийдэж чадна. Төв суурин газарт заавал тэр 0.7 га гэж бутархай тооны хэмжээтэй газар өгөхгүйгээр нэг га ч юм уу хэмжээтэй, жаахан алсраад ирвэл хоёр га газар, цаашилбал гурван га газар өгдөг байя. Өөрийн гэсэн газартай байхад үүн дээрээ хийсэн жаахан зүйл, ганц гадас хүртэл өөрийн баялаг болоод явчихдаг шүү дээ. Дээр нь ургасан ногоо, мод хүртэл өөрийн баялаг болно шүү дээ” гэж тодорхойлжээ. Энэхүү чиглэлийг баримтлан хуулийн төслөө боловсруулж, батлуулахаар ажиллаж байна

-Монгол Улсын Засгийн газрын 2012-2016 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрт иргэдэд газар өмчлүүлэх асуудлыг бүрэн шийдвэрлэж, өмчилсөн газраа санхүүгийн эргэлтэд оруулах бодит боломжийг бүрдүүлэх зорилтыг хэрэгжүүлэхээр заасан.Эдийн засгийн хүндрэлтэй үедэнэ зорилт хэрэгжих бололцоо бий юу?

-Яг энэ үед л энэ зорилтыг хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Төр ард иргэдээсээ дандаа авах биш, дотоод нөөц бололцоогоо ашиглан хувь хүн, өрх гэрийн хөгжлийг дэмжиж хийж бүтээх нөхцөл боломжоор нь хангаж өгөх хэрэгтэй юм. Иргэдэд зөвхөн амьдрах орчны буюу хашаа байшингийн газрыг өмчлүүлж байгаа хязгаарлагдмал байдлыг хуулиар өөрчилнө. Жижиг үйлдвэрлэл, аж ахуй эрхлэх чиглэлээр иргэдэд өмчлүүлэх газрын зориулалт, хэмжээг нэмэгдүүлж,иргэн, өрх бүр үндсэн хөрөнгөтэй, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж зах зээлд оролцох боломжийг Газрын тухай хуулиарнээх шаардлага бий. Тухайлбал, одоо иргэдийн эзэмшин амьдралаа залгуулж байгаа хүнсний ногооны жижиг газрууд, өрхийн гар үйлдвэрлэл эрхэлж байгаагазрыг давуу эрхээр үнэ төлбөргүй хувьчлах асуудлыг шийдвэрлэх арга замыг эрх зүйн хүрээнд хайх болно. Тийм газрын нөөц ч бий. Манай судлаачид, мэргэжилтнүүдийн хийсэн тооцоо, судалгаагаар энэ арга хэмжээг хэрэгжүүлэхэд 80-90 мянган га газар шаардлагатай бөгөөд энэ нь нийт нутаг дэвсгэрийн 0.05 хувь юм.Ингэснээр иргэд хөрөнгөжиж,улсын дотоод хуримтлал нэмэгдсэнээр улс орны зээлжих чадвар, эдийн засгийн өсөлтөд бага ч гэсэн хувь нэмэр оруулах байх аа.

ДЭЛХИЙН ДУЛААРАЛМОНГОЛД ХАМГИЙН ИХ НӨЛӨӨЛЖ, ЦӨЛЖИЛТ ИДЭВХТЭЙ ЯВАГДАЖ БАЙГАА УЧИР МОД ТАРИХ АЖЛААС ХОЙШ СУУЖ БОЛОХГҮЙ

-Төрөөс ойн талаар баримтлах бодлого, Ойн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлыг ярьж байгаа. Зарчмын өөрчлөлтүүд юу вэ?

-Байгаль дэлхийн өөрөө өөрийгөө нөхөн төлжих бололцоог бий болгох ганц зүйл бол ерөөсөө л ой модоо хамгаалах, тарих, ургуулах ажил. Энэ чиглэлээр хууль эрх зүйн хувьд ч, бодит үйл ажиллагааны хувьд ч цогц байдлаар ажил эхлээд явж байна. Төрөөс ойн талаар баримтлах бодлогын баримт бичгийг УИХ-ын намрын чуулганаар хэлэлцэж эхэлсэн. Өнөөдрийг хүртэл хэрэгжүүлж ирсэн бодлогоорой модыг иргэдийнхэрэглээг хангахталаас нь түлхүү анхаарч ирсэн бол шинэ бодлогын гол ялгаа нь ойн хөрс, цэвдэгхамгаалах, усны горимыг зохицуулах, хүлэмжийн хийг шингээх, хүчилтөрөгч ялгаруулах зэрэг экологийн ач холбогдлыг чухалчлан авч үзэж байна.

Ойн тухай хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг УИХ-д удахгүй өргөн барихаар ажиллаж байна. Хуульд шинээр тусгах хамгийн гол заалт бол хууль бус мод бэлтгэлтэй тэмцэх ажилд ард иргэдийн оролцоог нэмэгдүүлэх талын заалтууд орно. Хууль бус мод бэлтгэлийн тухай мэдээлэл өгсөн хүнийгурамшуулах механизм бий болгож, эндээс орсон орлогын 70 хувийг урамшуулал болгож өгдөг байх заалтыг хуульчилж өгнө. Хууль бус мод бэлтгэл нь зөвхөн Монгол орны төдийгүй дэлхий нийтийн хэмжээнд ойн нөөцийг хомсдуулж хүлэмжийн хийн ялгаруулалтыг нэмэгдүүлж, тэр хэрээр дэлхийн дулаарлыг нэмэгдүүлэхэд нөлөө үзүүлдэг гээдасар хор уршигтай асуудал учраас энэ тулгамдсан асуудлыг шийдэхэд бодит үр дүн гаргахыг зорьж БОНХАЖ-ын сайдын албан даалгавар гаргаад ажиллаж байгаа.

Нэгэнт ой мод ярьсных хаврын хаварт дэгддэг ой, хээрийн түймрийн аюулаас урьдчилан сэргийлэх ажилд анхаарал хандуулж байгааг хэлэх хэрэгтэй байх.Өнгөрсөн өвөл нийт нутгаар цас бага орсны улмаас ерөнхийдөө хуурайшилт ихтэй байгаа нь ой, хээрийн түймэр гарах байгалийн урьдчилсан нөхцөлийг бүрдүүлж байна. Өнгөрсөн хоёрдугаар сарын эхээр Богд ууланд түймэр гарсан нь байгаль дэлхий ямар их хуурайшилттай байгааг илтгэсэн том дохио болсон. Азаар байгаль дэлхийхураа хайрлаж зохицуулж байгаа ч гэсэн ард иргэддээ хандаж, ялангуяа хуурайшилтын улиралд болгоомж, сэрэмжтэй байхыг хүсэж, уриалж байна.

-Саяхан танай яам “Нэг сая мод ургуулах хөдөлгөөн” эхлүүлж байгаагаа зарласан. “Ургуулах” гэдэг зорилгохүмүүсийн санаанд нийцэж байх шиг санагдсан шүү?

-Монголчууд уламжлалаасаа байгаль дэлхийтэйгээ харьцан, зохицолдон амьдарч ирсэн ард түмэн. Гэтэл бидний амьдрах орчинсүүлийн жилүүдэд эрсдоройтож, хүн амын 50 гаруй хувь ньамьдарч байгаа Улаанбаатар хотод л гэхэд агаар, хөрсний бохирдол, тоосжилтаюулын харанга дэлдсээрудаж байгаа. Энэ гамшгийн эсрэг мод тарьж, ногоон байгууламж бий болгож тэмцэх ажил бас л учир дутагдалтай явж ирсэн. Дэлхийн дулааралМонголд хамгийн их нөлөөлж, цөлжилт идэвхтэй явагдаж байгаа нь мод тарих ажлаас хойш сууж болохгүй гэдгийг л сануулаад байна. Судалгаанаас харахадхайлаас23 кг, бургас 38 кг, улиас 34 кг, шар хуайс 0.2 кг тоосыг жил бүр өөртөө шингээж авдаг. Үүнийг мөнгөөр үнэлж тооцвол 50 жил ургасан нэгмод амьдралынхаа туршид38 саятөгрөгөөр үнэлэгдэх хүчилтөрөгч ялгаруулж, 75 сая орчим төгрөгийн агаар цэвэршүүлэх экологийн үйлчилгээ үзүүлж, 197 саятөгрөгөөр үнэлэгдэх усыг эргэлтэд оруулдаг юм байна. Ой мод агаар чийгшүүлж, хур тунадас унах нөхцөлийг бүрдүүлдэг,хүчилтөрөгч ялгаруулдаг, газрын үндэс хөрсийг эвдрэлээс хамгаалдаг, агаарт байгаа хорт хийг шингээн авч дэлхийн уур амьсгалыг зөөлрүүлдэг гээд асар олон талын ач тустай юм.Ялангуяанийслэлд мод тариадл байх юм бол бид утаа, тоос, дуу чимээ зэрэг агаарын бохирдлын төрлүүдээсбага багаар ангижирна.Мөн энэхөдөлгөөнийг улс даяар өрнүүлснээр байгаль орчноо хайрлан хамгаалах, ард иргэдийн экологийн боловсролыг дээшлүүлэх, мод, сөөг тарьж, арчилж, ургуулах арга технологид сургах, амьдрах орчноо цэцэрлэгжүүлэх ногоон байгууламжийг нэмэгдүүлэх, эрүүл, аюулгүй, таатай орчинг бүрдүүлэх зэрэг олон талын ач холбогдолтой. Байгаль, эх дэлхийдээ буян болох талаасаа ч мод тарих ажил бол үнэхээр сайхан үйл хэрэг. Бурхан багшийн сургаальд “Мод их амь, хүн бага амь”, “Нэг мод тарих нэг насны буян”, “Хоёр мод таривал хойд насны буян” хэмээх айлдварыг ч манай ард иргэд сайн ойлгож өөрийн итгэл үнэмшлээрээ хэрэгжүүлнэ гэдэгт итгэж байна.

УСНЫ МЕНЕЖМЭНТИЙН НЭГДСЭН БОДЛОГО УСНЫ САВ ГАЗРУУДААР ДАМЖИН ХЭРЭГЖИЖ БАЙНА

-Монгол орны усны салбарт бодлогын шинжтэй ямар ажлуудыг хийхээр төлөвлөж байна вэ?

-Чандмань эрдэнэ болсон усаа хайрлах, хамгаалах талаарх төрийн бодлого хууль эрх зүйн хүрээнд бас боломжийн гарсан байна. Гэхдээ баталсан хуулиудаа хэрэгжүүлэх, усны салбарын бодлого, зохицуулалтад өөрчлөлт оруулах, сайжруулах зайлшгүй шаардлагатай асуудлууд бий. Тухайлбал, аливаа үйлдвэрлэл, үйлчилгээ эрхлэхэд зарцуулах ёстой усны норм нормативыгшинэчлэн тогтоох, Ус бохирдуулсны төлбөрийн хуулийг хэрэгжүүлэх, газрын доорх усны хэрэглээг бууруулж, гадаргын усаа хуримтлуулж хэрэглэх хэрэглээг нэмэгдүүлэхэд бодитой ажил хийхцаг болсон байна.Монгол орон усны нөөцөөр хомс орны тоонд ордог. Тийм учраас усны нөөцөд тулгуурласан менежмэнт, төлөвлөлт хийх шаардлагын үүднээс улсын хэмжээнд 29 усны сав газрын хилийн цэсийг баталж, энэ онд 26 сав газрын үйл ажиллагааг шинэчлэн зохион байгуулж үйл ажиллагааг эхлүүллээ. Бүс нутаг бүр усны нөөцийн хувьд харилцан адилгүй, гадаргын болон газрын гүний усны нөөц багатай бүс нутагт томоохон уул уурхайн төслүүд үйл ажиллагаа эхлүүлэх гэж байгаа зэрэг нөхцөл шалтгааны улмаас усны менежмэнтийн нэгдсэн бодлого зохицуулалт зайлшгүй шаардлагатай болсон. Энэ зохицуулалт Усны сав газруудаар дамжин хэрэгжиж байна.

