Author: ТЭРБИШИЙН ДАРХАНХӨВСГӨЛ

Ус хэдий барьцгүй ч урьдчилан сэргийлж болно DNN.mn

Post author By ТЭРБИШИЙН ДАРХАНХӨВСГӨЛ
Post date 2024-08-08
No Comments on Ус хэдий барьцгүй ч урьдчилан сэргийлж болно DNN.mn

Сүүлийн хэдэн жил бороо орохоор л зарим хүний сэтгэл зовнидог болсон. Арга ч үгүй биз. Томоохон гол, мөрнүүд үерлэж хүний алтан амь үрэгдсэн тухай байнга шахуу дуулдах болов. Тэр ч бүү хэл, хотын төвдөө усанд автаад яадгаа алдчих шахсан үе ч бий шүү дээ. Энэ жил ч гэсэн хур бороо элбэгтэй. Байсхийгээд л үер болсон, зам гүүр эвдэрсэн гэх болов. Хотоос зүүн тийшээ бол бүр зам хаах түвшинд оччихсон байна.

Тэгвэл бид энэ бүхнээс юуг суралцаж, яах ёстой вэ. Хэдийгээр монголчууд бид “Ус, гал гэдэг барьцгүй” хэмээн ярилцдаг ч одоо бол цаг үе, хөгжил дэвшил, техник технологи өөр болсон.

Зам харгуй, гүүр, суваг шуудуугаа олон улсын стандартад нийцсэн байдлаар бүтээж, орчин цагийн шийдэл технологийг ашиглаж байж л үер усны аюулыг эрсдэл багатай даван туулах болно.

Мөн ард түмнээ мэдлэгжүүлж, болзошгүй эрсдэл тулгарсан үед өрөөлийг байг гэхэд өөрийнхөө амийг аваад гардаг болгох хэрэгтэй байна.

Усанд сэлэлтийн сургалтын төвийг олноор байгуулж ард иргэдээ багаас нь усны мэдлэгтэй, чадвартай болгох хэрэгтэй. Тэгж чадвал үер, усны аюулаас бүрэн утгаар нь урьдчилан сэргийлнэ.

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл улс-төр

Ц.Туваан: Аж үйлдвэрийн салбарыг хөгжүүлэхэд улс төрийн ямар нэгэн гацаа саад бага гарна гэж харж байгаа DNN.mn

УИХ-ын гишүүн, Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн сайд Ц.Туваантай ярилцлаа.

-Биднийг одоо намрын их ажил, өвөлжилтийн бэлтгэл хүлээж байна. Үүнд шаардлагатай шатахуун, түлшний хангамж ямархуу байгаа вэ?

-Өнөөдөр (өчигдөр) намрын эхэн сар гарлаа. “Наадмын маргааш намар” гэдэгчлэн монголчууд маань намрынхаа ажилд орж байна. Ингээд ургац хураалт, өвлийн бэлтгэл гээд маш олон ажил давхацдаг. Дээрээс нь цаг хүйтрэхээс өмнө уул уурхайн компаниуд ажлаа шахдаг. Тиймээс энэ үеэр шатахууны хомсдол үүсэх гээд байх магадлал байдаг. Манай улсын шатахууны хангамжийг хувийн хэвшлийнхэн авч явдаг. Салбар яам болон Ашигт малтмал, газрын тосны хэрэг эрхлэх газарт бодлогоо зангиддаг. Одоогийн байдлаар АИ-92 шатахуун 30 орчим, түлш 40 бусад нефтийн бүтээгдэхүүн 30-аас дээш хоногийн нөөцтэй байна. Ер нь манайд гурван долоо хоног буюу 20 орчим хоногийн нөөцөөс доошоо орвол эрсдэл гэж хардаг. Тэгэхээр одоохондоо шатахуун, түлшний нөөцөд ямар нэгэн асуудал байхгүй гэж ойлгох хэрэгтэй.

-Ноднин жил уул уурхайн олборлолт, тээвэрлэлт огцом нэмэгдсэнтэй холбоотойгоор шатахуун, түлшний хомсдол үүссэн гэдгийг албаныхан, салбарын сайд нь хэлж байсан. Тэгвэл энэ жилийн хувьд уул уурхайн олборлолт, тээвэрт хэр хэмжээгээр шаардлагатай гэсэн тооцоо судалгаа гарсан бэ?

-Ер нь бол захиалга, төлөвлөлтийн л асуудал байдаг юм. Өмнө жилийн хувьд гэвэл нүүрсний экспортыг нэг дахин нэмэхээр нэлээд шахсан. Тэгэхээр энэ ажилд явж байгаа том оврын тээврийн хэрэгслүүд маань бүгд л түлш, шатахуунаар явж байгаа. Гэнэтийн ийм огцом өсөлт оруулж ирсэн нефтийн бүтээгдэхүүний хомсдол үүсэхэд нөлөөлсөн. Харин энэ жилийн хувьд бүх зүйл захиалгын дагуу явж байгаа. Иймээс огцом өөрчлөлт гарахгүй. Шатахууны нөөцөд нөлөөлөхгүй гэж харж байна.

-Өнгөрсөн сард ОХУ-д үнэ нэмэгдсэн гэдэг мэдээлэл цахим орчинд гарсан. Энэ үнэн бол манайд ямар нөлөө үзүүлэх вэ. Дээрээс нь ноднин жилийнх шиг хонож дугаарладаг байдал үүсгэхгүйн тулд Засгийн газар, салбар яамнаас ямар бодлого барьж ажиллаж байна вэ?

-Өмнө жилүүдэд гарч байсан асуудлыг бид энэ жил аль болох гаргахгүй гэж харж байгаа. ОХУ-д одоогоор үнэ нэмэгдсэн талаарх мэдээлэл алга. Тэгэхээр бодит мэдээлэл биш байх гэж бодож байна

Удахгүй Орос, Монголын Засгийн газар хоорондын комиссын дарга нь манай улсад ирнэ. Энэ үед нь бид шатахуун, түлштэй холбоотой асуудлаа нарийвчилж ярина. Мөн энэ онд Засгийн газар хоорондын комиссын хуралдаан болж, нефть бүтээгдэхүүнүүдийн тал дээр бид хэлэлцээрүүдийг хийнэ. Энэ бүхэн эргээд баталгаа болж явна гэж харж байна. Ямар ч улс орны хувьд нөөцийн сав их чухал байдаг. Гэтэл манай улсад бараг байхгүйтэй адилхан. Тиймээс түлш шатахууны нөөц бол үндэсний аюулгүй байдалтай холбоотой асуудал учраас Засгийн газраас хувийн хэвшлийнхэнтэйгээ хамтарч тодорхой хэмжээний нөөцийг бэлдэх ажлыг ярьж байгаа. Ойрын хугацаанд хийхээр төлөвлөж байгаа гэж ойлгож болно.

