Author: Юмсүрэнгийн Дэлгэрмаа

Монгол Улсын гавьяат эдийн засагч Х.Хурметханыд бид Наурыз баярын өмнөхөн өнжсөн юм. Цагаан сараар улсынхаа Ерөнхийлөгчөөс энэ нэр хүндтэй цолыг гардан авсандаа Х.Хурметхан гуай ихэд баяртай байв. Цуг ажиллаж байсан татварын хамт олон өөрөөс нь илүүтэй баярласанд ихэд догдолж байгаагаа ч ярив. Биднийг ороход ширээн дээр “Өдрийн сонин”-ы шинэхэн дугаарыг дэлгэсэн байснаа заагаад “Танайхаас өөр сонин захиалдаггүй” гэв. Х.Хурметхан гуайг хүмүүс Сангийн яамны Хурметхан, зарим нь татварын Хурметхан ч гэдэг. Баян-Өлгий аймгийн Булган сумын уугуул тэрээр улс орон нь зах зээлийн эдийн засагт шилжиж байх 1990-ээд оны үед татварын салбарт томоохон өөрчлөлт хийлцсэн хүмүүсийн нэг нь яахын аргагүй мөн.

Сангийн яаманд 17 жил, Татварын Ерөнхий газарт 17 жил, нийтдээ 34 жил ажиллахдаа найман сайдын нүүр үзжээ. Э.Бямбабажав, Д.Моломжамц, Д.Даваасамбуу, А.Базархүү бидний хэлдгээр Баабар буюу Б.Батбаяр, П.Цагаан, Ч.Улаан гээд бүгдийнх нь нэрийг дурдаад “Би үе үеийн сайдууддаа бүгдэд нь талархаж явдаг” гэв. Зах зээлийн эдийн засагт шилжсэн эхний үед төсвийн орлоготой холбогдсон асуудлыг бүгдийг шинээр эхлэх шаардлагатай болсон тул Сангийн яамны мэргэжилтнүүд сурах, хийх хоёрыг хослуулж байжээ. Ингэхээс ч өөр арга байгаагүй үе. Тэр үед татварын бодлогын талаар ойлголт мэдлэгтэй хүн бараг байгаагүй.

Тиймээс мэргэжлийн хүмүүс нь шинийг сурах хэрэгтэй болсон. Сангийн яамнаас салж Улсын татварын ерөнхий газар гэсэн шинэ нэртэй агентлаг байгуулагдахад түүний анхны дарга Пүрэвдорж Татварын бодлого аргачлалын хэлтэс байгуулж даргаар нь ажиллахыг түүнд санал болгожээ. Х.Хурметхан “Би чадах болов уу” хэмээн эргэлзэхэд Л.Пүрэвдорж “Чи чадна аа, чадах ч ёстой” гэж урам өгсөн гэнэ. Сангийн яам, УТЕГ түүнийг Венийн нэгдсэн институтэд макро, микро эдийн засгийн чиглэлээр удаан хугацааны сургалтад хамруулж мөн гадаад орон, олон улсын байгууллагаас зохион байгуулсан татвартай холбоотой сургалт семинарт байнга оролцуулж байсны ачаар ихийг сурснаа ярив.

Татварын бодлогын аргачлалын хэлтсийн даргаар ажиллаж байхад хэлтэс нь албан татварын олон шинэ хууль боловсруулсан аж. Өнөөдөр Монголд 20 гаруй татварын хууль мөрдөгдөж байгаагийн 90 хувийг нь түүний удирдан ажиллаж байсан хэлтэс анх боловсруулан өргөн барьсан байна. 1980-аад оны эхээр манай улсын төсвийн орлого, зарлага ердөө дөрвөн тэрбум төгрөгт эргэлддэг байсан бол одоо хэдэн их наядаар яригддаг болжээ. 1990-1992 оны хүнд үед эрчимтэй ажиллаж төсвийн орлогыг бүрдүүлдэг байсан гэнэ. Онцгой албан татварын хувь хэмжээг бараг долоо хоног бүр өөрчилж ингэснээр төсвийг бүрдүүлж цалин, тэтгэврийг хугацаанд нь тавих боломж бүрдүүлж ажиллаж. 1990-1996 он бол манай улсын хувьд орчин үеийн татварын шинэ тогтолцоог бий болгосон, хамгийн их үр дүнтэй ажилласан жилүүд хэмээн Х.Хурметхан гуай ярив.

Баян-Өлгий аймгийн Булган сумын жирийн нэгэн казах малчны хүү дунд сургуульд онц сурдаг байжээ. Сурлагаараа бусдыгаа тэргүүлдэг байсан тэрбээр Эрхүү хотын Улсын их сургуулийн бэлтгэл ангид суралцаж улмаар Сангийн яамны нэр дээр Эрхүү хотын Хөдөө аж ахуйн дээд сургууль буюу одоогоор Хөдөө аж ахуйн академид 1981 онд үйлдвэрлэлийн эдийн засагч, зохион байгуулагч мэргэжлээр суралцсан байна. Эхний жил хэлний бэлтгэлд суралцаж байхдаа нутаг орноо санаад ихэд хэцүү байснаа дурсан ярив. Шөнө болгон нутгаа зүүдэлж хүний төрсөн газар гэдэг ямар их хүчтэй бөгөөд агуу болохыг мэдэрсэн гэнэ. “Та гэрээ санаснаас тэр биз дээ” гэхэд “Үгүй гэр биш нутгаа санаад байсан юм” хэмээн тайлбарлав. Хэлний бэлтгэл хийсний дараа оюутнууд бүгд л Москва, Ленинград руу явж сурна хэмээн догдлон ярьдаг байсан гэнэ. Харин Х.Хурметхан хүү нутагтаа ойрхон гээд Эрхүү хотод сурахаар шийджээ.

Сургуулиа төгсч ирээд уг нь бол Баян-Өлгийд очиж ажиллах хүсэлтэй байсан ч явуулаагүй. Сангийн яамны Хөдөө аж ахуйн хэлтэс ч байгуулагдсан тул тийш томилжээ. Тэр үед залуухан мэргэжилтнийг ахмад ажилтанд хариуцуулж “халамжлан хүмүүжүүлэгч”-ээр сургадаг байв. З.Бадам хэмээх хүн Х.Хурметханы халамжлан хүмүүжүүлэгч нь болж амьдралд ихэд тус дэм болсон гэдэг. Тухайн үед ажилд орсон эхний нэг сард санхүүтэй холбоотой бүх хууль тогтоол, журам зааврыг уншиж судлуулдаг нэлээд хатуу байсан аж. Д.Моломжамц Сангийн яамны сайдын албыг хашиж байхад Х.Хурметхан гуайн аав Баян-Өлгий аймгаас Улаанбаатарт ирж сайдтай нь уулзаад хүүгээ авч явна гэжээ. Сангийн сайд хариуд нь “Хүү чинь сайн ажиллаж байгаа явуулахгүй” гээд “Та харин хотод нүүгээд ир, бид таны хүүд байр өгье” хэмээн ятгасан байна. Гэвч нутгаасаа, малаа орхиод нүүнэ гэдэг аавд нь төсөөлөгдөөгүй гэдэг. “Манайх олон хүүхэдтэй айл байсан. Аав маань бидэнд гар хүрч үзээгүй, гэхдээ харцаараа “зоддог” байсан” хэмээн Х.Хурметхан гуай дурсав.

Үндэсний татварын ерөнхий газрын даргын зөвлөлийн гишүүд

Тэгвэл өнөөдөр Хапайн хүү Монгол улсын гавьяат эдийн засагч болжээ. Наурызын өмнөхөн гэрт нь өнжсөн тул энэ баярын тухай бидний яриа хөвөрлөө. Х.Хурметхан гуай сүүлийн үед нэлээд юм уншиж судалж байгаагаа ярихдаа Наурыз гэдэг нь перс хэлээр бол Шинэ өдөр гэсэн утгатай үг болохыг олж мэдсэнээ сонирхуулав. Казахууд энэ баяраар ирсэн зочноо байгаа бүхнээ л дэлгэн дайлдаг заншилтай. Харин көже бол заавал байх ёстой. Көже гэдэг нь мах чанаад шөлөн дээр нь гурил эсвэл будаа хийсэн хоол. Казахуудыг бешбармакгүйгээр төсөөлөхийн аргагүй. Түүнийг идэхэд ч их учиртай. Эхлээд гараа сайтар угаагаад тусгай цагаан алчуурт арчина. Хамгийн хүндтэй зочин эсвэл ахмад хүн эхлээд гар хүрнэ. Бешбармак нь таван хуруу гэсэн утгатай, тиймээс ч гараараа авч иддэг. Наурыз баярын ширээнд байдаг бас нэгэн амттан бол боорцог мөн женит. Женитийг адууны тос, ээзгий, арвайн гурил эсвэл нунтагласан боорцгийг хольж хийнэ. Казахууд Наурызаар бие биедээ зочлон, айлчилдаг гэхдээ бэлэг сэлт өгдөггүй уламжлалтай аж.