Цаашидусыг боловсруулж дахин ашиглах саарал усны болон гадаргын усыг хуримтлуулаад шилжүүлэн ашиглах технологийг нэвтрүүлэх шаардлагатай. Хуурайшилт ихтэй, уур амьсгалын өөрчлөлтөд их өртөж байгаа газар нутагт гадаргын усыг хамгаалах асуудлыг бид онцгойлон авч үзэж байна. Ялангуяа тал хээр, говь, хангайн бүсэд булаг шанд, гол горхийг хамгаалах, хур тунадас, цас борооны усыг хуримтлуулах хөв цөөрөм, усан сангуудыг олноор байгуулах ажлыг яамны зүгээс бодлогоор дэмжиж байгаа. Байгалийн нөөц ашигласны бүх орлого орон нутгийн төсөвт орж байгаа. Энэ орлогын 35-аас доошгүй хувийг ус, усан орчныг хамгаалахад зарцуулахаар гаргасан Засгийн газрын журмыг ажил хэрэг болгох ёстой.Энэ тодорхой асуудлаар би салбарын сайдын хувиар орон нутгийн Засаг дарга нартай байгуулсан үр дүнгийн гэрээнд тусгайлан оруулж өгсөн. Ер нь Монгол орны хэмжээнд 2007-2014 оны хооронд улсын төсвийн хөрөнгөөр болон төсөл хөтөлбөр, орон нутгийн хөрөнгөөрбороо, цасны усыг хуримтлуулах нийт 108хөв, цөөрмийг барьж байгуулсан тоо байна. Мөн2006-2014 онд нийтдээ 900 булаг шандыг хашиж, хамгаалж тохижуулжээ. Цаашдаа эдгээр ажлыг орон нутаг хийгээд явна. Мөн Ус бохирдуулсны төлбөрийн тухай хуулийг хэрэгжүүлэх асуудал чухлаар тавигдаж байгаа. Бохирдуулагч нь төлбөр төлдөг байх зарчмын хүрээнд бид хоёрдугаар улиралд багтаан энэхуулийг хэрэгжүүлэх холбогдох дүрэм, журмыг өргөн барина.Энэ хуулийн хэрэгжилттэй холбоотойгоор бүх төрлийн цэвэрлэх байгууламж дээр хяналттавигдана.Мөн үйлдвэрлэл, үйлчилгээ явуулж байгаа аж ахуйн нэгжүүдөөрсдөдөө тохирсон хэмжээний цэвэрлэх байгууламж ажиллуулах сонирхлыг өдөөх, дэмжих ажлыг бодлогоор хийх шаардлагатай. Үүний тулдцэвэрлэх байгууламжийн тоног төхөөрөмжийг татвараас чөлөөлөх асуудлыгЗасгийн газарт тавихаар төлөвлөж байна.

-Монголын хүн амын 50 хувийн ундны усны эх үүсвэр болсон Туул голын бохирдол дэлхийд дээгүүрт тооцогдоод удаж байгаа. Энэ асуудалд таны ажиллах 1.6 жилд ямар нэг ахиц гарах болов уу?

-Үнэхээр Туул голын бохирдол, экологийн доройтол түгшүүр төрүүлэх хэмжээнд очоод удаж байгаа. Дэлхийн хамгийн их бохирдолттой голуудын тавдугаарт бичигдэж байгаа хатан Туул бол таны хэлдгээр Монголын хүн амын тал хувийнундны усны гол эх булаг.Юуны өмнөТуул голыг бохирдуулагч гол эх үүсвэр болсон Улаанбаатар хотын цэвэрлэх байгууламжийг шинэчлэх, Туул голын сав газарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа арьс ширний үйлдвэрүүдийг хотоос гаргах ажлыг хийхгүйгээр бохирдлыг бууруулах боломжгүй юм. Шинэ цэвэрлэх байгууламж барихад урьдчилсан байдлаар 400-500 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй гэсэн тооцоо гарсан. Эхний ээлжинд ямар ч байсан 2015 онд шинэ цэвэрлэх байгууламжийн нарийвчилсан зураг төсөл гаргаж батлуулах, болж өгвөл хөрөнгө оруулалтын асуудлыг шийдүүлэхээр ярьжбайна. Бидний төлөвлөснөөр ажил хэрэг бүтвэл 2016 оноос барьж байгуулж эхэлнэ. Туул голын усыг нөхөн сэргээх бас нэг том ажил бол голын эхэнд буюу Туул, Тэрэлжийн бэлчирт усаа цуглуулж хадгалаад хаврын хуурайшилтын үед сэлбэж байх зориулалт бүхий усан сан байгуулах шаардлагатай. Энэ хоёр мега төслөөс Туул голынхувь заяа шууд шалтгаална. Мэдээж бохирдол, экологид нөлөөлж байгаа олон зүйл бий. Манай харьяа байгууллагууд Туул голын эргийн тохижилт, хог цэвэрлэх асуудал, иргэдийг тав тухтай аялуулж, амраах нөхцөлийг бий болгох ажлуудыг шат дараатай хийгээд явж байгаа. Манай яам, харьяа газрын хамт олон уламжлал бэлгэдлийг бодож цагаан сарын өмнө Туул голоо цэвэрлэсэн. Одоо ингээд цас ханзарч байна, удахгүй оюутан залуусыг хамруулсан томоохон кампанит ажлыг өрнүүлж Туул голоо хог шорооноос нь салгана. Ер нь сүүлийн үед иргэдийн ухамсар, соёл бас ч гэж сайжирч байгаа. Тийм учраас их хэмжээний хөрөнгө мөнгө шаардахгүй, улирлын чанартай ажлуудыг нийслэлийн иргэд, аж ахуйн нэгжүүдтэй хамтраад хийгээд явна.

АЯЛАЛ ЖУУЛЧЛАЛЫН САЛБАРЫНХАН МААНЬ ҮНЭХЭЭР ИХ АЖИЛТАЙ, ӨӨДРӨГ ӨРНҮҮН БАЙНА

-Агаарын бохирдлыг бууруулах чиглэлээрямар ажил зохион байгуулж байна вэ?

-Нийслэлийн агаарын бохирдлыг бууруулахаар олон жил олон ч төсөл хөтөлбөр хэрэгжиж ирсэн байдаг. Нэг хэсэг нь үр дүнгээ өгсөн байх, үр дүн муутай нь ч бий байх. Үр ашгаа өгсөн бодлого, хөтөлбөрийн залгамж халааг үргэлжлүүлж ажиллаж байна. Сүүлийн гурванжилийн өвлийн оргил хүйтний үед хийсэн агаарын чанарын мэргэжлийн байгууллагуудын харьцуулсан судалгаагаар агаарын бохирдлын хувь хэмжээ 24 хүртэл хувиар буурсан дүн гарч байгаагаас харахад “утаатай дайн зарласан” төр, засгийн бодлого бас үр дүнгээ өгсөн гэж харж байна.Цаашид үргэлжлүүлж Дэлхийн банктай хамтарсан гэр хорооллын айл өрхийг сайжруулсан зуухаар хангах ажлыг дуусгахаар ажиллаж байна. Мөн Нийслэлийн 39 дүгээрсургууль, Баянгол дүүргийн 113 дугаар сургууль орчмын байгууллагуудыгтөвлөрсөн дулаан хангамжид холбох ажил үргэлжлэн хийгдэнэ. Ингэснээр тэдгээр байгууллагуудын халаалтыг шийдэж байсан түүхий нүүрс түлдэг бидний нэрлэж заншсанаар уурын зуухнуудыг татан буулгах юм. Энэ ажлыг хийснээрагаарын бохирдлыг бууруулахад тодорхой хувь нэмэр оруулна. Мөн энэ онд шинээрболомжит газруудыг төвлөрсөн дулаан хангамжид холбох ажлыг үргэлжлүүлэн хийнэ. Ер нь цаашдаабайгаль орчинд ээлтэй хийн түлшний хэрэглээг нэмэгдүүлэх, түүхий нүүрсний хэрэглээг хязгаарлахаар бодитой ажлууд хийхээр төлөвлөж байна. Түүнээс гадна гэр хорооллын айл өрх, байгууллагуудыг цахилгаанаар халаах боломжийг нэмэгдүүлэх үүднээс дэд станцыг өргөтгөх, шинээр шугам татах ажлыг санхүүжүүлэхээр нийслэлтэй хамтран ажиллана.Манай яамнаас санаачлан эхлүүлж байгаа “Нэг сая мод ургуулах хөдөлгөөн” агаарын бохирдлыг бууруулах, тоосонцрыг багасгах, хүчилтөрөгчийг нэмэгдүүлэхэд бодитой хувь нэмэр оруулна гэж бид үзэж байгаа.

-“Цэвэр агаарын сан”-гийн удирдлагууд багагүй хэл аманд өртөж байсан. Одоо үйл ажиллагаа нь хэвийн явж чадаж байна уу?

-“Цэвэр агаарын сан”-гийн Удирдах зөвлөлийн даргын хувьд өдөр тутмын үйл ажиллагаанд нь оролцдоггүй. 2014 оны санхүүгийн үйл ажиллагаанд Үндэсний аудитын газраас шалгалт хийсэн. Аудитын албан ёсны дүгнэлтээр сангийнсанхүүгийн үйл ажиллагаа хэвийн, зөрчилгүй гэж дүгнэгдсэн. Тиймээс үйл ажиллагаа хууль дүрмийнхээ дагуу хэвийн явагдаж байгаа гэж ойлгож байгаа.

-Таны хариуцдаг нэг чухал салбар бол аялал жуулчлалын салбар. Сүүлийн үед гадаад, дотоодгүй үзэсгэлэнд оролцоод сонин ихтэй байх шиг. Аялал жуулчлалын салбарыгэдийн засгийн тулгуур том бүтэц болгохын тулд ямар ажлууд хийж хэрэгжүүлэх вэ?