-Та сайд болсноосоо хойш өнгөрсөн долоо хоногт Эрдэнэт үйлдвэрт ажилласан. Чухам яагаад тус үйлдвэрийг сонгож очсон юм бэ?

-Өнгөрсөн зургадугаар сард Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлтийн хүрээнд Монгол Улсын анхны 126 гишүүнтэй парламент бүрдсэн. Үр дүнд нь гурван намын төлөөлөл орсон хамтарсан Засгийн газар байгуулан ажиллаж байна. Энэ хүрээнд манай яам хуучин Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яам байсан бол одоо Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн яам болж нэрээ өөрчилсөн. Үүгээрээ аж үйлдвэрээ түрүүнд нь тавьж явъя. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улс хэдий болтол том улсуудын бэлтгэл бааз байх вэ. Өөрсдөө үйлдвэрлэл, баяжуулалт явуулж, боловсруулалт хийгээд нэмүү өртөг шингээгээд өндөр үнээр борлуулах боломжтой. Дээрээс нь ажлын байрыг маш ихээр нэмэгдүүлэх боломжтой учраас энэ чиглэлд бодлогоо явуулахаар шийдвэр гаргаж ажиллаж байна. Бидний хувьд хүнд үйлдвэрийн асуудал ярихаар төсвийн орлогын нэлээд хувийг бүрдүүлж байгаа нь Эрдэнэт үйлдвэр. Тийм болохоор тус үйлдвэрт очиж ажилласан. Аж үйлдвэр, тэр дундаа хүнд үйлдвэрийн салбарыг хөгжүүлэхийн тулд Үйлдвэр технологийн парк байдлаар хэрэгжүүлэхээр болж Үйлдвэр технологийн паркийн тухай хууль гарсан. Өөрөөр хэлбэл, энэ асуудлыг ганц үйлдвэр байдлаар биш, гол түүхий эд нь гарч байгаа том уурхайгаа түшиглэж байгуулах юм бол боловсон хүчний асуудал, хөрөнгө төсвийн хэмнэлттэй байдлыг тооцож хийхээр болсон. Ингээд манай улсад Үйлдвэр технологийн паркийг зургаан газар байгуулна. Эдгээрийн хамгийн том нь Эрдэнэтийн Үйлдвэр технологийн парк байгаа юм. Энэ паркийн ажил эхлээд дэд бүтцээ бий болгохоор нэлээд ажлыг хийсэн байна. Үүнд 1100 гаруй га газрыг тусгай хэрэгцээнд авч, авто болон төмөр зам, цэвэр ус, ариутгах татуургын ажлыг 60-90 хувьтай гүйцэтгэсэн байдалтай байна.

-Томоохон үйлдвэрүүд барина гэдэг ч гацсан, удааширсан байдал олон бий. Наад захын жишээ гэхэд л Нефть боловсруулах үйлдвэр байна. Тэгэхээр та салбар хариуцсан сайдын хувьд эдгээр урагшилж өгдөггүй, ашиглалтад ордоггүй үйлдвэрүүдийн бүтээн байгуулалт дээр ямар бодлого барьж ажиллахаар төлөвлөж байна вэ?

-Энэ бол үнэн. Ер нь бид аж үйлдвэрийн салбарыг яриад олон жил болж байна. Харин одоо энэ шинэ Засгийн газар эдгээр ажлуудаа 100 хоногийн ажлынхаа хүрээнд яриад эхэлчихсэн байгаа. Хоёрдугаарт, хамтарсан засаг учраас улс төрийн ямар нэгэн гацаа саад бага байна гэж харж байна. Улс оронд хэрэгтэй, зайлшгүй шаардлагатай томоохон шийдвэрүүд, бүтээн байгуулалтууд хамтарсан засгийн үед явагддаг. Ийм байдлаар эдгээр ажлуудаа нэлээд ахиулна. Мэдээж төсөв, санхүүгийн хувьд дан төсвийн хөрөнгөөр дийлэхгүй. Тиймээс гадны хөрөнгө оруулалтуудыг татах, хувийн хэвшилтэйгээ хамтарч ажиллах чиглэлд ажиллана. Мөн бид цаашдаа маш олон төслийг эхлүүлж, сэглээд хаях биш, салбар бүр дээр бүтээн байгуулалтыг хийнэ. Жишээлбэл, Эрдэнэтийн үйлдвэр технологийн парк дээр Зэс хайлуулах үйлдвэр, Дарханых дээр Гангийн үйлдвэр гээд зориод ажиллана. Таван толгой дээр гэхэд л Нүүрс, химийн асуудлаа яриад дараагийн шатанд нь гаргана. Ингэж тодорхой болох, ТЭЗҮ нь хийгдсэн асуудлуудыг бариад явна.

-Том үйлдвэрүүд байгуулаад эцсийн бүтээгдэхүүн гаргаад эхлэхээр худалдан авагч олох асуудал гарч ирж л таарах байх. Энэ асуудлыг хэрхэн харж байна вэ?

-Эрдэнэтийн Зэс хайлуулах үйлдвэр дээр ярихад бид баяжмалаа шууд гадагш нь гаргаж байгаа. Катодын зэсээ их хэмжээгээр үйлдвэрлээгүй. Харин түүнийг дагасан жижиг үйлдвэрүүд дээр л катодын зэс үйлдвэрлэж байгаа. Тиймээс эхний ээлжинд баяжмалаа гадагш нь гаргаад байх биш, өөрсдөө катодын зэсээ гаргаж авах зорилготой байгаа. Дараа нь түүнийг дагасан жижиг үйлдвэрүүд гарч ирнэ. Үүн дээр төр гэхээсээ илүү хувийн хэвшил оролцох боломжтой. Зэс турба, эдлэлүүд, зэс утас, зэсийн нунтаг хүртэл үйлдвэрлэх хэрэгцээ шаардлага бий. Ингэж гол нэмүү өртөг маш их шингэдэг хэсэг нь бэлэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх хэсэг дээрээ гарч ирнэ. Бид яагаад Үйлдвэр технологийн парк гэж яриад байна гэхээр эхлээд бэлэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх катодын зэсээ гаргаж авах шаардлага байна. Тэгж байж үйлдвэрлэл явна. Цогцоор нь асуудалд хандъя гэдэг байдлаар УИХ, Засгийн газар дээр шийдвэр гарсан нь Үйлдвэр технологийн парк юм аа л гэж ойлгох хэрэгтэй.