Гавьяат эдийн засагч Х.Хурметхан гуайн эхнэр М.Панзила нь Сонгинохайрхан дүүргийн Эрүүл мэндийн төвийн эмэгтэйчүүдийн зөвлөх эмч. Гавьяаныхаа амралтыг эдэлж байгаа хэдий ч туршлагатай эмч тул зөвлөхөөр ажиллах хүсэлт тавьсан аж. Тэд Эрхүү хотод оюутан байхдаа танилцсанаа дурсахад гавьяат жүжигчин, дуучин Д. Жаргалсайханы

Дэрвэлзэнхэн нисээд өнгөрөх

Дэрвэж цалгисан он жилүүд минь

Дэвүүр жигүүр шиг сэтгэлийн уяатай

Эргэн дурсахад нэг л уянгатай

Эрхүүгийн хавар дэндүү сайхан

Энэ л амьдралын минь гэрэл гэгээ

Эрхүүгийн хавар, Эрхүүгийн хавар аа хэмээн дуулдаг “Эрхүүгийн хавар” дуу өөрийн эрхгүй санаанд оров. “Бид хоёр чинь ёстой л нөгөө Эрхүүгийнх шүү дээ” гээд оюутан цагаа дурсав. М.Панзила Ростов-на-Дону хотод нэг жил хэлний бэлтгэл хийгээд нутагтаа ойрхон хэмээн Эрхүүг сонгосон байна. Тус хотын Анагаахын их сургуулийн монгол оюутны зөвлөлийн дарга байхдаа Хөдөө аж ахуйн дээд сургуулийн оюутны зөвлөлийн дарга Х.Хурметхантай анх таарсанаа дурсав. Хоёулаа Консулын газар болдог хурал дээр бие биеэ харсан аж. Ингэж л танилцсан түүхтэй.

Х.Хурметхан гуайн хадам, М.Панзилагийн аав нь Ардын их хурлын тэргүүлэгчдийн гишүүн Х.Мусахан. Тэрээр Баян-Өлгийн аймгийн намын хорооны нэгдүгээр нарийн бичгийн дарга, Тээврийн яамны газрын дарга, Шарын голын уурхайн анхны даргаар ажилласан. 24 настайдаа аймгийн нийгмийг аюулаас хамгаалах хэлтсийн даргаар томилогдож байсан бөгөөд 32-хон настайдаа Сүхбаатарын одонгоор энгэрээ мялааж байсан. Д.Төмөр-Очир, Ц.Лоохууз нарыг буруутгаж байх үед Х.Мусахан гуайг намын хурал дээр тэднийг шүүмжилсэн үг хэл гэхэд татгалзсан гэнэ. Нэлээд хариуцлагатай алба хашиж байсан тэрээр найман хүүхэдтэй. Ихэр М.Панзила, М.Озила хоёр нь хоёр дахь нь. Нэрт хөгжмийн зохиолч С.Мааяа ихрүүдийг гадаа тоглож байгааг нь харчихаад Х.Мусаханд “Охидыг чинь харсан. Хөгжим бүжгийн сургуульд шалгуулаарай, урлагийн авьяастай байх” хэмээн захисан гэдэг. Х.Мусахан гуай ч С.Мааяа гуайн хэлснээр охидоо аваачиж шалгуулжээ. Ингээд хоёулаа хөгжимчин мэргэжил эзэмшжээ. Ятгачин М.Панзила сургуулиа төгсөөд нэг жил Ардын дуу бүжгийн чуулгад хөгжимчнөөр ажиллаж байгаад эмч мэргэжлээр суралцахаар шийдээд шалгалт өгсөн гэдэг. Харин нөгөө ихэр нь болох М.Озила төгөлдөр хуурч, докторын зэрэг хамгаалсан, одоо ч мэргэжлээрээ ажилладаг. Улс орныхоо төлөө хоёргүй сэтгэлээр зүтгэж явсан Х.Мусахан гуайн дурсгалыг хүндэтгэж хүүхдүүд нь Баян-Өлгий аймагт хөшөөг нь босгосон тухайгаа ярив.

Х.Хурметханы хадам аав БНМАУ-ын Ардын их хурлын тэргүүлэгчдийн
гишүүн Х.Мусахан

Ийнхүү биднийг ярьж суутал Х.Хурметхан гуайн хүү Х.Ербулан, бэр Г.Бадамхорлоо хоёр нь хүүгийнхээ хамт орж ирэв. Бэр Г.Бадамхорлоо нь Архангай аймгийн уугуул гэнэ. Ихэд даруухан, дөлгөөн хэмээн хадам аав, ээж хоёр нь магтав. Харин ач хүүгээ онцгой эрхлүүлэн үнсэхдээ “Казахууд чоныг шоно гэж ярьдаг. Манай ач хүүд хэн ч зааж өгөөгүй байхад шоно гэж хэлдэг. Хүний ген гэж хүчтэй байгаа биз” хэмээн эмээ нь ярив. Х.Хурметхан гуайнх хүү, охин хоёртой. Хоёулаа аав шигээ санхүүгийн мэргэжилтэй. Охин, хүргэн хоёр нь ажил ихтэй тул энэ өдөр ирж амжаагүй.

Нэлээд олон жилийн өмнө казахууд Казахстан руу нүүж байсан үеийг бид дурсан ярив. Тэгэхэд Казахстанаас өдөрт хэдэн онгоц ирж нүүлгэж байсан гэнэ. “Танайх нүүх талаар бодож байсан уу” хэмээн сонирхоход “Яагаад ч юм тэр талаар огт бодоогүй” гэв. Ер нь эднийхний ах дүү нараас нь нэг ч хүн яваагүй. Харин аавынх нь эгч нь Казахстанд амьдардаг гэнэ. Төрсөн нутаг, дээр нь дассан газар энд шүү дээ хэмээн ярив. Бидний яриа ч өөрийн эрхгүй казахуудын түүх рүү шилжив. 1940 онд Баян-Өлгий аймаг байгуулагдсан. Ер нь ойролцоогоор 180 жилийн өмнөөс Монголын баруун нутагт казахууд амьдрах болсон түүхтэй аж.

М.Хурметхан гуай энэ салбарт ажиллах хугацаандаа бүх аймгуудаар явж татварын байцаагчдад зориулсан сургалт, семинар зэргийг зохион байгуулахад биечлэн оролцсон. Ийм арга хэмжээнд зориулсан гарын авлага, тест зэргийг боловсруулахад өөрийн хувь нэмрээ оруулсан мэргэжилтэн. Шинээр гарсан татварын хуулиудыг сурталчлах ажлыг ч маш их хийдэг байсан тухай дурсав. Татварын салбарыг бараг шинээр шахуу бий болгоход тун ч амаргүй байсан гэхдээ бид ард нь гарч чадсан гээд “Бид чинь татварын орлогоо давж биелүүлдэг байсан. Нэг төгрөг болгоны төлөө тэмцэнэ шүү дээ” гэв. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр улс орны санхүү, эдийн засгийн байдлын талаар байнга мэдээлдэг. Энэ салбарт олон жил ажилласан мэргэжлийн хүний хувьд ямар бодолтой байгааг нь сонирхоход “Зарцуулалт дээр нэлээд анхаарах ёстой, түүнээс биш улсад мөнгө байгаа” хэмээн мэргэжлийн хүний хувьд ярьж байсан юм.

М.Хурметхан гуайг Монгол Улсын гавьяат эдийн засагч болоход хамт олон нь өөрсдөө шагнал авсан мэт баярлаж байгааг хараад олон жил хамтдаа ажилласны сайхныг тэгэхэд мэдэрсэн байна. Надтай цуг ажиллаж байсан Пүрэвээ, Ганхүлэг, Базарзагд зэрэг хүмүүсийг маань сонин дээрээ заавал дурдаж өгөөрэй хэмээн Х.Хурметхан гуай захисан билээ.