-Сүүлийн үед аялал жуулчлалын салбарынхан маань үнэхээр их ажилтай, өөдрөг өрнүүн байна. Жил бүрийн гуравдугаар сарын эхээр ХБНГУ-ын Берлинд болдог олон улсын аялал жуулчлалын “ITB Berlin-2015” үзэсгэлэнд Монгол Улс анх удаа түнш орноор амжилттай оролцсон. Берлиний үзэсгэлэнд Түншилж орно гэдэг улс орныхоо онцлогийг товойлгон гаргаж, урлаг соёл, түүх, өв уламжлал, онгон зэрлэг байгаль, хүн зон, хоолоороо хүртэл дамжуулж улсаа сурталчлах боломжийг олж авч байгаа юм. Анх удаа олдож байгаа энэ боломжийг бид чадлынхаа хэрээр ашигласан. “ITB Berlin-2015” үзэсгэлэнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч оролцож үг хэлсэн нь дэлхийн бусад улс орнуудад Монгол орныг сурталчлах, аялал жуулчлалын салбарт илүү анхаарч байгааг харууллаа. Энэ үзэсгэлэнд оролцох төсөв зардлыг баталж, зохион байгуулалтын талаар дэмжсэн УИХ-ын дарга, гишүүд, Ерөнхий сайд, Засгийн газрын гишүүддээ үзэсгэлэнд оролцсон нийт иргэд байгууллагуудын баярлаж талархсаныг дамжуулахад таатай байна. Үзэсгэлэнд оролцсоноор НҮБ-ын дэргэдэх аялал жуулчлалын байгууллага, бусад холбоод, улс орнуудтай хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэх, шинээр хамтран ажиллахөргөн үүд хаалгыг нээсэндээ баяртай байна. Зөвхөн мал аж ахуй, уул уурхайгаас хамааралтай эдийн засгаа солонгоруулах нэг гарц бол яах аргагүй аялал жуулчлалаа хөгжүүлэх юм. Саяхан БОНХАЖЯ, Аялал жуулчлалын холбоо хамтраад “ITM” үзэсгэлэнг дотооддоо зохион байгууллаа.Тун саяхан салбарын сайдын хувьдэнэ салбарын хувийн хэвшлийнхэн, иргэний нийгмийнхэнтэй уулзаж салбарын хөгжлийн асуудлаар санал бодлоо солилцлоо. Тэд маш олон зүйлийг хийх сонирхолтой байгаагааилэрхийлсэн. Бид зөв зохистой санал, санаачилгыг дэмжин ажиллах болно. Монголд 2016 онд зохиогдох ACEM-ийн чуулга уулзалт ч Монгол орныг сурталчлах, аялал жуулчлалын дэд бүтцийг хөгжүүлэхэдтүлхэц болно гэж ойлгож байна. Монгол Улсын Засгийн газар хувийн хэвшилтэйгээ хамтраад 2016 онд буюу ирэх жил нэг сая жуулчин хүлээж авах зорилт тавьсан. Энэ тоог 2020 онд хоёр саяд хүргэхээр төлөвлөж байгаа. Мэдээж олон ажил нь түүхий байж том том тоо ярилаа гэсэн шүүмжлэл гарч магадгүй. Гэхдээ хийж эхэлсэн, хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байгаа ажлууд болон энэ салбарт ажиллагсдын сонирхол, идэвх санаачилга зэргээс харахад биелэх боломжтой гэж өөдрөгөөр төсөөлж байгаа юм.

-Таны хэлснээр жуулчдын тоо үнэхээр үсрэнгүй өсөх үү. Өслөө гэхэд хүлээж авах хүчин чадлаа нэмэгдүүлэх, дэд бүтцээ сайжруулах юу хийх вэ?

-Дэлхийн аялал жуулчлалын байгууллагын тооцоогоор түнш орноор оролцсон улсад ирэхжилд нь аялах жуулчдын тоо нь дунджаар 8-20 хувь өсдөгтаатай мэдээ байгаа. Гадаад сурталчилгаа сайн хийгдэж байгаа болохоор Монголыг зорин ирэх жуулчдын тоо өсөх магадлалтай. Иймд манай улс гадаадын зочид төлөөлөгчдийг хүлээн авах бэлтгэлийг хангах цогц арга хэмжээг хууль эрх зүйн хүрээнд болон дэд бүтэц, зочлохуйн үйлчилгээний чиглэлд авч хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Энэ хүрээнд бид Аялал жуулчлалын тухай хууль, Үндэсний хөтөлбөрөө батлуулна. Эрх зүйн зохицуулалтаас гадна гадаадын жуулчдад ээлтэй хандах, монгол хүний зочломтгой сайхан сэтгэлээр угтаж, үдэх хандлагыг ард иргэдийнхээ дунд хэвшүүлэх ажлыг хийх ёстой гэж ойлгож байгаа. Берлиний үзэсгэлэнгийн үеэр аль ч улсад аялахад жуулчдын аюулгүй байдлын асуудлыг дэлхий нийтээрээ онцгойлон авч үздэг нь харагдсан. Гэтэл Монголд “харийн хүн” гэж хэт үндсэрхэг үзлээр хандаад байгаа нь аялал жуулчлалын салбар хөгжихөд том саад тушаа болохоор байна. Мөнаялал жуулчлалын бизнес эрхлэгчдэдстандарт тогтоох, жуулчин тээвэрлэх хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх, үндэсний болон олон улсын нислэгийн компаниудын тоо, нислэгийн тоо, давтамжийг нэмэгдүүлэх,хил орчмын болон дамжин өнгөрөх аяллын бүтээгдэхүүний хөгжлийг дэмжих ажлуудыг хийх шаардлагатай байгаа. Мөн Монгол Улсад нэвтрэх виз авах процессыг хялбарчлах, 42 орон руу визгүй зорчих журмыг үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлэх,e-visa үйлчилгээ, 72 цагийн түр виз олгох зэрэг визийн хөнгөлөлтийн эрх зүйн орчныг сайжруулах гэх мэтчилингийн олон ажлыг шат дараатай хийхээр төлөвлөж байна.

-Танай яамнаас Казиногийн тухай хуулийг өргөн барьсан.Хаврын чуулганаар батлах уу?

-Казиногийн тухай хуулийг батлан гаргахаар ажиллаж байгаа нь аялал жуулчлалын хөгжилдөө дэм тус болж, эдийн засгийн өсөлтөө хангах гэсэн гол зорилготой.Тухайн улс оронд казиногийн үйл ажиллагаа эрхлэх ньаялал жуулчлалынсалбарын хөгжлийг эрчимжүүлэх, валютынурсгалыг нэмэгдүүлэх нэг гол хүчин зүйл болдог. Тийм учраас олон улсынстандартад нийцсэн хоёрказиногийн үйл ажиллагаагмонгол хүн тоглуулахгүй байх нөхцөлтэйгээр зөвшөөрч ажиллуулахаар хуулийн төсөл боловсруулсныг Засгийн газар хэлэлцээд УИХ-д өргөн барьсан. УИХ-ын гишүүд олон талаас нь хэлэлцээд батлах болов уу гэсэн бодолтой байна.

ОРОН НУТГИЙН ҮҮСГЭЛ САНААЧИЛГАТАЙ БАЙГАЛЬ ХАМГААЛАХ НӨХӨРЛӨЛҮҮДИЙГ ИЛҮҮ ДЭМЖИЖ АЖИЛЛАНА

-Ойн сан, усны сав газарт ашигт малтмал олборлох харилцааг зохицуулж байсан “Урт нэртэй” хуулийг хэрэгжүүлэх журмын тухай хуульд өнгөрсөн намрын чуулганаар өөрчлөлт оруулж баталсан.Энэ хуулийн хэрэгжилттэй холбогдуулан байгаль орчноо хэрхэн хамгаалах вэ?

-Улс орны эдийн засгийн гол тулгуур нь уул уурхайн ашиглалт учраасус, голоо хамгаалж байна гээд баялгаа хэтэрхий хав дараад сууж болохгүй гэдэгтэй бид санал нэгдсэн учраас хуулиа өөрчилсөн. Шинэчлэгдэн батлагдсан нэмэлт, өөрчлөлтөөр тухайн аж ахуйн нэгж нөхөн сэргээлтийн зардлаа төрд 100 хувь барьцаалсан тохиолдолд ашигт малтмалын болон нөхөн сэргээлтийгзөв зохистой уялдуулан хийх бололцоотой болсон. Мөн ойн сан бүхий газар ашигт малтмал олборлосон тохиолдолдойнэкологи, эдийн засгийн үнэлгээг тогтоон, хохирлыг гурав дахин нэмэгдүүлж төсөвт төлүүлэхээр боллоо. Түүнчлэнтухайн байршилд байсан нэг ширхэг модны оронд 10 мод тариулах гэхчилэн байгаль экологидоо илүү ээлтэй,өндөр шаардлагатай нөхцөлүүд хуульд тусгагдлаа. Монгол Улс газрын доорх төдийгүй дээрх баялгаар ч яндашгүй баян. Энэхүү нөөц, баялгаа зүй зохистой ашиглах болон байгаль орчноо хамгаалах асуудлыг цогц, тэнцвэртэйбайдлаар авч үзэх нь улс орны ирээдүйн хөгжлийн тулгуур асуудал, амин сүнс нь юм. Салбарын сайдын хувьд нөхөн сэргээлтийн шилдэг арга, технологийг Монголын хөрсөнд нутагшуулахын төлөө хамтран ажиллах саналыгзаримолон улсын байгууллага, төсөл, хөтөлбөрт тавьж байгаа. Ер нь цаашдаа уул уурхайн компаниуд нь нөхөн сэргээлтээ хийхгүй байгаа тохиолдолд төр нөхөн сэргээлтийнх нь зардлыг аваад энэ үйл ажиллагаагаар дагнаж мэргэшсэн мэргэжлийн байгууллагаар хийлгэх нь зохимжтой гэж үзэж байгаа. Манай уул уурхайн компаниуд дунд ч нөхөн сэргээлтийг сайн хийдэг, арвин туршлагатай, гаднын шилдэг технологийг нутагшуулсан аж ахуйн нэгжүүд бас бий. Тэдний арга туршлагыг түгээн дэлгэрүүлэх, дэмжих ажлыг бас хийх шаардлагатай.

-Улаанбаатар хотын хөрсний бохирдлыг багасгах, шийдвэрлэх ямар нэг төлөвлөгөө, зорилт байна уу?

-Энэ салбарын сайдаар томилогдож ирэхэд санаа зовоосон олон тулгамдсан асуудлын нэг бол Улаанбаатар хотын гэр хорооллын хөрсний бохирдол гэж харсан. Улаанбаатар хотын хөрсний бохирдлын судалгааорон нутагтай харьцуулахад харьцангуй сайн хийгдсэн байна. Харамсалтай нь судалгааны материалуудын үр дүнг үзэж ажил хэрэг болгосон зүйл бараг алга байна.Ямар ч байсан энд тэнд хийгдсэн судалгааны материалуудыг яаман дээрээ нэгтгэж мэдээллийн санг бүрдүүлээд дууссан. Өнөөдөр хөрсний бохирдлыг агаарын бохирдлын түвшинд анхаарч тэмцэх цаг нь болсон учраас манай яамнаастөслийн саналууд боловсруулж,олон улсын байгууллагууд, Элчин сайдын яаманд хүргүүлээд байна. Дээр нь хөрсний бохирдолтой тэмцэх хөтөлбөр батлуулж ажиллахаар төлөвлөөд явж байна. Нийслэлийн гэр хорооллынхны нэг хэсгийн ил задгай жорлон, муу усны нүхийг илүү боловсронгуй арга технологиор шийдэжзагвар болгон үзүүлэхийг оролдож байна. Одооноос энэ асуудалд онцгой анхаарахгүй бол Улаанбаатарчууд элдэв халдварт өвчин, харшил, хорт хавдрын өвчлөлөөс ангид байх боломжгүй юм.

-Танай салбарын гадаад хамтын ажиллагаа асар өргөн хүрээтэй. Гадаад хамтын ажиллагаанд ямар зарчим баримталж байна вэ?

-Өнгөрсөн 20 гаруй жилийн хугацаанд гадаад хамтын ажиллагаа хамгийн өргөн агуулгаар хөгжсөн салбаруудын нэг бол байгаль орчны салбар. Бид байгаль орчны салбарт хандивлагч орнууд, олон улсын байгууллагуудын буцалтгүй тусламжаар хэрэгжиж буй төслүүдийн судалгааг нэгтгэн, мэдээллийн сан бүрдүүлж, хэрэгжилтэд мониторинг хийж байна. Гадаад бодлогоо нэг цонхоор харах, үр өгөөжийг дээшлүүлэх, төсөл бүхнээсүр дүн гаргаж, бодит ажил болгох,төрийн ажлынуялдаа холбоог сайжруулахад энэ ажил үр дүнгээ өгөх байх аа.

