Author: ТЭРБИШИЙН ДАРХАНХӨВСГӨЛ

Ч.Ундрам: Гурилын үйлдвэрүүд найман хувийн ашигтай ажилладаг юм бол банкинд мөнгөө хадгалуулсан нь дээр DNN.mn

Засгийн газраас боловсруулсан Гаалийн албан татвараас чөлөөлөх тухай хуулийн төсөл/ хэлэлцэх эсэх/-ийг УИХ-ын чуулганаар хэлэлцсэн ч МАН-ын бүлгээс завсарлага аваад байгаа. Энэхүү төсөлд гурилыг импортын татвараас хугацаа, хэмжээгүй чөлөөлж, ямар нэгэн квот тогтоохгүй байхаар заасан нь маргаан дагуулсан. Тиймээс энэ талаар УИХ-ын гишүүн Ч.Ундрамтай ярилцлаа.

-Гурилыг импортын тат вараас чөлөөлөх тухай хуулийн төсөл Засгийн газраас өргөн барьсан. Энэ асуудал дээр та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Нэг талаасаа инфляц өндөр, өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгдсэн нь бодит асуудал. Тиймээс инфляц, үнийн хөөрөгдлийг бууруулах нь зүй ёсны хэрэг. Харин нөгөө талаараа өөрсдийн хэрэгцээний улаанбуудай, төмс, хүнсний ногоог тарьдаг болох гэж маш их бодлогын арга хэмжээг 60 гаруй жил хийсэн. Үүнийхээ үр дүнд дөнгөж саяхан л бид улаанбуудай болоод төмснийхөө дотоодын хэрэгцээг 100 хувь хангадаг болсон. Гэтэл гурилыг татваргүйгээр чөлөөтэй импорт лоод эхлэх юм бол энэ салбар нурж унах бодит эрсдэл бий болно. Ер нь Атрын нэгдүгээр аянаас хойш энэ салбарт маш их хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийгдэж, төдий чинээ ажиллах боловсон хүчнийг сургасан. Мөн олон ч төсөл хөтөлбөрүүдийг шат дараатайгаар хэрэгжүүлж байж өнөөдөр өдий дайтай явж байна. Одоогоор манай улсад 1500 тариаланч, найман гурилын үйлдвэр үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа гэсэн статистик бий.

-Газар тариалангийн бүс нутгаас сонгогдсон гишүүн учраас танд тариаланчид хандсан уу?

-Миний хувьд тариа ланчид, гурилын үйлдвэрийн тө лөөллүүдтэй уулзсан. Ингэхэд тариаланчид маань гурилын үйлдвэрт улаанбуудайгаа өгөхөд хүндрэлтэй байдаг. Хавар нь Тариалан эрхлэгчдийг дэмжих сан (ТЭДС)-аас зээл аваад тариалалтаа хийдэг. Харин намар нь ТЭДС-аас тэдэн төгрөгөөр авна гээд буудайных нь үнийг тогтоочихдог. Тэр үнээр нь л гурилын үйлдвэрүүд авдаг гэдгийг хэлсэн. Тэгэхээр үндсэндээ на мар нь хэдэн төгрөгөөр зарахаа огт мэдэхгүйгээр л тариалалтаа хийдэг гэсэн үг. Уг нь бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байгаа хүн чинь хэдээр зарахаа төсөөлсөн, мэдэж байх ёстой биз дээ. Дээл хийдэг хүн байлаа гэхэд хэдээр зарахаа тооцоолж байгаад л хийнэ. Гэтэл тариаланчдад маань ийм боломж байхгүй. Дээрээс нь улаанбуудайнд 1, 2, 3, 4 гэсэн зэрэглэл байдаг. Үүнээс доошоо орвол тэжээлийн буудай болдог. Өөрсдөө тээвэрлээд гурилын үйлдвэртээ аваачиж өгдөг. Үйлдвэрүүд өөрсдийн хувийн лабораторидоо шинжлээд дөрөвдүгээр зэрэг гээд зэрэглэлийг бууруулж авдаг. Нэмээд хорогдол тооцоод мөнгийг нь гурилаа зарж байж өгнө гэдэг.

Энэ бол үнэхээр шударга бус зүйл. Татварын ерөнхий газраас авсан мэдээллийг Сангийн сайд бидэнд танилцуулсан. Тэндээс харахад гурилын үйлдвэрүүд найман хувийн ашигтай ажилладаг гээд байгаа юм.

-ХХААХҮ-ийн сайд нь ч найман хувийн ашигтай гэж байсан л даа?

-Тэгэхээр энэ бизнесийг хийж байхаар 10 гаруй хувийн хүүтэйгээр банкинд мөнгөө хадгалуулбал илүү ашигтай байхаар харагдаж байгаа биз дээ. Ийм асуудлууд байна. Нуухыг нь авах гээд нүдийг нь сохолно гэдэг шиг нэг асуудлыг шийдэх гээд нийт салбараар нь эрсдэлд оруулах вий гэдгээс л би айж байна. Мөн гадны улсаас гурилын хараат болчихвол яг л шатахуун шиг нэг өдөр гурил өгөхөө байвал яах вэ гэдэг өөрөө асуудал.

-ТЭДС-аас гурил үйлдвэрлэгчид олон тэрбумын зээл авсан байдаг. Тэгсэн хэрнээ үгсэн хуйвалдаж үнээ нэмдэг гэж ЗГХЭГ-ын дарга хэлж байсан. Ер нь бид газар тариалангийн салбараа унагахгүй. Тэгсэн хэрнээ хэрэглэгчид хямд, чанартай гурил идэхийн тулд юу хийх шаардлагатай вэ?

-Энэ салбарыг шинэчилж, реформ хийхийн тулд богино, дунд, урт хугацааны төлөвлөгөө хэрэгтэй байна. Өнөөдөр улаанбуудайн үрийг 100 хувь ОХУ-аас авдаг. Тэр нь чанар муутай учраас чанаргүй гурил гарч байна гэдгийг мэргэжлийн хүмүүс ярьдаг. Тэгэхээр бид өөрсдөө үрийн бодлогоо атгах хэрэгтэй. Ямар генетикийн өөрчлөлт оруулчихсан нь мэдэгдэхгүй үр оруулж ирээд гурил, буудайны чанарт нөлөөлөөд байвал огт болохгүй асуудал. Хоёрдугаарт, улаанбуудайн үнийг чөлөөлж, зах зээлийн зарчмаар нь биржээр арилжаалах ёстой. Ер нь олон улсад биржээр л худалдаалдаг. Тиймээс Хөдөө аж ахуйн биржийг зах зээлийн зарчмаар ажиллах хууль эрх зүйн орчныг боловсруулж баталмаар байна. Ер нь бол одоо гурилын үнэ нийслэлд нэг өөр, баруун аймгуудад нэг өөр байгаа. Тийм болохоор баруун аймгуудынхаа хэрэгцээний гурилыг хангахын тулд тэр орчмын хилийн гаалийн татварыг чөлөөлчих боломжтой гэж бодож байгаа юм. Ингэж үнийн хөөрөгдөл, инфляцаа дарж авч байгаад дунд хугацааны бодлогуудаа хэрэгжүүлэх хэрэгтэй байна.

-Энэ хуулийн төслийг оруулж ирж байгаа баруун аймгуудад ЗГХЭГ-ын дарга өөрөө нэр дэвших гэж байгаатай холбоотой гэсэн яриа байна. Дээрээс нь МАН-ын бүлэг гишүүдийнхээ саналыг нэгтгэх гэж завсарлага авсан. Тэгэхээр гишүүдийнхээ саналыг нэгтгэж байгаад энэ чигээр нь баталчих юм биш үү?

-Парламент гэдэг олонхын шийдвэрээ дагадаг. Гэтэл газар тариалангийн бүс нутгаас сонгогдсон гишүүдийн тоо бусадтайгаа харьцуулбал маш цөөн. Энэ харьцуулалт л гэхэд нэг хариултыг харуулж байгаа гэж бодож байна. Ер нь нэг асуудлыг шийдэхийн тулд өөр бүр том асуудал үүсгэж болохгүй. Тийм болохоор их ухаантай, зөв шийдэх ёстой л гэсэн байр суурьтай байгаа.

-Гурилын үйлдвэрүүд үгсэн хуйвалдаж үнээ нэмдэг гэж байсан. Ийм боломж байгаа юу?

-Шударга өрсөлдөөн, хэрэглэгчийн төлөө газар (ШӨХТГ)-аас өгсөн мэдээлэл дээр зах зээлийн дийлэнх хувийг нь гурван үйлдвэрлэгч эзэлдэг гэсэн байна лээ. Ийм тохиолдолд олигополь зах зээл үүсээд томоохон үйлдвэрлэгч нар картель үүсгэдэг эдийн засгийн онол байдаг. Тэгэхээр ийм магадлал байна гэж би харж байгаа. ШӨХТГ-аас ч гэсэн үндэслэлгүйгээр үнээ нэмсэн гээд торгууль тавьсан.

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Эрчим хүчний хараат байдлаас гаргая гэсэн дээр АНУ-ыг түших нь зөв байх DNN.mn

Оросын холбооны улсын нутаг дэвсгэрт террорист үйл ажиллагаа болж магадгүй байгааг АНУ-ын зүгээс ердөө арваадхан хоногийн өмнө тус улсад төдийгүй олон улсад мэдэгдэж байв. Харин ОХУ огт тоогоогүй. Америктай үеийн, үед шөргөөцөлдсөөр ирсэн нь нөлөөлж нэрэлхүү зан гаргасан уу, ямартай ч тэд энэ мэдээллийг огтхон ч тоогоогүй. Эсвэл тэд ямар нэгэн зүйл хэрэв болсон тохиолдолд өөрсөддөө ашигтайгаар эргүүлнэ. Бүр болохгүй бол Украин руу асуудлыг чихнэ гэж тооцоолсон байж ч магадгүй. Ер нь тийм байх магадлал маш өндөр. Өмнө нь ч иймэрхүү арга барилаар ажиллаж, Чечень дэх дайныг эхлүүлж байсан гэдгийг олон улсын хэвлэлүүд онцлоод эхэлсэн. Бүр халдлага үйлдсэн гэмт этгээдүүдийг Украины нутаг дэвсгэрээр гаргах “цонх” хийсэн гэж ОХУ-ын талаас мэдэгдсэн ч үүнийг нотолж байх шиг байна.

Харин АНУ болон барууны орныхон хэсэг хугацаанд олон нийтийн газраар явахгүй байх тухай сэрэмжлүүлгийг иргэддээ хүргүүлж байсан. Гэтэл энэ сарын 22-ны өдөр үнэхээр Москва хотын ойролцоох “Crocus City Hall” концертын танхимд “Пикник” хэмээх рок хамтлагийн тоглолт эхлэхээс өмнө үзэгчид рүү дөрвөн буутай этгээд гал нээсэн. Улмаар түймэр тавьснаас үүдэн 133 хүн амь эрсдэж, зуу гаруй хүн шархадсан харамсалтай хэрэг гарлаа. Энэхүү харамсалтай үйл явдлын талаар энд бичих гэсэнгүй. АНУ-ын тал энэ мэдээллийг ямар ч аргаар олж мэдсэн байж болно. Энэ нь ч хамаагүй. Гагцхүү америкчууд аливаа зүйлийг урьдчилан мэдэж чадаад байна.

Тэр нь үнэн байна. Дэлхий нийтийг бүхэлд нь харж, улс төр, геополитикийн асуудлыг хөндөж байгаа нь л чухал юм. Бид харин үүнийг ойлгодог, сэхээрдэг, хүлээн зөвшөөрдөг болох хэрэгтэй байна. Түүнээс биш “Ах мундаг” гэж арагшаа гүйгээд л, америкчуудыг муулах гэж оролдох хэрэггүй гэсэн үг.

АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн даргын орлогч Др. Курт М.Кэмпбэлл манай улсад хэдхэн хоногийн өмнө айлчилсан. Ингэхдээ Ерөнхий сайдад бараалхаж, стратегийн гуравдагч хөршийн түншлэлийг бататган бэхжүүлэх, хамтын ажиллагааг харилцан сонирхсон бүхий л салбарт өргөжүүлэх, эдийн засгийн хамтын ажиллагаагаар баяжуулахын төлөө байгаагаа нотолсон байна. Мөн манай улсыг эрчим хүчний хараат байдлаасаа гарахад туслахад бэлэн гэдгээ хэлсэн. Энэ байдлаасаа бүрэн гарахад гадаад, дотоод хүчин зүйл маш их бий. “Эх орон” гэж цээжээ дэлдэж, харанхуй массынхаа тархийг угааж, удаа дараа саарал ордонд заларсан нөхөд хэд, хэд бий. Амташсан хэрээ 13 эргэх гэгчээр тэд энэ удаагийн сонгуулиар ч гэсэн энэ арга залиа хэрэглэхээр зэхэж, зарим нь бүр энэ талын ажлаа сошиалд аль хэдийнэ эхэлчихсэн. Үүнээс гадна хойд хөршийг дагалдан дуурайгч, сохроор шүтэгч, муйхарлан дэмжигч олон. Тэдгээрийн хүч сүүлийн жилүүдэд улам л нэмэгдсээр байна. Тэдэнд Монголын эрх ашиг биш гадаад нөлөөлөгч улсынх нь эрх ашиг эрхэм байдаг. Тэгэхээр нийтээрээ энэ хоёр саад бэрхшээлийг үл тоодог, анхаарч сонсдоггүй, нөлөөнд нь автдаггүй болох чухал байгаа юм. Тэгж гэмээнэ олон улстай ярьж байгаа төсөл хөтөлбөр, хөрөнгө оруулалтууд эрчимтэй хэрэгжинэ.

Үүнээс гарах үр өгөөжийг монголчууд л нийтээрээ хүртэнэ. Ажилтай, орлоготой, айх айдасгүй, амар жимэр амьдарна. Хэн нэгнээс гуйдаггүй, бусдыг царай алддаггүй, том гүрнүүдийн өмнө толгой өндөр амьдрах боломж бүрдэнэ. Даанч өдийг хүртэл бид энэ мэт боломжуудыг огт олж харсангүй. Өөрсөддөө хэрэгтэй бүхий л зүйлсээ уралцаж, хэрэлдсээр улиг болгож ирлээ. Харин бидэнд ийм боломж байгааг гаднын улсууд, тэр дундаа америкчууд илүүтэй олж хараад байх шиг. Учир нь тэд эрчим хүчний хараат байдлаас чинь гарахад туслана гэж хэлэхдээ ингэхийн тулд гарах аливаа хүндрэлийг шүдээ зуугаад давчих гэсэн утгатай зүйл хэлсэн байна лээ. Хүндрэл гээд байгаа чинь дээр хэлээд байгаа нөгөө хоёр шалтгаан шүү дээ.

Мөн бидэнд бодитоор эрчим хүчний хүндрэл учирсан. Эсвэл учрах магадлал бий юү гэвэл байгаа. Байгаа болоод л Америк нөхөд хэлээд байна. Тэд худал ярьдаггүй юм байна гэдгийг бид өнөөдөр харж, итгэж байгаа. Кноп дараад л цахилгаангүй, крант хаагаад шатахуунгүй, галт тэрэг зогсоогоод л гурилгүй болох эрсдэл байна. Энэ мэт сануулгуудаа өнгөрсөн хугацаанд хойд хөрш бишгүйдээ бидэнд өгч “яалаа гөлөг өө” гэгчээр сүр хүчээ гайхуулсан. Шатахууны импортоо багасгаж манайд хомсдол үүсгэдэг. Түүнийг нь гардаж хийдэг дотоодын нөхөд ч үүргээ сайн гүйцэтгэдэг. Урьдчилж огт хэлж, сануулалгүйгээр гэнэтхэн цахилгааны хязгаарлалт хийдэг. Үүнийхээ ар дээр салбарын болон Ерөнхий сайдын хэмжээнд өндөр авахуулж байж “Одоо ямар нэгэн асуудалгүй” гэсэн утгатай тайлбар хийдэг. Яг л ийм байдал өнгөрсөн он жилүүдэд цөөн бус удаа гарсан. Дээрээс нь усан цахилгаан станц байгуулж, дотоодын хэрэгцээгээ хангах тухай яриад эхлэхээр байгаль орчны бохирдол гэсэн өрөвдмөөр зүйл ярьдаг. Түүнийг нь зориудаар сэвдэг. Ямар сайндаа Ерөнхий сайд Эгийн голын усан цахилгаан станцын асуудалд онцгой анхаарч, Оросын талтай ойлголцуулж өгөх тухай ховыг НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргад дуулгаж байх вэ дээ. Үүнээс гадна өөрсдийн нөөц бололцоогоор Тавдугаар дулааны цахилгаан станцаа барьж байгуулъя гэхэд шугам хоолой явуулах трасс байхгүй гэдгийг Эрчим хүчнийх нь сайд чуулганы хуралдаан дээр учирлаж, энэ жилийн сүүлчээс тог, дулааны төлбөрийг нэмэх шаардлагатай гэж хэлсэн. Одоохондоо яах вэ, сонгууль ойртчихсон учраас эрх баригчид, улстөрчид бүх зүйл хэвийн, сайн сайхан байгаа мэтээр л ярьж, хэлж байна. Гэтэл бидэнд учирч болох ийм хүндрэлүүд хаалгаар хэдийнэ орж ирээд хатавчинд суучихсан байгааг л олуулаа ойлгодог болох хэрэгтэй. Хэрэв энэ бүхнийг ойлгодог болчихвол АНУ-ын яриад байгаа эрчим хүчнээс хараат бус болгох, Энэтхэгийн хийх гээд байгаа Нефть боловсруулах үйлдвэр, францчуудын урагшлуулахаар оролдож байгаа ураны төсөл зэргийг зайлшгүй хөдөлгөх, бүрэн дуусгах ёстойг ойлгоно. Ингэж эрчим хүчний хараат байдлаасаа бүрэн гарч чадвал бидэнд айх айдас үндсэндээ байхгүй болно.