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Р.Булгамаа: Сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгийн хэргийг улсын яллагч буюу прокуророор олон жил ажилласан, шүүгч болоод удаагүй хүн шүүсэн юм билээ DNN.mn

Хүний эрхийн өмгөөлөгч Р.Булгамаатай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Цагдаагийн алба хаагчдад нэг иргэн зодуулснаас нас барлаа гэдэг асуудал гарсан. Үүн дээр та хүний эрхийн өмгөөлөгчийн хувьд байр сууриа илэрхийлэхгүй юу?

-Яг энэ асуудлаар би цахим орчноос хоёр ч мэдээллийг олж үзсэн. Нэгдүгээрт, амь хохирогчийн ар гэрийнхэн цагдаагийн байгууллагын гадаа хэвлэлийн хурал хийж, гомдолтой байгаагаа илэрхийлж байсан. Хоёрдугаарт, болсон нөхцөл байдлын талаар цагдаагийн байгууллагаас хийсэн мэдээллийг сонссон. Мэдээж хүний эрхийн чиглэл, тэр дундаа гэмт хэргийн хохирогч, холбогдогч нарын эрхийн хамгааллын асуудлаар ажилладаг хүний хувьд хуулийн байгууллагад шалгагдах явцдаа алтан амиа алдсан. Тэр дундаа эмнэлгийн орон дээр гавтайгаа байж байгаад нас барсан нь үнэхээр харамсалтай санагдсан. Олон жил ийм хэрэг дээр ажиллаж байгаагийн хувьд хэлэхэд, энэ бол ганц удаагийн тохиолдол биш. Нөхцөл байдлаас нь харахад тухайн хүний эрүүл мэндийн байдал дордсон байна. Цагдан хоригдож байгаа хүнийг дараагийн шатлалын эмнэлэгт үзүүлье гэхэд ямар их хүнд суртал, олон шат дамжлагатай тулгардгийг иргэд болон дарга нар тэр бүр мэддэггүй. Олон жилийн өмнөөс л 461 дүгээр цагдан хорих ангид хоригдож байгаа эмэгтэйчүүд эрүүл мэндийн үзлэг, үйлчилгээ авч чадахгүй байдлаас болоод эрсдэлт нөхцөлд орж, хүүхэд зулбах хүртэл тохиолдлууд гарч байсан. Тиймээс дөрвөн жилийн өмнөөс энэ асуудлыг хөндөж 461 дүгээр хорих ангид эмэгтэйчүүдийн жигүүр, эмэгтэйчүүд, хүүхдүүдээс мэдүүлэг авах өрөөг хүртэл тохижуулах, шаардлагатай тоног төхөөрөмжөөр хангуулах ажлыг зохион байгуулж байсан юм. Хүн ер нь хуулийн дагуу нийгмийн харилцаанд оролцож байх эрхээ хугацаатайгаар хязгаарлуулж, үйлдэл, эс үйлдлээ шалгуулж болно. Гэхдээ Үндсэн хуулиар олгогдсон хүний амьд явах, эрүүл аюулгүй орчинд байх, эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ авах эрх нь тухайн иргэнийг цагдан хорьж байгаа хуулийн зохицуулалтаар бүрэн хангагдаж байх учиртай. Харамсалтай нь эдгээр эрх нь хуулиар биш, тухайн байгууллагын дотоод журам заавраар хангалтгүй зохицуулагдаж хүний эрх зөрчигдөөд байна. Цагдан хорих байгууллагыг Эрүүл мэндийн яам өөрийн харьяа биш гээд анхаардаггүй.

ХЗДХЯ болохоор цагдан хоригдож байгаа хүний эрхийн элдэв асуудлыг нь мэдрэмжтэйгээр олж хардаггүй байдалтайгаар явсаар өнөөдрийг хүрсэн. Цагдан хоригдож байгаа иргэдийн хүний эрхийн асуудлыг одоо ил гаргаж тавих, хууль тогтоомжуудад нь өөрчлөлт оруулж, хүний эрхийг зөрчих, хорихоор асуудлыг шийдвэрлэх цаг нь болсон гэж үзэж байна. Гэнэтийн асуудал үүсэхэд эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ үзүүлэх чадамж хүрэлцээ тааруу байгаагийн тод жишээ бол энэ. Дээрээс нь хүний бие муудлаа гэхэд хугацаа маш их алддаг. Тухайн хүнийг дараагийн шатлалын эмнэлэгт аваачихын тулд прокурор, мөрдөгчид танилцуулна. Нөгөөдүүл нь зөвшөөрөл өгөх гэж бөөн юм болдог. Миний хувьд энэ талын маш олон хүсэлт гаргаж байсан. Даанч маш бага хувьд нь л зөвшөөрөл өгсөн байдаг. Энэ мэт л шат дамжлагаас болоод эмнэлгийн нарийн мэргэжлийн тусламж авч болох цаг хугацаа алдсанаас амиа алдсан байхыг үгүйсгэхгүй. Түүнээс биш 21 настай хүүхдэд хууч өвчин гэж юу байх вэ дээ. Хууч өвчин нь сэдрээд амиа алдахад хүрчээ гэж өнгөц урьдчилсан дүгнэлт хийж байгаа бол хууль зөрчсөн төдийгүй ажил,мэргэжлийн хувьд асар ёс зүйгүй, хариуцлагагүй дүгнэлт болно.

-Ер нь сүүлийн үед ямар нэгэн асуудал болоход эхлээд тухайн хүнд л бурууг нь тохох гэж оролддог болчихсон мэт харагдаад байгаа?