ГЭРЭЛ ЗУРГУУДЫГ Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Монгол Улсын шүүхийн 2016 оны шүүн таслах ажиллагааны нэгдсэн тайланд дурдсанаар иргэний хэргийн шүүх өнгөрсөн онд Гэр бүлийн эрх зүйн 4674 маргаан шийдвэрлэснээс 2980 гэрлэлт цуцалжээ. Өнгөрсөн баасан гаригт гэр бүлийн маргаан шийдвэрлэх ажиллагааг нэг цэгт төвлөрүүлсэн Баянзүрх, Сүхбаатар, Чингэлтэй дүүргийн Иргэний хэргийн анхан шатны шүүхийн III байрны нээлт болсон юм. Гэр бүлийн маргааны шалтгаан, шүүхэд хандсан хосыг эвлэрүүлэх боломж хэр байгаа талаар Баянгол дүүргийн Иргэний хэргийн анхан шатны шүүхийн эвлэрүүлэн зуучлагч Д.Улаантай ярилцлаа.

-Шүүхэд салах өргөдлөө өгсөн хосыг эвлэрүүлэх оролдлого үр дүнгээ өгч байна уу?

-Гэр бүлийн харилцаа бол нийгмийн бусад харилцаанаас өвөрмөц, нандин. Тиймээс гэр бүл сална, харилцаагаа эцэслэнэ гэдэг тийм амар шийдэх асуудал биш. Гэрлэлтээ цуцлуулахаар шүүхэд хандаж байгаа хүмүүсийн хувьд зөрчилдөөн нь даамжирсан, харилцаагаа үргэлжлүүлэхгүй гэж бат итгэсэн байдаг. Тиймээс бусад маргаантай харьцуулахад эвлэрэл харьцангүй бага. Гэр бүлээ авч үлдэх эерэг ойлголт төрүүлэхэд их ажиллагаа шаарддаг.

Гэр бүл бол төрийн үндэс гэж үздэг шүү дээ. Гэр бүлийн баталгааг бэхжүүлэх, хүүхдийг элэг бүтэн өсгөх, хүчирхийллээс ангид байлгахад төрөөс авч байгаа арга хэмжээнүүдийн нэг нь шүүх хуралдаанаас өмнө гэр бүлийг гуравдагч этгээдийн оролцоотойгоор эвлэрүүлэх юм. Гуравдагч хүний оролцоотойгоор гэр бүлийн гишүүд ярилцаж, ойлголцох, цаашлаад үр хүүхдээ өнчрүүлэхгүй байх үүднээс Эвлэрүүлэн зуучлалын тухай хууль батлагдсан.

-Гэр бүлийн харилцаанаас үүссэн маргаанд эвлэрүүлэн зуучлагч заавал ажиллахыг хуульчилсан. Хосуудтай хэр хугацаанд ажилладаг вэ?

-Эвлэрүүлэн зуучлалын хугацаа 30 хоног. Аль нэг тал хүсвэл дахин 30 хоногоор сунгаж болдог. Энэ хугацаанд эвлэрүүлэн зуучлах ажиллагаа явуулах, мэргэжлийн сэтгэл зүйчтэй уулзуулж зөвлөгөө өгүүлэх, хамтран ярилцах, ганцаарчлан уулзах зэрэг ажиллагаа явуулдаг. Мөн өөрсдөө хүсвэл ойр дотнын ах дүү, найз нөхөдтэй нь уулзах ярилцлага зохион байгуулдаг.

-Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх хууль батлагдаад удаагүй байгаа. Хуулиар гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэгчдийн мэдээлэл нэгдсэн санд бүртгэгдэхээр болсон. Хүчирхийлэлтэй тэмцдэг байгууллагуудтай эвлэрүүлэн зуучлагчид хэр холбоотой ажилладаг вэ?

-Гэр бүлийн хүчирхийлэл цоожтой хаалганы цаана үйлдэгддэг, нууцлагдмал гэмт хэрэг. Хохирогч нь гэр бүлийнхээ нэр хүнд, үр хүүхдээ бодоод тэр бүр ил гаргадаггүй. Мөн янз бүрийн хамаарлаас үүдэж хүчирхийлэл дунд байдаг. Шинэ хуульд хүчирхийлэгчийг сургалтад хамруулах, ёс зүй болоод сэтгэл зүйг нь засах талаар заалтууд орсонд талархаж байгаа. Дан ганц шийтгээд байх биш тухайн гэр бүлийг хүчирхийлэлгүй, бат бөх байлгахын тулд урьдчилан сэргийлэх, таслан зогсоох, сургах, шийтгэх гэх зэрэг бүхий л зүйлийг хуульд тусгасан.

Бидний хувьд сэтгэлзүйчидтэй байнга хамтран ажилладаг. Шүүхэд мэргэжлийн сэтгэлзүйч ажиллаж, гэр бүлд зөвлөгөө өгдөг. Мөн төрийн бус байгууллагуудтай хамтран ажиллахад Шүүхийн ерөнхий зөвлөл, Эвлэрүүлэн зуучлагчдын зөвлөл гүүр болдог. Мэргэжлийн сургалт, уулзалтыг байнга зохион байгуулдаг.

-Ихэнх улс оронд гэр бүлийн маргааныг тусгай шүүх шийддэг. Орчин нөхцөл, бусад хүмүүсээс тусгаарлах шаардлага гэх зэрэг хүний эрх талаас нь үзвэл гэр бүлийн шүүх тусдаа байх ёстой гэдэг. Манайд ийм шаардлага бий болов уу?

-Гэр бүлийн маргааныг шийддэг бие даасан шүүхтэй болох цаг үеийн шаардлага бий болсон. Гэр бүл бол нийгмийн гол харилцаа, төрийн үндэс. Тиймээс гэр бүлийн маргааныг шийддэг бие даасан шүүхтэй болох ёстойг судалгааны дүн ч харуулдаг. Жил ирэх тутам гэр бүлийн маргаан ихэсч байна. Гэр бүлийн маргаан бусад хэргээс онцлогтой. Гэрлэлтээ цуцлуулах гэж шүүхэд хандсан хүмүүс нууцлаг байхыг хичээдэг. Эргээд эвлэрсэн ч шүүхээр явснаа бусдад мэдэгдэхийг хүсдэггүй. Тиймээс энэ төрлийн маргааныг шийдэж байгаа байгууллагын ажиллах орчин, тэнд байгаа хүмүүс бүгд тэр онцлогт тохирсон байх шаардлагатай. Ядаж л үр хүүхдэд нь эерэг ойлголт өгөх нөхцөл шаарддаг. Гэр бүлийн амгалан тайван байдлыг хангах, бат бэх байлгахын тулд төр бодлогоо гүнзгий хэрэгжүүлээсэй гэж хүсдэг.

-Гэрлэлтээ цуцлуулахаар шүүхэд хандаж байгаа хүмүүсийг ажиглахад салалтын гол шалтгаан нь юу байна вэ?

-Залуучууд сэтгэлийн хөөрлөөр асуудалд хандаж байгаа нь ажиглагдах боллоо. Нийгмийн асуудал ч гэр бүл салалтад нөлөөлж байна. Нэг нь гадаадад олон жил ажилладаг. Хоёр биенээсээ олон жил тусдаа амьдрахаар ойлголцохоо болих, бие биенийгээ үл хүндлэх асуудал бас байна. Архидалт бас салалтын том шалтгаан болдог. Гэр бүлээс гадуур харилцаа тогтоож, нэгийгээ гомдоох тохиолдол цөөнгүй байна. Гэр бүлээс гадуур харилцаа тогтоосон, хүний гэр бүлийг үймүүлсэн хүмүүст хариуцлага тооцуулах хууль хэрэгтэй байна гэж ярих хүмүүс маш олон байдаг. Миний гэр бүлийг үймүүлж, үр хүүхдийг нь өнчрүүлж байгаа хүнд хариуцлага тооцуулахын тулд цагдаад хандах уу, шүүхэд хандах уу гэж асуусан хүмүүс олон бий. Хосын үүрэг хариуцлагыг нэмэгдүүлж, гэр бүлээс гадуурх харилцаанд төрөөс арга хэмжээ авах нь чухал гэж бодогддог.