Хөрш зэргэлдээ орнуудын үүсгэсэн дайн байлдааны хомрогонд өртөнө гэж санаа зовох ч шаардлагагүй. Дэлхий нийтийг хамарсан том гүрнүүдийн элдэв нөлөөлөлд ч автахгүй. Хоёр том гүрний дунд байгаа, хэн нэг нь Монголыг өөрийн харьяандаа оруулбал үлдсэн гүрнийх нь эрх ашиг зөрчигддөг учраас тэр юм. Тиймээс дуугарсан дээр нь энэ боломжоо бүрэн ашигламаар байна. АНУ-ын хийж хэрэгжүүлж өгье гээд байгаа эрчим хүчний төсөл хөтөлбөрүүд дээр анхаарлаа хандуулж, цаг зав, хөрөнгө мөнгөө зарцуулмаар байна. Америкийг түшиж байгаад цахилгааны эх үүсвэрээ найдвартай болгоод авъя. Мөн удахгүй болох сонгуульд оролцох нам, эвслүүдийн мөрийн хөтөлбөр, ажлын төлөвлөгөөг ч энэ чиглэлд хандуулахыг шахаж шаардмаар байгаа юм. Учир нь яг өдийд л шийдвэр гаргах түвшинд байгаа улстөрчдийн чих зөөлөн байдаг юм шүү дээ.

Т.Дарханхөвсгөл

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Э.Одбаяр: “АН хагаралтай” гэдэг хүн, хүчнүүд одоо тайвшир, бид маш эв нэгдэлтэйгээр сонгуульд оролцоно DNN.mn

АН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын үүрэг гүйцэтгэгч Э.Одбаяртай ярилцлаа

-Та 2023 оны арваннэгдүгээр сард АН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар томилогдсон. Дөрвөн сарын хугацаа өнгөрсөн байна. Энэ хугацаанд хэвлэл, олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр ярилцлага өгсөнгүй. Завгүй л ажиллав уу?

-Юуны өмнө Өдрийн сонины уншигчдадаа энэ өдрийн мэнд хүргэе. Нээрээ АН-ынхаа Ерөнхий нарийн бичгийн даргын үүрэг гүйцэтгэгчээр томилогдсоноос хойш дөрвөн сар өнгөрсөн байна. Манай намын тухайд хэдэн жилийн туршид улс төрийн хэрчээс дунд явж, зарим талаар улс төрийн золионд өртөж, түр хугацаанд зохион байгуулалт алдагдсан. Өнгөрсөн жилээс бүх зүйл голдиролдоо орж, намын Үндсэн дүрмийн дагуу бүтцээ шинэчлээд үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Мэдээж хэрэг улс төрийн нам, олон үзэл бодолтой хүмүүсийн нэгдэл учраас ойлголцох, ярилцах нь чухал. Энэ үүднээс Ерөнхий нарийн бичгийн даргын хувьд хүлээсэн үүргээ хэрэгжүүлээд л ажиллаад явж байна.

-Та томилогдсоноосоо хойш Ерөнхий нарийн бичгийн даргын үүргээ биелүүлж ажилласан гэлээ. Энэ талаар тодруулахгүй юу?

-Миний хувьд өмнө нь 2017-2019 оны хооронд АН-ынхаа Хэрэг эрхлэх газрын даргаар ажиллаж байсан. Тийм болохоор намын төв аппаратын ажлыг гадарлана. Гэхдээ Ерөнхий нарийн бичгийн даргын тухайд Үндэсний хэмжээний том намын гал тогооны өдөр тутмын ажил гэдэг утгаараа илүү ачаалалтай ажиллах ёстой. Наад зах нь намын үүрүүд, нийслэл, дүүрэг, аймгийн бүх нэгжүүд гээд бүх шатны намын байгууллагуудтайгаа байнга холбоотой байж, хамтарч ажиллана. Тэднийг удирдлага, зохион байгуулалтаар хангаж ажиллана. Ер нь л нам дотроо хүртээмжтэй байх ёстой албан тушаал л даа. Би өмнө нь хэлсэн дээ. Би гэхээс илүүтэй АН гэх маш олон лидер, довтлогчтой хөлбөмбөгийн багийн хаалгач, холбогч хийж ажиллана гэсэн үг. Гэхдээ бидэнд “хамтарч ажиллах” гэсэн нэг л менежмэнт хэрэгтэй.

Яг одоогийн тухайд УИХ-ын 2024 оны сонгууль тулсан байна. Гаднаас тодорхойлоод байгаачлан бид эвээ олж жигдрээд сонгуульд орох ёстой. Тэгэхээр намынхаа дотоод эв нэгдэл буюу ойлголцол дээр гол анхаарлаа хандуулаад ажиллаж байна. Ер нь аливаа байгууллага, тэр дундаа улс төрийн нам гурван үеийн хэлхээс дээр явдаг. Амьдралын, байгалийн хууль ийм байдаг. Бид ч тэгж ажилладаг. Анхдагчиддаа хүндэтгэлтэй ханддаг. Бидний үеийнхэн өнөөдрийн ачаагаа үүрч байна. Дараа нь энэ намыг авч явах үеэ бэлтгэх ёстой. Энэ мэтийн олон ажил бий л дээ. Зарим тохиолдолд улс төрийн намд үе солих шаардлага үүсдэг. Ингэхдээ “Залуучууд л байж цаашаа явна” гэдэг. Харин би үүнтэй санал нийлдэггүй. АН гурван үеийн хэлхээс дээрээ тогтож цааш явах учиртай. Өөрөөр хэлбэл, энэ балансыг хангах хэрэгтэй. Дээрээс нь манай нам олон лидертэй. Тийм болохоор лидерүүд, гурван үеийнхээ хэлхээс, анхан, дунд шатныхаа холбоосуудыг нэлээд хийлээ. Мөн сонгуулийн бэлтгэл ажлуудаа амжуулж байна. Бид хоёр сонгууль дараалан сөрөг хүчин болсон. Тиймээс энэ удаагийн сонгуульд өмнөхөөсөө илүү анхаарал тавьж, хүч нэмж ажиллахгүй бол сонгуулийн тогтолцоо маань өөрчлөгдөж, шинэ дүрмээр тоглож эхлэх гэж байна

-АН-ын дарга Л.Гантөмөрийг “Цавууны үүрэг гүйцэтгэж байна” гэж байсан. Тэгэхээр та ч гэсэн энэ л үүргийг гүйцэтгэж байна гэж ойлгож болох уу?

-Чиг үүргийн хувьд намын дарга, Ерөнхий нарийн бичгийн дарга хоёр маш сайн ойлголцол байх хэрэгтэй. Түлхүүр, цоож хоёр шиг гар нийлж ажиллах ёстой. Тийм байж чадаж ч байгаа, бид хоёр. Намын дарга гэдэг намынхаа лидер нь байдаг. Энэ лидер өнгөтэй өөдтэй байж, өндөрт мандаж, олныг дагуулахын тулд суурь сайтай байх шаардлагатай. Тэр суурь нь намын нийт гишүүд, дэмжигчид. Харин энэ хоёрын холбоос, гагнаас дээр нь л Ерөнхий нарийн бичгийн даргын хувьд би байгаа юм. Ер нь манай намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга бол бусад намаас ялгаатай.

-Юугаараа ялгаатай вэ?

-АН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга бол “Дарга гэх ойлголтоос илүү менежер гэдэг ухагдахуун”-д илүү ойртоно. Яагаад гэхээр АН маш олон ургалч үзэл, бүлэг фракцууд дээр тогтож байдаг. Тийм учраас тэдний эв нэгдлийг хангах, урагш нь чиглүүлэх, нэг зүгт хандуулах нь Ерөнхий нарийн бичгийн даргын үүрэгт ажил болж байгаа юм л даа. Түүнээс биш дарга сэтэр зүүчихлээ гээд улс төрийн илүү эрх ямба эдэлнэ гэсэн үг биш. Тэгэх ч боломжгүй нам.

–Эрх барьж байгаа намын жишээгээр авч үзэхэд Ерөнхий нарийн бичгийн дарга нь намын хамгийн том дарга байдаг. Улс төрийн бүхий л томилгоон дээр гар бие оролцож, түүнийх нь үгээр асуудлыг шийдэж байх шиг харагддаг?

-Манай намын үе, үеийн дарга нар нэг зүйлийг хийх гэж хичээсэн. Тэр нь хамтын удирдлагын систем шүү дээ. Үүнийг нэвтрүүлж, бүх асуудлаа цэгцэлж, ойлголцож байж цаашаа илүү хол явна. Хамтын удирдлагын систем одоогоор манай Улс төрийн зөвлөл амьтай байх ёстой. Гаргасан шийдвэр нь ямар нэгэн гажуудалгүйгээр анхан шат руугаа очдог. Намын үндсэн аппарат өдөр тутмынхаа ажлыг сайн хийх ёстой гээд олон зүйл нэг цэгт нийлэх учиртай. Энэ бүхнийг бүрэн хангахын тулд том дарга гэхээсээ илүү менежер байдлаар ажиллана гээд байгаа юм. Нөгөө талаас энэ бол цэвэр хувь хүний харилцааны л асуудал байдаг.

-АН-ын Нарийн бичгийн дарга нарыг томилох нь таны бүрэн эрхийн асуудал юм байна лээ. Тэгэхээр та ганцаараа шийдсэн үү. Эсвэл бүлэг, фракцуудаас тань санал болгосон уу?

-Намын дүрмээрээ би Ерөнхий нарийн бичгийн даргын үүрэг гүйцэтгэж байгаагийн хувьд төв аппаратын албан тушаалтнуудыг томилно. Гэхдээ намын даргатайгаа зөвшилцөнө. Энэ утгаараа Л.Гантөмөр даргатай зөвшилцөөд, салбар салбартаа мэргэшсэн байдлыг нь харгалзаж үзээд томилсон.

-АН-ын Нарийн бичгийн дарга нараар дандаа залуучууд томилогдсон нь олны анхаарлыг татсан. Нэг нь “Улс төрийн туршлагагүй” гэж шүүмжилж байна. Нөгөө нь “Цаг үетэй хөл нийлүүлж алхахад маш зөв шийдвэр” гэцгээж байсан. Таны хувьд яг ямар үзэл бодол, чиг баримжаагаар ийм томилгоо хийсэн юм бэ?

-Агуулгын хувьд нам бол гишүүддээ үйлчилж, тэднийхээ эрх ашгийг хамгаалж, үзэл санаагаа тээгч гол цөм нь байх ёстой. Гэвч нөгөө талдаа бид нийгмээ сайн сонсогч байх хэрэгтэй юм. Нийгэм маань, залуучууд маань юу хүсч байна вэ. Хэдэн хүнийг ажлын байраар хангаж, татвар, нийгмийн даатгалдаа дарлуулаад явж байгаа жирийн бизнес эрхлэгчид юу бодож байна вэ. Хамаг малаа зуднаар алдчихсан малчдад маань юу хэрэгтэй байгаа вэ. Энэ мэтээр бид нийгмийнхээ тусгал нь байх ёстой. Тусгал нь байж чадаж байгаа эсэхээс хамаарч санал, шүүмжлэл гардаг. Манайх нийгэмтэйгээ тэгж яв цав таарч байж цаашаа урагшилдаг нам шүү дээ. Тиймээс “Бидний дараа үеийн лидерүүд хэн бэ” гэдэг утгаар нь, энэ намыг тасралтгүйгээр урагшилж, түүх нь хэдэн зуунаар хэмжигдэх нам байлгахын тулд би одоо цагт ачаа үүрэлцэж байгаагийн хувьд дараа үедээ боломжийг нь олгох ёстой гэж бодсон. Хоёрдугаарт, улстөрчид хэр зэрэг нийгмээсээ холдоно, тэгэх тусам улс төрийн тавцангаас шахагдаж байдаг. Тэгэхээр хайрцаглагдахгүйгээр нийгэмдээ уусч байх ёстой. Магадгүй бид нам, нам гэсээр байгаад нийгмээ сонсохоо больсон байх магадлалтай. Энэ чихний бөглөөсийг гаргахын тулд салбартаа танигдсан, эрх чөлөөний мэдрэмж суусан залуучуудыг олж томилохыг хичээсэн. Эдгээр залуус маань ч гэсэн нийгэм рүү гараад сайн ажиллаж байгаа гэж бодож байна. Уг нь хуучин жишгээр бол АНын Нарийн бичгийн дарга гэдэг маш урт зам туулж байж томилогддог ажил байлаа. Гэхдээ “Шинэ үедээ арай өөр хандлагаар хандах ёстой” гэсэн байдлаар би асуудлыг авч үзсэн.

-Сонгууль хаяанд ирсэн байна. “АН аанай л эмх замбараагүй, эв түнжингүй хэвээрээ байна” гэдэг яриа байсаар л байх юм?

-Та “Сонгууль хаяанд ирлээ” гэж хэллээ шүү дээ. Түүнтэй л холбоотой яриа байх. АН-ын хувьд өмнө нь явж ирсэн зарчмаараа улс төрийн дотоод үйл ажиллагаагаа хэвийн явуулж байна. Тийм учраас “АН эв нэгдэлгүй, ан цавтай байна” гэх нь улс төрийн зарим намд, тодорхой улстөрчдөд хэрэгтэй л байдаг биз. Л.Гантөмөр дарга хэлсэн шүү дээ, “Коммунистууд сүүлийн 30 жилийг онилж ярих боллоо. Тэднийхээр сүүлийн 30 жилд хот байгуулагдсан нь, монголчууд 60 сая малтай болсон нь, 100 гаруй мянган залуус гадны улс руу явж суралцсан нь буруу гэнэ. Сүүлийн 30 жилд иргэд сая гаруй машинтай болсныг, 400-500 өрх орон сууцанд орсныг, 250 мянган залуус ипотекийн зээлд хамрагдсаныг үгүйсгэж байна. Ардчиллыг үгүйсгэж байна. АН Монголд ардчиллыг, үг хэлэх эрх чөлөөг, эд хөрөнгөтэй байх боломжийг авчирсан нь үнэн. Гэтэл болохгүй байгаа зүйлсийг болгохын төлөө зүтгэсэн нэгнийг ялладаг, буруутгадаг, дардаг, хооронд нь хагаралдуулах болсон” гэсэн. Эндээс эрх баригчид ч, манайх ч ямар нам билээ гэдэг нь харагдана. Нэмээд улс төрийн туршлага, орон зай гээд хэн ч бодоход ойлгомжтой шүү дээ. Энэ дашрамд хэлэхэд, “АН хагаралтай байна” гэж манай намын төлөө сэтгэлээ чилээж, цаг заваа зориулдаг хүмүүс одоо тайвширч болно. АН эв нэгдэлтэй байна. Маш эвтэйгээр сонгуульдаа оролцоно. Том зорилгын төлөө эвлэлдэн нэгдэж, сахилга бат, хариуцлагатай байж чадсанаар энэ сонгуульд ялах нь гарцаагүй. Санаа зоволтгүй гэсэн үг. Уг нь улс төрийн намууд, ялангуяа сонгууль ойртсон үед ийм “яс хаях” аргаар ажиллаж болохгүй л дээ. Цаашлаад хүний алдар хүнд, нэр төрд халдахгүйгээр зарчимтай улс төр хийдэг байх ёстой. Гэтэл манай намын тухайд өмнө нь яг ийм гадны нөлөөнд, мэхэнд автаж алдаа гаргаж байсан. Тийм түүх бий. 2012 онд олонх болж засгийн эрхийг авсан. 2014 онд засгаа унагаасан. Тэгээд 2016, 2020 оны сонгуулиудад ямар үр дүн гарсныг та бүхэн мэднэ. Гэтэл энэ дараалсан ялагдлын шалтгаан нь ердөө л бид нам дотроо яриагүйтэй холбоотой байдаг юм. Одоо тэр алдаагаа харчихсан. Засаад урагш алхана. Ийм л итгэлтэй байна. Үүний төлөө ч бид ажиллах болно. “Хийж чадах болов уу, яах бол” гэдэг асуудал манай намд байхгүй. Хүчтэй лидер олон байна.

-Та “Манай нам олон лидертэй” гэж хэллээ. Үнэн. Гэхдээ тэр хэрээрээ үл ойлголцол гарах нь их байх шиг харагддаг. Тэгэхээр өнгөрсөн хугацаанд энэ лидерүүдийнхээ ойлголцлыг нэг болгохын тулд олон уулзалт хийсэн байж таарна даа?

-Үүнийг ярихаас өмнө харьцуулалт хийх ёстой байх л даа. Одоогийн эрх барьж байгаа нам манайхаас 70 насаар ах шүү дээ. Тэр намын үүсгэн байгуулагдсанаас эхлээд, туулж ирсэн замнал, өнөөгийн цаг үетэй золгосон бүх цаг үед нь төр, нийгмийн тогтолцоо өөр өөр байсан. Тийм учраас МАН-ын соёл арай өөр хэв загвартай байдаг биз. Гадна талаасаа маш их эв нэгдэлтэй, эмх цэгцтэй мэт харагддаг. Тэр нь имиж нь болчихсон. Гэтэл яг бодит байдал дээр хамгийн их хагаралтай л байдаг. Харин АН бол өөр. Угаасаа цэвэр ард түмний хүсэл зорилго, хэрэгцээнээс үүссэн нам шүү дээ . Лидерүүд маань тухайн үедээ Монголд улс төр, нийгмийн шилжилт, өөрчлөлтийг авч ирсэн. Тэр хэрээрээ эрх чөлөөний мэдрэмж дээрээ л нэгддэг. Энэ мэдрэмжээ улс төрийн үзэл санааны чиг баримжаагаа болгохдоо өөр, өөрсдийн гэсэн байр сууриа шигтгээд явсан. Ийм ч болохоор ард түмэн биднийг сайн яваасай гэсэндээ хүлээлт нь өндөр байдаг. Бидний үг, үйлдэл бүрийг анзаарч, шүүмжилдэг. Бид ч гэсэн “Нийгмийн захиалгаар үүссэн нам” гэдэг утгаараа алдаа, оноо нь ил явдаг. Харин зөрчил гэдэг нь харьцангуй ойлголт болоод явчихна. “А цэгээс Б цэг хүрэх маршрут дээрээ л жаахан зөрчил байна уу” гэхээс “А-гаас Б рүү очих ёстой” гэдгээ манайхан бүгд мэддэг. Ингэж хэлэхээр ойлгогдож байна уу.