-Хуулийн хэрэгжилтийг хангаж, хяналт тавих, хэрэгжүүлэх үүрэг бүхий төрийн албан хаагчдын үйлдэл, эс үйлдлээр хүний амь нас хохирсон, нэр төр, эрхэд нь халдсан байвал хариуцлага хүлээх гэдэг асуудал шат, шатандаа байхгүй болсон. Ерөөсөө төрийн ажил, төрийн албан хаагчдын хариуцлагагүйн зуд нүүрлэсний тод жишээ хууль, хүчний байгууллагын хүний эрхийн асуудалд хандаж байгаа байдал юм. Энэ удаад ч гэсэн цагдаагийн байгууллагаас ямар мэдээлэл хийх нь вэ гэдгийг анхааралтай ажиглаж байсан. Харамсалтай нь удаа дараа гаргаж байсан хүний эрхийн асуудлыг орхигдуулж ажилладаг үйлдлээ давтан гаргасан. Хохирогч 10 гаруй гэмт хэрэг үйлдэж шалгагдаж байсан, өвчтэй байсан гэх цагдаагийн байгууллагын мэдээлэл нь хүний эрхийг хүндэтгэж байна уу. Хохирогчийн гомдлыг хуулийн хугацаанд нь шалгаж хариу мэдэгдсэн, хохирогчийг зодсон цагдаагийн албан хаагчид арга хэмжээ авч шалгасан, хэрэг үүсгэсэн үр дүнг мэдээлсэн үү. Иймэрхүү зүйл өмнө нь мөн гарч л байсан. Зүүнбаянгийн цэргийн ангид нэг цэрэг амиа алдахад зодуулснаас үүдсэн хөхрөлт, толбоных нь зургийг олон нийтэд харуулж байгаад Цагдаагийн байгууллагын хэвлэлийн албаны даргаар ажиллаж байсан эмэгтэй “Энэ бол хүүрийн толбо” гэж урьдчилсан дүгнэлт хийж мэдээлж байсан. Харин тухайн амь хохирогчийн эрхийг хамгаалж, шат, шатны шүүхээр гадны нөлөөтэй нас барсан болох нь нотлогдож, холбогдох хүмүүс нь эрүүгийн хариуцлага хүлээж байсан. Яг л энэ асуудал давтагдаж байна. Манай цагдаагийн байгууллагаас болсон нөхцөл байдал дээр хүний эрхийн мэдрэмжгүйгээр урьдчилсан дүгнэлт хийдэг. Эсвэл амь хохирогчийг буруутгадаг. Хүний хувийн байдлын талаарх мэдээллийг хүндэтгэж үзэхгүйгээр дур зоргоороо мэдээлдэг. Энэ бол байж боломгүй зүйл. Үүнийг журамлан зохицуулах ёстой. Тухайн хүн ямар гэмт хэрэгт буруутгагдаж байгаагаас үл хамаарч аюулгүй л байх ёстой. Саяын амь хохирогч хүү бол төрийн хамгаалалтад байсан шүү дээ.

-Сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгийг өмгөөлөгчгүйгээр шүүж 4.9 жилийн хорих ял өгсөн нь бас л маргаан дагуулж байна. Үүн дээр та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Энэ асуудлыг хүмүүс өөр өөрийнхөөрөө л дүгнэж байх шиг байна. Харин миний хувьд бол тэр хүн хэн байхаас үл хамаараад Үндсэн хуулиар олгогдсон эрхийн хэрэгжилт нь хэр байна вэ гэдэг дээр анхаарал хандуулж, хэд хэдэн удаа байр сууриа илэрхийлсэн. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 14 дүгээр зүйлд Монгол Улсын иргэн бүр хууль, шүүхийн өмнө эрх тэгш байна гэж заасан байдаг. Энэ эрх нь хангагдсан уу гэдэг дээр л бид нийтээрээ анхаарах ёстой. Яагаад гэвэл өнөөдөр Н.Өнөрцэцэгийн, маргааш таны асуудал, нөгөөдөр үр хүүхдийн тань эрх зөрчигдөх магадлал байж болохгүй шүү дээ. Тийм болохоор хүний эрх хаана зөрчигдөж байгааг байнга илэрхийлж, энэ талаар дуу хоолойгоо олон нийтэд хүргэж байхыг миний хувьд эрхэмлэдэг. Мөн Үндсэн хуулийн 55 дугаар зүйлд шүүгдэгч хууль зүйн туслалцаа авах, түүнийгээ мэргэжлийн хүнээр дамжуулан авах эрхтэй гэж заасан байдаг. Энгийн маргаан, зөрчил дээр хувь хүн өөрийгөө өмгөөлж чадна, болно гэсэн итгэл үнэмшил, чадвар байж болно. Гэтэл эрүүгийн гэмт хэрэг буюу хүний эрх хязгаарлагдаж, хувь заяа шийдэгдэх гэж байгаа үед мэргэшсэн өмгөөлөгчөөс мэргэжил арга зүйн зөвлөгөө, туслалцааг авах зайлшгүй шаардлагатай. Энгийн иргэн хуульч, прокурор буюу улсын яллагчтай мэтгэлцэж чадах эрх зүйн хангалттай мэдлэггүй шүү дээ. Ийм нөхцөлд аваачиж байгаа нь л өөрөө хүний эрхийн зөрчил.

-Нэг өмгөөлөгч нь хуралдаан давхацсан. Нөгөөгөөс нь өөрөө татгалзсан буюу шүүхэд саад учруулах гэсэн гэдэг дээр та юу хэлэх вэ?

-Шүүхийн мэдээ гэдэг сайт дээр өмгөөлөгчөөр хангасан. Тэд нь татгалзсан гэсэн нэг талын байр суурьтай мэдээлэл гаргасан байна лээ. Харин энэ асуудал дээр би өөр байр суурьтай байгаа. Үйлчлүүлэгч өөрөө татгалзсан өмгөөлөгч бол зөвхөн нэг дээр нь буюу хөнгөн гэмт хэрэг дээр нь хууль зүйн туслалцааны гэрээ байгуулсан байдаг. Яг хүнд гэмт хэрэг буюу хавтас хэрэг дээр ажиллаж байсан. Нууцын материалтай танилцаж гарын үсэг зурсан өмгөөлөгч нарыг ирсэн ганц өмгөөлөгч нь орлож өмгөөлөх ямар ч боломж байхгүй. Тийм учраас өмгөөлөгч, үйлчлүүлэгч хоёр татгалзах нь зүйтэй гэж үзсэн байх. Мөн шүүх хурал давхацсан өмгөөлөгчийг манай шүүх хурлаас хойно тов нь гарсан шүүх хуралдаанд орсон гэсэн буруутгасан хандлагатай мэдээлэл байсан. Гэтэл анхан шатны шүүхүүд 14-30 хоногийн өмнө зарлагддаг бол давж заалдах шат болохоор ердөө долоо хоногийн өмнө л товлогддог. Ингэхээр сарын өмнө зарлагдсан хуралдаа орно гээд давж заалдах шатны шүүх хуралдаандаа орохгүй байж болохгүй шүү дээ. Мөн энд бас нэг өнцөг харагдаж байгаа.