1980-аад оны гэр бүлийг одоогийнхтой харьцуулъя. Тэр үед гэр бүл чөлөөт цагаараа гэртээ хамт, халуун дотно уур амьсгалтай байсан. Гэтэл одоо бүгд утсаа оролдох, телевиз үзэх гэх мэтээр тус тусдаа ажилтай болчихсон. Үүнийг судалгааны байгууллагууд зургаар илэрхийлсэн байдаг. Шинэ технологийг буруутгах аргагүй ч цахим ертөнц бий болсноор амьд харилцаа багассан. Эвлэрүүлэн зуучлалаар уулзуулахад “Энэ надтай ярилцдаггүй. Дэргэд утсаа оролдоод инээгээд суугаад байдаг” гэж гомдоллох хүмүүс байдаг. Ярилцъя гэхээр утсаараа өөр хүнтэй харилцаад, ар гэрийнхэнтэйгээ ярьдаггүй. Хайр сэтгэл нь хөрсөн гэхээсээ илүүтэй өнөөх нь зуршил болчихсон. Гэтэл эхнэр, нөхөр нь надтай ярилцахгүй, миний үгийг сонсохыг хүсэхгүй байна гэж гомдож явсаар салах шийдвэр гаргасан тохиолдол цөөнгүй бий. Сэтгэлзүйч ажиллаад, хэд хэдэн удаа уулзалт зохион байгуулахад ийм хүмүүс ойлголцдог.

Үүнээс гадна манайх, танайх гэж талцах, гэр бүлээсээ илүү аав ээж, ах дүүгээ илүү үзсэнээс болж маргалдсан хүмүүс ч байдаг. Гэр бүлийн зөрчилдөөнд энэ асуудал зонхилох хувь эзэлдэг. Үүн дээр гэр бүлийн хүмүүжил чухал санагддаг.

-Ямар шалтгаантай салсан гэр бүлийг эвлэрүүлэхэд хамгийн хэцүү байдаг вэ?

-Монголчууд гэр бүлийн нэр хүндийг маш их боддог. Үр хүүхдээ бодож байна гэж тэвчсээр л байдаг. Ингэж явж явсаар эцэст нь “Би яагаад ингэж амьдрах гэж” хэмээн тэсэрч, салах шийдвэр гаргадаг. Нас ахисан хүмүүс салахаар шүүхэд хандаж байгаа нь ихэнхдээ ийм шалтгаантай. Тийм хүмүүс шийдвэрээ өөрчилдөггүй учраас эвлэрүүлэх боломж хомс байдаг.

-Улс төрийн амлалтаас үүдсэн гэр бүлийн харилцаа, маргаан бас их бий болсон гэдэг. Шинэ гэр бүлд 500 мянган төгрөг төрөөс өгч байсан үед хуурамч гэрлэлтээ цуцлуулахаар хандсан хүмүүсийн тоо ч ихэссэн гэдэг юм билээ?

-Төрөөс гэрлэсэн хосуудад 500 мянган төгрөг өгнө гэснээс болж тохиролцоод гэрлэлтээ батлуулсан, одоо салмаар байна гэж хандсан хүмүүс 2014 онд их байсан. Одоо харьцангуй цөөрсөн. Ер нь “500 мянгын гэр бүл” дууссан гэж ойлгож болно. Гэрлэлт батлуулчихаад ямар ч холбоогүй олон жил болсны дараа шүүхэд хандахад “500 мянган төгрөгийг одоо надад өгөхгүй бол гэрлэлтээ цуцлуулахгүй шүү” гэж ярих хүн хүртэл байсан.

-Өрх толгойлсон эцэг, эхэд тэтгэмж олгох хуулийн төсөл бас яригдаж байгаа. Үүнээс үүдэж хүмүүс гэрлэлтээ цуцлуулж төрөөс мөнгө авах хандлага үүсэх вий гэсэн болгоомжлол байна.

-Хоёр талтай. Өрх толгойлсон эцэг, эхэд тэтгэмж өгөх нь ахуй амьдралыг нь дээшлүүлэх төрийн бодлого. Гэхдээ манайхан аливаа асуудалд туйлширч хандах талтай. 500 мянган төгрөг өгч байхад мөнгө авах гэж гэрлэлтээ батлуулсан хүмүүс цөөнгүй байсан шиг заль гарахгүй гэх үндэслэлгүй. Ганц бие бол гадаад явах боломж бүрдэнэ гэж нэг хэсэг туйлширч гэрлэлтээ хиймлээр цуцлуулах хандлага байсан. Түүн шиг тэтгэмж авахын тулд гэрлэлтээ цуцлуулах оролдлого хийхийг үгүйсгэхгүй.

-Эвлэрүүлэн зуучлалаар эвлэрсэн хос дахиж салахаар шүүхэд хандах тохиолдол бий юү?

-Миний хувьд эвлэрүүлэн зуучлагчаар гурав дахь жилдээ ажиллаж байна. Өнгөрсөн хугацаанд эвлэрч яваад дахин маргалдах, салахаар шүүхэд хандсан цөөн гэр бүл бий. Харин эвлэрүүлээд явсан гэр бүл нэгнийгээ хүчирхийлж, ямар нэгэн байдлаар гэмт хэргийн хор хохирол учруулсан асуудал гараагүй. Ер нь эвлэрсэн хосуудын олонхи нь бие биеэ ойлгож, хүндэлж гэр бүлийнхээ үнэ цэнийг хадгалахыг ухамсарласан байдаг.

Хуучин ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд багтаж байсан Беларусийн газар нутагт одоогоос 35 мянган жилийн өмнө анх хүн суурьшсан гэдэг. Харин яагаад Беларусь буюу Белая Русь (цагаан орос) хэмээн нэрлэсэн талаар янз бүрээр ярьдаг юм. Тус бүс нутагт амьдарч байсан хүмүүс даавуугаа өөрсдөө хийдэг тэр нь цагаан өнгөтэй байсан гэдэг. Бүгд цагаан өнгийн хувцастай байжээ. Хүмүүс нь цагаан шар үстэй, нүд нь хүртэл цайвар өнгөтэй, харахад цэвэрхэн, сайхан харагддаг аж. Цагаан орос гэдэг нь үүнээс үүдэлтэй гэж ярьцгаадаг. Харин зарим эх сурвалжид монгол-татарчуудад эзлэгдээгүй тул цагаан орос хэмээн нэрлэсэн тухай бичсэн байдаг. Ингэхдээ харийн дарлалд өртөөгүй эрх чөлөөтэй байсныг нь цагаан өнгөтэй зүйрлэн ингэж нэрлэсэн гэнэ.

Беларусчуудыг багагүй зовлон амссан гэдэг. Эрт дээр үед амьд үлдэхийн тулд зэрлэг амьтадтай нүүр тулж, өлсгөлөнд нэрвэгдэж, даарч байгалийн гамшигт нэрвэгдсэн байна. Яваандаа хэсэг бүлгээрээ амьдардаг болж, газар тариалан эрхлэх болжээ. Ингээд өмч хөрөнгөтэй болсноор ядуу, баян хэмээн хуваагддаг болж хүн төрөлхтний түүхийн жамаар явж ирсэн.

Беларусийн түүхийн талаар ярихад “Повесть временных лет” хэмээх түүхэн судар бичгийг заавал дурддаг. 835 онд бичигдсэн гэгддэг энэ бүтээл нь манайхаар бол “Монголын нууц товчоо” юм. Түүнд Полоцк хэмээх хотын талаар өгүүлсэн байдаг гэнэ. Полоцк хот нь худалдаа, гар урлалын томоохон төв болжээ. Тус хотын анхны захирагчдын нэг нь тайж Роговолд гэгч байсан. Түүнтэй холбоотой нэгэн эмгэнэлтэй түүхээс сонирхуулья. Ханхүү Роговолодын охин Рогнед хэмээх үзэсгэлэнт бүсгүйд Киевийн ханхүү Ярполык, Новогородын ханхүү Владимир хоёр бараг нэгэн зэрэг шахуу гэрлэх санал тавьсан гэдэг. Үзэсгэлэнт бүсгүй Киевийн ханхүү Ярполыкийг сонгоход Новогородын ханхүү ихэд уурлан бухимджээ. Тэрээр Полоцк хотыг дайлаар мордон эзэлж аваад ханхүү Роговолд түүний эхнэр хүүхдүүд гээд бүгдийг нь хороосон байна. Ганцхан охин Рогнедийг нь амьд үлдээж хүчээр эхнэрээ болгосон гэдэг. Беларусчууд үнэн алдартны шашинтай болсон нь ч энэ түүхтэй холбоотой .

Беларусийн түүхтэй салшгүй холбоотой Полоцк хотын тухай ярихад ханхүү Всеславаг дурдахгүй байхын аргагүй. Түүнийг хаан ширээнд заларч байхад Полоцкийн хөгжил цэцэглэлийн оргил үедээ хүрсэн гэдэг.