-Одоо танай намын дотоод асуудал бүрэн цэгцэрч, нэг цонхоор хараад сонгуульд оролцоход бүрэн бэлэн болсон гэж ойлгож болох уу?

-Энэ 2024 он гараад Улс төрийн намын тухай болон УИХ-ын сонгуулийн тухай хууль хэрэгжээд явж байна. Тийм болохоор хуульд зааснаар ямар ажил амжуулсан байх ёстой юм бэ. Тэр бүх бэлтгэлээ хангаад явж байна. Харин дотооддоо хэн , хаана өрсөлдөх сонирхолтой байгаа зэрэг дээр менежмэнтийн зүйлсээ багцаалдсан. Түүнд шаардлагатай дэд бүтцүүдээ угсраад сонгуулийн бэлтгэлээ базааж байна.

-Таны хариултуудаас харахад АН-д одоо асуудал алга болсон гэж байна. Гэтэл АН-ын даргыг томоохон фракцууд нь байнга шахаанд байлгадаг гэх мэтээр ярьсаар л байна шүү дээ?

-Наадах чинь л харин сонгуулийн өмнө бидэнд илгээж байгаа бэлэг шүү дээ. Манай намын нэг араншин байдаг юм. МАН шиг тэгж нийтийн диктатур, хэв маяг тогтоодоггүй. АН-д бараг л гишүүн бүр нь өөрийнхөөрөө амьдардаг. Дарга таалагдахгүй бол араар нь муулаад, хор хуй хийгээд гүйцгээгээд байдаггүй. Хурлаа хийнэ. Асуудлаа гаргана. Шийднэ. Ийм л процесс болдог. Тэгээд ч АН-ын дарга болсон хүн бусдын шахалт хавчилганд орох ямар ч боломжгүй. Ийм эрх чөлөөнөөс сонгогдсон дарга илүү эрх чөлөөтэй л ажиллана биз дээ

-Бүр нэр заагаад яриад, мэдээлээд байгаа харагдах юм?

-Тэгэхгүй бол итгэл үнэмшилгүй болчих гээд байдаг байлгүй дээ

-“Улс төрийн гуравдагч хүчний орон зай байна” гэдэг ойлголт нэлээд өндөр авч байна. Жижиг намууд энэ байр суурийн төлөө зүтгээд эхэлж байх шиг байна. Ийм бодит үйл явдлууд ч өрнөж байна. Монголын улс төрийн хоёр баганын нэг гэгдэж ирсэн АН-ын нэр хүнд сайнгүй байна л гэсэн үг байх. Гуравдагч хүчний талаар ямар байр суурьтай байна вэ?

– Бернард Шоугийн “Ардчилал бол бидний байгуулсан засаглалаас илүү сайн засаглал байхгүй гэдгийг батлах багаж юм” гэж үг бий. АН-ын үзэл баримтлал ч “Хүн төрөлхтний нийтлэг хөгжлийн чиг хандлагыг эрхэмлэн Ардчилсан Үндсэн хуулийн суурь зарчмуудыг хамгаалж, ардчилсан хувьсгалын ололт амжилт, Монгол Улсын нийгэм, улс төр, эдийн засгийн хөгжилд нэвтрүүлсэн дэвшилтэт санаачилга, өөрчлөлт шинэчлэлт, бүтээн байгуулалтаараа бахархаж, цаашдын бодлого, үйл ажиллагаандаа Хувь хүний эрх чөлөө, Эдийн засгийн эрх чөлөө, Улс төрийн эрх чөлөө, Шударга ёсны эрх чөлөө, Үндэсний эрх чөлөө гэсэн үнэт зүйлсийг баримтлан эрхэм зорилгоо хэрэгжүүлнэ” гэж байдаг юм. Эндээс миний хариулт тодорхой болох байх. Дээрх эрх чөлөөг хангах хүчин хэн бэ. Нийгмийн, олон нийтийн хүлээлт хэн дээр байна вэ. Хэн хэрэгтэй байна вэ. Энэ бол ердөө л сонголт шүү дээ. Олон нийт хэнийг хүсэж байна, тэр нь л гарч ирнэ. Ер нь АН эрх чөлөөг эрхэмлэдэг учраас том, жижиг улс төрийн хүчнүүдэд хүндэтгэлтэй хандана. Харин АН-ын нэр хүндийн хэмжээсийн тухайд яг одоо ярих жаахан тохиромжгүй юм. Яагаад гэвэл хоёр ч сонгуулийн бүрэн эрх буюу найман жилийн туршид улс төрийн хашааны гадна өнжлөө. Тэгсэн ч зүгээр байлгасангүй. Намын лидерүүдийг муудалцуулах, яс хаях нь хэвийн үзэгдэл мэт болсон шүү дээ. Хэтэрсэн. Яг үнэндээ энэ хугацаанд АН байх үгүй тухай яригдаж байсныг энд хэлэх хэрэгтэй. Өдийд АН алга болчихсон байхыг үгүйсгэхээргүй бэрхшээлтэй замыг тууллаа. Гэхдээ АН учраас буцаж өндийлөө л дөө.

– Энэ амралтын өдрүүдээр АН-ын ҮБХ-ны хурал болох юм байна. Энэ хурлаар нам ы н дарга, Ерөнхий нарийн бичгийн дарга нарын асуудлыг хөндөх нь гэсэн мэдээллүүд бас гарч байна ?

-Ингэх нь хэнд хэрэгтэй вэ гэдгийг бодоход хариу нь гарч ирэх биз дээ. Бас л дээр хэлсэн шиг сонгууль дөхсөнтэй холбоотой гэж ойлгож болно. АН-ын хувьд яалт ч үгүй Монголын улс төрийн хамгийн том намуудын нэг. Сонгуульд амжилттай оролцох нь ойлгомжтой. Ингээд үзэхээр АН-ыг ямар нэг байдлаар сулруулах, олон нийтийн итгэлийг алдагдуулах улс төрийн үйл ажиллагаа гадна талаас явах нь тодорхой шүү дээ. Яахав, манай намыг олон фракцтай гэдэг. Гадна талд тэгж яригддаг. Албан ёсны бүтэц биш л дээ. Гэхдээ улс төрийн байр сууриа хэсэг бүлгээрээ илэрхийлэх үзэгдлүүд байдаг. Байх ч ёстой. Үүнийг хориглож болохгүй. АН-ын гишүүн зарим намын гишүүд шиг дуугаа хориулж, үзэл бодлоо бариулж болохгүй шүү дээ. Угтаа энэ бол ардчилал юм. АН-ын гол илэрхийлэмж нь энэ. Ялгарал гэсэн ч болно. Үүнийг л ашиглаж, дотор нь хагалах гэсэн арга хэмжээг гаднаас авч байх шиг байгаа юм. Бидний хувьд ингэж л ойлгож авч үзэж байгаа. Сонгууль ойртож байгаа учраас иймэрхүү яс хаях үзэгдэл цаашид нэмэгдэж ч магадгүй юм.Тэгээд ч АН коммунист нам биш шүү дээ. Яг фракц гээд яривал бүх намд л байдаг. МАН-д ч бий. Бүгдээрээ л мэддэг. МАН-ынх далд, манайх ил л байдаг байхгүй юу. Танай асуусан манай намын ҮБХны хурлын тухайд энэ долоо хоногт болно. Түүгээр 2024 оны УИХ-ын сонгуульд оролцох мөрийн хөтөлбөрөө хэлэлцэнэ

-Энэ ҮБХ-ны хурлаар 2024 оны УИХ-ын сонгуульд оролцох мөрийн хөтөлбөрөө хэлэлцэх юм байна. Танай намаас “Бүтэн Ардчилал” хэлэлцүүлгийг хийлээ. Энэхүү санал, хэлэлцүүлгээс АН юу олж авсан бэ?

-АН ард түмний дуу хоолой, төлөөллийг өндөр нийцлэлтэй хангахын тулд хуулийн хүрээнд бодлогын баримт бичиг гаргана. Энэ бол мөрийн хөтөлбөр байдаг. Үүний хүрээнд улс орныг хамарсан хоёр удаагийн хэлэлцүүлгийг зохион байгуулсан. Намынхаа анхан шатанд ажиллаж, ачаа үүрч байгаа нөхдийнхөө саналыг сонслоо. Тухайн бүс нутагт нэр дэвшихээр горилж байгаа хүмүүсээ ч мөн тэдэнтэй уулзууллаа. Мөн нийгмийн төлөөллүүдийг урьж саналыг нь авсан. Ингэхдээ эмч, багш нар, мэргэжлийн холбоод, Үйлдвэрчний эвлэлүүд, МҮХАҮТ гэх мэт олон талын төлөөллийг хамруулсан. Эндээс бид “Бүтэн Ардчилал-2024” үндэсний хэлэлцүүлгээрээ өнөөгийн нийгмийн нөхцөл байдлыг бүтнээр нь дүгнэхийг зорьсон. Товчхондоо, нам дагасан хэсэг хүмүүс нь хожоод, жирийн ард иргэд нь хохироод үлддэг байдлыг засаж залруулахын тулд АН-ын мөрийн хөтөлбөр эдийн засаг, бизнесийн орчныг цэвэрлэхэд чиглэнэ. Гишүүд хэд хэдэн санаа, санаачилгыг дуу нэгтэйгээр хэлж байна. Тухайлбал, бизнесийн орчныг сайжруулахын тулд үргүй зардлыг танаж, төсвийг хумих шаардлагатай гэлээ. Хариуцлага, сахилга батыг сайжруулах ёстой гэсэн санал хэллээ. Боловсролын реформ хийх эрэлт хаалга тогшиж буйг онцоллоо. Дөрөвдүгээрт, авлига. Авлигыг бүрэн зогсоох хууль эрх зүйн орчныг бий болгох хэрэгтэй гэж байна. Эрчим хүчний асуудлыг шийдэх хэрэгтэй гэсэн санал хэлж байна. Ер нь манай намын үзэл санааны гол цөм бол хувийн хэвшилдээ эрх чөлөөг олгож ажиллах, боломж нөхцөлийг нь дээшлүүлэх, төрийн оролцоог багасгахыг зорьж байдаг. Тэгж л ирсэн. Тийм ч учраас тэднийхээ дуу хоолойг сонсож, захиас даалгаврыг нь авч, мөрийн хөтөлбөртөө тусгадаг. Хуулийн дагуу энэ сарын 23-25-ны хооронд мөрийн хөтөлбөрөө ҮАГ-т хүргүүлж, дүгнэлт гаргуулна. Үүний дараа СЕХ руу явуулах учиртай

-Нийгмийн бүлгүүдээс гаргаж байгаа санал, шүүмжлэлээс юу анзаарагдаж байна вэ?

– Товчхон хэлэхэд хүмүүсийн амьдрал хот, хөдөөгүй доройтсон . Үүнийг бид зөвхөн өнөөдөр мэдэж байгаа юм биш. Сүүлийн найман жилийн турш уруудсаар ийм болж байгааг харж байна. МАН найман жил засагласан ч, мөрийн хөтөлбөрийнхөө 90 хувийг биелүүлж чадаагүй. Улмаар иргэд төрд итгэхээ больчихсон. Жишээ нь, улсын төсвийг 2016 онтой харьцуулахад 3-4 дахин тэлсэн байна. Гэсэн ч өр нь нэмэгдээд байдаг. Яг бодит буюу өрхийн эдийн засагт нэмэгдсэн зүйл огт алга. Одоо жирийн малчин иргэдийн маань амьдрал улам муудах нь нэгэнт тодорхой боллоо. Өмнөх шигээ урдах ажлаа хийгээд явах боломж байхгүй боллоо. Хорино, торгоно, цагдана л гэдэг зүйл ярьдаг болсон болохоос бараг нэг километр зам шинээр тавигдсангүй. Утаа, түгжрэл нь буурсангүй. Нийгмийн асуудлуудаа огт шийдсэнгүй гэдэг бухимдал л маш их байна. Тиймээс энэ бухимдлыг шийдэлтэй гарц гаргалгаа олоход мэргэжлийн хүмүүсийн оролцоо маш чухал. Улс төрийн намд байгаа хүмүүс бүгд төгс биш. Яг чаддаг, мэддэг хүмүүсээс нь саналыг нь авч байна. Тоочоод байвал асуудал их байгаа. Бизнесийн эрх чөлөө, авлигын индексээрээ манай улс сүүлийн жилүүдэд тогтмол уруудлаа. Уулзалт хийгээд явахад гэрэл гэгээтэй зүйл маш ховор байна.

-ҮБХ-ны хурлаар 2024 оны УИХ-ын сонгуулийн нэр дэвшилтийн асуудал хөндөгдөх үү?

-Нэр дэвшилт ярих хуулийн хугацаа болоогүй байна. УИХ-ын сонгуулийн хууль, СЕХ-ны гаргасан хуанлид бид захирагдаж ажиллах ёстой. Тэгэхээр нэр дэвшигч гэхээсээ илүү горилогчдынхоо саналыг сонсоод, ажиллаад явж байна. Энэ удаагийн сонгууль шинэ системээр явагдана. Ялангуяа хөдөө орон нутагт томсгосон тойргоор явна. Тэгэхээр багийн ажиллагаа маш чухал. Найман жил сөрөг хүчний ажил хийсэн. Тийм учраас туулах зам төдий чинээгээр урт байна. Хэмжээлшгүй эрх мэдэлтэй, дуусдаггүй мөнгөтэй намтай өрсөлдөхийн тулд эв нэгдэл, хамтын ажиллагаа л хэрэгтэй. Тавдугаар сарын сүүлээр хуульд заасан хугацаа нь болж, нэр дэвшигчид тодорно. Намын анхан, дунд шатандаа ажилласан байдал, хувийн рейтинг, багийн хамтын ажиллагааг голлож харгалзан үзнэ. Тэгэхээр энэ удаагийн ҮБХ-ны хурлаараа мөрийн хөтөлбөрөө л эцэслэн батална. Мөрийн хөтөлбөрөө гаргахдаа бид Боловсруулалтын ажлын хэсэг, Бодлогын ажлын хэсэг байгуулж ажиллуулсан. Энэ ажлын хэсгүүдийн өнгөрсөн хугацаанд хийсэн ажлуудыг дүгнээд, хуульд заасан шаардлагад нийцүүлж, мөрийн хөтөлбөрөө аудитад хүлээлгэн өгнө.Чамбай мөрийн хөтөлбөр болж гарах ёстой. Намын Улс төрийн зөвлөлөөс УИХ-ын сонгуульд иргэдийнхээ итгэлийг хүлээсэн, хэрэг түвэгт холбогдоогүй, нэр цэвэр гишүүдээ дэвшүүлэх бодлого барьж байгааг олон нийтэд зарласан. Жагсаалтын хувьд нийгмийн төлөөллийг ямар нэг байдлаар оруулж ирнэ. Тавдугаар сарын 14-20-ны хооронд зургаахан хоногийн хугацаанд нэр дэвшигчдээ олон нийтээс асууна. Энэ дээр техникийн шийдлийн асуудал гарч ирж байгаа. Ерөнхийдөө нэр дэвшилтийг ард түмнийхээ санаачилгыг сонсож, намын дотоод эв нэгдлийг хангах дээр анхаарч шийдвэрийг гаргана.

-МАН-ынхан “Авлига, албан тушаалын гэмт хэрэгт холбогдсон хүмүүсийг нэр дэвшүүлэхгүй” гэж зарлаад байна. АН ямар байр суурьтай байгаа вэ?

– Сайн даа ч ингэж зарлаад байгаа юм биш. Ер нь Монголын улс төр, нийгмийн амьдрал, нөхцөл байдал өөрөө үүнийг шахаад байгаа юм. Ийм шахалт үүсчихсэн учраас улс төрийн намууд ёс зүйгээ барих ёстой болсон хэрэг. Нөгөө талаараа хүний эрхийн тухай асуудал бас хурцаар тавигдаж байна. Тэгэхээр аль алинд нь мэдрэмжтэй байх ёстой, ялангуяа манай намын хувьд. Мэдээж ёс зүй, нийгмийн дэмжлэгийг авах, сонгогчдын итгэлийг хүлээх талаасаа тэр шаардлагуудаа тавина. Гэхдээ “Зөвхөн гэмт хэрэгт холбогдсон” гэдгээр хэт туйлшрал үүсэхээс болгоомжлох хэрэгтэй байх. Үүнээс болоод хүнийг хэлмэгдүүлэх вий. Энэ талаас нь ч бодох л хэрэгтэй. Улс төрийн захиалгаар хүнийг гүтгэсэн тохиолдлууд байхыг ч үгүйсгэхгүй. Тиймээс бид хэрсүү л байх шаардлагатай.

-Шинэ хуулиар бүсчилсэн томсгосон тойргоор сонгууль явуулах нь эрх баригчдад хэт давуу байдлыг олгож байна гэсэн шүүмжлэл яваад байгаа. “Сөрөг хүчин, жижиг намуудад халгаатай” гээд байна. Таны хувьд энэ удаагийн сонгуулийг юу гэж харж байна вэ?