-Тэр нь юу вэ?

-Шүүх хуралдаа ирж чадаагүй өмгөөлөгчийн үр дагаврыг шүүгдэгчид гаргаж хэрхэвч болохгүй. Тэр мэдээн дээр нь шүүн таслах ажиллагаанд саад учруулсан гэж бичсэн байсан. Гэтэл Н.Өнөрцэцэг саад учруулаагүй. Тэр хуралд ирчихсэн байсан. Харин шүүх хуралд ирээгүй өмгөөлөгчид сануулах, Зөрчлийн тухай хуулиар хариуцлага тооцох боломжтой. Дээрээс нь хурлыг нэг удаа хойшлуулах дархан эрх нь шүүхэд бий. Тиймээс хүний хувь заяаг шийдэх гэж байж шүүх хуралдааныг хойшлуулж болох байсан. Үүнийг чинь л хүнлэг, энэрэнгүй нийгмийн үндэс гэж хэлээд байгаа юм. Мөн шүүх хурлаар татвараас зугтсан буюу 50 гаруй сая төгрөгийг улсад төлөх шаардлагатай гэж гарсан. Үүнийгээ төлж барагдуулах тав хоногийн завсарлага авах хүсэлтээ илэрхийлсэн ч шүүх хүлээж аваагүй гэж ээж нь ярьж байсан. Учирсан хохирлыг нөхөн төлөх хүсэлт гаргавал шүүх хуралдааныг завсарлуулж болно гэж заасан байдаг. Ингээд тухайн төлбөрийг барагдуулчихвал хариуцлагыг хөнгөрүүлэх нөхцөл болдог хуультай. Үүнийг амьдрал дээр шүүх байгууллага уг нь сайн ч хэрэгжүүлдэг. Гэтэл иргэн Н.Өнөрцэцэг дээр хүсэлтийг нь хүлээж аваагүй нь сонин санагдсан. Тэр шүүгч нь дүүргийн болон нийслэлийн прокурорт олон жил ажилласан туршлагатай ч шүүгчээр томилогдоод удаагүй юм билээ. Шүүгч хэргийг хянан шийдвэрлэхдээ Эрүүгийн хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 5.3 дугаар зүйлийн гурав дахь зохицуулалтыг хэрэглэсэн байх гэж үзэж байна.

-Ингэж болдог хэрэг үү. Энэ нь үнэхээр хэр зөв юм бэ гэдгийг танаас асуумаар байна?

-Хүний эрх, эрх чөлөөг шийдэж алх цохино гэдэг тийм амар хялбар ажил биш, асар хариуцлагатай алба. Ажил, мэргэжлийн хувьд өндөр шалгуур шаардлага тавигддаг байх учиртай. Манай прокурорууд цалингийн ялгаатай байдлаас шүүгчийн сонгон шалгаруулалтад их ордог. Тэр бүү хэл нийслэл, дүүргийн прокурорууд шүүгч болно гээд шалгалт өгөөд явж л байдаг. Төрийн өмнөөс хүнийг гэм буруутай гэж яллах гээд явж байсан хүн гэнэт нэг өдөр шүүгч болоод хүний хувь заяаг дэнслээд сууж байгаа нь хэр зохистой вэ. Үүнийг ер нь олж харж, анхаарах хэрэгтэй. Дээрээс нь прокурор буюу улсын яллагч гэж хэн юм бэ гэдэг шалгуур журмыг шинэ шатанд гаргах ёстой. Үүнийг би ч хэлээд байгаа юм биш. НҮБ-ын Хүний эрхийн комиссын шинжээчид манай улсад ирээд хоёр ч удаа зөвлөмж, анхааруулга өгсөн. Дээрээс нь шүүгчээр ямар хүн ажиллах ёстой вэ гэдгийг эргэж харах л ёстой. Хүний амьдралыг шийдэх гэж байгаа тэр хүн ядаж амьдрал таньсан, хуулийн салбартаа тодорхой дадал бий болгосон, хууль хэрэглээний өндөр чадвартай хүн байх хэрэгтэй. Өөрөө гэр бүл болоогүй байж бусдын гэр бүлийн маргааныг дэнсэлж, гэрлэлтийг нь цуцлах шийдвэр гаргаад сууж байгаа шүүгч байгаа шүү дээ. Анхан шатнаасаа нарийн бичиг, шүүхийн туслахаар ажиллаж байгаад шүүгч болсон хүмүүсийн хандлага арай өөр байдаг. Гэтэл хуулийн өөр байгууллагад ажиллаж байгаад ирсэн нь шүүх танхимаа зохион байгуулж байгаа байдал, хүнээс асуулт асууж байгаа хандлага, харизм нь ч өөр байдаг юм. Тиймээс л шүүгч болох хүмүүсийн шалгуур дээр хүний эрхийн мэдрэмжтэй байдлыг нь анхаарч үзэх шаардлагатай болжээ.

-Н.Өнөрцэцэгийг төрийн нууц хадгалсан гэж буруутгасан. Харин олон нийт болохоор тэгвэл төрийн нууцыг хамгаалж байх ёстой, дамжуулсан хүн нь яагаад хариуцлага хүлээхгүй байгаа юм бэ гэж байна. Энэ тал дээр та ямар мэдээлэлтэй байна вэ?

-Хүмүүсийн адил цахим орчин дахь мэдээлэлтэй л байна. Ер нь төрийн нууц гээд байгаа зүйл нь яг төрийн нууц байсан уу. Хүн бүрийн гар дамжаад, хэн нэгний машинд явж байдаг зүйл юм уу гэдэг чинь өөрөө асуудал дагуулж байна. Төрийн нууцад тамга тэмдэг дараад орчихсон л бол түүнийг хадгалж, хамгаалах төрийн нууцын ажилтан гэж бий. Хэн гэдэг хүн тэр мэдээллийг өгсөн юм гэдгийг тогтоосон уу. Дээрээс нь Н.Өнөрцэцэгийн хурууны хээ түүн дээр нь байна уу. Тэр мэдээллийг хадгалснаараа үр шимийг нь хүртэх гээд дараагийн алхамд бэлдэж байсан нөхцөл байдал тогтоогдсон уу гээд маш олон зүйлийг олж харах ёстой. Үүн дээр л өмгөөлөгч нарын чинь ур ухаан, мэдлэг боловсрол гарах ёстой байсан. Энэ гэмт хэргийн хариуцлага нь зургаан сараас гурван жилийн хугацаатай зорчих эрхийг хязгаарлах, эсвэл зургаан сараас гурван жилийн хорих ял оногдуулах хуультай. Тэр нууцыг хадгалснаараа үндэсний аюулгүй байдалд хор хөнөөл учруулсан ямар үйлдэл, эс үйлдэхүй бий болсон бэ гэдэг нь нотлогдсон байж энэ зүйлчлэлээр тухайн хүнийг буруутгах учиртай. Мөн хэргийн субьектив талыг нь сайтар тогтоосон байх ёстой. Гэтэл өөрөө ч мэдэхгүй, барааг нь хараагүй гэж мэдээлэгдэж байсан. Энэ мэтчилэн олон асуудал дээр өмгөөлөгчийн орон зай, мэтгэлцээний зарчим хэрэгжих байсан болов уу.