Зүүн өмнөд талаас нь монгол-татарчууд довтолж, үүний дараа баруун талаас Загалмайтны аян дайныг эхлүүлэхээр зэхэж байсан үе нь тус улсын түүхэнд нэлээд нөлөөлсөн юм. Тус бүс нутгийн олон жижигхэн вант улсууд харийн дарлалд автахгүйн тулд нэгдэн нэг улс болохоос өөр сонголт байгаагүй. Ингэж л Литовийн агуу вант улс байгуулагдахад Беларусь нэгдсэн түүхтэй.

Беларусийн түүхэнд тэмдэглэгдэн үлдсэн Полоцк хотод амьдардаг байсан худалдаачны хүү Франциск Кориныг улс орондоо агуу хэмээн ихэд дээдэлдэг аж. Тэрээр Библийн судрыг эртний беларусь хэл дээр хэвлэсэн юм. Энэ нь беларусчуудын үндэсний бахархлыг бий болгосон гэдэг.

Түүх өрнөсөөр 1569 онд Речь Посполитая хэмээх улс байгуулагдсан нь өнөөгийн Беларусь аж. 1791 онд тус улсыг Орос, Австри, Прусс гурав хуваан авсан байдаг. Үүнээс хойш Оросын эзэнт гүрний нэгэн хэсэг болсон. Беларусчууд ядуу зүдүү амьдарч байсан тул XVIII зууны эх болон төгсгөлөөр эрх баригчдыг эсэргүүцсэн томоохон хөдөлгөөн өрнөсөн боловч төдийлөн амжилт олоогүй.

XIX зууны сүүлч XX зууны эхээр үндэсний эрх чөлөөний төлөөх тэмцэл нэг бус удаа гарсан байдаг. Эдгээр тэмцлүүдийг удирдсан, беларусчуудын бахархал болсон хүмүүсээс Янка Купала, ах дүү Луцкевич, Якуб Колос нарыг дурдах нь зүйтэй болов уу.

XX зуунд Зөвлөлтийн нэгэн хэсэг болсноос хойд беларусчууд амаргүй замыг туулсан. Дайн, өлсгөлөн, хэлмэгдүүлэлт зэргээс дэлхийн II дайныг тус улсын түүхийн хамгийн эмгэнэлтэй үе нь. Брестийн цайз, Хатынь гээд аймшигт дайныг сануулсан газруудыг хүмүүс мэднэ.

1991 оны арванхоёрдугаар сарын 8-ны өдөр ЗХУ задарсан тухай тогтоолд гарын үсэг зурснаар Беларусийн нэн шинэ түүх эхэлсэн. Энэ үеэс дахин тусгаар улс болжээ. 1994 онд тус улсын түүхэнд хоёр том үйл явдал болсон. Беларусийн Ерөнхийлөгчийн сонгууль болж А.Лукашенко ялалт байгуулсан бөгөөд тэрээр өнөөдрийг хүртэл төрийн тэргүүний албыг хашиж байгаа. Мөн тэр жил тус улс нь Үндсэн хуулиа баталжээ. 2004 онд Үндсэн хуулиндаа өөрчлөлт оруулж Ерөнхийлөгчийн албыг хаших хугацааг хязгааргүй болгосон.

Өнөөдөр Беларусь нь есөн сая 500 мянган оршин суугчтай. Газар нутгийнхаа хэмжээгээр дэлхийд 84 дүгээрт ордог.

2015 онд Нобелийн утга зохиолын шагналыг Светлана Алексиевич хэмээх зохиолч эмэгтэй хүртсэн нь тухайн үедээ нэлээд шуугиан тарьсан. Светлана Алексиевич нь 2000 оноос Итали, Герман, Францад амьдарч байгаад 2013 оноос Минскт эргэн очиж суурьшжээ. Баримтат зохиол туурвидаг зохиолч бүсгүй эх орныхоо нэрийг дэлхий дахинаа гаргасан гэж болно. Түүний багш нь Зөвлөлтийн үед олны танил болсон зохиолч Василий Быков мөн л беларусь хүн.

Ингээд уншигч танд Беларусийн тухай сонирхолтой баримтуудаас дурдья.

-Европын орнуудаас Беларусь нь Европын зөвлөлд ороогүй цорын ганц улс. Тиймээс тус улсын иргэд нь Страссбург дэх олон улсын хүний эрхийн шүүхэд хандах эрхгүй юм байна.

-Беларусийн рубль нь дэлхийн хамгийн ханш муутай арван мөнгөн тэмдэгтэнд ордог.

-Хэдийгээр ард иргэдийнх нь авдаг цалин бага ч гэсэн орон гэргүй, ядуу хүн байдаггүй гэнэ.

-Тус улсын иргэдийн иргэний үнэмлэх нь мөн гадаад паспорт нь болдог. Тиймээс гадаадад зорчих нөхцөлд тусгайлан паспорт авдаггүй.

-Беларусь хэлээрээ сургалт явуулдаг нэг ч их, дээд сургууль байдаггүй.

NASA буюу Агаарын уудмыг шинжлэн судлах үндэсний төв нь нарны аймгаас гадуур орших долоон гаригийг шинээр нээсэн тухай мэдээлж хэвлэлийн бага хурал хийлгэсэн юм. Эдгээр гаригууд нь эрдэмтдийн нээсэн “TRAPPIST-1” одыг тойрон эргэлддэг аж. “TRAPPIST-1” одыг судлаачид өнгөрсөн оны сүүлчээр нээсэн юм. Түүгээр дамжуулан судлах явцад шинээр долоон гаригийг нээсэн байна. Тэдгээр нь манай дэлхийтэй ихэд төстэй, чулуурхаг болохыг тогтоосон тухайгаа мэдээллээ. Бельгийн Льеж их сургуулийн одон орон судлаач Мишель Жильон энэ талаар ярихдаа саяхныг хүртэл бид Ангараг, Сугар, Меркури гээд дэлхийтэй ижил төстэй хэдхэн гариг байдаг хэмээн үздэг байсныг дурдсан юм. Хамгийн гол нь эдгээрээс гурав дээр нь ус байх магадлалтай аж. Өөрөөр хэлбэл хүн амьдрах боломж тун өндөр гэсэн үг.

Шинэ гаригууд хэмжээ болон жингийн хувьд манай дэлхийтэй маш ойролцоо. Бельгийн одон орон судлаачид мэргэжил нэгт нөхдийнхөө хамт Чили болон сансрын тойрог замд байрлуулсан телескопын тусламжтайгаар нэлээд удаан хугацааны турш судалгаагаа хийсэн гэдгээ ч хэлжээ. Гаригууд нь “TRAP­PIST-1” одоос холгүй орших тул жин, хэмжээ, агаарын нягтаршлыг судлахад онцын хүндрэл учраагүй гэнэ.

Шинээр нээсэн гаригууд манай дэлхийтэй их төстэй болохыг дээр дурдсан. Гэвч хоорондоо маш ойрхон зайтай, “TRAPPIST-1” одны тойрог зам нь манай дэлхийн тойрог замтай харьцуулахад хамаагүй бага аж. Харин цаг агаар нь Ангараг гаригийнхтай тун төстэй буюу агаарын хэм нь цельсийн хасах 20-30 аж.

Эрдэмтэд гаригуудыг хооронд нь ялгахын тулд b, c, d, e, f ,g, h хэмээн нэрлэсэн байна. “TRAPPIST-1” одыг ойролцоогоор хоёр долоо хоногт нэг удаа тойрдог болохыг ч тогтоожээ. Хүн амьдарч болох хамгийн өндөр магадлалтай гурван гариг нь d, e, f. Кембрижийн их сургуулийн дэргэдэх Одон орон судлалын хүрээлэнгийн эрдэмтэн судлаач Эмори Триогийн ярьснаар f нь хүн амьдрах боломжоороо нөгөө хоёроосоо илүү. Агаар нь сэрүүхэн мөртлөө зөөлөн тул ус болон бусад амьд эд эс орших бололцоотой. Судлаачид ойрын хэдэн жилүүдэд энэ чиглэлээр судалгаагаа эрчимжүүлснээр хүн амьдрах боломжтой эсэх талаар эцсийн хариуг өгөх гэнэ.