-Мэдээж шинэ зүйл болгон шинэ л байдаг. Өнгөрсөн 30 гаруй жилийн парламентын түүхэнд 76 гишүүн гэдэг л ойлголт байсан. Гэтэл бид анх удаа 126 гишүүнтэй парламентыг бүрдүүлнэ. Бүсчилсэн 13 тойргоос 78, намуудын жагсаалтаас 48 гишүүн сонгогдож гарч ирнэ. Үүний цаад агуулга нь бүсчилсэн хөгжлийн асуудалтай холбоотой. Эхний ээлжинд УИХ-ын сонгуулийн тухай хуультай уялдаад томсгосон тойргоор явахаар болж байгаа юм. Нэг зүйл дээр би хатуу итгэл үнэмшилтэй байдаг. “Сонгуулийн үр дүн гэдэг сонгууль явуулах аргаасаа илүүтэйгээр нийгмийн сэтгэл зүйгээ хэр мэдэрсэн бэ” гэдгээс хамаарна. Ард түмний хүсэл сонирхол, захиалга мөн байсан уу гэдэг л асуудал шүү дээ. Түүнээс биш ялах бол ямар ч систем дээр ялж болно. Ер нь том зургаар нь авч үзвэл газар нутгийн хэмжээ, хүн амын тоотой харьцуулбал бүсчилсэн, цаашдаа Монгол Улсын Засаг захиргаа, нэгжийн тухай хууль болон холбогдох хуулиуддаа өөрчлөлт хийх хэрэгтэй. Ингэж энэ реформоо төгс хийж чадах юм бол Монгол Улсад хэрэгтэйг үгүйсгэхгүй. Харин улс төрийн хувьд тойрог томсгочихоор л АН ялагдчих юм шиг ухуулга, сурталчилгаа хийгээд байгаатай би санал нийлэхгүй. Энгийн жишээ татъя л даа. Зарим улстөрчийг харж байхад сонгогдсон аймагтаа муу нэртэй байх нь бий. Нэгэнт тийм бол хөрш зэргэлдээ аймгууддаа ч гэсэн муу нэртэй л байдаг юм байна. Энэ нь Монгол Улс битгий хэл дэлхий хавтгай болчихсонтой холбоотой шүү дээ. Ямар ч зүйлийг нуух аргагүй болсон. Тэгэхээр хуучных шиг жалга довны үзэл хоцрогдоод эхэлсэн. Харин үүнээс илүүтэй сонгохыг хүссэн хүнээ хаанаас ч олоод сонгодог болсон. Сонгохгүй гэснээ бол гэрт нь ирсэн ч сонгохгүй, ийм л болчихсон. Гэтэл ард түмнийг басамжилсан зүйлүүд яригдаж л байна. Тэгж болохгүй л дээ. Ард түмэн хэрсүү болчихсон. Сонгуулиа өгөөд сурчихсан. Тэгэхээр зарим улс төрийн хүчин, улстөрчид улс төрөө зарчимтай хийх хэрэгтэй. Тэгвэл сонгууль ч шударга болно. Дахиад хэлэхэд, манай намын эв нэгдэлд санаа зовоод байдаг хүн, хүчнүүд одоо тайван байж болно. АН-ынхан маш эвтэйгээр сонгуульдаа оролцоно.

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Т.Аубакир: Монголчууд маань казах түмний хэл, соёлд хүндэтгэлтэй хандаж ирсэнд үргэлж талархалтай явдаг DNN.mn

Казах түмний Наурызын баяр өнөөдөр тохиож байна. Энэхүү баярыг дэлхийн 30-аад улс үндэстэн өргөнөөр тэмдэглэдэг бөгөөд ЮНЕСКО-гийн Соёлын өвд бүртгэгдсэн НҮБ-ын тогтоолоор батлагдсан Олон улсын албан ёсны баярын өдөр юм. Манай улсын нийт хүн амын 3.9 хувийг казах угсаатан эзэлдэг бөгөөд нийт казах иргэдийн 75.7 хувь нь Баян-Өлгий аймагт амьдардаг байна. Бид энэ удаад УИХ-ын гишүүн Т.Аубакиртай Наурызын баяр болон түүний хийж хэрэгжүүлсэн ажлын талаар ярилцлаа.

-Танд юуны өмнө казах түмний их баяр Наурызын баярын мэнд хүргэе. Энэ жилийн баяр юугаараа онцлог болох вэ?

-Монголынхоо нийт ард түмэндээ болон эх орныхоо өнцөг булан бүрд ажиллаж, амьдран суугаа казах түмэндээ Наурызын баярын мэндийг хүргэе. Энэ жилийн Наурызын баярыг Монгол Улс, Баян-Өлгий аймгийн хэмжээнд эдийн засгийн өндөр өсөлттэй угтаж байгаа сайхан жил болж байна.

-Манай улсын хэмжээнд хэчнээн казах хүн байдаг юм бэ. Тэд бүхний зан заншил, уламжлал ахуй, шашин шүтлэгийг хамгаалах, дэлгэрүүлэх тал дээр ямар ажлууд хийх нь зүйтэй гэж та үздэг вэ?

-Одоогийн байдлаар манай улсад нийтдээ 150 гаруй мянган казах иргэн байдаг гэж үздэг. Эдгээр иргэдийн маань зан заншил, соёл уламжлал, шашин шүтлэг, хэлний соёлыг Үндсэн хуулиар хамгаалсан байдаг. Ер нь бид олон жил ахан дүүс болж амьдарч ирсний хувьд монголчууд маань казах түмний хэл соёлд хүндэтгэлтэй хандаж ирсэнд бид үргэлж талархалтай явдаг. Цаашдаа мэдээж хийх ажил маш их бий. 2022 оноос хойш Боловсролын багц хуульд казах иргэдийнхээ эх хэлээрээ боловсрол эзэмших эрхийг хамгаалах тал миний бие илүү анхаарал тавин ажиллаж ирлээ. Баян-Өлгий аймгийн зарим сумдад амьдардаг тува ахан дүүс маань ч өөрсдийн эх хэл дээр боловсрол эзэмших хүсэл сонирхлоо надад удаа дараа илэрхийлж ирсэн. Мөн Баян-Өлгий аймгаас бусад газарт амьдарч байгаа казахууд ч энэ талын санал хүсэлтээ хэлдэг. Энэ тал дээр бид бүхэн ажиллаж байгаа. Мэдээж хичээлийн хөтөлбөр боловсруулах, цаг гаргаж өгөх, багшлах боловсон хүчнийг бэлдэх гээд олон чухал ажлууд бий.

-Энэ жил Монгол орны нийт нутгаар зудтай байлаа. Баян-Өлгий аймгийн хэмжээнд өвөлжөө хэр байв. Одоо хаваржилт ямар байна вэ?

-Манай улсын хувьд энэ жил нийт нутгаараа зудтай байлаа. Маш хүнд өвөл боллоо. Манай аймгийн хувьд сүүлийн хоёр жил дараалан гантай байсан. Гэсэн хэдий ч өнгөрсөн намар голын ай сав дагасан хадлангийн гарц чамгүй сайн байсан болохоор манай нутгийнхан өөрсдийн бололцоогоор нэлээд сайн бэлтгэсэн. Малын зүй бус хорогдлын мэдээ одоогийн байдлаар бүрэн нэгтгэгдээгүй байгаа. Гэвч бусад аймагтай харьцуулахад харьцангуй бага. Харин Булган сумын өвөлжилт маш хүндэрсэн

-Улсын онцгой комиссоос хэдий хэр хэмжээний тусламж үзүүлэв. Та ч мөн нутгийн малчдадаа хэр анхаарал хандуулав?

-Миний бие хүсэлт тавьж, УОК-оос өвөлжилт хүндэрсэн сумдадаа өвс, тэжээлийг чамгүй бэлдэж авсан. Нийт 1000 гаруй тонн хорголжин тэжээлийг нөөцлөөд байна. Мөн аймаг, сумдын нөөцийг ч гайгүй бэлдсэн болохоор энэ удаагийн зудыг хохирол багатай даван туулахаар хичээж байгаа. Ганц манайх гэлтгүй баруун аймгуудын зуд 3, 4, 5 сарыг дамнаж ирдэг. Хангай, говийн бүсийн аймгуудыг бодвол хожуу дулаардаг онцлогтой. Тийм учраас мал төллөж эхэлсэн энэ цагт тэжээлийн нөөцийг юу юугүй тарааж дуусгахгүй байх бодлого барьж байгаа. Мөн нөхцөл хүндэрсэн малчдадаа гурил, цагаан будааны тусламж үзүүлсэн. Улаан загалмай, Дэлхийн зөн зэрэг байгууллагуудаас ч чамгүй тусламж үзүүлснийг орон нутгууддаа хуваарилах ажлыг хийж байна.

-Өнгөрсөн сонгуулиар баян-өлгийчүүд танд итгэл найдвар хүлээлгэсэн. Иргэдийнхээ итгэлийг хэр биелүүлж ажиллав?

-Баян-Өлгий аймгийнхаа нийт иргэдийн итгэлийг хүлээж 2020 онд УИХ-ын гишүүнээр сонгогдсон. Энэ хугацаанд өөрийнхөө хэмжээнд нэлээд чармайж ажилласан. Гэхдээ иргэдийнхээ итгэлийг хэр биелүүлсэн бэ гэдэг дээр түмэн олон маань л дүнгээ тавина. Түүнээс биш би өөртөө дүн тавих нь зохимжгүй. Харин сонгогдсоноосоо хойш улсын төсвийн хөрөнгө оруулалт дээр анхаарал хандуулж ажилласны хүрээнд 2020 оноос хойш зогсолтгүй өссөн дүнтэй байгаа. Энэ жилийн хувьд аймгийн хэмжээнд улсын төсвийн хөрөнгө оруулалт хийгдэх нийт ажлын төсөвт өртөг нь 254 тэрбум төгрөг байна. Манай аймаг нэг ч сумаа засмал замаар холбож чадаагүй. Тиймээс энэ жил аймгийн төвөөс Цэнгэл сум хүртэлх 82 километр замыг 210 тэрбум төгрөгийн өртөгтэй, замын дөрөвдүгээр багц буюу Цэнгэл сумаас Улаанхус сум чиглэлийн 23.1 километр замын 46.8 тэрбум төгрөгийн төсөвт өртөгтэй ажлыг улсын төсөвт суулгасан. Цэнгэл сумын замын онцлог бол аялал жуулчлалын бүс рүүгээ чиглэж байгаа. Цаашлаад Даянгийн боомтыг байнгын ажиллагаатай болгох ажлын хүрээнд засмал замаар холбох бодлогын дагуу хийгдсэн ажил. Мөн чуулганы хуралдаанууд дээр Баян-Өлгий аймгаас ирсэн иргэдийн санал, хүсэлтийг хүргэж ирсэн. Үүний дагуу шийдэгдсэн олон асуудал байгаа.

-Танай аймгийн эдийн засгийн гол орлогуудын нэг нь яах аргагүй аялал жуулчлал. Засгийн газраас ч аялал жуулчлалыг өргөн хүрээтэй дэмжлээ. Өнгөрсөн жилүүдэд энэ салбараас олох орлого хэр нэмэгдэв. Иргэдийн ахуй амьдралд үр өгөөжөө бодитоор өгч чадав уу?

-Аялал жуулчлалаас малчин иргэд, аймгийн төв дээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа хүмүүс, Алтай Таван богд, Хурган нуур чиглэлд үйлчилгээ үзүүлдэг машины жолооч гээд маш олон иргэн үр шимийг нь хүртдэг. Тийм ч болохоор уг салбарыг илүү онцлох салбар гэж миний хувьд үздэг. Өнгөрсөн жилийн улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар Алтай Таван богд, Хотон, Хурган нуур чиглэлийн цахилгаан хангамж, авто зам, гүүрэн байгууламжийн асуудлыг 100 хувь шийдсэн.

-Тус аймгийг бодитоор хөгжүүлэхэд хилийн боомтуудыг сэргээх, хоёр хөрштэйгөө засмал замаар холбох нь чухал гэдгийг ярьж байсан. Энэ талын ажлууд хэр хийгдсэн бэ?

-Ерөнхий сайдын санаачилгаар хэрэгжүүлж байгаа Боомтын сэргэлтийн хүрээнд манай аймгийн Улаанбайшинтын боомтын зорчигч, барааны урсгалыг нэмэгдүүлэх зорилгоор бүрэн шинэчлэх ажлын хүрээнд Азийн хөгжлийн банкны 80 гаруй тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт бүрэн шийдэгдсэн. Мөн БНХАУ-тай хиллэдэг Даян боомтыг байнгын ажиллагаатай болгох зорилт тавин ажиллаж байгаа. Тиймээс бид эхлээд Цэнгэл сумын замаа тавьчих юм бол цаашаа 100 гаруй километр зам тавиад жилийн дөрвөн улиралд ажиллах боломж бүрдэнэ. Үүнээс гадна ОХУ-аас БНХАУ орох хамгийн богино транзит зам нь манай аймагт байгаа. Энэ нь Улаанбайшинтаас Даян хүртэл 310 километр зам гэсэн үг. Хоёр улсад сонирхол нь байгаа учраас бид транзит үйлчилгээ үзүүлээд тодорхой хэмжээний орлого олох боломжтой. Одоо яг явж байгаа зам болохоор Ховд аймгийн Булган сумын Ярантын боомтоос гараад Баян-Өлгий аймгаар дайраад Улаанбайшинтаар гардаг 745 километр зам бүрэн ашиглалтад орчихсон.

-Сүүлийн үед бүсчилсэн хөгжил гэж ярьж байна. Тэгвэл баруун бүсийн хөгилд баян-өлгийчүүд ямар үүрэг, нөлөөтэй оролцох вэ?

-Бүсчилсэн хөгжлийг миний хувьд дэмжиж байгаа. Хэдий болтол Монгол Улсын парламент маань зөвхөн өөрийнхөө сонгогдсон нэг сумын сургуулийн дээврийн асуудал яриад суух юм. Парламент нь өөрөө том зүйл ярьдаг байя. Ингэхийн тулд бүсчлэх хөгжүүлээд УИХ-ын гишүүн маань бүсийг төлөөлдөг. Тэр бүсийнхээ эдийн засаг, боловсрол, эрүүл мэнд зэрэг том зүйлийг шийдвэрлэдэг байхын төлөө ажиллах ёстой.

-Удахгүй УИХ-ын ээлжит сонгууль болно. Тэгэхдээ Баян-Өлгий аймгийг дангаар нэг тойрог болгосон шүү дээ. Үүнийг хэр зөв зүйтэй гэж та харж байгаа вэ?

-Манай аймгийн хувьд энэ удаадаа дангаараа үлдсэн. Өөрөө онцлогтой аймаг. Парламентад Баян-Өлгий аймгийн төлөөллийг бүрэн суух боломжийг хангах үүднээс ингэж шийдвэрлэсэн.

-Дангаар нэг тойрог болох нь ирэх жилүүдэд бүсчилсэн хөгжлөөс гээгдэх, хоцрох эрсдэл болохгүй юу?

-Нэг аймгийг төлөөлж байгаа хүн улсын хэмжээний бодлого, аймгууд руу татах хөрөнгө оруулалт зэрэг чухал асуудлуудаас хоцрох вий гэсэн болгоомжлол бий. Үүнийг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ Баян-Өлгий аймгаас сонгогдсон гишүүд маань сайн ажиллах юм бол улсын хэмжээний бодлого, нийгмийн асуудлуудаас хоцрохгүй явах бүрэн боломжтой гэж харж байгаа. Ингэж хоцорч үлдэхгүй байх нь төлөөллөөсөө бүрэн хамаарна.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

мэдээ улс-төр

А.Отгонбаатар: Миний ойлгосноор Н.Номтойбаярыг МАН дэмжээд байгаа DNN.mn

Үнэн ба зөв намын дарга А.Отгонбаатартай ярилцлаа.

-Энэ удаагийн парламентын бүрэн эрхийн хугацааны сүүлчийн чуулган өнгөрсөн долоо хоногт нээлтээ хийлээ. Та энэ парламентын ажилд ямар дүн тавих вэ?

-Ямар нэгэн ажил хийсэн байж, түүнд нь дүн тавих ёстой болно. Гэтэл юу ч хийгээгүй болохоор дүн тавихад үнэхээр хэцүү. Харин хийсэн зүйл нь гэвэл өөрсдийнхөө өнгөрсөн сонгуульд зарцуулсан мөнгөө олж авах хууль баталж, үйл ажиллагаа явуулсан. Мөн түүхэнд байгаагүй олон гишүүн эргүүлэн татагдсан. Шүүхээр ял оноочихсон ч гишүүнээсээ буудаггүй, ёс зүйгүй парламент байна. Энэ чинь нөгөө л нэг бидний бий болгосон тогтолцооны алдаа л даа. Асар их мөнгөөр сонгууль хийж, жалга довноос сонгогддог. Харин үүнийгээ засахын тулд тогтолцооны өөрчлөлтийг эхлүүлсэнд нь сайн үнэлгээ өгч болох ганц зүйл нь боллоо.

-Сонгуульд зарцуулсан мөнгөө олж авахын тулд хууль баталсан гэж та хэллээ. Тэгвэл ямар хуулийг онцолж хэлэх вэ?

-Гишүүнээр сонгогдсон нэг хүний сонгуульд зарцуулсан мөнгөн дүн ойролцоогоор 4-5 тэрбум төгрөг гэсэн судалгаа бий. Өөрсдөө ч хэлдэг. Энэ мөнгөө олж авахын тулд баталсан гол хууль гэвэл 2019 оны Үндсэн хуулийн өөрчлөлт байна. Уг нь Засгийн газрын таван гишүүнээс илүүгүй нь сайд байна гэсэн заалт байсныг Үндсэн хуулийн Цэц дээр унагасан. Тэгээд түүнийгээ буцааж оруулж ирэхдээ Засгийн газрын бүх гишүүд давхар дээл өмсөх нөхцөлийг бий болгосон. Ингээд сайд нарыг анх томилсон чуулганы хуралдаан дээр Чингэлтэй дүүргээс сонгогдсон М.Оюунчимэг гишүүн “Бид тойрог дээр зүтгээд суудал олж ирсэн. Та нар одоо сайд болж байна. биднийг бодоорой” гэсэн утгатай үгийг хэлсэн. Энэ чинь өөрсдийнх нь гаргасан мөнгийг олж өгөөрэй гэсэн захиас гэж боддог.