-Байгаль орчныгхамгаалах чиглэлээр байгуулагдан үйл ажиллагаа явуулж байгаа иргэний хөдөлгөөн, ТББ, хөдөлгөөнүүдтэйхэрхэн хамтран ажиллаж байна вэ?

– Монголдуул уурхайн бизнесийн үйлажиллагааэрчимжсэнтэй зэрэгцээд байгаль орчны чиглэлийнТББ, хөдөлгөөн700гаруй байгуулагдан үйл ажиллагаа явуулж байна.Цаашид байгаль хамгаалахчиглэлийнТББ-ууд, хөдөлгөөн, нөхөрлөлүүдийн үйл ажиллагаанд мониторинг хийж, хүний нөөцийг чадавхжуулахад анхаарч, орон нутгийн иргэдийн үүсгэл санаачилгатай байгаль хамгаалах чиглэлийн нөхөрлөлүүдийн үйл ажиллагааг илүү дэмжиж, хамтран ажиллана. Ирэх тавдугаар сард бид орон нутгийн уугуул иргэдийн үүсгэл санаачилгаар байгуулагдан үйл ажиллагаа явуулж байгаа байгаль хамгаалахнөхөрлөлүүдийн үндэсний чуулганыг хийхээр бэлтгэл ажлаахангаж байна.

-Та УИХ-ын жирийн гишүүн байсан, одоо Засгийн газрын гишүүн, сайдаар ажиллахын хооронд ямар ялгаа байна вэ?

-Их ялгаатай, гол нь ажлын ачаалал эрс нэмэгдсэн. Би УИХ-ын гишүүнээр гурван удаа сонгогдон ажиллаж байна. Тодорхой хуулиудыг боловсруулах, хамтран оролцох, Их хурлаар орж батлагдах хууль, тогтоол, шийдвэрүүдтэй танилцах, санал бодлоо илэрхийлэх, сонгогчидтойгоо уулзах гээд цаг зав багатай л байдаг байсан. Сайдын хувьд үүнээс хоёр дахин их ачаалалтай байдаг юм байна. Нөгөө талаар хариуцлага ихтэй алба юм. Их хурлын гишүүн байхад нөгөө баталсан хууль, тогтоол шийдвэр яагаад хэрэгжиж болдоггүй юм бол, ингээд хийж болдоггүй юм болов уу гэж л бодож явдаг байлаа. Харин сайдын хувьд бодсон зүйлээ бүтээлчээр, бодит байдлаар хэрэгжүүлэх бололцоо илүү байна. Гагцхүүяаж энэ бололцоог бодит байдал болгох вэ гэдэг асуудал чухал юм. Их хуралд би голчлон хүний амьдралын баталгаа болсон нийгмийн хамгааллын чиглэлээр түлхүү ажиллаж байсан бол Байгаль орчин, ногоон хөгжил, аялал жуулчлалын сайд болсноор хүний эрүүл аюулгүй амьдралын гэр болсон байгаль дэлхий, түүнийг тэтгэгч газар, ус, хөрс, агаар зэргийг хамгаалахынтөлөө хариуцлагатай ажиллаж, зүтгэх боломж, цар хүрээ нэмэгдсэн. Монгол орны тогтвортой хөгжлийн үндэс болсон энэ том салбарт тулгамдсан бүх асуудлыг шийддэггүй юмаа гэхэд хөрс суурийг нь зөв тавих, бага ч болсон бодитой тодорхой зүйл хийж надад итгэж сайд болгосонхүмүүс, сонгогч олон түмнийхээ итгэл найдварыг алдахгүйн төлөө л зүтгэн ажиллаж байна. Аливаа асуудлыг мэргэжлийн хүмүүсийн үг, олон түмний санаа бодолд тулгуурлан зарчимтай шударгаар шийдвэрлэхийг эрхэмлэн ажиллаж байна. Цаашид гаргасан аливаа шийдвэрийн биелэлтийг хангуулахын төлөө анхаарлаа илүү хандуулж ажиллана.

Э.ЭНЭРЭЛ

Монголдоо анхных гэж дөвийлгөж болох балетын мэргэжлийн “UB ballet school” сургуулийг үндэслэгч гавьяат жүжигчин Х.Гэрэлчимэг багш шинэ элсэлтийнхэнтэйгээ хичээллэж эхлээд хэдэн сарыг ардаа үджээ. Хүүхдүүд одоохондоо “баримлын шавар”ын хэмжээнд байгаа мэт. Энэ шавраар урлагийн бүтээл хийж, “Хунт нуур”-ын хар, цагаан хун, ханхүүг амилуулна гэдэг бүтэшгүй санагдана. Цөхрөлтгүйгээр арваад жил энэхүү “түүхий эд”-тэй зууралдаж баймааж сая балетын жүжигчнийг бий болгоно гэхээр амаргүй алба. Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Х.Гэрэлчимэгтэй ярилцсанаа хүргэе.

–Хүссэн хүн бүр эзэмшиж чаддаггүй цөөхөн мэргэжлийн нэг бол бүжгийн жүжигчин. Бие хаанаас эхлээд авьяас чадвар нарийн шалгаж шаарддаг мэргэжил байх шүү?

-Балетыг чи сонгодоггүй, сонирхдог. Харин балет чамайг сонгоно гэдэг үг бий. Хүссэн хүн бүр физикч, химич, академич болохгүйтэй адил хүссэн бүхэн нь балетчин болж чаддаггүй нь үнэн. Эцсийн эцэст төгс төгөлдөр бүжигчин ч гэж байх боломжгүй. Олон жилийн тасралтгүй хөдөлмөр, бэлтгэл сургуулилт, хүчин чармайлтын явц дунд л сайн бүжиглэх үе тухайн балетчинд тохиодог. Тиймүе тохиож иртэл уйгагүй хичээх, өөртэйгөө байнга ажиллах, хамаг бүхнээ дайчлах шаардлагыг балетын урлаг тулгадаг гэх үү дээ. Тийм болохоор “балет чамайг сонгох “хүртэл хөдөлмөрлөн, тэвч гэсэн үг.

–Танай сургууль мэргэжлийн бүжигчин бэлтгэж байгаа гэдэг утгаараа тодорхой хэмжээнд байгалийн өгөгдөлтэй, авьяастай хүүхдүүдийг сонгож авдаг байх. Энэ шалгуурыг давсан байхад л балетчин болоход хангалттай гэж бодож болохгүй нь ээ?

-Байгалийн өгөгдөл байж болох ч түүнийг тасралтгүй хөдөлмөр, дасгалжуулалт дор хөгжүүлж байж л амжилтад хүрнэ шүү дээ. Хэчнээн авьяастай байгаад ч анхнаасаа бүжигчин болоод төрчихнө гэж үгүй. Би сонгодог урлагийн театрт олон жил багшиллаа, өнөө үеийн шилдэг бүжигчид, гоцлоочид бүгд л намайг багшаа гэдэг. Бас мэргэжлийн балетын ангийг 2007 оноос хойш театрын дэргэд хичээллүүлж эхэлснээс хойш найман жил өнгөрч, анхны төгсөгчдөө үдэх гэж байна. Энэ бүх хугацааны туршлагаас харахад зөвхөн бие махбодийн өгөгдөл, авьяасаас гадна сайн бүжигчин болоход асар их ухаан хэрэгтэй. Ер нь маш олон юм хэрэгтэй. Тэр бүхний тэнцвэр, зохистой нийцлийн дүнд л сайн бүжигчин төрдөг. Заримдаа илүү авьяастай нь биш илүү ухаантай нь амжилтад хүрдэг. Ийм л хатуу шүүлтүүртэй урлаг юм.

–Таны хэлсэнчлэн хатуу шүүлтүүртэй энэ урлагаар дагнасан мэргэжлийн сургууль байгуулахаар шийдсэн тань их сонин байна. Таны хувьд энэ урлагт амьдралаа зориулсан, сайн багш, сайн бүжигчин гэдгийг мэдэж байгаа ч зөвхөн ийм шалтгаанаар хувийн сургууль байгуулна гэдэг эрсдэлтэй бишүү. Шулуухан хэлэхэд зах зээл багатай ийм салбарт бизнес хийхээр шийдсэнийг чинь гайхаад байна л даа…

-Тийм ээ, энэ бол нийтийн урлаг биш. Тийм болохоор зах зээлгүй. Таны бодож байгаа нэг талаасаа үнэн. Гэхдээ улс орон маань хөгжиж байгаа юм бол бид дараагийн мэргэжлийн сургууль, дараагийн сонгодог урлагийн театрын талаар бодох цаг болсон. Монголын балетын урлаг Азидаа дээгүүрт ордог. Бид хүрсэн төвшнөөсөө ухарч болохгүй. Үүний төлөө хэн эхэлж үүрэг хариуцлага хүлээх ёстой вэ. Мэдээж энэ урлагт амьдралаа зориулж ирсэн бидний үеийнхэн түрүүлж сэтгэл гаргах ёстой. Би 1981 онд сургуулиа төгсчирээд 15 жил гоцлол бүжигчнээр ажиллаж, тэрнээс хойш туслах найруулагч, дасгалжуулагч, багш, ерөнхий балетмэйстрээр нийт 34 жил ажиллажээ. Энэ урлагт ингэж зүтгэж ирсэн хүний хувьд би нэг зүйл бодохгүй бол болохгүй еэ дээ.

Монголын балет Азидаа үнэлэгдэх, цаашлаад дэлхийн төвшинд хүрэхийн тулд хэн нэг сайн бүжигчинтэй байх асуудал биш нийтээрээ сайн байх асуудал яригдана. Тийм ч учраас балетын сургалт аль болох хүртээмжтэй, системтэй, бодлоготой явахаас бүх зүйл эхэлнэ. Өнөөдөр дэлхийн чиг хандлага ямар байна вэ гэхээр мэргэжлийн урлаг, эсвэл мэргэжлийн спортыг тухайн улс орон өндөр төвшинд хөгжүүлэхийн тулд эхлээд нийтийн биеийн тамир, нийтийг хамарсан сургалт, хөтөлбөрийг дэмждэг. заал, талбай, цэнгэлдэх хүрээлэнг нь эхлээд төр барьж байгуулж өгдөг. Тэгж байж тэр дундаас мэргэжлийнхэн нь төрдөг юм байна. Хэчнээн мундаг хөлбөмбөгчин, эсвэл балетчин болох авьяас чадвартай хүүхэд байгаад ч орчин нөхцөл нь бүрдэхгүй бол насаараа бөмбөг өшиглөж үзэхгүй, насаараа театрт орж үзэхгүй дуусч болно. Ийм учраас мэргэжлийн балетын урлагийг хөгжүүлэхийн тулд бид юуны өмнө өнөөдрийг хүртэл баримталж ирсэн сургалтын систем, орчноо өөрчлөх ёстой юм. Өнөөдөр нийслэл хотод сая гаруй хүн амьдарч байна, тэр тусмаа харьцангуй потенциаллаг хэсэг нь төвлөрч байна. Талаас илүү хувь нь хүүхэд, залуучууд. Ийм том зах зээл байхад яагаад балетын сургууль амжилтгүй байна гэж. Бид энэ урлагийн сургуулийг тэдэнд нээж өгөх ёстой. Авьяастай эсэх нь хамаагүй, хүүхдүүд эхлээд ирэг, хичээллэг. Тэгж байж ирээдүйн мэргэжлийнхэн төрж гарах ёстой юм. Ийм л итгэл найдвараар “UB ballet school” сургуулиа энэ жилээс өргөтгөөд байгаа нь энэ.