NASA-гийн энэ нээлтийг дэлхийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд агуу хэмээн онцолсон байгаа. Энэ нь одон орон судлалд гарсан бас нэгэн том нээлт гэдэг нь маргаангүй. Гэхдээ шинэ гаригуудын соронзон талбай нь тийм ч хүчтэй биш тул аливаа тэсрэлт зэргээс хамгаалах чадвар тун бага аж. Түүнээс гадна нэг талаараа од руу харсан байрлалтай. Тиймээс энэ тал нь нар хардаггүй, харин нөгөө талд нь үргэлж нартай аж.

Одон орон судлалд маш том шинэ нээлтэд тооцогдож буй эдгээр гаригуудыг судлахад “Спитцер”, “Хаббл”, “Кеплер” телескопуудыг ашиглаж байгаа юм. Яваандаа судалгаанд “Жеймс Уэбб” хэмээн нэрлэсэн сансрын тойрог замд байрлуулах телескопыг яаж ашиглах төлөвлөгөөг боловсруулан гаргахаар болсон юм. 2018 онд сансрын тойрог замд байрлуулах уг телескоп маш өндөр мэдрэмжтэй. Тиймээс ус, метан, устөрөгч, озон зэрэг байгаа эсэхийг тогтооно. Түүнээс гадна эдгээр гаригуудын агаарын хэм, даралт ямрыг мэдэх боломжтой.

Судлаачдын ярьснаар эдгээр гариг нь манай дэлхийгээс 40 гэрлийн жилийн зайтай оршиж байгаа гэнэ. Өөрөөр хэлбэл, 380 тэрбум километр зайтай оршин байна гэсэн үг. Тиймээс түүн дээр очих боломж бараг үгүй. Очлоо гэж бодоход бараг нэг тэнгисийн устай тэнцэх хэмжээний шатахуун хэрэгтэй болно гэсэн тооцоо гаргасан байна.

Зарим эрдэмтдийн үзэж байгаагаар шинэ гаригуудыг нээснээр юуны түрүүн агаар мандалд чухам юу болоод байгааг тогтооход чухал аж. Энэ нь манай дэлхийн цаг агаар ирээдүйд хэрхэн өөрчлөгдөх, тодруулбал дулаарах, хүйтрэх эсэхийг тогтооход тус болох юм.

NASA-гаас шинээр нээсэн гаригууд дээр ус байх магадлалтай хэмээн мэдэгдсэнийг зарим одон орон судлаач үгүйсгэж байна.

Нарны аймгийн шинэ системийг NASA-гийн эрдэмтэд Бернаодбоуэн хэмээн нэрлэх саналыг дэвшүүлжээ. Астрофизикийг үндэслэгч Бернард Боуэнийн дурсгалыг хүндэтгэн ийнхүү нэрлэсэн байна. Одон орон сулаач Майкл Гиллоны хэлснээр долоон гаригаас зургаа нь бий болсныхоо дараа нарны аймгийн системд орж ирсэн хэмээн үзжээ.

Америкийн “Nature” сэтгүүлийн өнгөрсөн оны хамгийн сүүлчийн дугаарт хүн амьдрах боломжтой гурван шинэ гаригийн талаарх судалгааны дүнг нэлээд дэлгэрэнгүйгээр нь нийтэлсэн билээ. Нарны аймгаас илүү одод ойрхон байрлаж эдгээр шинэ гаригуудын талаар эрдэмтэд яваандаа олон шинэ сонин мэдээллийг хүн төрөлхтний сонорт хүргэх юм.

АНУ-аас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Женифер Зимдал Галт өчигдөр хэвлэл мэдээллийн байгууллагын төлөөлөгчидтэй уулзсан юм. Тэрээр АНУ-ын ЭСЯ-ны америк гэрт сэтгүүлчдийг хүлээн авахаар болсноо тайлбарлахдаа энэ жил Монгол-Америкийн хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 30 жилийн ой тохиож байгааг хамгийн түрүүн онцлов. Үүнтэй холбогдуулан АНУ-ын ЭСЯ нь өнгөрсөн нэгдүгээр сарын 27-ны өдөр Монгол Улсын ГХЯ-тай хамтран эрдэм шинжилгээний бага хурал, гэрэл зургийн үзэсгэлэн, Монгол-Америкийн уран бүтээлчдийн хамтарсан тоглолтыг зохион байгуулжээ. Тэмдэглэлт ойг бүтэн жилийн туршид тэмдэглэхээр төлөвлөж ирэх гуравдугаар сард Филадельфийн симфони найрал хөгжим бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ Монголд ирж тоглолтоо хийх юм байна.

ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХАМТЫН АЖИЛЛАГАА

Өнгөрсөн долоо хоногийн баасан гаригт АНУ-ын 45 дахь Ерөнхийлөгч Дональд Трамп тангаргаа өргөж албан ёсоор ажилдаа орсон билээ. Тэрээр ажлаа хүлээн авсан даруйдаа хэнийг ямар албанд томилох саналтай байгаагаа Сенатад хүргүүлжээ. Сенат түүний дэвшүүлсэн нэр дэвшигчдийг хэлэлцсэн. Өнгөрсөн мягмар гаригт АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн даргын албан тушаалд Рекс Тиллерсоныг баталсан бөгөөд уржигдар НҮБ дахь АНУ-ын байнгын төлөөлөгчөөр Никки Хейли хэмээх Энэтхэгээс гаралтай бүсгүйг томилсон байна. Ингээд ирэх дөрвөн жил АНУ-ын Ерөнхийлөгч Д.Трампын багт ажиллахаар болсон улстөрчдийг танилцуулъя.

АНУ-ын дэд Ерөнхийлөгч бол төрийн тэргүүний адил сонгогддог. Бүгд Найрамдах намаас Д.Трамптай цуг сонгуульд өрсөлдсөн Майк Пенс нь тус улсын 48 дахь дэд Ерөнхийлөгч юм. 2013 оноос саяхныг хүртэл Индиана мужийн захирагчийн албыг хашиж байсан. Ирландаас гаралтай гэр бүлд төрсөн түүний аав нь шатахуун түгээх сүлжээ цэгүүдийг эзэмшдэг байсан. Майк Пенс нь Индианы их сургуулийн Хууль эрх зүйн сургуулийг дүүргээд мэргэжлээрээ ажиллаж байгаад 1988, 1990 онуудад Бүгд Найрамдах намаас Конгресст өрсөлдсөн боловч ялагдсан. “Indiana Policy Review” сангийн тэргүүнээр ажиллаж байхдаа радиод нэвтрүүлэг хөтөлсөн нь олны танил болоход нөлөөлсөн гэдэг. Радиод нэлээд амжилттай ажилласан тул телевизэд хүчээ сорьсон байна. “In­dian Policy” телевизийн улс төрийн шоу нэвтрүүлгийг тун амжилттай хөтөлсөн. Мужийнхаа Төлөөлөгчдийн танхимын гишүүнээр 12 жил ажилласан тэрээр Индиана мужийн 50 дахь захирагчаар сонгогджээ. Ультраконсерватив үзлээрээ олны танил болсон тэрээр Ирак руу Америкийн цэргийг оруулахыг дэмжиж, Гуантанамо шоронг хаахыг эсэргүүцэж байсан нэгэн. Түүнийг мужийн захирагчаар ажиллах хугацаанд Индианад үр хөндүүлэхийг хориглох хуулийг нэлээд чангатгасан гэдэг.

АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга буюу манайхаар Гадаад хэргийн сайдын албанд томилогдсон Рекс Тиллерсон өмнө нь олон улсын харилцааны салбарт ажиллаж байгаагүй. Техас мужийн уугуул гэгдэх тэрээр Техасын их сургуульд инженерээр суралцаж төгсөөд “Exx­on Mobile” корпорацид ажилласан. 1980-аад оноос эхлэн корпорацийнхаа Хийн асуудал хариуцсан газрын бизнесийн хөгжлийн асуудлыг хариуцсан. 2006 онд тус корпорацийн Захирлын зөвлөлийн тэргүүнээр сонгогдсон тэрээр Америкаас түүхий нефть экспортлохыг зөвшөөрүүлэхийн төлөө нэлээд тэмцсэн. Түүний удирдлага дор тус корпораци нь 2014 онд 34 тэрбум ам.долларын цэвэр ашигтай ажиллаж улсдаа хэдэн тэрбум ам.долларын татвар төлсөн юм. Оросын “Роснефть”-тэй хамтран ажиллах гэрээ байгуулахыг санаачилсан тэрээр Оросын Ерөнхийлөгчтэй нэг бус удаа уулзсан байна. ОХУ, АНУ-ын харилцааг хөгжүүлэхэд оруулсан хувь нэмрийг өндрөөр үнэлж В.Путин түүнийг “Ард түмний найрамдал” одонгоор шагнажээ. Рекс Тиллерсоныг Төрийн нарийн бичгийн даргад дэвшүүлэхэд ОХУ-тай онцгой харилцаатай хүнийг томилох гэж байна хэмээн дургүйцсэн гэдэг. Р.Тиллерсон нь 2015 онд “Forbes” сэтгүүлээс гаргасан дэлхийн хамгийн нөлөө бүхий хүмүүсийн жагсаалтын 25-д бичигджээ.