-Тогтолцооны өөрчлөлт эхлүүлсэн нь ганц сайн ажил гэсэн. Гэтэл 126 гишүүнтэй болж, бүсчилсэн тойрогтой болгосон зэрэг нь жижиг намуудад халгаатай гэсэн зүйлийг улс төр судлаачид хэлж байна?

-Тэр бол судлаачдын л үг. Ер нь улс төрийн намын эрхэм зорилго чинь улс орноо хөгжүүлэх шүү дээ. Түүнээс биш улс төрийн зорилго жижиг намуудыг парламентад оруулах албагүй. Улс хөгжил, язгуур эрх ашиг л чухал болохоос жижиг намуудыг хэрчих хэнд хамаатай юм бэ. Би бол ийм итгэл үнэмшилтэй байгаа. Архангай, Баянхонгор, Өвөрхангай гурвыг бүсчлээд тэндээс гарсан есөн хүн нийлээд тэндээ үйлдвэр барих тухай, ажлын байр бий болгоод явах нь зөв зүйл. Тийм болохоос жижиг намууд гарч ирнэ үү, байна уу огт хамаагүй. Дээрээс нь манай жижиг гэгддэг намуудын дийлэнх нь сонгуулийн бусад үед ажилладаг юм уу. Сонгууль болохоор л шаагилдаад гараад ирдэг. Ийм байж бидэнд ашигтай байгаач гэж гуйж болохгүй. Монголд л ашигтай байх ёстой гэж би харж байгаа. Энэ тогтолцооны өөрчлөлт үр өгөөжөө өгнө гэж бодож байна.

-Нөгөө талаасаа огт ажил хийгээгүй гэгддэг сүүлийн 20, 30 жил сонгогдсон нөгөө нөхдүүд чинь гараад ирэх юм биш үү. Хэрэв тэгвэл үр ашгаа өгнө, ажил хийнэ гэж итгэж болох юм уу?

-Энэ хүмүүс гарч ирэх гээд байгаа нь гол биш. Яагаад тэднээсээ илүү бусад нь ажиллаж чадахгүй байгаа вэ гэдэгтээ анхаармаар байгаа юм. Нэр хүнд нь уначихсан. Авлигын хэрэгт холбогдсон, ард түмнээ хуурч мэхэлсэн гээд өчнөөн муу нэр хүндтэй. Гэтэл ийм байгаа хүмүүсийг ялаад гараад ирэх хэмжээний ажиллаж чадахгүй байгаа нь бидний л буруу биз дээ. Эдгээр хүмүүсээс илүү ажиллаж чадна гэдгээ харуулаад, улс төрийн нам ажлаа өдөр бүр хийгээд явах ёстой.

-Ерөнхий сайд парламентад суудалгүй намуудын төлөөлөлтэй уулзсан. Таны бие ч байсан. Харин энэ уулзалтаар улс төрийн юуг тохирсон юм. Тэр тохирсон зүйл нь одоо биелсэн үү?

-Тэр үед Ерөнхий сайд биш МАН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга буюу ЗГХЭГ-ын дарга Д.Амарбаясгалан уулзсан юм. Ингэхдээ улс төрийн намуудтай санамж бичиг зурсан. Тэр санамж бичигт Монгол Улс нэг тойрог болоод гишүүдийн тоог 152 байна гэж тохирсон. Харамсалтай нь парламентад орохдоо МАН, АН, ХҮН гэсэн гурван намын зөвшилцөл болоод 48 нь нэг тойргоос үлдсэн нь жижиг тойргоос сонгогдсон 126 гишүүнтэй байхаар гаргаад ирсэн. Ер нь манай улсад улс төрөө огт дийлдэггүй юм байна. Нэг нь сайн зүйл хийх гэж байсан ч хийлгэдэггүй. Зөвхөн намаа ялуулахын тулд л улс төр хийдгээс болоод улс орон ялагдсан. Уг нь бид Монгол Улс яаж сайхан болох юм. Монгол хүн хэрхэн жаргалтай амьдрах вэ гэдэг агуулгаар дүр зургаа хараад улс төр хийгээд сурчихмаар байна. Ийм улс төрийг харамсалтай нь дээд үеийн ах нар хийхгүй.

-Тэр уулзалтаас хойш таныг улс төрийн хүрээнийхэн дотор “Ерөнхий сайдын хүн болчихсон” гэсэн яриа гарсан. Тогтолцооны өөрчлөлтийг дэмжээд байгаа болохоор тэгээд байна уу. Чухам яагаад ийм яриа гарсан юм бэ?

-Тогтолцооны өөрчлөлтийг би дэмжиж байгаа. Үүнийг дэмжсэний төлөө Ерөнхий сайдынх, эсвэл хэнийх болсон гэж хэлэх нь надад огт хамаагүй. Учир нь би зөв зүйлийг дэмжиж байгаа. Өнгөрсөн хугацаанд эрх баригчдыг шүүмжилсээр ирсэн хүн Ерөнхий сайдынх болчихдог юм байна. Тэгвэл шүүмжлээгүй, сөрөг хүчин байж огт хөдлөөгүй АН, ХҮН юу нь болох вэ. Ер нь ийм яриаг АН-ынхан гаргадаг. Өөрсдөө МАН-тай тохироод учраа олоод амьдраад байдаг юм.

-Саяхан 35 нам эвсэж сонгуульд орох тухай яриа гарч, уулзалтууд хийсэн. Энэ асуудал юу болсон бэ?

-ИЗНН-ынхан бидний хүсч явдаг сайхан санаачилга гаргаад уулзсан. Гэтэл яг үнэндээ ажилладаг нь цөөхөн. Ингээд шүүмжлэхээр шүүмж даадаггүй. Сонгууль болохоор л цүнх, цүнхнээсээ намаа гаргаж ирдэг нь үнэн шүү дээ. Дээрээс нь тус, тусын үзэл санаатай болохоор түүндээ хөтлөгдөөд нийлж чаддаггүй. Бид өнөөдөр нэг хэсэг хулгайчаас салмаар байна л гээд яриад байгаа шүү дээ. Гэтэл тэднийг нөгөө хулгайчаар нь сольж болохгүй. Жишээлбэл, зарим нь Н.Номтойбаяртай нийлчихсэн явж байна. Тэгэхээр би ард түмэнд очоод эдний хулгай маш муухай, манай хулгайч арай гайгүй гэж хэлэх юм уу. Стратегийн ач холбогдолтой Нарийн сухайт, Цагаан суварга гэсэн хоёр ордыг өнөөдөр Н.Нямтайширын гэр бүл эзэмшдэг. Н.Номтойбаяр өнөөдөр яагаад улс төрд эргэж орох гээд байгаа юм. Учир нь хулгайч нартаа хөөгдсөн хулгайч шүү дээ. Цагаан суваргын ордын 51 хувь нь төрд байх ёстой. Нэг цагт төр энэ хувиа авъя гэхээр нь өөрийгөө хамгаалахын тулд л улс төрд эргэж орох гэж байгаа юм. Энэ мэтчилэн олон асуудлаас болоод намууд нийлэх асуудал бүтээгүй. Тиймээс энэ сонгуулиар унасан ч хамаагүй, дангаараа орно. Сонгуульд унаж, ялагдаж болно. Гэхдээ хүн үзэл санаа, үнэт зүйлээсээ урваж болохгүй. Сонгуульд ялалт байгуулахын тулд хулгайчтай нэгдэж чадахгүй. Дээрээс нь бид энэ удаагийн сонгуульд мөнгөнд биш ард түмнийхээ ухаарал, итгэл үнэмшилд найдаж байгаа.

-Үнэн ба зөв нам энэ удаагийн сонгуульд дангаар орох юм байна. Бэлтгэл ажил хэр хангагдаж байна вэ. Нам, эвслүүд мөрийн хөтөлбөрөө Сонгуулийн ерөнхий хороонд өгөх хуулийн хугацаа дуусах дөхөж байгаа шүү дээ?

-Энэ долоо хоногийн амралтын өдрөөр хуулийн хугацаа дуусна. Бидэнд ард түмэн, албан байгууллагууд саналаа ирүүлээд явж байна. Пүрэв гаригаас өмнө мөрийн хөтөлбөрөө нэгтгээд дуусна. Бид мөнгөгүй сонгууль гэж юу байдгийг үзүүлнэ. Мөнгө хэдий хэр цацна, тэр чинээгээрээ төрөөс хулгай ч хийнэ. Тиймээс бид хулгай болох, УИХ-ын гишүүн болж үзэх мөрөөдөлгүй. Парламентын гишүүн болох мөрөөдөлтэй байсан бол хулайчуудтай нэгдэж болох байх. Миний ойлгосноор тэр Н.Номтойбаярыг чинь МАН дэмжээд байгаа шиг байна лээ.

-Тэгвэл энэ удаагийн сонгуулиар танай нам өөрийн төлөөлөлтэй болж, парламентад үзэл бодол, үйл хэргээ хүргэдэг боломж хэр байна вэ?

-Бид хичээж байна. Энэ төрд хяналт хэрэгтэй байгаа. Тиймээс бид хүчтэй сөрөг хүчин болно л гэсэн байр сууртай. Парламентын засаглалын хамгийн том мөн чанар бол сөрөг хүчин. Бид энэ сонгуульд ямар нэгэн барьцаагүй орж байгаа учраас хүчтэй сөрөг хүчин байж чадна гэдэгтээ итгэлтэй байгаа юм.

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Ц.Гантулга: Засгийн газарт малчдын зээлийг нэг удаа тэглэх боломж бий юү гэвэл бий DNN.mn

ШИНЭ намын дарга, доктор Ц.Гантулгатай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Та хөдөө орон нутагт ажиллаад иржээ. Малчид маань энэ өвөл ихэд зутарч, мал сүргээ хорогдуулсан. Хавар улам л хүнд байдаг. Тэгэхээр цаашид хөдөө аж ахуйн салбар, малгүй болсон иргэдээ яах вэ гэдэг асуудал нэгэнт тулгарсан. Та ямар байр суурь илэрхийлэх вэ?

-Хөдөө орон нутагт цагийн байдал хүндхэн, малчид маань зутруухан хаваржиж байна. Өвөл дууссан ч одоо хахир хаврыг туулж байгаа малчдын хувьд ахиад хэцүү урт замыг туулна. Хавар ч амаргүй шүү дээ. Монгол Улс бол мал аж ахуйн орон, эдийн засаг нь энэ салбарт суурилдаг. Түүнээс бус уул уурхайгаас орж ирж байгаа эдийн засаг богино настай, түр зуурын үзэгдэл гэдгийг ойлгож, аж ахуйн нэгж, иргэд малаа, малчдаа аврах хэрэгтэй. Яахав, Засгийн газраас малжуулах төсөл хэрэгжүүлэх тухай ярьж байна.

Өчигдрийн Засгийн газрын хуралдаанаар гэхэд мал, малын гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүний бэлтгэн нийлүүлэлтийн т огтвортой сүлжээ бий болгож, малчдын орлого нэмэгдүүлэх, амьжиргааны түвшинг дээшлүүлэх тухай ярьсан. Энэ бүхнээ сонгууль гэж марталгүй, яаралтай ажил хэрэг болгох шаардлагатай. Мал аж ахуй бол манай улсын стратегийн гол салбар. Үүний цаана Монгол Улсын ирээдүй байгааг мартаж болохгүй. Гэхдээ бид хууль эрх зүйн хүрээнд томоохон бодлогоор дэмжихгүй бол нэг, хоёр удаагийн тусламж дэмжлэгээр эрсдэлээс гарч чадахгүй нь ойлгомжтой. Тэгэхээр УИХ, Засгийн газар дорвитой бодлого, шийдвэр яаравчлан гаргахгүй бол зудын дараах эрсдэлийг зөвхөн малчид биш, нийтээрээ чанга хүртэнэ.

-Зудын нөхцөл байдал хаа хаанаа чанга туссан. Яг одоо малчдын хувьд өвлөөс авч үлдсэн хэдэн малаа хаврыг давуулах хүндхэн асуудалтай тулгарсан?

-Монгол орон даяар зуд болж, хаврын хүнд өдрүүдийг туулж байгаа ч миний явсан тал хээрийн бүсэд хүчтэй нөлөөлсөн байна лээ. Цас зудын нөхцөл байдлыг урьдчилан таамаглах аргагүй. Гэхдээ бид цаг зудын байдлыг урьдчилан төлөвлөж, бэлдэх хэрэгтэй юү гэвэл хэрэгтэй. Төрөөс малчдад тусламжийн гараа сунгаж байгааг үгүйсгэхгүй. Өвс тэжээл ачсан тусламжийн цуваа орон нутагт гарсаар байна. Одоо тусламжийн гэх хүрэлцэхгүй өвс тарааж байхаар өөр арга бодох цаг нь аль эрт болсон. ОХУ-аас манай улсад 8500 тонн хүчит тэжээлийн тусламж өгөхөөр болсон. Эхний ээлжийн 250 тонн тэжээлийг өгсөн. Уг нь үүнийг эрт хийх байсан байх. ОХУ-д нэг тонн хивэг Монголд зарагдаж байгаа үнээс гурав дахин хямд, овъёос, хар, ногоон будаа зах зээлийн үнээс хоёр дахин хямдхан. Учир нь дайны нөхцөл байдлаас болоод дэлхийн зах зээл дээр борлуулалтгүй болчихсон. Өвс бол өл залгуулах төдий зүйл болохоос төдийлөн хэрэг болохгүй. Тэгэхээр овъёос, хивэг, хар, ногоон будаа зэрэг халуун чанарын бүтээгдэхүүн хэрэгтэй. Нэгэнт голдоо хүйтэн оруулсан малд ийм халуун чанарын бүтээгдэхүүн өгч байж хаврыг давуулна. Тэгж гэмээнэ амьжиргаанд үлдсэн цөөн малаа авч үлдэнэ. Хаврын хүйтэн салхи, хавсаргыг давах амаргүй. Одоо хунгарласан цас өдөртөө хайлмаар болж, бусад цагт мөстөж хатуурсан, мал сүрэг цемент дээр бэлчээрлэж байгаа гэхэд болно.

-Малчдын маань чамгүй хэсэг малаа барьцаалсан банкны зээлтэй байгаа. Малаа хорогдуулсан малчид маань зээлээ хэрхэн төлөх вэ гээд хүндхэн асуудалтай нүүр тулна. Нэгэнт авсан зээлээ төлж таарна. Үүнд ямар нэг шийдэл хэрэгтэй болно?

-Монгол Улсын хэмжээнд 2024 оны эхээр 247.9 мянган малчин өрх тооллогод хамрагдсан дүн мэдээ байна лээ. Үүний 39.4 хувь нь зээлтэй байна. Энэ бүхний цаана Туслах малчнаас эхлээд олон хүний амьдрал ахуйг тэтгэж явдаг зүйл бол мал аж ахуйн салбар. Одоо амьжиргааны хэдэн малаа хорогдуулж, банкны барьцаагүй болсон малчдаа яах вэ. Засгийн газраас Төв банк болон арилжааны банкуудын төлөөлөлтэй уулзаж, малчдын зээлийн эргэн төлөлтийг хойшлуулахад хүрсэн нь сайн хэрэг. Гэхдээ ирэх зургадугаар сарын 1 хүртэл хойшлуулсан. Цаашид яах юм гэдэг асуудал ч байна. УИХ-ын гишүүд цагийн хатууд малчны хотонд очиж сонгуульдах биш газар дээр нь ажиллаж, нөхцөл байдалтай танилцсан юм бол яаралтай бодлого гаргах хэрэгтэй. Орон нутагт малчдын бэлчээр талхалж, уул уурхай эрхэлж байгаа компаниуд дорвитойхон дэмжлэг үзүүлмээр байна. Уг нь бол Засгийн газарт малчдын зээлийг нэг удаа тэглэх боломж бий юү гэвэл бий. Тэртэй тэргүй алдагдалтай төсөв баталдаг биз дээ. Үйлдвэр, уул уурхайгаас юм уу, Засгийн газрын тогтвортой хөрөнгө оруулалтаас, нөөцөөс ч юм уу, ямар нэгэн байдлаар тэглэх боломж бий.

-Төр хүсвэл зээлийн тал дээр ямар нэгэн байдлаар арга хэмжээ авах, тэглэх боломж байгаа байх. Гагцхүү малгүй болсон иргэдийнхээ амьдрал ахуйг цаашид яаж залгуулах вэ?

-Төр засгаас ямар нэгэн цогц бодлого гаргана гэж найдаж байна. Тэр бүрд Төрийн бодлого, Төрийн тусламж дэмжлэг харахгүйгээр зохицуулж болох асуудал бий. Жишээ нь, аймаг бүрд “Аймаг хөгжүүлэх сан” гэж бий. Тус санд уул уурхайн компаниуд хэдэн тэрбумаар нь мөнгө хийж, түүгээр нь байшин барилга барьсан тухай тайлан элбэг байдаг. Эрх мэдэлтнүүд нь тууз хайчилж байгаа ч харагддаг. Энэ мөнгөө мал аж ахуйн салбартаа зарцуулъя. Банкны салбарын удирдлагууд, уул уурхайн компаниудтай уулзаж, малчдын тасарсан орлогыг бий болгох, үйлдвэр технологийн тодорхой бүсүүдийг гаргаж өгье. Дээр нь олон мянган өрхийг орлоготой болгох цогц шийдлийг одооноос төлөвлөн, ажлын хэсгүүд гаргаж, санал санаачилга гаргая гэх мэт олон шийдэл байгаа. Жижиг дунд үйлдвэрийг тогтвортой хөгжүүлэх, хэтийн болон богино зайн хөтөлбөр боловсруулах, уул уурхайн компаниудын гэрээт ажилтнуудыг нэмэгдүүлэх, гадаадын ажилчдыг гаргаж, оронд нь ажилгүй болсон иргэдийг оруулах, малчдыг дахин малжуулахаас эхлээд тал талд ажилламаар байна. Үнэнийг хэлэхэд, уул уурхай, барилгын салбарт ажиллаж чадахгүй малчид ч байгаа. Эдгээр малчдад өөр аймгаас мал авч өгөх, тодорхой хугацааны дараа эргэн төлүүлэх зэрэг хөтөлбөр боловсруулъя. Хийе гэсэн хүнд боломж бүхэн бий, хийхгүй гэсэн хүнд шалтгаан мундахгүй гэдэг шиг л байх юм. Ер нь бол зөвхөн малчид гэхгүй иргэд маань өрөөс өрийн хооронд, зээлээс зээлийн дунд амьдарч байна. Нийт иргэдийн амьдрал хүндэрсэн. Энэ мэт асуудалд цогц арга хэмжээ авах цаг нь болж өнгөрөөд ард үлдсэн.