–Балетын урлагийн хөгжлийг зөвхөн боловсон хүчин бэлтгэхээр төсөөлж болохгүй байх?

-Балет бол тайзны урлаг. Театр, тайз, хувцас хэрэгсэл, гэрэл чимэглэл, хөгжим гээд бусад олон зүйлээс шалтгаалсан, тэр бүгд нь өртөг зардлаар бүтэж байж тухайн бүжгэн жүжиг үзэгчдэд цогц болж хүрдэг урлаг юм. Тэгэхээр зөвхөн боловсон хүчнээ бэлтгэх, зөвхөн бүжигчид сайн байх гэдгээр балетын урлагийн хөгжлийг хэмжих боломжгүй. Өнөөдөр дэлхийн алдартай балетын компаниуд, бидний мэддэгээс Д.Алтанхуягийн харьяалагддаг “Бостон балет”, Б.Болдын бүжиглэж байгаа Сиэтлийн “Pacific Nortwest Ballet” зэрэг компаниудаар жишээлэхэд л ТУЗ-д нь алдартай бизнесмэнүүд, хөрөнгөтнүүд багтдаг. Яагаад гэхээр балетын урлаг өндөр өртөг зардалтай, хоёрдугаарт, тэр бүхэнд хөрөнгө хүч зарж байж сайхан тайз, сайн хувцас, шинэ текник технологийг бий болгосны үр дүнд сайн уран бүтээлийг үзэгчдэд санал болгоно.

Бид өнөөдөр дэлхийн том театруудад тавигддаг сонгодог балетуудыг яг л адилхан тоглодог. Хөгжимчид, бүжигчдийн ур чадвараараа ч гойд ялгагдахгүй. Гэхдээ тэндхийн үзэгчид, манай үзэгчдийн хүртэх таашаалын хооронд нэлээн зөрүү бий. Яагаад гэхээр тайз, хувцас хэрэгслээс эхлээд бид хямдхан зүйл хэрэглэдэг. Жишээлэхэд, сваровски чулуун чимэглэлтэй, 5000 ам.долларын үнэтэй хувцас, бидний хамгийн үнэтэй гэж сонгосон 1000 ам.долларын хувцасны хооронд ялгаа байгаа учраас үзэгчдийнхүртэх таашаал өөр өөр төвшинд байгаа юм.

–Оны заагт гавьяат жүжигчин Д.Алтанхуяг “Цөмөөхэй” бүжгэн жүжгийг “Бостон балет”-ын жишгээр тавилаа. Бүх зүйлийг Америкаас асар өндөр өртгөөр авчирч дэглэсэн. Өмнө манай театрт тоглодог байсан “Цөмөөхэй”-гээс илүү таашаалыг үзэгчид авч чадсан гэсэн үг үү?

-Тийм ээ, Д.Алтанхуягийн тавьсан “Цөмөөхэй”-гээс үзэгчид гэлгүй уран бүтээлчид, бүжигчид маань маш сайхан таашаал, урам авсан. Сайн бүжиглэх нэг хэрэг. Сайхан хувцас хэрэгсэлтэй, сайхан тайзан дээр гарна гэдэг үзэгчдэд хүрэх байдлаасаа эхлээд бас их өөр. Энэ удаагийн “Цөмөөхэй” балет үзэгчдийн маань ч, жүжигчдийн маань ч нүд, сэтгэлийг сэргээсэн сайхан тоглолт болсон. Үүнийг дэмжиж ажилласан олон хүмүүс, тэр дундаа Нийслэлийн Засаг дарга Э.Бат-Үүлд тун талархаж байгаа. Өнөөдөр Улаанбаатар маань сая хол давсан хүн амтай том хот болчихлоо. Энэ хэрээрээ олон сөрөг асуудлуудыг дагуулж байна. Шилжин ирэгсдээс голчлон бүрдсэн нийслэлийнхний соёл боловсролоос эхлээд ёс суртахуун, зан үйлийг хүртэл засах, өөд нь татах зайлшгүй шаардлагатай болж байна. Бид сургуулиар дамжуулан боловсрол мэдлэгийг хүүхдэд зааж сургаж болно. Харин ёс зүй, сэтгэлийн гоо сайхныг зөвхөн урлагаар л дамжуулж олгоно шүү дээ.

–Та тун чухал зүйлийг хөндлөө. Монгол Улсын хөгжлийг өөрчлөх хөшүүрэг гэхээр бид уул уурхай, газрын баялгаа нэн түрүүнд бодох болсон. Гэтэл хүнээ яаж хөгжүүлэх гээд байгаадаа төдийлөн анхаарахгүй яваа…

-Бидэнд хөгжихийн тулд мөнгө хэрэгтэй, тэр Оюутолгой, Тавантолгой чухал байгааг би ойлгож байна. Гэхдээ хүн нь хөгжихгүй, өсч дэвжихгүй бол ямар ч өсөлт, хөгжлийн тухай ярих боломжгүй. Баялгаа ашиглаад мөнгө босгож болно. Энэ бол цаг хугацааны л асуудал. Харин үр хүүхдийнхээ сэтгэлийг хөгжүүлж, ёс суртахууныг боловсруулахгүйгээр хэчнээн их мөнгөтэй байгаад ч түүнийг идэж уугаад л дуусахаас баялаг болгож чадахгүй. Хэрвээ хөгжлийн эцсийн зорилго нь ард иргэд нь аз жаргалтай болох явдал гэж үзэх юм бол иргэд нь өндөр ёс зүйтэй, бусдыг энэрэх сэтгэлтэй, аливааг эргэцүүлэх чадвартай болж байж аз жаргалд хүрдэг. Хүнийг, тэр дундаа хүүхэд залууст яаж тэр ёс суртахууныг суулгах вэ. Үүнд урлаг асар их үүрэг гүйцэтгэдгийг хүн төрөлхтний түүх бэлээхэн харуулдаг шүү дээ.

–Урлаг, тэр дундаа сонгодог урлагийн хөгжил өнөөдөр зөв голдрилоор явж чадаж байна уу?

-Энэ том асуултад би ганцаараа бүрэн төгс хариулт өгч чадахгүй л дээ. Өнөөдөр соёл, урлагийн яамгүй болчихлоо. Олон жил дайвар явж ирсэн урлагийн салбар толгойтой боллоо гээд баярлаж байтал яамыг нь татан буулгачихсан. Ийм байхад би зөв, сайн явж байна гэж хэлж чадахгүй. Ямар ч байсан спортоос, хөдөлмөр, хөдөө аж ахуйн салбараас хойш хэддүгээрт ч юм тавигдаж байгаа асуудал. Мэргэжлийн урлагийг хөгжүүлье гэвэл төрийн дэмжлэг хэрэгтэй гэж би түрүүн цухас дурдаад өнгөрсөн. Энэ нь наад зах нь юуг хэлж байгааг би жишээгээр тайлбарлая л даа. Энүүхэн Хөх хотод жирийн нэг ерөнхий боловсролын сургууль гэхэд дэргэдээ манай улсын хэмжээнд ч байхгүй соёлын төвтэй байна. Тэнд мэргэжлийн төвшний шаардлагад нийцсэн театр, заал, бэлтгэлийн танхим бүгд байна. Тэнд хүүхдүүд чөлөө цагаараа хичээллээд, тэр дундаас мэргэжлийн болох хүүхэд нь шигшигдэж гардаг. Тэрбум хүн амтай улс ийм системээр жинхэнэ мэргэжлийн урлагийнхан, мэргэжлийн тамирчдаа олж авдаг юм байна. Гэтэл би сая сургуулиа нээх гээд Улаанбаатар хотын хэмжээнд балетын бэлтгэлд тохирох заал хайгаад ганцыг ч олоогүй. Бэлтгэл хийхэд дор хаяж эргэлт хийхэд саадгүй 100 м.кв талбай, өргөлт хийхэд тулаад байхааргүй өндөр тааз хэрэгтэй байдаг юм. Байг гэхэд биеийн тамирын заал ч нэг ширхэг таараагүй. Бид ямар ирээдүй бэлтгэж байна вэ гээд бодохоор харамсмаар. Зүгээр зах зээлийг нь дагуулаад л заал талбай, бассейн, цэнгэлдэх хүрээлэнг нь төрийн хөрөнгө оруулалтаар бариад өгчихвөл хүүхэд, залуус аяндаа очоод дүүргэчихнэ шүү дээ. Бүх юманд төр гээд яахав ээ, томоохон бизнесмэнүүд маань анхаарал хандуулаад эхэлбэл улс орон, ирээдүйдээ оруулах маш том хөрөнгө оруулалт болно доо.

–Та орчин үеийн хүүхдүүд бүгд хөдөлгөөний хомсдолд орж байна гэж хэллээ. Балетаар хичээллэхээр ирж байгаа хүүхдүүдэд ч энэ байдал ажиглагдаж байна уу?

-Үнэхээр тод ажиглагдаж байна. Эрүүл, аюулгүй орчны хомсдол, агаарын бохирдол, нөгөө талаас техник технологийн хөгжил хүүхдүүдийг маань зүгээр л буйдангийн булан руу шахаж байна. Гараад гүйх газар алга, эрүүл агаар алга. Хүүхдүүд хөдөлгөөний хомсдлоосоо болоод харьцангуй эрт үе мөчний хөгжил нь саараад хатуураад эхэлсэн байна. Бидний үед балетын мэргэжлийн ангид 8-10 насанд нь шалгаруулж авдаг байсан бол одоо тэгэх аргагүй болоод байна. 8 настай хүүхэд аль хэдийнэ хатуураад уян хатан чанараа алдчихсан тохиолдол их ажиглагдаж байна. Тийм болохоор мэргэжлийн балетаар хичээллэх хүүхдүүдийг 6-8 наснаас нь сонгож авах хэрэгтэй болж байгааг нь анзаарагдаж байна.

–Танай сургууль мэргэжлийн гэж явцуурахгүйгээр нас, насны хүүхдүүдийг сургаж байгаа нь их сайхан санагдлаа.

-Тийм ээ, мэргэжлийн ангиас гадна сонирхогчийн ангид хүүхдүүд авч байгаа. Хөдөлгөөний хомсдлоос аврах, хамгийн гол нь гоо зүйн боловсрол олгох, сахилга бат, эмх цэгцэд сургах гээд өв тэгш хүмүүжлийн суурийг бид балетаар дамжуулан олгох зорилготой. Тэрчлэн насанд хүрэгчдийн балетын анги, модерн жааз бүжгийн анги хүртэл нээсэн. ДБЭТ-ын гоцлооч, гавьяат жүжигчин Ч.Ганчимэг, гавьяат жүжигчин Х.Батманлай, соёлын тэргүүний ажилтан Ш.Оюунтуяа, А.Ганбат нарын үе, үеийн шилдэг бүжигчид багшилж байгаа. Энэ жил сургуулийн маань анхны хүүхдүүд найман жил суралцаад төгсөлтөө хийх гэж байна. Тэд маань хэдийгээр сургуулиа төгсөөгүй ч ДБЭТ-ийн тоглолтод хэдийнэ оролцоод эхэлсэн. Тэр дундаа мэргэжлийн бүжигчдийн ур чадварыг сорьдог П.И.Чайковскийн “Хунт нуур”-ын хоёр, дөрөвдүгээр үзэгдэл, “Щелкунчик” балетын цасны бүжигт манай шавь нар бүжиглэдэг. Багш хүний хувьд сургуулийнхаа ирээдүйг, Монголын балетын ирээдүйг тун өөдрөгөөр харж байна даа.