-Мөн хүний эмзэг мэдээллийг олон нийтэд мэдээлсэн гэж үзсэн юм шиг байсан. Гэтэл та яг энэ байдлыг хууль, хүчний байгууллагынхан өөрсдөө гаргаж, хүний эмзэг мэдээллийг ил болгодог. Гэсэн хэрнээ хариуцлага хүлээдэггүй талаар хэлсэн?

-Дорноговь аймагт 13 настай охины амь насыг хохироосон тухайн этгээдийн өмнө нь гэмт хэрэг үйлдсэн мэдээллийг олон нийтэд түгээсэн гэж хариуцлага хүлээлээ. Үнэхээр гомдолтой байна гэж ээж нь ярьж байхыг сонссон. Яг энэ мэдээллийг Н.Өнөрцэцэг түгээсэн өдөр нь аравдугаар сарын 7-ны өдөр гэнэ. Гэтэл манай цагдаагийн байгууллагын албанаас н.Гантулга гэж хүн холбогдсон байж болзошгүй тул эрэн сурвалжилж байна. Тэр нь ийм гэмт хэргүүдэд холбогдож байсан гэсэн хэвлэлийн хурлыг хоёр хоногийн өмнө хийсэн гэж ярьсан. Хэрвээ энэ үнэн бол хүний эмзэг мэдээллийг түгээсэн гэдэг эргэлзээтэй болоод ирж байгаа юм. Монгол Улсын эрх бүхий төрийн байгууллагын албан хаагчийн гаргасан мэдээллийг цахим орчинд мэдээлсэн нь хүн бүр хүний эмзэг мэдээллийг түгээсэн болох юм уу.

-Тэгвэл ярилцлагын эхэнд дурдсан амь насаа алдсан залуугийн талаар цагдаагийн байгууллагаас 10 гэмт хэрэгт шалгагдаж байсан гэж мэдээлсэн. Энэ мэдээллийг нь дамжуулсан хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийнхэн хүний эмзэг мэдээллийг тараасан гэм буруутай болчих юм уу?

-Хэрвээ ингэж үзвэл эрх чөлөөт, хүмүүнлэг нийгэм мөн үү гэдэг асуулт гарна. Их л эвгүй байдал биднийг хүлээж байна аа даа. Амь хохирсон залуугийн хувьд авч үзвэл 18-21 насны хүнийг өсвөр насны шүүгдэгч гэж авч үздэг. Энэ бол зөвхөн манай улсын хууль гэлтгүй Хүүхдийн эрхийн конвенцид ч энэ талын заалт байдаг. Харамсалтай нь өнөөдөр манайд 18 нас хүрсэн л бол шууд 461 дүгээр ангид аваачаад тэнд байнга орж, гарч байдаг удаа дараа гэмт хэрэг үйлдсэн нөхдүүдтэй хамт нэг тасагт хийчихдэг. Хүний эрхийн мэдрэмжтэй байх гэдэг чинь үүнээс л эхэлнэ. Зайлшгүй нийгмээс тусгаарлах ёстой гэж үзэж байгаа бол өсвөр насны иргэдийг тусад нь хорьдог өрөө байр байх хэрэгтэй. Ер нь шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх байгууллагын талаар ярьвал олон асуудал бий. Анх удаа гэмт хэрэг үйлдэж, хорих ял авсан хүмүүс өөрийнхөө толгойг хагартал хана мөргөж, гар хуруугаа тултал цохидог. Үнэхээр хүнд цохилтод орсон энэ үедээ хүн юу ч хийж болно. Тиймээс хэрхэн яаж тохижуулсан ямар хамгаалалттай өрөөнд байлгахаас эхлээд хийх юм олон байна. Манайд ганцхан байдаг эмэгтэйчүүдийн хорих ангид халуун, хүйтэн ус байхгүй. Хоригдол эмэгтэйчүүд нарны илчинд жаврыг нь гаргасан болоод л хүйтэн усанд хувцсаа угаадаг. Олон хүүхэд ээжтэйгээ цуг хоригдсоор байна.Дөнгөж хорвоод мэндэлсэн тэр жаахан хүүхэд тэнд хоригдох ёстой юм. Яагаад эмэгтэйчүүд хорих ангид хүүхдээ төрүүлэх ёстой юм. Нөгөө зорчих эрхийг нь хязгаарладаг цахим гавыг хүүхдийг нь төртөл, мөөмнөөсөө гартал нь зүүлгэж болохоор хуульд өөрчлөлт оруулах нэн шаардлагатай байна. Ер нь хуульд тухай бүр нь хүний эрхийн дэвшилтэй зүйл заалтуудыг оруулж байх хэрэгтэй. Ингэснээр хуулийн зохицуулалт нийгмийн харилцааны хөгжлөөс хоцрохгүй болно шүү дээ. Дээрээс нь Шүүхээс хаалттай, нээлттэй гэж хорих ял эдлэх дэглэмийг зааж ял өгдөг ч тэр хоёр нь нэг дор байдаг. Багануурын хорих анги яг ийм. Хаалттай, чанга дэглэмтэй ангид ял эдэлж байгаа нөхдүүдтэй цуг л анх удаа ял эдэлж байгаа, нээлттэй хорихын хүмүүс нэг хашаанд нарладаг. Энэ мэтчилэн олон асуудлыг өөрчилж, хүний эрхийг хангасан мэдрэмжтэй зохицуулалтыг тус тусын хуульд нэн даруй оруулах шаардлагатай.