-Бас нэг асуудал байна. Малаа гэсээр байгаад цас зуданд нойр хоолгүй ажилласан малчдын эрүүл мэндийг орхигдуулчихав уу?

-Үүнийг орхигдуулж болохгүй, нэн тэргүүнд анхаарах ёстой асуудал. Малчид цас зудтай тэмцэж, эрүүл мэндээрээ хохирч байгаа энэ үед явуулын эмнэлгийн үйлчилгээг хүргэх, зам харгуй боогдсон үед харилцаа холбооны цогц системийг яаралтай бүрдүүлэх зэрэг олон ажил зохион байгуулах ёстой. Өнгөрөгч өвлийн их хүйтэнд харилцаа холбооны дамжуулах станцын зай хураагуур хөлдөж огт холбоо барилгүй амьдарч байгаа газар олон байлаа. Өмнөх цас зудтай жилүүдийн нөхцөл байдлыг ажиглаж байхад харилцаа х олбоогүйн улмаас малчид эрсдэлд өртсөн жишээ бий. Монгол Улсын Үндсэн хуульд “Монгол Улсын иргэн амьд явах эрхтэй” гэж заасан байдаг бол мөн Үндсэн хуульд “Мал сүрэг нь үндэсний баялаг мөн бөгөөд төрийн хамгаалалтад байна” гэж заасан. Зөвхөн УИХ, Засгийн газар гэлтгүй аймаг, орон нутгийн удирдлагууд ч боломж нөөцөө шавхан, иргэдээ хамгаалах, мал сүргээ аврах хэрэгтэй гэдгийг хаа хаанаа сануулж байна.

-Цаг хатуурсан үед малчид маань мөнгөгүй, өвс тэжээл худалдаж авч чадахгүйд хүрсэн. Энэ нь банкнаас зээл авах нөхцөл ч болсон байх. Малчид орлоготой байхыг зуд сайтар сануулж өглөө?

-Малчид маань хавар ноолуурын үе, намрын сүүл сард идэшний үеэр нэг мөнгөнд залгаж зээл хуйгаа төлж, сая нэг нуруу тэнийдэг. Үүнээс өөрөөр орлого олох боломж байхгүй гэхэд болно. Манай улс малын мах, дайвар бүтээгдэхүүнээс эхлээд олон зүйлээр орлого олох боломжтой. Төр хүсэхгүй байгаа юм уу, эсвэл нэгдсэн бодлого гаргаж чадахгүй байна уу. Засгийн газар 15 улстай мах экспортлох гэрээтэй байдаг. Гэтэл ганцхан БНХАУ-ын 8-9 компани, Араб руу хоёр компани л гаргадаг. Хятадууд энэ зах зээлийг баздаг гэхэд болно. Энэ нь ХХААХҮЯ бодлого гарган ажиллаж чадахгүй байгааг харуулж байна. Засгийн газар ард түмний орлого, тэр тусмаа малчин түмний орлогын асуудалд анхаарч байсангүй. Цаашид шинээр Засгийн газар байгуулагдахад нэн тэргүүнд ард түмний орлогыг дээшлүүлэх тал дээр цогц бодлого хэрэгжүүлэх шаардлага байгааг зуд хатуухан санууллаа. Мөн цаашид эрчим хүчний асуудлыг шийдэхгүй бол болохгүйг ч харууллаа. Улсаараа цахилгаангүй болоход бэлэн байна. Б.Чойжилсүрэн гэж нөхөр Эрчим хүчний сайдаар томилогдож очоод өөрийнхөө нүүрсийг зарах тухай яриад байх юм. Уг нь улсаа, хотоо хангаж дийлэхээ больсон эрчим хүчний асуудлыг яах вэ, шинээр эх үүсвэр яаж байгуулах вэ гэсэн бодлогын асуудал ярьж байх ёстой ч өөрсдийнхөө нүүрсийг зарах тухай ярьж сууна. Цахилгаан, эрчим хүчний хэрэгцээг хангахын тулд нөөцийг нэмэгдүүлэх тухай төлөвлөж байх ёстой сайд маань ийм гамшгийн асуудал ярьж байгаа нь өнөөгийн төр засгийн бодит дүр төрх шүү дээ.

-Таны ярьж байгаа ард түмний мөнгөн орлогыг нэмэгдүүлэх тал дээр нэгдсэн бодлого байхгүй нь ард түмнээ ядуу байлгах сонирхол байна уу гэх хардлага ч төрүүлдэг. Та хувь хүний зүгээс бус ШИНЭ намын зүгээс ямар нэг байр суурь илэрхийлэх үү?

-Хүмүүс ч ярьж байна. Би ч харж байна. Сүүлийн 30 гаруй жил МАН, АН гэх хоёр нам ээлжлэхдээ ээлжилж, хамтрахдаа хамтран төрийн эрх барьж ирэхдээ ард түмнээ сонгуулиас сонгуулийн хооронд ядуу байлгах тактик барьж ирсэн гэхэд болно. Ард түмнийг ядуу байлгах бодлого нь өнөөдөр хүртэл байж байгааг зудын нөхцөл байдал илчилж өглөө. Олон зүйл дээр харагдаж байгааг нуухгүй. Манай ШИНЭ намын хувьд аль болох эрдэмтэн судлаачид, мэргэжлийн холбоодуудыг нэгтгэн бодлого боловсруулж, ард түмнээ өмчтэй болгох, орлоготой байлгах тал дээр анхаарч байна. Манай намын бодлого бол тооцоо судалгаанд тулгуурласан, иргэнлэг эх оронч байх үүднээс үндэсний ардчилсан үзэл санааг нээж өгч чадсан. Жижиг үндэстний хувьд үндэсний үзэл санаанд нэгдсэн байх ёстой. Олон ургальч үзэл санаанд хуваагдах биш, ганцхан үндэсний гэсэн үзэл санаанд тулгуурлах үүднээс бид үндэсний үзэл санааг нээж, түүнд тулгуурлан, эх орончдоо нэгтгэж чадсан. Үүнд олон эх орончдыг уриалан дуудаж, хамтран ажиллаж байгаа. Үүгээрээ бид улс эх орноо аварч чадах үндэсний үзэлтэй анхны нам болж чадна гэдэгтээ итгэлтэй байна. Цаг үеийн байдал хэдийгээр амаргүй байгаа ч улс эх орноо, ард түмнээ гэсэн хүмүүсийг нэгтгэн, тодорхой амжилтад хүрнэ гэдэгтээ итгэлтэй салбар салбарт бодлого боловсруулан ажиллаж байна. Үүнийхээ үр дүнг иргэд олон нийтэд хүргэнэ гэдэгтээ ч итгэлтэй байгаа.

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Л.Гүндалай: “Ард түмний хүч” намаасаа нэр дэвшинэ DNN.mn

“Ард түмний хүч” намын дарга Л.Гүндалайтай ярилцлаа.

-Танд энэ өдрийн мэндийг хүргэе. Ойрд юу хийж байна вэ?

-Хийсэн зүйлгүй л байна даа. Сонгуульд бэлдээд, хэдэн залуус нэр дэвшүүлэх гээд сууж байна.

-Тэр нь юу гэсэн үг вэ?

-Миний бие “Ард түмний хүч” намаасаа энэ сонгуульд оролцоно. Намынхаа дарга нь буцаад би болсон. Улсын дээд шүүхэд бичгээ өгчихсөн. Энэ долоо хоногт бүх гишүүдийнх нь хурал болно гэсэн. Энэ хурлаараа миний нэрийг бүртгээд авчих байх гэж бодож байна.

-Бүртгэхгүй бол яах вэ?

-Хамаагүй шүү дээ. Бүртгэх гүй ч гэсэн дүрмийнхээ дагуу хурлаа хийгээд би намын дарга нь болсон. Тэгэ хээр даргаараа л явна. Дээд шүүх бүртгээгүй л юм байгаа биз. Гэхдээ бүртгэх байлгүй дээ гэж бодож байна. Бүх материал, баримт нотолгоогоо бүрэн өгсөн байгаа.

-Таныг энэ сонгуульд Ардчилсан намаас нэр дэвшинэ гэж яриад байсан. Энэ ямар учиртай юм бэ. Үнэхээр тийм уулзалт, яриа болсон уу?

-Болсоон болсон. Би чинь Ардчилсан намд С.Эрдэнэ намын дарга гэж байх үед эргээд орсон. Тэгээд намын дарга, Ерөнхийлөгчид нэр дэвшигчийн сонгуульд нэр дэвшээд ялагдсан. С.Эрдэнэ чинь цахим сонгууль гэдэг зүйлээрээ намайг ялчихсан.

-Саяхан бас Н.Номтойбаярын тэргүүлж байгаа үндэсний эвсэлд орсон гээд л байсан?

-Юу гэж дээ. Би тэдэнтэй нэгэнтэй нь ч уулзаагүй. Би чинь өөрийн гэсэн намтай хүн. Худлаа яриа байна. Бусдын намд орж явах хүн мөн үү, би. Хэрэв уулзаж, ярилцсан бол эвсэх тухай л ярих байсан биз.

-Нам, эвсэл мөрийн хөтөлбөрөө Үндэсний аудитын газарт хүргүүлэх хугацаа энэ долоо хоногт дууссан. Танай намын мөрийн хөтөлбөр цэгцэрч байна уу?

-Энэ долоо хоногийн пүрэв гаригт манай намын хурал болно. Түүгээрээ мөрийн хөтөлбөрөө батална.

-Та тойрогт хүч үзэх бодолтой байна уу. Аль эсвэл намынхаа жагсаалтад орох юм уу?

-Одоогийн байдлаар дөрөвдүгээр тойрог буюу Хөвсгөл, Булган, Орхон аймгуудад өрсөлдөнө гэсэн бодолтой, яриа хөөрөөтэй л явна.

-Өнгөрсөн сонгуульд таныг хамгийн бага зардлаар оролцож, ялалт байгуулах дөхсөн гээд л ярьдаг. Тэгэхээр танай нутгийн ард түмэн танд их хайр, хүндэтгэлтэй ханддаг шиг санагдах юм. Энэ чухам юундаа байна вэ?

-Манай Хөвсгөлийнхөн ер нь надад гайгүй шүү дээ. Би чинь бас тийм ч муу улстөрч биш. Дээрээс нь Хүүхдийн мөнгийг анх санаачилж байлаа. Одоо Монголын маань хүүхдүүд 100 мянган төгрөг аваад явж байгаа чинь миний санаачилга. Үүнийг хүмүүс мартдаггүй, мэдэх нь мэддэг юм билээ.

-Та нэлээд эрчимтэй л айвчин болсон. Мартагдахгүй байх гэсэн нэг арга уу?

-Одоогоос таван жил буюу сонгуулийн өмнө лайв хийж эхэлсэн. Сонгуулийн үеэр онгоцны суудал өгөлгүйгээр Тайландад зориуд үлдээсэн. Тэгэхээр гадаадаас лайв хийж, сонгуулийн сурталчилгаагаа хийхээс өөр арга байгаагүй. Ингээд сонгуулийн өмнөх өдөр Монголдоо ирэхэд 21 хоногийн карантинд нөхдүүд хийж авсан. Түүнээс хойш зав чөлөөгөөрөө лайв хийж байна. Миний ард чинь бусад шиг баг, студи, туслах байхгүй. Ганц гар утастайгаа л үзсээр байгаад Монголын хамгийн олон дагагчтай нөлөөлөгч болсон.

-Хэд хоногийн өмнө Д.Мөнх-Эрдэнэтэй сошиалд асуудал үүсгээд авсан. Чухам юунаас үүдсэн хэрэг вэ?

-Би уг нь огт мэдээгүй юм. Тэгсэн нэг дүү маань “Нөгөө Д.Мөнх-Эрдэнэ чинь таны дайснуудтай нийлчихсэн байна” гэсэн. Тэгээд үзсэн чинь намайг гүтгэдэг нөхдүүдтэй яг адилхан зүйл яриад байсан.

-Зайсангийн газрын асуудал байсан уу?

-Зайсангийн газрыг би л зараад, баяжаад байгаа юм байх аа.

-Таныг яагаад энэ Зайсангийн газартай холбоод байдаг юм бэ?

-Нэгдүгээрт, Зайсанд манай дүүгийн дулааны нэг шугам, хоёр га газар байдаг юм. Газар нь одоо ч бүр багасчихсан байна лээ. Дулааны шугамаас нь баахан хүн хулгайлаад бөөн хэрүүл болсон. Тэр хэрүүлдээ л намайг хавчуулж, дайрдаг. Би үүнийг нь тоодог ч үгүй. Намайг унагаах зүйлгүй болохоороо л энэ асуудлыг сөхдөг. Энэ бол цэвэр дайралт, гүтгэлэг. Үнэхээр зарж үрсэн гээд байгаа газрыг нь олоод ирэх хэрэгтэй. Тэр бас олддоггүй юм шиг байна лээ, хөөрхий.

-Та чинь уг нь шоронд хоригдож байхад нь эргэж очоод л, хуурай ах, дүү гээд байсан биз дээ?

-Шоронгоос гарч ирээд нэг л өдөр над руу дайрсан. Тэр өглөө нь би өөр рүү нь хэд, хэд залгасан. Утсаа аваагүй. Дараа нь яасан олон залгадаг юм гэж загнаад салгасан. Итгэж, тусалж, хамгаалж явсан дүү маань дайснуудтай минь нийлж араас хутгалах гэж дээ гэж бодоод л өнгөрсөн. Бодвол шоронгоос гарахдаа амлалт өгөө биз. Нэг ёсондоо МАН-ын захиалгаар л яваад байна уу гэж бодсон.

-Энэ удаагийн сонгуулиар 126 гишүүнтэй парламент бүрдэнэ. Дээрээс нь шинэ тогтолцоо, системээр явагдана. Үүн дээр та ямар бодолтой байгаа вэ?

-Үүнийг би зөв л гэж бодож байгаа. Гишүүдийн тоо нэмэгдсэн нь сайн болон муу талтай. Тойрог томорсны сайн нь их. Яагаад гэхээр жижиг тойргийг мөнгөтэй олигархууд мөнгөөр зодоод гарчихдаг. Харин энэ сонгуулийн үр дүнгээр нэлээн алаг эрээн парламент болох болов уу гэж харж байгаа. Тэр нь ч дээр.

-Эрх баригчдад ашигтай тогтолцоо гээд байгаа дээр юу хэлэх вэ?

-Эрх баригч нам чинь мөнгөтэй, олон гишүүнтэй. Мөнгөөр худалдаж авдаг ядуу хэсэг нь их. Угаасаа л эрх баригчид бүх л сонгуульд давуу талтай оролцдог. Тэгж л ирсэн. Энэ удаад тойрог нь том болохоор хувь нэр дэвшигчийн мөнгө шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэхгүй байх. Гэхдээ л илүү санал авах боломжийг олгоно. Том болсон нь харин ч жижиг намуудад ашигтай. Хоёрдугаарт, МАН найман жил төр барьсан. Энэ хугацаанд авлига, хулгай, утаа, түгжрэл огт буурсангүй. Улам нэмэгдлээ. Илүү системтэй хулгайлж, луйвардлаа. Өргөн хэрэглээний барааны үнэ маш их өслөө. Ард түмний амьдрал өдрөөс өдөрт хэцүү болж байна. Тиймээс эрх баригчид энэ сонгуульд орох үнэхээр хэцүү. Ардчилсан нам ч гэсэн олигтой сөрөг хүчин хийж чадсангүй. Толгойгоо олохгүй баахан будилсан. Тэгэхээр гуравдагч хүчний намуудад их боломж бий. Ард түмэн ойлговол ойлгохоор л хугацаа өнгөрлөө.

-Гэхдээ л хоёр том нам нь яаж ийгээд л гараад ирэх юм байна шүү дээ?

– Герман улсад “Эсэргүүцлийн сонголт” гэж хэллэг, ойлголт байдаг. Аль нэг улс төрийн хүчин гарч ирээд ажлаа хийж чадахгүй бол ард түмэн ийм сонголт хийж, гуравдагч хүчний намуудыг дэмждэг. Тэгэхээр энэ жил монголчуудын маань хувьд эсэргүүцлийн сонгууль хийх тохироо нэгэнт бүрдсэн. Энэ хоёр нам 34 жил төр барьлаа. Бүхий л болохгүй байгаа зүйлтэй энэ хоёр нам холбоотой. Хэн нь ч үүнийг засаж, сайжруулъя гэсэнгүй. Тиймээс ард түмэн маань ухаантай учраас энэ хоёр намд шанаа өгөх ёстой.

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Б.Түвшин: Мал, махыг нь эдийн засгийн эргэлтэд оруулаад өгчихвөл малчид заавал мянга хүргэх гэж зүтгэхгүй DNN.mn

Ардчилсан намын Үндэсний бодлогын хорооны гишүүн, эдийн засагч Б.Түвшинтэй ярилцлаа.

-Манай улсын одоогийн эдийн засгийн бодит нөхцөл байдал яг ямар байна гэж та дүгнэх вэ?