Э.ЭНЭРЭЛ

Төрийн орон сууц корпорацийн /ТОСК/ дарга А.Гантулгатай барилгын салбарын өнөөгийн чиг хандлага, энэ салбарыг тойрсон хямрал, барилгын салбарын үйлдвэрлэл гээд өргөн хүрээнд ярилцсанаа хүргэж байна.

-Сүүлийн үед эдийн засаг хямарч байна, энэ хямралд өртөж байгаа гол салбар барилгын салбар гэж ярих боллоо. Энэ чиглэлд томоохон ажлыг нугалж яваа, зовлон жаргалыг нь мэдэх хүний хувьд тантай ярилцахаар шийдлээ. Барилгын салбар үнэхээр хямраад байна уу?

-Нэг салбар эдийн засгийг бүрэн төлөөлж чадахгүй учир барилгын салбарыг ярихаасаа өмнө эдийн засгийн хямрал гэж яг юуг хэлээд байна, энэ нь хэр бодитой вэ гэдгийг бид бодож үзэх хэрэгтэй болов уу. Монголд эдийн засгийн өсөлт 7,8 хувьтай байна. Гэтэл Япон, Солонгост ийм өндөр үзүүлэлттэй байхгүй. Гэхдээ Японыг хямраад байна гэдэг билүү. Үнэндээ, эдийн засаг маань гэнэт цадсан гэдэсний өвдөлт мэдрээд байгаа нь үнэн. Үүнийг дагаад барилгын салбарын 80 хувийн огцом өсөлт буурсан. Гэтэл тэр 80 хувийн өсөлт маань өөрөө хэр эрүүл өсөлт байсан бэ гэдэг бодох л асуудал. Хэтрүүлж хэлбэл гурван хүн тутмын нэг нь барилгын компанийн захирал болчихсон л явж байлаа шүү дээ.

Тэгэхээр барилгын салба­рыг хямарсан гэж дүгнэхэд бас өрөөсгөл. Харин ч эсрэгээрээ барилгын салбар хэт хөөсрөлийн дараахь бодит байдал руугаа явж байна гэжби бодож байна. Барилгын салбар манай эдийн засагт чухал байр суурьтай мөнгөний эргэлтийн гол гурван салбарын нэг. Мөн энэ салбар өөрийн онцлогтой салбар. Технологи нь гэхэд л ухаалаг утас шиг байнга өөрчлөгдөж, дэвшиж байхыг шаардаж байдаг.

-Мөнгө эргэлдэж байдаг гурван том салбарын нэг нь барилгын салбар гэлээ. Бусад хоёр нь ямар салбар вэ. Бас яагаад барилгын салбарыг чухал гэж онцлоод байдаг чинь анхаарал татаж байна л даа. Өмнөх ярилцлагууд дээрээ ч үүнийг онцлоод байгаа харагддаг?

-Макро эдийн засгийн тоон үзүүлэлтээс харахад нийтийн хоол, барилга, уул уурхай бол Монголын хувьд мөнгөний эргэлт өндөр гурван салбар юм.

Гэхдээ амьдрал дээр илүү чухал нь барилга. Тухайлбал нийтийн хоолны салбарын 50 хувийг гадныхан эзэлсэн байдаг.Магадгүй үйлчилгээний бизнесийн арвин туршлага, анх байршлаа эзэлсэн ресторан, хоолны өргөн соёлоороо солонгос, хятадууд энэ салбарт их байна. Энэ чинь тэр хүмүүсийг муу гэхээсээ бидэнд сурах, өрсөлдөх зүйл маш их байгааг харуулж байна. Харин уул уурхайн салбар одоохондоо зогсолтын байдалтай байна. Гэтэл барилгын салбар бол манай нийт эдийн засгийн 10 хувийг эзэлдэг, 90 хувьд нь монгол залуучууд ажилладаг эх оронч салбар юм. Би ТОСК-ийг толгойлдогтоо ч барилгын салбарыг чухал гээд байгаа юм биш. Надаас хөгжил гэж юу болох талаар асуувал хүн бүр илүү дээр амьдрах л явдал гэж хэлнэ.

Гэтэл өнөөдөр Улаанбаатар хотын 70 гаруй хувь нь гэр хороололд амьдарч байна. Үлдсэн 30 хувь нь орон сууцанд амьдарч байна. Заримдаа дэндүү гэмээр ялгаатай зүйл ажиглагддаг юм. Орон сууц, гэр хоёрт дулаан, тог, ус гэж хэрэглээний үндсэн гурван ижил зүйл байдаг. Гэрт амьдардаг айл дунджаар 25 м/кв талбайд дулааны асуудлаа шийдэхийн тулд сард 75 мянган төгрөгөөр нүүрс авна. Харин үүнээс хоёр дахин их буюу 50 м/кв талбайтай айл үүнээс бага мөнгийг дулаандаа төлдөг. Орон сууц, гэр хороололд байдаг айлууд усны төлбөрт дунджаар адилхан 10 мянган төгрөг сардаа өгдөг гэхэд тэдний усны хэрэглээ харьцуулшгүй шүү дээ. Би гэр хороололд ус зөөж өссөн хүүхэд. Үүний ялгааг дэндүү мэдэж байна. Аравтын хоёр хувингаар худгаас ус зөөгөөд ирэх, хананаасаа халуун ус гоожуулаад хэрэглэхэд ялгаа бий шүү. Бас цахилгааны хувьд мөн ялгаагүй. Тэгэхээр хүн амын 70 хувь нь 30 хувиа тав тухтай амьдруулахын тулд илүү төлбөр төлөөд байгаа юм шиг харагдаж байна.

-Тэгэхээр бид яах ёстой юм бэ. Мэдээж, орон сууцны хүмүүс бусдаар мөнгөө төлүүлээд байхыг хүсээд байгаа хэрэг биш шүү дээ. Төр үүнийг бодлогоороо зохицуулах ётсой юм биш үү?

-Тийм ээ. Таны зөв. Өнөөдөр Монголын нийгэмд тулгамдаад байгаа асуудал бол баялгийн тэгш бус хуваарилалт. Өнгөрсөн хугацаанд Монголын эдийн засаг 17 хувиар өсч байлаа. Гэхдээ тэр эдийн засгийн өсөлтийн цаана байгаа баялаг ард иргэдэд тэгш хуваарилагдаж чадсан юм уу. Эсвэл эрх мэдэл, мэдээлэл, боломжинд илүү ойр байгаа нь илүү баяжсан юм уу. Нөгөө талаас илүү орлого хийж хүмүүсээ үзэн ядаад эхэлбэл энэ нийгэм чинь ямар том хямралд хүрэх билээ. Тиймээс бид нэн даруй баялгийн хуваарилалтыг тэгш болгодог тогтолцоог бүрдүүлэх шаардлагатай. Ер нь энэ баялгийн тэгш бус хуваарилалт хүн төрөлхтний хэмжээнд аюул болоод байна шүү дээ. Монголын эдийн засаг дандаа ийм байхгүй, дэлхий үйлдвэрлэсэн түүхий эдээ дуусаад ирэхэд дахиад л түүхий эд шаардагдаад эхэлнэ. Тэр үед дахиад эдийн засгийн өсөлт маань өндрөө авна. Харин тэгэхэд баялгийн тэгш бус хуваарилалт хуучин хэвээрээ, нэг хэсэг нь хэт баяжиж, нөгөө хэсэг нь өөрсдөө хөдөлмөрлөж босгоогүй атлаа баяжсан нөгөө хэсгээ харсаар суух уу. Монголчууд монголчуудаасаа улам холдсоор байх уу гэдэг асуудал болно.

-Тэгш бус хуваарилалтын тухай бид ярьдаггүй биш ярьдаг. Гэхдээ гарцаа олж чадахгүй л байх шиг. Та үүн дээр юу гэж боддог вэ?

-Тэгш бус хуваарилалтын асуудал зөвхөн манай улсын хувьд биш дэлхийн хэмжээний асуудал болчихоод байгаа нь үнэн. Та бидний мэдэх, манайд ч олон буянтай ажил хийсэн Жорж Сорос “Баялгийн тэгш бус хуваарилалт дэлхийг сөнөөнө” гэсэн алдартай үгээ 2012 онд хэлсэн байдаг. Дэлхийн эдийн засгийн байдлыг харахад нийт хүн амын 13 хувь нь нийт баялгийн 95 хувийг эзэмшиж байх жишээтэй. Сүүлийн 20 жилд тэгш бус байдлыг тодорхойлж гаргадаг женийн коэффицент Монголд тасралтгүй өссөн судалгаа бий. Монголын нийт хүн амын 36 хувь нэн ядуу, 27 хувь бага орлоготой байна. Тэгвэл баялаг тэгш бус хуваарилагдаад байгаагаас бид яаж гарах вэ. Уул уурхайн салбар маань удахгүй сэргэлээ гэж бодъё. Хэдэн толгойгоос маань хөрөнгө орж ирэхэд тэр нь нийт ард иргэддээ биш хэдхэн хүнийг баяжуулаад дуусах юм бол бидэнд ямар хэрэгтэй юм бэ. Эдийн засаг сэргэх үед бид орж ирсэн хөрөнгөө ард иргэддээ тэгш хуваарилж өгөх тэр тогтолцоонд бэлдсэн байх учиртай юм.Монголын хувьд баялгийн сан, бэлэн мөнгөний тараалт гээд хэд хэдэн аргуудыг бид туршиж үзсэн. Гэхдээ энэ дундаасаа татварын бодлого, нийтийн өмчийн бүтээн байгуулалтыг чухалчлах хэрэгтэй болов уу. Татвараар авсан мөнгөө аль болох хүний хөгжил, тэр дундаа залуу үеийнхнийхээ боловсролд зарцуулах ёстой юм. Харин нийтийн өмчийн бүтээн байгуулалт гэдэгт дэд бүтэц, барилгын салбарт түлхүү зарцуулах ойлголтыг хамруулж таарна.

-Та үүнийгээ тайлбарлах­гүй юу. Нийтийн өмчийн бүтээн байгуулалт гэхээр чухам юуг хэлж байна вэ?

-Дэд бүтцийн том хөрөнгө оруулалт нэн чухал байгааг бид ярьсаар л байдаг. Нэгдсэн дэд бүтэц гэдэг бол нийт иргэддээ хандсан зүйл шүү дээ. Зам, эрчим хүч, барилгын салбарыг дэмжинэ гэдэг нь нийт иргэдээ дэмжиж, тэгш бус хуваарилалтыг сааруулж буй хэлбэр. Гэхдээ барилгын салбарыг дэмжинэ гэдэг ТОСК-д мөнгө өгч, барилга бариулахыг хэлж байгаа юм биш шүү. Ойлгоорой. Бас барилгын салбарыг дэмжинэ гэж хотын төвд байгаа шилэн оффисын барилгуудыг ч хэлээгүй юм. Харин хүн амын дийлэнхийг орон сууцжуулах, залуу гэр бүлийг орох оронтой болгох тэр барилгыг хэлж байгаа юм. Цахилгаан станцыг нь барьж, замыг нь сайхан бариад өгчихөөр заавал хотынхоо төвд шахцалдан амьдрахыг хэн ч хүсдэггүй. Сайхан замаар хол ч гэсэн яваад хаусдаа амьдрахыг илүүд үзнэ. Дэд бүтцийг нь шийдээд өгвөл хүмүүс өндөр үнээр газар авч, барилгаа өндөр үнээр зарахгүй шүү дээ. Тэгэхээр дэд бүтэц хамгийн чухал нь байгаа юм.