Ерөнхийлөгч Д.Трампын багт ажиллахаар болсон бизнесийн салбарт ажиллаж байсан бас нэгэн хүн бол Стивен Мнучин. Тэрээр дэлхийд хамгийн томд тооцогддог хөрөнгө оруулалтын салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг “Gold­man Sachs” группийн дэд ерөнхийлөгч, Мэдээллийн технологийн асуудал хариуцсан даргын албыг хашиж байсан. Йелийн их сургуульд сурч байхдаа ирээдүйн Ерөнхийлөгчтэй нэг өрөөнд амьдарч байсан найзууд. 1985-2002 онд “Goldman Sachs” группт ажиллахдаа 40 сая ам.долларын орлого олсон гэдэг. Дараа нь “SFM Capital Management” санг байгуулахад нь Ж.Сорос нэг тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийжээ. Хоёр найзтайгаа хамтран “Dune Capital” компанийг байгуулж кино урлагийн салбарт чамгүй хөрөнгө оруулсан. 2007 онд “20th Century Fox” кино компанитай 500 сая ам.долларын гэрээ байгуулж “Аватар” кино хийхэд хөрөнгө оруулсан байна. Стивен Мнучин нь Д.Трампын сонгуулийн кампанит ажлыг удирдан ажилласан бөгөөд санал хураалтын дүн гарсан даруйд түүнийг нэлээд хариуцлагатай албанд томилогдох нь гарцаагүй хэмээн хэвлэлд бичсэн юм.

БАТЛАН ХАМГААЛАХЫН САЙД ЖЕЙМС МЭТТИС

АНУ-ын цэргийн болоод улс төрийн зүтгэлтэн Жеймс Мэттисийг Батлан хамгаалахын сайдаар томилсон. АНУ-ын тэнгисийн явган цэргийн I корпусын командлагч, Иракийн дайны үед АНУ-ын Тэнгисийн цэргийн төв командлалын командлагчаар ажиллаж байжээ. Ер бусын мэдэгдэл хийдгээрээ алдаршсан нэгэн бөгөөд түүний “Зарим хүмүүсийг буудахад хөгжилтэй байдаг” гэсэн үг нь нэлээд шуугиан тарьсан. Вашигтонд төрж, Вашингтоны төв их сургуулийг дүүргэсэн. Хошууч генерал байхдаа Иракт явуулсан цэрэг дайны ажиллагааг удирдсан нэгэн. Дэслэгч генерал цолтойдоо Тэнгисийн явган цэргийн корпусын цэргийн хөгжлийн асуудлыг хариуцан ажилласан юм. НАТО-гийн Нэгдсэн цэргийн хүчний шинэчлэлийн асуудал хариуцсан дэд командлагчийн албыг хашиж байгаад АНУ-ын Зэвсэгт хүчний нэгдсэн командлалын командлагчаар томилогдож байжээ.

АНУ-ын ТТГ-ыг удирдан ажиллахаар болсон Майкл Помпео нь 1986 онд Вест-Пойнт дэх Цэргийн академийг дүүргэсэн. 1963 онд Калифорни мужид төрсөн тэрээр 1986-1991 онуудад АНУ-ын зэвсэгт хүчинд явган цэрэгт алба хааж байгаад халагдаж “Thayer Aerospace and Private Security” компани байгуулан хувиараа бизнес эрхэлжээ. Харвардын их сургуульд хууль эрх зүйн докторын зэрэг хамгаалж энэ чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг компанитай болсон. Тэрээр уржигдар тангаргаа өргөж ажлаа албан ёсоор хүлээн авчээ.

ҮНДЭСНИЙ АЮУЛГҮЙ БАЙДЛЫН АСУУДАЛ ХАРИУЦСАН ЗӨВЛӨХ МАЙКЛ ФЛИНН

Армийн дэслэгч генерал Майкл Флинн нь 1958 онд Род-Айленд мужид төрсөн. Батлан хамгаалах яамны Тагнуулын газрын даргаар ажиллаж байсан тэрээр Род-Айлендийн их сургуулийг дүүргэжээ. Афганистанд алба хааж байсан, Ардчилсан намд гишүүнээр элссэн ч 2016 оны сонгуулиар Д.Трампын сонгуулийн кампанит ажлын зөвлөхөөр ажилласан байна. “Russia Today” телевизийн 10 жилийн ойн арга хэмжээний үеэр тэрээр ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путины хажууд суусан нь сэтгүүлчдийн анхаарлыг нэлээд татсан гэдэг. Барууны хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр түүнийг Д.Трампын засаг захиргааг Сирийн асуудлаар ОХУ-ын эрх баригчидтай хэлэлцээ хийхэд нь холбож өгөх гүүр нь болох хүн хэмээн бичсэн. Уг асуудлаар ОХУ-тай тохиролцоонд хүрэх хэрэгтэй гэдгийг Майкл Флинн ярилцлага өгөхдөө дурдаж байжээ.

АНУ-ААС НҮБ-Д СУУХ БАЙНГЫН ТӨЛӨӨЛӨГЧ НИККИ ХЕЙЛИ

Өмнөд Каролин мужийн захирагчаар ажиллаж байсан Никки Хейлиг АНУ-аас НҮБ-д суух байнгын төлөөлөгчөөр томилсон байна. Олон улсын харилцааны салбарт ажиллаж байгаагүй тэрээр Энэтхэгээс ирсэн цагаачийн хүүхэд бөгөөд Клемсонсийн их сургуулийг дүүргэсэн. Нэг хэсэг ялгацыг боловсруулдаг “FCR” корпорацид ажилласан.

Гэвч удалгүй ээжийнхээ байгуулсан маш чанартай хувцас үйлдвэрлэдэг “Ex­otica International” фирмд орж бизнес хөгжлийн асуудлыг нь хариуцсан юм. Удалгүй тус фирм нь хэдэн сая ам.долларын хөрөнгөтэй компани болж өргөжсөн. 2004 оноос улс төрд орж Өмнөд Каролин мужийн Төлөөлөгчдийн танхимын гишүүнээр сонгогдсон байна. Никки Хейли нь тус мужийн Төлөөлөгчдийн танхимын гишүүнээр сонгогдсон энэтхэг гаралтай анхны эмэгтэй улстөрч аж.

Өнгөрсөн арванхоёрдугаар сард Гамби улсын Ерөнхийлөгчийн ээлжит сонгууль болж өнгөрсөн. Гэвч сонгуулийн дүн гарснаас хойш тус улсын байдал тогтворгүй болсон.

Гамби улс нь Африкийн баруун хэсэгт оршдог бөгөөд тус тивийн хамгийн жижигхэн улсын нэг. Сенегалаас өөр улстай хиллэдэггүй Гамби ДНБ-ийхээ хэмжээгээр Африкт доороосоо хоёрдугаарт ордог, нэг сая 800 мянга гаруй хүн амтай. Африкийн нэгэн жижигхэн улс сүүлийн өдрүүдэд дэлхий нийтийн анхаарлыг татах болсон нь нэг л шалтгаантай. Тус улсын Ерөнхийлөгч асан Яйя Жамме гэгч төрийн тэргүүний сонгуульд ялагдал хүлээчихээд албан ажлаа өгөхөөс татгалзсан байна.