-Эдийн засаг гээд шууд ярихаасаа өмнө бид төр, засаг гэдэг ойлгоцынхоо философлиг сэтгэлгээгээ жаахан тэлэхгүй бол хагас социализм, хагас зэрлэг капитализмын дунд гацчихсан. Тэгээд төр нь бүх зүйлийг мэдээд байдаг. Өнөөдөр төр бол маш сайн эдийн засагтай. Бүр хэт баяжчихсан байгаа. Төр нь баяжаад иргэн нь баяжихгүй зүйл рүү л явчихлаа. Ингэхэд төр чинь баяждаг зүйл үү. Тийм их эрх мэдэлтэй байх хэрэгтэй юү гээд харахаар гажуудчихсан. Төр гэдэг субьектын талаас авч үзэхэд л зөвхөн татварын орлого нь сүүлийн 10 жилд 40 дахин нэмэгдсэн. Мөнгө огт дутаагүй. Одоо ганцхан орж ирж байгаа орлогуудаараа иргэдээ яаж чинээлэгжүүлэх юм гэсэн бодлогуудаа бодож эхлэхгүй бол одоогийнхоороо яваад байвал дампуурна.

-Төр нь ингэтлээ баяжсан учраас л төрийн өмчит компаниудын хулгай гараад байна уу?

-Саяхан 40 их төгрөгийн хулгай гээд баахан ярьсан. Тэр чинь жижиг Тавантолгойн жаахан хэсэг шүү дээ. Тэгэхээр төрд мөнгө огт дутаагүй гэдгийг дахин хэлье. Харин төрийг яаж удирдах юм. Төрийн санхүүг хэрхэн зөв болгох вэ гэдгийг мэргэжлийн түвшинд явуулахгүй бол энэ байдлаараа дампуурна гэж хэлээд байгаа юм.

-Тэгвэл энэ асуудлыг яаж зөв болгох юм бэ?

-Хөгжлийн банкны асуудал олон нийтэд дэлгэгдсэн. Үүн дээр сэтгүүлчдэд баярлалаа гэж хэлье. Энэ мэт асуудлыг олон нийтэд дэлгэж тавьдаг сэтгүүлчид, мэргэжлийн байгууллагууд цаашдаа хамтрах хэрэгтэй. Төрийн ойлголт нь гажуудсан учраас бүгдийг нуудаг болгочихсон юм. Ер нь хулгайгаас хамгаалах цорын ганц арга бол нээлттэй, ил тод төсөв санхүү. Гагцхүү үүнийг нь мэргэжлийн түвшинд гаргаж ирэх хэрэгтэй. Бүх төсөв, санхүүгийн зорилгуудыг тодорхой, нээлттэй болгох ёстой. Одоо манайд төрийн аудит гэж байна. Гэтэл төрийн аудит нь төрдөө үйлчилж байгаа цагт хулгай алга болохгүй. Уг нь шалгаад олон нийтэд танилцуулдаг, мэргэжлийн байгууллагууд нь дүгнэлт өгдөг байх ёстой юм. Жилд бид 20-40 их наяд төгрөгийг улсын төсөвт зарж байна. Гэтэл үнэ цэн хадгалсан юм байхгүй. Одоо Засгийн газрын 31 тэрбум төгрөг гээд байгаа ч яг бодитой хөрөнгө оруулалт алга. Олон улсын зээлүүд нь улам л өсөөд байдаг. Тиймээс үүнийг хамгийн үр ашигтай болгох хэрэгтэй. Улсын хэмжээнд, байгууллага, хувь хүний хэмжээнд яаж үр ашгийг тооцох вэ гэсэн олон улсын аргачлалууд бий. Энэ аргачлалуудаар хүмүүсийг мэдлэгжүүлж, мэдээлэлжүүлж байж л сайжирна. Төрөө бие даасан субьект гээд ойлгочихсон болохоор төр нь баяжаад иргэдэд хүртээмж байхгүй. Харин хүртээмжтэй болгох арга нь зөвхөн халамж болчихоод байна. Тиймээс иргэдээ чинээлэгжүүлэх загварыг гаргаж, ирээд түүнийг нь төр зохицуулдаг байх хэрэгтэй. Түүнээс биш төр нь баяжиж үзлээ шүү дээ. Ингэхээр маш их хулгай гарч, ард түмэн ядуурч, цөөхөн хэдэн олигарх улам баяжиж байна. Энэ чинь улам цаашаа явбал улсын тусгаар тогтнол алдагддаг.

-Төр засгаас эдийн засаг долоон хувиар өссөн. Дэлхийд хоёрт орлоо гээд байгаа. Гэтэл энэ өсөлт нь ард түмний амьдралд мэдрэгдэж, хаалгаар нь орж ирэхгүй байна гэх гомдол гарч байна л даа. Үүн дээр та юу хэлэх вэ?

-Эдийн засгийн өсөлтийг орлогын, зарлагын, үйлдвэрлэлийн гэсэн гурван аргаар тооцдог. Манайд үйлдвэрлэлийн аргаар тооцох боломжгүй. Тиймээс орлого, зарлагаар тооцдог юм. Харин зардлын арга дотор улсын төсвийн зарж байгаа зардал дээр иргэдийн зардлыг нэмж анализ хийдэг. Гэтэл улсын орлого, зарлага нь асар их өссөн. Харамсалтай нь ард иргэдийн зардал огт өсөөгүй. Уг нь иргэдийн зардал өсвөл тэд чинээлэг байна гэсэн үг. Цөөхөн хэдэн компанийн зардал өссөнөөр тооцчихоод байна.

-Тэгэхээр манай эдийн засгийн өсөлт худлаа гэсэн үг үү?

-Тоон талаасаа үнэн л дээ. Гэхдээ мөн чанар талаасаа болохоор ямар ч хүртээмжгүй байгаа биз дээ. Тэгэхээр иргэдийн амьдрал дээшлээгүй, орлого нь нэмэгдээгүй учраас яг чанартай өсөлт биш. Бид мөн чанараас зугтаасан. Одоо аливаа зүйлийг ярихдаа ч гэсэн шийдэл нь юу юм л гээд байдаг. Гэтэл агуулга, философи нь юу вэ гэдгээ эхлээд ойлгох хэрэгтэй юм. Төсвөө сайн хийдэг газрууд энэ төрлийн татвараар бид ийм зүйл хийнэ гэдгээ Засгийн газар нь тайлагнадаг. Гэтэл манайд тийм юм алга. Сүүлийн үед НӨАТ-ын орлого өссөн. Гэтэл үүгээр юу хийв. Тэр нь нийтийн эрх ашигт нийцэж байгаа юу гээд тайлагнаж, хэлэлцэх ёстой. Харамсалтай нь баахан татваруудаа холиод хэрэгтэй, хэрэггүй том юм яриад л дуусгаж байна.

-Тэгвэл бидэнд одоо нэн тэргүүнд хийж болох, хэрэгтэй зүйл нь юу байж болох вэ?

-Манай улс өнөөдөр 70-90 сая малтай. Дунджаар нэг жилд 20 саяар өсдөг. Иргэд, малчдын гар дээр байгаа энэ баялгийг үнэ цэнтэй болгох нь төрийн үүрэг. Энэ үүргээ ухамсарлах хэрэгтэй. Санхүүгийн инженерчлэл гэж ойлголт бий. Үүгээр харах юм бол малчид нийгэм дэх үүргээ маш сайн гүйцэтгэж байгаа. Тэд чинь жижиг хэмжээний үйлдвэрлэгчид. Харин тэдний өсгөж үржүүлээд, хийж үйлдвэрлээд гаргаад ирсэн бүтээгдэхүүнүүдийг яаж үнэ цэнтэй, Монгол Улсын давуу тал болгох вэ гэдэг бодлогыг төр засаг нь хийх ёстой. Даанч малаа өсгөсөн хүнийг төр нь бэлчээрийн даац хэтэрлээ, үр ашигтай цөөн малтай бол гэх зэрэг утгагүй байдлаар шахдаг. Зүй нь төр үр ашигтай болгоод өгчихсөн бол малчид тэгтлээ малаа өсгөх гээд улайрахгүй шүү дээ. Одоо чинь амьжиргаанд нь хүрэхгүй байгаа учраас л малаа өсгөөд байгаа юм. Судалгаагаар 300 богтой байж дөнгөж амьжиргаандаа хүрдэг гэж гарсан байна лээ.

-Мал, махаа үнэ цэнтэй болгохын тулд яах ёстой вэ?

-Баахан махны үйлдвэртэй болох тухай л яриад байна. Гэтэл хамгийн чухал зүйл нь малыг хураан цуглуулах тогтолцоо юм. Малчдаас хэдэн малыг нь тасралтгүйгээр цуглуулах юм. Түүнийг нь хаана боловсруулж, хаашаа гаргах вэ гэсэн зүйл нь тодорхой болж байж хүмүүс хөрөнгө оруулна. Энэ зах зээл рүү одоо орох гэхээр манай бизнесмэнүүдэд томдоод байгаа юм. Саяхан 30 мянган хонь экспортлох тухай ярихад л дийлэх хүн гараагүй. Гэтэл манай улс жилд 20 сая мал гаргаад байх боломжтой. Үүний нэгдсэн тогтолцоо гэхээр махны үйлдвэрүүд гэж бодоод байдаг. Гэтэл тэр чинь ложистикийнх нь нэгээхэн хэсэг. Бидэнд даанч ложистикийн тухай ойлголт огт алга. Хамгийн гол өртөг зардал шингэдэг зүйл чинь давтамжтайгаар цуглуулах. Сар бүр 30, 40 мянган мал нийлүүлье гэвэл худалдан авагч олдоно. Даанч арай гэж цуглуулаад 2000 хонь нийлүүлье гээд очихоор тоохгүй байна шүү дээ. Тиймээс нэгдсэн том ложистикийн тогтолцооны загварыг гаргаж ирээд малчдыг тогтмол орлоготой болгох хэрэгтэй. Түүнээс малаа зарах зах зээлийг нь бэлдэж өгөөгүй байж малаа өсгөлөө, арьс шир, ноос ноолуураа эргэлтэд оруул гэж заана гэдэг чинь утгагүй.

-Одоо чинь эрчимжсэн мал аж ахуй гэж яриад байх болсон?

-Монгол Улсын соёлын өв, тусгаар тогтнолтой салшгүй холбоотой зүйл бол нүүдэлчин аж ахуй, соёл. Цаашдаа ч дангааршлын баталгаа хэвээр байх болно. Түүнээс биш бүгд аж үйлдвэржсэн эдийн засаг руу явна гэдэг бол худлаа. Фермерүүд хөгжвөл хөгжиж л байг, хослоод л явах ёстой. Яваандаа нүүдэлчин ахуй амьдрал улам л үнэ цэнд орно. Ийм цаг үед бэлэн байгаа зүйлээ жаахан тордчих л хэрэгтэй. Бид чинь байгалиасаа маш сайхан амьдралын хэв маяг, эдийн засагтайгаа төрчихсөн ард түмэн. Айлаас эрэхээр авдараа уудлаад жаахан бодох л хэрэгтэй байна. Би өөрөө үндэсний ардчилсан үзэлтэй хүн. Тийм ч учраас үндэсний аж ахуйгаа сэргээх эдийн засгийн бодлого боловсруулах хүсэл мөрөөдөлтэй. Одоо яг судалгаан дээрээ ажиллаж байгаа. Малчин гэдэг чинь үйлдвэрлэгч гэдгийг л бид сайтар ойлгомоор байгаа юм. Нэг малчин 300 хоньтой байлаа гэхэд дараа жил нь төлөө бүрэн авбал багадаа 450 хоньтой болно. Харин төр засгаас зохицуулалтыг нь сайн хийж өгөөд тухайн айлаас жилдээ 150 хонийг нь аваад байдаг зах зээлийг бий болгочихвол тухайн малчин чинээлэгжээд л явчихна. Тиймээс малаа заавал мянга хүргэх гэж зүтгэхгүй шүү дээ. Ингэж эдийн засгийн эргэлтэд оруулж өгөхгүй болохоор малаа өсгөөд байдаг. Харамсалтай нь ган, зуд болохоор өнөөдүүл нь үхчихээд байна. Иймд Монгол Улсад байгаа бүхий л баялгийг үнэ цэнтэй болгох бодлоготой хүмүүсийг сонгох хэрэгтэй байгаа юм.

-Энэ жил нийт нутгаар зудтай байлаа. Тэгвэл малчдын дунд малаа даатгах ойлголт хэр байдаг юм бол. Даатгуулсан тохиолдолд учирсан хохирлыг нь барагдуулах боломж бий юү?

-Уг нь айл өрхүүд тусдаа даатгуулдаг байдал хөгжих ёстой. Гэвч даатгалын сэтгэлгээ тэр бүр хөгжөөгүй учраас малын индексжүүлсэн даатгал буюу бүс нутгаар нь даатгуулчихдаг. Тухайн бүс нутагт малын хорогдол их гарсан тохиолдолд хохирлыг нь төлдөг. Өмнө нь Баянхонгор аймагт ганц болоод бүс нутгийн хэмжээний том хохирол гарахад нөхөн төлбөрийг нь шууд авч байсан.

-Нөхөн төлбөр нь хувь малчдад яаж очдог юм бэ?

-Даатгуулсан малчдадаа түгээгээд л өгчихдөг. Даатгуулаагүй малчид мэдээж нөхөн төлбөр авах боломжгүй. Цаашдаа даатгал манай улсад хөгжих л ёстой. Одоогоор даатгуулах соёл хөгжөөгүй учраас хувь мачлдын даатгал ч хөгжихгүй байна. Уг нь бол маш бага мөнгөөр их эрсдлийг хаадаг зүйл шүү дээ.

-Та АН-ын Үндэсний бодлогын хорооны гишүүн хүн. Энэ удаагийн сонгууль бүсчилсэн тойргоор явна. Таныхаар энэ тойрог хуваалт хэр зөв зүйтэй зүйл вэ?

-Ер нь тойргийг томруулах нь Монгол Улсын эрх ашигт нийцнэ. Хэтэрхий жижигхэн тойрогт усалгааны системтэй явж ирсэн. Харин бүсчилсэн байдлаар шийдсэн нь төр барьж байгаа намыг л ялах, давуу байдал олох тактик байх. Гэхдээ нэгэнт шийдвэр гаргах эрх нь тэнд байгаа учраас түүгээр нь л явна. Тойрогтойгоо уялдуулаад бүсчилсэн эдийн засаг гэж ярьж байна. Гэхдээ эдийн засгийнхаа суурь ойлголтоор бол өөр асуудал. Бид чинь хүн амын тоогоороо авч үзвэл жижигхэн эдийн засагтай. Тэгэхээр хүн амыг хэрэглэгч гэж үзвэл том үйлдвэр цөөхнийг барьж байгуулах хэрэгтэй. Харин газар нутаг, малаараа бол том эдийн засагтай. Тэгэхээр бүсчилнэ гэдэг чинь Сайншандад нэг аж үйлдвэр бариад өөр газар барихгүй. Тэндээ энэ чиглэлээ дагаж хөгжье гэж Ардчилсан намын үед бүсчлэлийг ярьж байсан. Одоо болохоор зургаан бүс болгож хуваасан. Үүгээрээ дандаа жижиг, жижиг эдийн засгийн үр өгөөжгүй, төрийн өмчит үйлдвэрүүдтэй болчих вий гэж л санаа зовж байна. Ингэвэл эдийн засгийг хорлоно. Гэхдээ төсвийг задлах, төвлөрлийг сааруулах, нийтлэг эрх ашгийн төлөө явах гэдгээрээ би дэмжиж байгаа.

-Олонд танигдсан, эсвэл мөнгөтэй нь сонгогдох магадлал их гэж яриад байна л даа?

-Богино хугацаанд, ийм огцом шийдвэр гаргаж байгаа нь угаасаа шинэ, залуу хүмүүсийг оруулахгүй гэсэн хаалт. Нэр дэвших бодолтой байгаа хүмүүс одоо явж хүмүүстэй уулзаж болохгүй. Харин УИХ-ын гишүүд, олны танил болчихсон хүмүүст боломжтой. Гэхдээ ард түмэн өөр болсон. Энэ тоглоомын чинь цаад санааг мэдэж л байгаа.

Цаашдаа сонгуулийн хууль, системийг өөрсдөдөө давуу тал олгох байдлаар огцом шийдвэр гаргадаг байдлыг болих хэрэгтэй. Жинхэнэ ашиг сонирхол гэдэг чинь энэ. Ер нь сонгууль дөхүүлж байгаад ийм шийдвэрүүд гаргах нь улс төрийн ёс зүйн хувьд маш онцгүй. Төр засаг нь тогтвортой бодлогогүй байгаагаа л харуулж байгаа явдал. Ард түмнийг доромжилж, басамжилж байгаа хэрэг. Нөгөө талд нь гэвч сонгуульд ялж, засгийг авахын тулд юу ч хийхээс буцахгүй гэдгийг ард түмэн ойлгож байгаа.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Т.Наранбат: Амлалтын шинжтэй зүйл ярихгүй л бол сонинд ярилцлага өгч болно DNN.mn

Сонгуулийн ерөнхий хороо /СЕХ/-ны Хуулийн газрын ахлах референт Т.Наранбатаас сонгуульд нэр дэвшигчид хууль зөрчихгүйн тулд юун дээр анхаарах талаар тодрууллаа.

-Сонгуульд нэр дэвшихээр горилж байгаа хүмүүс хууль зөрчихгүйн тулд юун дээр анхаарч ажиллах ёстой вэ?

-Монгол Улсын Их хурлын 2024 оны ээлжит сонгууль явагдах гэж байна. Сонгуультай холбоотой бүхий л харилцааг Монгол Улсын Их хурлын сонгуулийн тухай хуулиар зохицуулж өгсөн. Харин горилогч гэдэг нэр томьёо энэ хуульд байхгүй гэдгийг хэлэх хэрэгтэй. Нэр дэвшигчийн тухай асуудал хөндөгдөнө. Гэвч одоогоор ийм статус байхгүй. Учир нь хуульд заасан болзол, шаардлагыг хангаад, цаг хугацаандаа нам, эвслээсээ нэр дэвшүүлээд, СЕХ-ноос бүртгэснээр нэр дэвшигч гэж яригдана.