-Зарим нэгэн хүний эрхийн мэдрэмжгүй цагдаа, хууль хүчний байгууллагын ажилтнуудаас болоод нийтээрээ үзэн ядах хандлага гаргаад байна гэх хүмүүс ч байдаг?

-Хамгийн гол зүйл бол хууль, хүчний байгууллагын хуулиудад хүний эрхийн зохицуулалт бараг тусгагдаагүй. Тэдгээрт ажилладаг албан хаагч, ажилтнууд нь хүний эрхийн мэдлэг мэдрэмжгүйгээр ажил үүргээ гүйцэтгэж байгаагаас нийт иргэдэд бухимдал бий болж төр засагт итгэх итгэл нь алдарч, төрийн захиргааны болон улс төрийн өндөр албан тушаалтны нэр хүнд сайнгүй болсонд дүгнэлт хийж засах цаг нэгэнт болсон байна. Төрийн албаны шалгалт нь төрийн албанд ажиллах хүний эрхийн мэдлэг, мэдрэмж хэр юм бэ гэдгээс эхлэх ёстой юм. Хэдэн хууль цээжлүүлээд хуулийн заалтуудыг төсөөтэй зохицуулалт болгож хувиргасан асуултуудыг тааж бууддаг байдлаар нь оноо өгч шалгадгийг одоо халах цаг болсон шүү. Төрийн албаны зөвлөлүүд нь жинхэнэ төрд ажиллах хүн чанартай, ёс суртахуунтай, мэдлэгтэй хүн үү, хүнийг хайрладаг, хүний эрхийн мэдлэгтэй юу гэдгээр нь шалгаж төрийн албан хаагчдыг шилж сонгох ёстой. Одоо ажиллаж байгаа төрийн албан хаагчдаа хүний эрхийн сургалтад хамруулах гээд олон зүйлийг хийж болно. Хандлага гэдэг хамгийн чухал зүйл. Төрийн хувцас өмсөхөөрөө бяр хүч орчихдог. Хүмүүсийг үл хүндэтгэж ханддаг зарим нэг албан хаагчдын хандлага бүр андашгүй харагддаг. Үүнийг өөрчлөхийн тулд удирдлагууд нь хүний эрхийн асуудлаар сургалт явуулж албан хаагчаа таньж, ажилтан бүртэйгээ тулж ажиллах ёстой. Өөрчлөхийн тулд хуулиас нь биш эхлээд хүнээс нь эхлэх ёстой юм байна. Төрийн албан хаагчдын хүнтэй харьцах харилцаа хандлага чинь мянган сайн хуулийн зохицуулалтыг муу болгоод байна. Манай хуулийн байгууллагын удирдлагын хандлага хутга хавирч байгаа аятай хар яр болсон. Үүнийгээ ухаарч, удирдлагын багаа хүний эрхийн мэдрэмжтэй л болгох хэрэгтэй байна гэж үзэж байна. Хуулийн хяналт болон өдөр тутмын хяналт шалгалтыг хариуцсан албан тушаалтан, мэргэжилтэн, холбогдох хүмүүс ажлаа зохих ёсоор хийх нь хоцрогдоод байна. Бодит амьдрал дээр нэг баг хамт олон болчихоод нэгнийгээ хянана гэдэг нь зохицолдохгүй харилцаа юм.Иймд цагдаагийн байгууллагын дотоод хяналт шалгалтын газрыг өөрчилж, прокурорын байгууллагын шууд хяналтад оруулах цаг нь нэгэнт болсон байна. Мэдээж ажлаа үнэхээр чин сэтгэлээсээ, хүний эрхийг дээдэлж хийдэг мянга мянган албан хаагчид байгааг дурдах хэрэгтэй. Чадахгүй байгааг нь өөрчилж, чадаж байгаагийнх нь илүү цаг, нэмэгдлийг нь өсгөж, нийгмийн асуудал хийгээд аж амьдралынх нь чанарыг эрс сайжруулах шаардлагатай байна. Иймэрхүү хууль эрх зүйн шинэчлэлийг Хууль зүй, дотоодын хэргийн яамныхан сайн зоригтой хийгээсэй. Үргэлжлүүлэн ажиллахаар болсон Ерөнхий сайд иргэдийнхээ бухимдалтай байдлыг хүний эрхийн талаарх хууль тогтоомжуудыг шинэчлэх байдлаар арилгаасай, хүнийхээ хөгжил болон төрийн албан хаагчдын сэтгэлгээнд өөрчлөлт оруулаасай. Ерөнхийлөгч маань хүний эрхийн зөрчил дээр дүгнэлт хийж үгээ хэлж иргэдийнхээ анхаарлыг хандуулаасай гэж хүсч байгаагаа илэрхийлье.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

П.Наранбаяр: Сургалтын хөтөлбөр, сурах бичгийн шинэчлэлийг хийх багийг 200 хүний бүрэлдэхүүнтэй байгуулан ажиллаж байна DNN.mn

УИХ-ын гишүүн, Боловсролын сайд П.Наранбаяртай ярилцлаа.

-Хамтарсан Засгийн газарт орж, Боловсролын сайдаар томилогдоод хэд хонож байна. Таны хувьд ажлаа юунаас эхэлж байна вэ?

-Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрийг боловсруулах ажил дээр хэд хоног суулаа. Ингэхдээ эрх баригч МАН болон Ардчилсан нам ХҮН-ын мөрийн хөтөлбөр дэх боловсролын салбартай холбоотой заалтуудыг нийлүүлж, уялдуулах байдлаар ажиллалаа. Энэ маань дуусч, үйл ажиллагааны хөтөлбөр болоод өнөөдөр/өчигдөр/ Засгийн газрын хуралдаанаар хэлэлцэгдлээ. Сүүлд нь УИХ-д танилцуулагдаад явах учиртай юм. Ер нь сайд болсноосоо хойш барьж байгаа миний зарчим бол нэгдүгээрт, ямар нэгэн огцом, тулгасан, гэнэтийн шийдвэрээр энэ салбарт ойлгомжгүй байдал бий болгохгүй байхыг зорьж байгаа. Хоёрдугаарт, төрийн жинхэнэ албан хаагчдыг халах, цомхотгох зүйлийг хийхгүй. Мэдээж өөрт олгогдсон эрх мэдлийн хүрээнд дотор нь сэлгэж ажиллуулж болно.