Гамбид 2016 оны арванхоёрдугаар сарын нэгний өдөр анх удаагаа ардчилсан сонгууль болсон нь энэ аж. Санал хураалтын дүнг зарласны дараахан Яйя Жамме албан ажлаа өгнө гэсэн. Гэвч удалгүй бодлоо өөрчиллөө гээд огцрохоос татгалзжээ. Саналын хуудсыг тоолох явцад алдаа гарсан гэсэн тайлбараар дахин сонгууль явуулах шийдвэр гаргаж, улс орондоо онц байдал тогтоосон. Нөхцөл байдал тун эвгүй болсон тул олонхийн дэмжлэгийг хүртэж ялсан Адам Бэрроу эх орноосоо явахаас өөр аргагүй болсон гэдэг. Олон улсын байгууллагууд тэр дундаа НҮБ-ын Аюулгүй Зөвлөлөөс Яйя Жаммегийн энэ үйлдлийг буруутгаж засгийн эрхийг хүлээлгэн өгөхийг шаардсан юм. Баруун Африкийн эдийн засгийн хамтын ажиллагааны байгууллагын гишүүн Сенегал болон Нигер дэх цэргүүдээ Гамби улсын хил дээр бэлэн байдалд оруулж Яйя Жаммед хоёр хоногийн хугацаа өгчээ. Гамбигийн арми ч шинэ Ерөнхийлөгчийг дэмжиж байгаагаа мэдэгджээ. Төрийн тэргүүнээр сонгогдсон Адам Бэрроу аргаа барахдаа Сенегал дахь Гамби улсын Элчин сайдын яамны байранд Ерөнхийлөгчийн тангаргаа өргөсөн. Түүнийг төрийн тэргүүн болохыг хүлээн зөвшөөрч байгаагаа Африкийн орнууд мэдэгдсэн юм. Баруун Африкийн эдийн засгийн хамтын ажиллагааны байгууллагын төлөөлөгчид Яйя Жамметэй хэлэлцээ хийсний эцэст ажлыг нь өгүүлэхээр болсон юм. Гэхдээ өөрт нь Ерөнхийлөгчийн албыг хаших хугацаандаа хууль дүрэм зөрчсөн хэрэг хүлээлгэхгүй байх болзол тавьжээ. Ингээд экс Ерөнхийлөгчид эх орноосоо явахаас өөр сонголт үлдээгүй. 1993 оноос хойш засгийн эрхийг барьсан Ерөнхийлөгчийг ёс төртэйгөөр гаргаж өгчээ. Түүнийг үдэх ёслолд цэргийн найрал хөгжим хүртэл оролцсон юм. “Энх тайван, хайр энэрлийг эрхэмлэгч хүн” гэсэн бичигтэй цамц өмссөн үзэл нэгт нөхөд нь Яйя Жаммег онгоцонд суулган өгчээ. Тэрээр онгоцны үүдэнд очоод Коран судраа үнссэн гэнэ. Харин гамбичуудын хувьд энэ бол хамгийн баяртай өдөр байсан бололтой. Огцрох хүсэлгүй Ерөнхийлөгч явсан өдрийн орой нь иргэд бөөн баяр болж шөнөжингөө цэнгэжээ.

Энэ явдал үүгээр дууссан бол яахав. Экс Ерөнхийлөгч зүгээр ч явчихсангүй, улсын санд байсан бүх мөнгийг хуу хамаад арилжээ. Нутагтаа байх сүүлийн хоёр долоо хоногийн хугацаанд улсынхаа төрийн санд байсан 11,4 сая ам.долларыг өөрийн болгосон. Түүгээр ч зогсохгүй үнэтэй машин зэрэг эд зүйлсээ ачааны онгоцоор гадаад руу гаргаж амжсан байна. Хамгийн аймшигтай нь одоо улс орон нь ямар ч мөнгөгүй болжээ. Гамби сохор зоосгүй болсныг Сангийн яам, Төв банкны ажилтнууд баталж мэдэгдэл хийсэн. Сенегал дахь Гамбигийн ЭСЯ-нд тангаргаа өргөсөн шинээр сонгогдсон Ерөнхийлөгч ч одоо яахыг хэлж мэдэхгүй байгаа гэнэ. Дашрамд дурдахад тэр ч нутагтаа очоогүй л байна.

Гамбигийн Ерөнхийлөгч Яйя Жамме нь 29 настайдаа буюу 1994 онд цэргийн хүчээр төрийн эрхийг булаан авсан хүн. Тэрээр Гамбигийн армид алба хааж байсан 25-30 насны таван дэслэгчийн хамт уг ажиллагааг зохион байгуулж өөрөө улсыг түр удирдах зөвлөлийг тэргүүлжээ. Үүнээс хоёр жилийн дараа буюу 1996 онд Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар ялалт байгуулсан. Түүнээс хойш хорь гаруй жил Гамбиг удирдаж байгаа бөгөөд хэд хэдэн удаа улиран сонгогджээ. 2003 онд залуучуудтайгаа уулзахдаа борооны улирлаар залуучууд юу ч хийхгүй хөлбөмбөг тоглодог явдлыг шүүмжилж “Борооны улиралд ажил хийхгүй хөлбөмбөг тоглож улс орныхоо төлөө хөдөлмөрлөхөөс зайлсхийсэн залуусыг шоронд суулгана” гэсэн удаатай. Ингэж Гамбид хөлбөмбөг тоглохыг хориглосон түүхтэй. 2009 оны эхээр төрийн тэргүүний эгч нь нас барахад гамбичууд “чөтгөр” хэмээн нэрлэдэг ер бусын увдистай гэгддэг хүмүүсийг буруутгасан. Ингээд улс орон даяар “чөтгөрийг ангуучлах” нэртэй аян зарлаж мянгаад хүнийг хэлмэгдүүлжээ. Олон улсын хүний эрхийг хамгаалах “Amnes­ty International” байгууллагаас хийсэн судалгаагаар энэ үеэр мянгаад хүн хэлмэгдсэн гэдэг. Уг ажиллагаанд цэрэг, цагдаа, тагнуулын ажилтнууд, Ерөнхийлөгчийн хамгаалалтын алба хүртэл оролцож баривчлагсдыг нууц газар хорьж, мансууруулах төрлийн зүйл уулгаж байжээ. “Чөтгөрийг ангуучлах” аяны золиос бологсдын дийлэнх нь өндөр настнууд байсан бөгөөд зарим нь амиа алдсан гэдэг. Яйя Жамме өөрийгөө нэг бус удаа ер бусын увдистай хэмээн зарлаж, ХДХВ буюу бидний ярьдгаар ДОХ болон астмаг анагаадаг эмийг бүтээсэн хэмээн мэдэгдсэн. Улс оронд болж бүтэхгүй байгаа бүхэнд бэлгийн гаж буруу зуршилтнуудыг буруутгаж бүгдийг нь ална хэмээн заналхийлж байсан.

Яйя Жамме төрийн тэргүүний албыг хаших хугацаандаа хэрхэн хөрөнгөжсөнийг хараахан тогтоогоогүй. Тэрээр нэлээд хэдэн “Rolls Royces” машинтай, АНУ-ын Мэрилен мужийн Потомаке хэмээх газар 3,5 сая ам.доллараар байшин авсан байдаг. Түүний охин нь Манхеттенд нэг жилийн 40 сая ам.долларын төлбөртэй хувийн сургуульд сурдаг. Экс Ерөнхийлөгч Гиннесийн дээд амжилтын номонд хамгийн залуу төдийгүй хамгийн чинээлэг төрийн тэргүүн хэмээн бичигдсэн. 1.5 тэрбум ам.доллартай тэнцэхүйц хөрөнгөтэй тэрбээр хэрхэн баяжсанаа Аллахаас илгээсэн хишиг хэмээн тайлбарлаж байжээ. Гамбигийн хэвлэл мэдээлэлд хяналт тогтоож байсан тэрээр улсынхаа бүх сэтгүүлчдэд Засгийн газрын мэдэлд байх, үгүй бол зайлах гэсэн хоёр болзол тавьсан байдаг. Тэрээр хэвлэлийнхэнд хэтэрхий дураараа байна хэмээн шүүмжлүүлдэг байсан юм. Гамбигийн экс Ерөнхийлөгчийн эсрэг хэрэг үүсгэсэн хэдий ч улсын сангаас авсан мөнгө зэргийг эргүүлэн авах найдвар бараг байхгүй. Учир нь Яйя Жамме нь Экваторын Гвинейд байгаа. Экваторын Гвинейн Ерөнхийлөгч Теодор Обиангу Нгему Мбасого нь түүний найз бөгөөд 1979 оноос хойш тус улсын төрийн тэргүүний албыг хашсан. Эквадорын Гвиней нь улс төрийн хэрэгтнүүдийг бусад орнууд төдийгүй олон улсын эрүүгийн шүүхэд ч хүлээлгэн өгдөггүй орон. Тиймээс Гамбигийн улсын сангаас алдагдсан мөнгийг эргүүлэн олж авах найдвар бараг байхгүй юм байна.