Мэдээж энэ жил нэр дэвшинэ гэсэн санаа, зорилго агуулж яваа хүмүүс бий. Эдгээр хүмүүс маань Сонгуулийн тухай хуулийн 48 дугаар зүйлд Хууль бус сурталчилгааг хориглох гээд зааж өгснийг л баримтлах хэрэгтэй. Энэхүү заалтад ээлжит сонгуулийн жил эхэлснээс санал авах өдрийг дуусталх буюу энэ оны нэгдүгээр сарын 1-нээс зургадугаар сарын 28-ны өдрийг дуустал хугацаанд аливаа этгээд өөрөө болон бусдаар дамжуулан сонгогчдын саналыг татах зорилгоор дараах үйл ажиллагаа явуулахыг хориглоно гээд найман багц үйлдэл, үйл ажиллагааг хориглосон. Тиймээс эдгээрийг хийх ёсгүй. Хэрэв хийсэн бол тухайн хүнийг нэр дэвшигчээр бүртгэхээс татгалзах үндэслэл болж болно.

-Тэгвэл нэр дэвших бодолтой яваа хүмүүс хурал цуглаан, уулзалт хийх боломжтой юу?

-Болно, гэхдээ хоёрхон зүйлийг л анхаарах ёстой. Энэ уулзалт, цуглаан танай байгууллагын энэ жилийн ажлын төлөвлөгөөнд орсон байх нь чухал. Түүнээс биш гэнэт л нэг нөхөр уулзалт хийгээд байж болохгүй. Дээрээс нь тухайн уулзалт, цуглаанд гарах зардлыг хэн гаргаж байгаа вэ. Энэ их чухал асуудал. Сонгуулийн хууль тогтоомж зөрчсөнтэй холбоотой 36 жагсаалтыг гаргаад 2020 оны Зөрчлийн тухай хуульд нэмэлтээр оруулж өгсөн. Үүнийг эрх бүхий есөн байгууллага хянаж шалгадаг. Мөн хуулийн 48.1 дэх хэсэгт заасан зөрчлийг цагдаагийн байгууллага шалгаж, шүүх эцэслэн шийдвэрлэдэг. Дээрх зөрчлийг гаргасан нь нэр дэвшигчийг бүртгэхээс татгалзах, нэр дэвшигчээс хасах эрх зүйн үр дагавартай.

-Нэр дэвшигчид сонгуулийн сурталчилгаа эхлээгүй энэ үед сонин, хэвлэлд ярилцлага өгвөл хууль зөрчих вий гэсэн болгоомжлолтой байна. Ингэж ярилцлага өгөх нь нээлттэй юү?

-Ярилцлага өгч болно шүү дээ. Гэхдээ нөгөө л сонгогчийн саналд нөлөөлөх амлалтын шинжтэй зүйл ярихыг хуулиар хориглосон зохицуулалттай. Түүнээс биш тухайн хүн өөрийнхөө удам судар, ажлын тайлангаа ярихад нээлттэй. Харин телевиз, сонин, сайтад өгсөн ярилцлагыг нь тавдугаар сарын 14-нөөс хойш давтан гаргахыг хуулиар хориглож өгсөн. Дээрээс нь хуучин бол маш олон шторк явдаг байсан.

Тэгвэл сонгогчдын авах мэдээллийн тэнцвэртэй байдлыг хангах зорилгоор энэ удаад мэтгэлцээн гэдэг арга хэлбэрийг оруулсан. Гэхдээ мэтгэлцээн учраас хоёр ба түүнээс дээш хүн оролцох ёстой. Ингээд тухайн нэр дэвшигч, эвсэл ямар бодлого гаргаж байгаа юм. Үүнийгээ яаж хэрэгжүүлж, ямар үр дүнд хүрэх вэ гэсэн бодлогын өрсөлдөөн байдлаар явуулна. Тийм ч учраас сонгуулийн нэвтрүүлгүүдийн 50-иас доошгүй хувь нь мэтгэлцээний хэлбэр, форматаар байна гэдгийг хуульчилж өгсөн байгаа.

Монгол УлсынИх хурлынсонгуулийнтухай хуулийн48 дугаар зүйл. Хууль бус сурталчилгааг хориглох

48.1.Ээлжит сонгуулийн жил эхэлснээс хойш санал авах өдрийг дуустал, нөхөн, ээлжит бус сонгуулийн тухайд сонгууль товлон зарласан шийдвэр гарснаас хойш санал авах өдрийг дуустал аливаа этгээд өөрөө болон бусдаар дамжуулж сонгогчдын саналыг татах зорилгоор дараах үйлдэл, үйл ажиллагаа явуулахыг хориглоно:

48.1.1.Мөнгө, эд зүйл тараах, бараа, эд зүйл хөнгөлөлттэй үнээр худалдах, аливаа үйлчилгээ төлбөргүйгээр болон хөнгөлөлттэй үзүүлэх;

48.1.2.Нийтийг хамарсан биеийн тамирын уралдаан, тэмцээн, баяр наадам, урлагийн тоглолт, хүлээн авалт, дайллага, цайллага, төлбөрт таавар, бооцоот, мөрийтэй тоглоом зохион байгуулах, ивээн тэтгэх;

48.1.3. Сонгогчдыг гадаад, дотоодод аялал зохион байгуулан оролцуулах, амралт, сувилалд амраах, сувилуулах;

48.1.4.Ирээдүйд өөрийн болон бусдын хөрөнгөөр мөнгө, эд бараа өгөхөөр гэрээ байгуулах, хэлцэл хийх;

48.1.5.Хишиг, хувь, хувьцаа өгөх, ажлын байранд зуучлах, ажилд оруулах зэрэг амлалт авах;

48.1.6. Сонгуульд оролцохоос татгалзахыг болон сонгуулийн хууль тогтоомж зөрчихийг уриалсан агуулга бүхий сурталчилгаа явуулах;

48.1.7.Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, цахим орчин, мессэж ашиглан улс төрийн чансаа тогтоох зорилго бүхий аливаа хэлбэрийн шалгаруулалт, санал асуулга зохион байгуулах, нийтлэх;

48.1.8.Тухайн жилийн төсөвт тусгаагүй нийгмийн халамж, хамгааллын хөтөлбөр хэрэгжүүлэх, амлалт өгөх, зарлах.

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Иргэнийхээ үзэл бодлыг үгүйсгэж, залруулга гаргасан цагдаагийнхны хар тамхи, мөрийтэй тоглоомд холбогдсон хэргүүд DNN.mn

Сэтгүүлч Ч.Лодойсамбуу өөрийн цахим хуудастаа “Хар тамхины бизнес бол цагдаагийн тусламжгүйгээр газар авахгүй л гэж боддог” хэмээн бичсэн. Харин түүнийг нь Цагдаагийн ерөнхий газар/ЦЕГ/-ын цахим хуудсанд “Худал мэдээлэл” хэмээн тамгалж, залруулга гаргасан нь олны шүүмжлэлд өртөөд байгаа юм. Тэгвэл ингэж иргэдийнхээ үзэл бодлыг шүүж, зөв буруугаар нь ялгаж суугаа цагдаагийнхны холбогдож байсан хар тамхи, мөрийтэй тоглоомуудын хэргүүдээс заримыг нь товчлон хүргэж байна.

ЦЕГ-ын Хар тамхитай тэмцэх газрын мөрдөгч асан Ж.Эрдэнэ-Ундрах, хар тамхины хэрэгт холбогдсон Г.Сарангэрэл нарт холбогдох Эрүүгийн хэргийг шүүх хурал энэ оны нэгдүгээр сарын 2-ны өдөр болсон. Ингээд шүүхээс Г.Сарангэрэлийг Эрүүгийн хуулийн 19.12-2 дахь хэсэгт заасан төрийн онц чухал нууцыг задруулсан гэм буруутайд тооцож, хоёр жил зургаан сар хорих ял шийтгэж, Ж.Эрдэнэ-Ундрахыг уг зүйл заалтад заасан гэм буруутай үйлдэлд нь хоёр жил хорих, мөн хуулийн 21.13-1 дэх хэсгийн “Гүйцэтгэх ажил явуулах эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтан нь гүйцэтгэх ажлын тухай хуулиар хориглосон үйл ажиллагаа явуулсан” хэрэгт нь 7.5 сая төгрөгөөр торгох ял шийтгэж байлаа.

Ноднин жилийн 11 дүгээр сарын 16-нд ЦЕГ-аас мэдээлэл хийж, цахим мөрийтэй тоглоомын асуудалд цагдаагийн алба хаагч холбогдсон талаар мэдээлэл өгч байв. Тухайн үед Дотоод хяналт, аюулгүй байдлын албаны дарга, цагдаагийн хурандаа Д.Манлайбаатар “Цахим мөрийтэй тоглоомыг үйлдсэн гэмт этгээдүүдэд мөрдөн шалгах ажиллагааг явуулахад цагдаагийн алба хаагчийн нэр холбогдсон. Цагдаагийн алба хаагчид албан үүргээ гүйцэтгэж байгаа. Залуу алба хаагчийн албан үүргийг түдгэлзүүлэх эсэхийг прокурорын байгууллага үнэлж, шийдвэрлэнэ. Мөн цагдаагийн албанд ажиллаж байгаад цэргийн байнгын тэтгэвэрт гарсан Б гэгч алба хаагчийн тухай мэдээлэл гарсан. Тусдаа асуудал. Цахим гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдүүдэд чиглэсэн хуульд заасан мөрдөн шалгах ажиллагааны явцад ахмад албан хаагчийн нэр дурдагдсан.

Цагдаагийн алба хаагчид хууль бусаар нөлөөлсөн, нөлөөлөлд автагдаж, шан харамж авсан байж болзошгүй гэсэн үйлдэл илэрсэн учраас харьяаллын дагуу Авлигатай тэмцэх газарт мөрдөн шалгах ажиллагаа хийлгэхээр шилжүүлсэн” гэсэн юм.

Эрүүгийн цагдаагийн албаны Кибер гэмт хэрэгтэй тэмцэх хэлтсийн мөрдөгч, ахлах дэслэгч Г.Тэмүүлэн мөрийтэй тоглоомчдоос сар бүр тогтмол онц их хэмжээний мөнгө бэлнээр авсан байж болзошгүй нөхцөл байдал тогтоогдсон гэдгийг ЦЕГ-аас мэдээлж байсан. Гэтэл гэмт хэрэгт холбогдон шалгагдаж буй мөрдөгч, ахлах дэслэгч Г.Тэмүүлэнгийн цолыг ноднин жилийн 12 дугаар сард нэмж, ахмад цол олгосон байдаг. Түүнтэй хамт нийслэлийн Цагдаагийн газрын Хулгайлах гэмт хэрэгтэй тэмцэх тасгийн дарга, хурандаа М.Болдбаатар мөрийтэй тоглоомчдоос байнга мөнгө авч, хэргийг дардаг нь тогтоогдсон тул хэргийг АТГ-т шалгуулахаар шилжүүлсэн.

Өнгөрсөн жилийн есдүгээр сарын 8-ны өдөр мөрийтэй тоглоом зохион байгуулдаг иргэн А.Дэлгэрдалай болон Нийслэлийн цагдаагийн газрын дарга асан, цагдаагийн хурандаа Д.Ядамдоржийн зурагтай сэрэмжлүүлэх хуудас Их сургуулийн гудамжаар тараагдсан. Тухайн үед иргэн А.Дэлгэрдалай нь гэмт хэрэгт холбогдон шалгагдаж байсан ч нэр бүхий цагдаа нарын “хамгаалалт” дор дахин мөрийтэй тоглоом тоглуулж, иргэдийг хохироож эхэлсэн гэж байв.

Тээврийн цагдаагийн хурандаа Э.Бөхбатын түрээсэлдэг 200 м.кв байранд автомат мөрийтэй тоглоомын газар үйл ажиллагаа явуулж байсныг 2019 онд илрүүлж байсан билээ. Үүний улмаас тэрбээр үүрэгт ажлаа хүлээлгэн өгч байлаа.

З.Боргилмаа: Цагдаагийнбайгууллага өөрсдийгөө өмөөрч бусдыг гүтгэдэг

Сэтгүүлчийн үзэл бодол, үг хэлэх эрх чөлөөг цагдаагийн байгууллагаас хэрхэн зөрчдөг талаар Монголын сэтгүүлчдийн нэгдсэн эвлэл/МСНЭ/-ийн Хууль, мэргэжлийн ёс зүй хариуцсан дэд ерөнхийлөгч З.Боргилмаагаас тодрууллаа.

-Сэтгүүлч Ч.Лодойсамбуу өөрийн бодлоо сошиалд бичсэнийг ЦЕГ-ын цахим хуудсаар худал мэдээлэл хэмээн залруулга гаргасан нь шүүмжлэл дагуулж байна. Үүн дээр та юу хэлэх вэ?

-Цагдаагийн байгууллагын үйл ажиллагаа, мэдээлэлтэй холбоотойгоор байр сууриа илэрхийлэх шаардлага МСНЭ-д удаа дараа үүсч байсан. Сэтгүүлчдийг ажил үүргээ гүйцэтгэж явахад саатуулах, камер хэрэгслийг нь эвдэх, биед нь халдах явдал өмнө нь хэд, хэд гарч байсан. Харин сэтгүүлчдийн мэргэжлийн үйл ажиллагаа явуулах эрх ашгийг хөндлөө, хэвлэлийн эрх чөлөөнд заналхийллээ гэсэн мэдэгдэл, сануулгыг бид тухай бүрд нь өгдөг. Гэтэл үүний дараагаар цагдаагийн байгууллагаас мэдээлэл хийхдээ шууд гүтгэдэг. Тухайлбал, Зайсангийн аманд байсан амралтын газрыг нураах үйл явцыг сурвалжилж байсан Парламент телевизийн сэтгүүлчийн камерыг нь эвдээд, гар утсыг нь дураараа үзэж, бүтэн шөнө саатуулсан. Үүний дараа цагдаагийн удирдлагууд тухайн сэтгүүлчийг согтууруулах зэрэгтэй байсан гэж мэдээлсэн. Гэтэл тэр сэтгүүлч эмэгтэй тухайн үедээ бие давхар байсан. Ингэж өөрсдийн хийсэн буруутай үйлдлээ нийгэмд зөв мэтээр ойлгуулахын тулд цагдаагийн байгууллага шууд гүтгэдэг. Өөр олон жишээ бий. Үндсэн хуулиараа бид чөлөөтэй үзэл бодолтой, түүнийгээ илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх эрхтэй. Гэтэл цагдаа хүний үзэл бодлыг шууд цензурддэг. Буруу, худлаа бодож байна гэдэг. Ч.Лодойсамбуугийн посттой холбоотой асуудал ч гэсэн нэг бодит жишээ боллоо. Уг нь буруу бодсон, нэр хүндэд халдсан эсэхийг эцсийн дүндээ шүүх тогтоодог.

-Хар тамхи, мөрийтэй тоглоомын асуудалд цагдаагийнхнаас холбогдож байсан тохиолдлууд өмнө нь гарч байсан?

-Хар тамхи хэрэглэсэн, хадгалсан хүмүүсийг л шийтгээд байдаг. Гэтэл ханган нийлүүлж байгаа хууль бус сүлжээг илрүүлж, тэмцэж байгаа гэсэн мэдээллийг би сүүлийн хэдэн жил огт харж байгаагүй. Үүн дээр асуудал байдаг. Ийм мэдээлэл гарахгүй байгаа нь өөрөө баримт гэж үзвэл үүнд үндэслээд иргэн өөрийн үзэл бодолтой болно. Энэ бол хий хоосноор цагдаагийн нэр хүндэд халдах гээд байгаа зүйл биш. Үүнийг чөлөөт үзэл бодол гэж зөвшөөрөхгүй, худал мэдээлэл гэж байгаа нь цензурдэж байгаа явдал. Цагдаа бусдын үзэл бодлыг шууд үнэн, худлыг нь тогтоодог байгууллага болж хувираад байгаа нь бидний зорьж байгаа ардчилсан нийгэмд харш зүйл.

-Хэвлэлийн эрх чөлөөний индексээр сүүлийн жилүүдэд ухраад байгаа нь цагдаа, хүчний байгууллагуудын энэ мэт үйлдлүүдтэй холбоотой байж болох уу?

-Олон хүчин зүйл хэвлэлийн эрх чөлөөний индекст нөлөөлж байгаа л даа.

-Нөлөөлж байгаа нэг зүйл нь мөн үү?

-Мөн шүү дээ. Төрийн нэрийн өмнөөс эрх мэдлийг авч ажиллаж байгаа хүчний байгууллага гэдэг бол нэг талын эрх ашгийг хамгаалах зорилготой боловч нөгөө талын эрх ашгийг хөндөж байдаг субъект. Тийм учраас энэ үйл ажиллагаа нь хүний эрхийн эрх чөлөөнд маш мэдрэг үзүүлэлт. Сэтгүүлчийн мэргэжлийн үйл ажиллагааг ойлгохгүйгээр гомдолтой, гомдолгүй шалгадаг. Ингэх явцдаа тухайн сэтгүүлчийн хувийн байдлыг гаргаж ирж зарладаг асуудлууд цагдаа дээр ажиглагдаад байгаа. Өөрийн албан цахим хуудсаараа биш ч гэсэн албан бус хуудсуудаар дамжуулан мэдээллээ өгдөг гэсэн гомдол сэтгүүлчдээс гаргаж тавьсан. Энэ бол хэвлэлийн эрх чөлөөнд заналхийлж байгаа хүчний байгууллагын дарамт. Сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгийг шалгах явцдаа ч гэр бүлийн байдлыг нь сошиалд гаргаж тавьсан. Гүйцэтгэх ажиллагааны явцад олж авсан тэр бичлэг хүчний байгууллагад л байна шүү дээ. Харин энэ мэдээллээ цагдаа дотроосоо гаргаж тавиад байгаа юм.

Recent Posts

Recent Comments

Archives

Categories