-Уул уурхайн салбарыг түр хямрал гэж харж байгаа,дахиад мөнгө орж ирнэ гэж хэлж байгаа чинь сайхан санагдлаа. Тэр мөнгөө дэд бүтцэд зарцуулах нь чухал ач холбогдолтойг та тайлбарлаж байна. Харин яагаад барилгын салбарт дэмжлэг үзүүлэх шаардлагатай гэж?

-Аливаа салбарт төрөөс бүрэн оролцох, огт оролцохгүй байх, зохицуулалт хийх гурван янзын арга байдаг.

Төр бүрэн оролцдог тогтолцоо бүхий социализмийн үеийг бид дайраад гарсан. Энэ үед үнэндээ барилгын салбарын анхны бүх том дэвшлүүд гарч байлаа. Тухайн үедээ үндэсний хэмжээний сэргэн мандалт болж байсан шүү дээ. Дараагийнх нь төр огт оролцохгүй байх явдал. Үүнийг ч ямрыг бид бас мэднэ. Ерээд онд барилгажилт зогсч, эдийн засаг хүнд хэцүү замыг туулсан. Хүмүүс барилгын норм, стандартыг мэдэхгүй, дур дураараа хотын хаа сайгүй шавар овоолоод байшин барьж, түүнээсээ шинэмаягийн туршлага хуримтлуулж эхэлсэн. Үнэндээ үүнээс өөр арга ч байгаагүй. Норм стандартыг бариулбал тухай үед нэг ч байшин баригдах боломжгүй хүндхэн жилүүдийг тууллаа шүү дээ.

Өнөөдөр мэдээж төр бүрэн оролцдог социализм биш. Бас 1990 оны зэрлэг маягийн капитализм ч байж болохгүй. Төр чанар, стандарт, нормоо тавиад барилгын компаниудаас шаардах ёстой. Нэг үеэ бодоход ингэх боломж бүрэлдэж байна. Янз бүрийн аргаар авсан газрууддаа ямар ч бодлого, төлөвлөлт байхгүй, хүссэнээрээ байшин босгож, амины орон сууц барьж байсан. Харин одоо цөм цохиулсан шүд шиг болгож энэ тэнд барилга барьдгийг хориглосон ч болохоор боллоо. Сургууль, цэцэрлэг, хүүхдийн тоглоомын талбай, ахмадын амрах орон зай, мод, зүлэг гээд бүрэн хотхон барих хэмжээний газар, чадвар бүхий компанид орон сууц барих зөвшөөрөл олгодог болох боломжтой цаг үе ирж гэж харж байна.Ганцхан үгээр хэлбэл хүний төлөөх барилга эхлүүлэх боломжтой боллоо. Үүнийг ч цаг үе шаардаж байна.

-Та барилгын салбар чухал, барилга хэрэгтэй гээд л байна. Гэхдээ байгаа хэдэн барилгуудын үнэ тэнгэрт хадчихсан л байна шүү дээ. Барилгын үнэ яагаад ийм өндөр байна вэ. Хөөсөрсөн үнэ хэдийд буух бол?

-Барилгын компаниудыг ашгийн хойноос хэт улайрч, барилгыг үнэтэй болгож байна гэж ярьдаг олон хүнтэй би таарч байсан. Зарим нэг нь тийм гэхэд бүх компаниудыг тэгж хардах аргагүй. Тиймээс барилгын үнийг бүрдүүлж байгаа хүчин зүйлсийг харах хэрэгтэй. Системтэй харахын тулд бүр газраасаа эхэлье л дээ. Манайд барилгын эрэлт нэмэгдэх үед бараг хүн бүр л жаахан жаахан газар олж, түүн дээрээ хэр боломжоороо байшин бариад эхэлсэн. Дэд бүтцэд холбогдсон л бол жижиг гэлтгүй тэр газраа чамгүй үнээр олж авдаг байсан нь үнэд нөлөөлнө. Дараа нь тэр газар дээр барилгаа эхлүүлнэ. Бид барилгын салбарт шаардагддаг түүхий эдийнхээ маш цөөхнийг нь үйлдвэрлэдэг. Бусдыг нь гаднаас авдаг. Ингэхэд хэдэн хувийг нь өөрсдөө үйлдвэрлэдэг гэж бодож байна?

-Сайн мэдэхгүй юм байна. Хэд вэ?

-Барилгын салбарт хэрэглэгддэг 500 гаруй нэр төрлийн бүтээгдэхүүний аравны нэг буюу ердөө 50-ийг нь л дотооддоо үйлдвэрлэдэг. Барилгын салбар тэр чигээрээ импортын салбар болж байна. Бас үнэ өсөхөд нөлөөлдөг нэг зүйл бол мэдээж банкны хүү. Энэ бол шинэ зүйл биш, хэзээнээс байсан шалтгаан.

Дараа нь тухайн түүхий эдийг авах санхүүгийн эх үүсвэр хэрэгтэй. Өнөөдөр манай санхүүгийн зах зээлийн гол тоглогч бол банк. Банкны хүү барилга барьж байгаа,авч байгаа аль аль талд нь хамаатай. Банкууд аж ахуйн нэгжид жилд 20 хувийн хүү санал болгодог. Би үйлдвэрлэгч байсан хүний хувьд зовлонг нь сайн мэдэж байна. Ямар ч мундаг ашигтай байлаа гэхэд жилийн ашиг 20 хувь л байдаг. Харин анх удаа барилга барьж байгаа бол 22 хувийн хүү төлнө. Туршлагыг нь бодоод бууруулсан нь сардаа 1.8 хувь байгаа. Тэгэхээр жилийн ашгаа банкны зээлийн хүүдээ өгчихгүйн тулд барилгын үнээ өсгөдөг тал бий.

-Найман хувийн зээл олгох болсноор олон хүнд байртай болох нь холын мөрөөдөл биш юм шиг санагдаж эхэлсэн л дээ. Өмнө нь хэдэн хүн байрны зээл авдаг байсан, энэ нь хэрхэн нэмэгдсэн судалгаа байдаг уу?

-2008 онд ипотекийн зээл хамгийн ихээр олгогдож байсан гэхэд 16,500 хүн л зээл авсан байдаг юм. Тухайн үеийн жилийн 20 хувийн зээлийг хэр баргийн хүмүүс аваад байхгүй. Харин 2013 оны жилийн найман хувийн зээл бол өөр. Энэ зээлийг хэрэгжүүлснээр 66 мянга гаруй иргэн хамрагдсан шүү дээ. Тэдний 80-90 хувь нь анх удаа орон сууцанд орж байгаа хүмүүс байдаг юм. Манай Буянт-Ухаа хороололд анх удаа байртай болсон гээд олон залуус хэчнээн баяр хөөртэй нүүн орж байсныг би нүдээрээ харж байсан хүн. Орон сууцанд орно гэдэг нэг хэрэг. Цаанаа олон дам сайн талтай байдаг. Хуучин түрээсийн байрны төлөө мөнгө олохоор ажилладаг байсан хүмүүс өөрийнхөө орон байр, үл хөдлөх хөрөнгийн төлөө ажиллах болсноор урам зоригтой болдог. Байрны мөнгөө олохын тулд ажлын байр дээрээ тогтвор суурьшилтай ажиллаж, амжилт гаргадаг гээд олон сайн талууд бий. Энэ утгаараа найман хувийн зээл бол иргэдийн амьдралд бодит тусгалаа олсон сайн зүйл яах аргагүй мөн.

-Таны дээр дурдсан 500 нэр төрлийн бүтээгдэхүүнийхээ 50-ийг л бид хийдэг гэдэг баримт анхаарал татаж байна л даа. Бид өөрсдөө үйлдвэрлэж, гадагшаа гардаг тэр их мөнгийг эндээ үлдээх боломж бий юу?

-Бид барилгын салбарыг зөвхөн барьдаг гэж харах нь өрөөсгөл. Энэ бол үйлдвэр­лэлийн асар том салбар. Ма­найд явагдаж байгаа барилга угсралтын 90 орчим хувийг дотоодын компаниуд хийдэг талаар би хэлсэн. Энэ бол бидний давуу тал. Саяхан есөөс дээш давхрыг барьж чаддаггүй байсан бол одоо 15-16 давхар цутгамал барилга түүнээс дээшийг ч барьж байна. Гэхдээ тэр 90 хувь нь монголчууд ажилладаг энэ салбарын бүтээгдэхүүний хэдэн хувийг бид хийж байна гэвэл өөр асуудал. Импортыг орлох бараа бүтээгдэхүүнийг бид өөрсдөө хийж, барилгын салбарын үйлдвэрлэлийг сэргээх нь эдийн засгийн макро утгаараа маш чухал болоод байна. Бид жилдээ 300 орчим сая ам.доллараар барилгын материалыг гаднаас авч байгаа тооцоо байдаг. Ийм байхад долларын ханш өсөхөөс яах юм бэ. Гэхдээ дотоодын үйлдвэр­лэгчид маань жилдээ доод тал нь 3 сая ам.доллараас багагүй худалдан авалт хийгддэг бараа бүтээгдэхүүнийг сонгон өөрсдөө үйлдвэрлэж, жилдээ 5 тэрбум төгрөгөөс багагүй борлуулалт хийж байж үйлдвэр нь ашигтай ажиллаж эхэлж таарах байх. Заавал бүх бүтээгдэхүүнийг хийнэ гэхгүй их хэмжээний мөнгөө гадагш гаргаж байдаг тэр чиглэлд анхаарах нь чухал юм. Барилгын салбарын худалдан авалтад жилд 300 орчим сая ам.доллар гаргадаг ч гаднаас машин авахад бид 750 сая ам.доллар гадагшаа урсгадаг юм билээ. Өөр зүйлд зээл гаргадаггүй атлаа Цагаан сар, наадмын өмнө автомашины зээл шажигнатал өгдөг манай банкны тогтолцоо сонин шүү.

-Манайхан өөрсдийнхөө хийсэн зүйлийн чанарт итгэхгүй гаднаас авахыг л баталгаатай гэж бодох гээд байдаг талтай шүү дээ…

-Барилгын салбарт үйлдвэрлэл чухал гэж би хэлж байгаа ч хоёр зүйлийг онцлон анхаараасай гэж хүсдэг л дээ. Нэгдүгээрт бүтээмж, хоёрдугаарт чанар. Эднийг салгаж үзэхийн арга байхгүй. Би үйлдвэрлэл эрхэлдэг байхдаа үүнийг л онцолдог байсан. Манай улсын хувьд бүтээмж дээр гардаг нэг алдаа бол технологийн хоцрогдол байдаг. Технологийн хүчин зүйл, түүнийг ажиллуулдаг хүний мэдлэг чадвар чухал. Хэрэв энэ хоцрогдоод ирвэл хүмүүс гадны бараа бүтээгдэхүүнийг сонгож, гаднаас бараа бүтээгдэхүүн түрээд ороод ирдэг. Бүтээмж чанар хоёр салшгүй ойлгол­тууд. Бүтээмжээр чанараа нэмэг­дүүлэхгүй бол үнээ бууруулж өрсөлдөхөөс аргагүйд хүрдэг. Үнээ бууруулж өрсөлдөнө гэ­дэг үйлдвэрлэлийн орцоо бууруулахад хүрнэ. Орц буу­­раад ча­наргүй болбол хэрэглэгчид импортын барааг л сонгоно шүү дээ. Нэг хэсэг нь ингэж унагахаар нийт барилгын үйлдвэрлэлийн нэр хүнд цаашлаад үйлдвэрлэлийн салбарын нэр хүнд унах аюул байдаг учраас бүтээмж, чана­рын төлөө цөлд явж байгаад ус харсан хүн шиг л улайран дайрдаг байх хэрэгтэй юм.

-Тэгэхээр барилгын үйлдвэр­лэл явуулахад чухам юуг нь яаж хийх талаар нарийн судалгаа хэрэгтэй болж таарна аа даа. Бидэнд ийм судалгаа хангалттай бий юу?

-Бидэнд барилгын зах зээлийн талаар цогц судалгаа хэрэгтэй. Судалгаанд суурилахгүй бизнес төлөвлөгөө маш аюултай. Би энэ салбарт ажиллаж, ТОСК-ийг удирдаж байгаа хүний хувьд хэрэндээ л судалж ажиглалт хийж байна л даа. Миний харж байгаагаар одоо блокны үйлдвэрлэл хүндхэн байна. Би лав хүмүүсийг блок үйлдвэрлэж азаа сорь гэж хэлэхгүй. 2010 оноос эхлээд гаднаас авдаг блокны эрэлт буурсан. Нэг хэсэг эрэлттэй байх үеийг нь бодоод олон хүн ийм үйлдвэр нээж байсан. Харин барилгын салбарт бүрэн цутгамал барилга зонхилох болсон нэг шалтгаан мөн борооны дараахь мөөг шиг олширсон блокны үйлдвэрийн тоо, барилгын салбарын өсөлт удааширсан гэсэн хэд хэдэн шалтгаанаас илүүдэл блок их болж таван үйлдвэр тутмын нэг нь ажилгүй байна. Хэрэв хүмүүс илүүдсэн блокоо зарахын тулд үнээ бууруулж, үүнийгээ нөхөхийн тулд чанаргүй блок үйлдвэрлээд эхэлбэл яахав. Чанар муудвал дахиад Хятадын блок энэ зах зээлд хүч түрнэ гээд бодох асуудлууд байна. Тийм учраас төр засаг зах зээлийн төлөвөө харж, хэдийд ямар бодлогоор үйлдвэрлэгчдээ дэмжихээ мэддэг байх хэрэгтэй.

-Цемент, арматур бол барилгын салбарын гэлтгүй үндэсний аюулгүй байдлын хэмжээнд яригдах ёстой зүйл гэдэг. Гэтэл бид олон жил энэ гол бүтээгдэхүүнүүдээ гаднаас авч ирсэн. Ядаж энэ бараанууддаа төрөөс тусгайлан авч үзэх бодлого гэж баймаар санагддаг…

-Цемент, арматур бол барилгын салбарын гол бараа бүтээгдэхүүнүүд. Барилгын гол суурь үнэ нь ч эд болж байдаг. Саяхан Эрдэнэт үйлдвэрт анх удаа ган хайлуулж эхэллээ. Монгол Улс 800 жилийн дараа анх удаа ган хайлуулж байгаа хэрэг шүү дээ. Одоо тэгэхээр арматураа өөрсдөө хийдэг болно гэсэн үг. Сүүлийн жилүүдэд Монгол Улс дундажаар жилд 1,5-1,6 сая тонн цемент хэрэглэсэн гэсэн тооцоо байдаг. Цементийн хэрэглээ сүүлийн таван жилд 30 тэрбум төгрөгөөр өссөн байх жишээтэй. Манай үндэсний томоохон компаниуд энэ чиглэлд ажиллаж багагүй амжилтад хүрсэнд талархахгүй байхын аргагүй. Удахгүй “МАК”, “Монполимет” компаниудын цементийн үйлдвэр ашиглалтад ороод эхэлбэл бид дотоодын хэрэгцээгээ хангаад эхэлчихнэ. Бас Хөтөлийн цемент шохойн үйлдвэр өргөтгөл хийж, далайцтай хэмжээнд ажиллах болсон. Үндэсний үйлдвэрүүд маань жигдрээд явчихвал ч асуудалгүй болно. Эхний жилүүд үйлдвэрүүдэд амаргүй байдаг. Ашиг олно ч гэж байхгүй. Гэхдээ бид өөрсдөө үйлдвэрлэж байгаа нь ихээхэн том хүрдийг эргүүлж чадсан хэрэг гэж би ойлгож байна. Үндэсний гурван компани хөрөнгөө гаргаад үйлдвэрээ босгоод ирлээ, гэтэл урдаас орж ирж байгаа цемент дээр татварын бодлого урьдынхаараа байгаад байж болохгүй. Үнэндээ Хятадаас орж ирж байгаа цементийн 70 хувь нь хоёр гурван компанийнх бай­даг. Тэгэхээр бид дотоо­дын цементээ, цемент үйлд­вэрлэгчдээ хамгаалахын тулд юу хийж чадах вэ. Улаан буудай үйлдвэрлэгчдээ хамгаалж байгаа шигээ л цемент үйлдвэрлэгчдээ хамгаалж төр бодлого гаргах хэрэгтэй.

-Яг ямар бодлого, зохицуу­лалт байж болох вэ?

-Үүдээ нээсэн үйлдвэрүүдэд эхний жилүүд амаргүй байдаг гэж хэлсэн. Зээлийн хүү, татварын дарамт гээд олон хүчин шалтгаанаас хүссэн хүсээгүй үнээ өндөр тавихаас аргагүй болдог. Жигдрээд эхлэхээр үйлдвэр угаасаа өгөөжөө өгч эхэлдэг. Харин энэ болтол нь татварын хөнгөлөлт үзүүлж, банкны хүү дээр дэмжлэг үзүүлэхээс эхлээд бодит зохицуулалт хэрэгтэй. Хэрэв импортыг орлох бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байгаа бол татвараас эхний хоёр жил нь чөлөөлөхөд болохгүй газаргүй. Эргээд үнээ хямдруул гэсэн шаардлагыг тавьж болно. Банкны өндөр хүү бизнесмэнүүдэд том дарамт болж байдаг. Аливаа бизнесийг хийхэд босгодог гурван зам байдаг л даа. Банкнаас зээл авах, хөрөнгө оруулалтын сан, даатгалын сан гээд. Гэтэл манайд банкны салбар нь хэт өндөр болж, бусад нь хаягдсан. Нэг салбар нь хэт босоод монополь үүсгэх нь эргээд асуудал болгож байдаг.

Миний амьдралын хориод жил нь үйлдвэрлэлд, арав гаруй жил нь улс төрд явлаа. “Монголдоо үйлдвэрлэе” гэж хэлээгүй ямар улстөрч байна вэ, “Үндэснийхээ бараа бүтээгдэхүүнээ аваарай” гэж хэлээгүй ямар сайд, дарга байна вэ. Тэглээ гээд Монголын үйлдвэрлэл хөгжиж, үндэснийхээ бараа бүтээгдэхүүнийг авахгүй байна гэхээр зохицуулалт нь болохгүй байна л гэсэн үг. Монголынхоо цементийг худалдаж авсан зуурмагийн үйлдвэрт НӨАТ-ын ч юм уу ямар нэг хөнгөлөлт байна уу, байхгүй. Гаднаас орж ирж буй түүхий эд хийгээд эцсийн бүтээгдэхүүнд татварын ялгаатай бодлого байна уу. Худалдан авч байгаа хүмүүсээ урамшуулах, татвараа өсгөхгүй гэхэд дотоодын компаниуддаа татварын ялгавартай бодлого явуулж хөнгөлөлт үзүүлэх угийн асуудлыг шийдэхгүй бол хэн дотоодын бүтээгдэхүүнийг сонгох вэ дээ.

-Барилгын салбарт хямрал болсноос дотоодын компаниудыг хятад, солонгос компаниуд худалдаж авч байгаа дуулдах юм. Хятад, солонгосчууд хүч түрж байгаад дараа нь үндэсний компаниуд зонхилох болсон зуурмагийн үйлдвэрүүд харийнханд зарагдаж эхэлсэн тухай дуулсан юм байна?

-Барилгын салбарт хятад, солонгосчуудыг муу хэлэх аргагүй л дээ. Тэд энэ салбарын хөгжилд тусаа өгч байсан. Бас Солонгост барилга дээр ажиллаж байсан олон зуун монгол хүн энэ салбарыг хөгжүүлэхэд хувь нэмрээ оруулсан. Бид тэднээс олон ноу хау суралцсан. Айл сайн байх яах вэ, бид арчаатай байх нь чухал гэдгийг ямагт бодох ёстой. Барилгын салбарт болоод байгаа гэх хямралыг бид хямрал биш шалгалт гэж бодох нь зөв юм. Талын энгээр блокны үйлдвэр, гурван хүний нэг нь бетон зуурмагийн үйлдвэртэй болоод байсан үе бий. Хятад олон жижиг нүүрсний компаниудаа нэгтгээд хэд хэдэн том компани болгосон байдаг. Бараг л айлын хашаа болгонд газар ухаж, тэнд нь хөдөлмөрийн аюулгүй байдал гэж огт байхгүй байдаг байж. Бас тэгж ганц нэгээрээ ухсан нүүрсний нэгж өртөг нь өндөр гардаг байсан байгаа юм. Тэгэхээр манай салбарт ирж байгаа энэ шалгалт бидэнд муу нь устаж, сайн нь шалгарч, бас шалгарлыг давахын тулд нэгдэж нийлэх боломжийг өгч байна гэж ойлгож байна. Хямралын үед жижиг компаниуд нь нэгдэж томордог, томчууд нь жижгүүдээ нэгтгэж бүр томордог аргууд бий. Том компани, том үйлдвэр гэдэгнэг бүтээгдэхүүнийг хямдруулах хамгийн чухал гарц. Нэг хэсэг манайд барилгын зөвшөөрөл цүнхэлсэн, цүнхний компаниуд олон байлаа шүү дээ. Санхүү эдийн засгийн дээд сургуулийн нэг судалгааг харахад манай барилгын 20 гаруй компаниудаас явж судлахад эрсдлийн менежментийн ойлголт байхгүй шахам байсан байдаг. Тэгэхээр энэ хямрал тэр бүх сул талуудаа арилгаж, салбараа цэвэрлэхэд сайн хэрэг боллоо. Ер нь өсөлт гэдэг үргэлжид байдаггүй, уналт дандаа үргэлжилдэггүй шүү дээ. Тэгэхээр өсөх үедээ улам томорч, буух үедээ алдаагаа засч шалгарч байх чанар чухал юм даа. Ер нь манайхны хэлээд байгаа энэ хямралаас гарах ганц арга бол барилгын салбар, үл хөдлөх хөрөнгийн салбар гэж би хэлнэ.

-Танай ТОСК-ийн захиалан бариулж буй “Буянт-Ухаа” хорооллын м/кв нь 1,280,000 гэсэн үнэ саяхныг болтол сайхан сонстдог байлаа. Сүүлийн үед орон сууцны үнэ бага сага буурах болсноор Нисэх хавьд тийм ч анхаарал татах үнэ биш байна гэлцэх боллоо. Та үүнтэй санал нийлэх үү?

-Хотын төвийн шинэ орон сууцны дундаж үнэ 2 сая төгрөг байгаа. Хотын зах руу бүрэн цутгасан биш дүүргэлт хийсэн байрны үнэ 1,1 саяас эхэлж байгаа байх. Манайх анх “Буянт-Ухаа 1” хорооллынхоо захиалгыг авахад 15 мянган хүн бүртгүүлэхээр хандаж байлаа. Тэдний 8000 гаруй нь шалгуур хангаж, түүнээс 5600 орчим хүн үлдэж байсан. Гэр хороололд 186 мянган өрх амьдарч байна. Тэгэхээр 1,280,000сая төгрөгийн байрыг хүмүүс сонирхохоо байсан гэвэл худлаа гэж би хэлнэ. Манай “Буянт-Ухаа 2” хорооллыг ч хүмүүс ихээр сонирхож байгаа.

Ярилцсан

Э.ЭНЭРЭЛ