Гуравдугаарт, иргэн төвтэй, иргэдийг чирэгдүүлэхгүй байх гэсэн чиглэлийг яамныхандаа өгсөн. Албан бичиг, өргөдлийн хариу, аливаа шийдвэрийн хурдыг нэмэгдүүлэхээр ярьж байна. Яамны ажилчид маань ч гэсэн миний энэ шийдвэрүүдийг хүлээн авч, гар нийлэн ажиллаж байгаа. Үүнд нь их талархаж байна.

-Цэцэрлэгийн хүүхдүүдийн хоолны мөнгийг нэмэгдүүлж, эцэг эх нь хуваалцах шийдвэрийг гаргасан байсан. Хэдэн төгрөгөөр нэмсэн юм бэ. Хүүхдийн ар гэрийнхэн хэдэн төгрөг төлөх ёстой вэ?

-Цэцэрлэгийн хүүхдийн хоолны мөнгийг ар гэрийнхэн нь хуваалцана гээд Боловсролын тухай хууль дээр заагаад өгчихсөн юм. Харамсалтай нь энэ заалт сүүлийн найман жилийн турш хэрэгжихгүй явж ирсэн. Харин энэ оны тавдугаар сарын 29ний өдөр хүүхдийн хоолны зардлын хэмжээг шинэчлэн тогтоож, 3000 төгрөг болгон нэмэгдүүлсэн. Энэ бол цэцэрлэгийн хүүхдүүдийн хоолны материалын л зардал шүү дээ. Гэтэл хүүхдүүд үндсэн хоолоосоо гадна тараг сүүнээс эхлээд хэрэглэх учиртай. Тэгэхээр энэ бүхэн 3000 төгрөг яагаад ч хүрэлцэхгүй. Өнөөдөр төсөв мөнгө хэцүү байгааг ойлгож байгаа. Тийм болохоор энэ зардлыг 1000 төгрөгөөр нэмэгдүүлье. Энэ нь хүүхдийн өсөлт хөгжилд сайнаар нөлөөлнө гэж үзэж байгаа. Эрүүл мэндэд ч тустай. Эцэг эхчүүд ч гэсэн хоолны зардлын тодорхой хувийг гаргах саналтай байдаг. Ийм байхад төр 100 хувь даана гэж дайраад хүүхдүүд төрийн өмчийн цэцэрлэгт явахдаа өлсөж харьдаг байж болохгүй.

-Нэмж байгаа мөнгийг ар гэрийнхэн нь төлнө гэсэн үг үү?

-Тийм. Өдрийн 1000 төгрөг гэхээр сард 22 мянган төгрөг төлөх тооцоолол гарч байгаа.

-Та анхны тушаалаараа хичээлийн жилийг гурван улиралтай байхаар шийдвэрлэсэн байсан. Гэтэл өмнө нь Л.Энх-Амгалан сайдын үед ингэж өөрчлөөд багш, хүүхдийн ачаалал зэргээс шалтгаалан буцаагаад дөрвөн улиралтай болгож байсан юм билээ. Тэгвэл та ямар тооцоо судалгаан дээр үндэслэн ийм шийдвэр гаргасан юм бэ?

-Олон жилийн дундаж, хичээлийн байдал, карентин тогтоосон зэргийг эргээд харах хэрэгтэй. Ноднин гэхэд л буцаагаад дөрвөн улиралд шилжүүлсэн хэрнээ 12 дугаар сарын сүүлээр гэнэтхэн нэг сарын хугацаатай карентин тогтоочихсон. Ингээд цахим хичээлд шилжүүлсэн. Энэ нь эргээд хүүхдүүдэд муугаар нөлөөлөөд байдаг юм. Ер нь өнөөдөр цаг агаар, байгаль дэлхийгээ харсан ч гэсэн манайхыг дөрвөн улиралтай орон гэж хэлэхэд хэцүү болчихлоо шүү дээ. Ялангуяа хүйтний улирал нь хэт удаан болдог болсон. Нэмээд энэ үеэр хотын түгжрэл эрс нэмэгдэж, ханиад томуу ихэсдэг. Тийм болохоор хичээлийг гурван улиралтай болгодог чинь энэ бүхэнд тааруулсан юм. Амрах, хичээллэх ёстой хугацааг нь их нарийн тооцсон. Ер нь миний хувьд энэ удаагийн өөрчлөлтийг олон хүн их нааштайгаар хүлээн авч байна гэж харсан. Хамгийн гол нь энэ хичээлийн жилийн бүтцийг бид долдугаар сарын эхний 15 хоногийн дотор гаргасан. Ингэхээр сургуулиуд бэлтгэл ажлаа хангахад их амар болно. Амьдрал дээр тулгасан шийдвэр шиг хэцүү юм ер нь байдаггүй. Тэгэхээр одооноос ингээд бүтцийг нь эрт гаргаад өгчихөөр сургуулиуд Тогтмол ажлын төлөвлөгөө/ТАТ/, Сарын ажлын төлөвлөгөө/САТ/ хоёроо эрт гаргана. Тийм ч учраас ТАТ, САТ хоёрынхоо мэдээллийг эцэг, эхчүүдэд цаг алдалгүй хүргэ гэсэн албан бичгийг сургуулиуд өгсөн. Сургуулийн хичээлийн жилийн бүтэц гэдэг чинь нийгмийн амьдралын бүтцийг тодорхойлж байдаг. Энэ нь эргээд эцэг эхчүүдэд ажил, амралтаа төлөвлөх боломж олгоно.

-Энэ жилийн Элсэлтийн шалгалтын үр дүн их тааруу гарсныг цахим хичээлийн үр дүн гэж үзэх хүмүүс байна. Боловсролын хоцрогдол үүссэн ч гэж байгаа. Үүн дээр та юу хэлэх вэ?

-Энэ бол бодитой. Яагаад гэхээр цахим хичээлийг ажиглаж байхад камераа өгсөн, өгөөгүй гэсэн хэрүүлээр л эхэлдэг. Ингэж байгаад хичээлээ эхэлдэг. Гэтэл цаана нь үнэхээр хичээлээ сонсоод хийж байна уу, үгүй юу гэдэг бас эргэлзээтэй. Мэдээж хариуцлагатай, хичээлээ тогтмол хийдэг хүүхдүүд байдаг. Гэвч хийдүүлдэг нь ч төдий чинээ байгаа. Дээрээс нь танхимд найз нөхөдтэйгөө цуг байж нийгэмшдэг. Үүнд нь ч гэсэн цахим хичээл сөргөөр нөлөөлдөг. Цар тахлын үед манай улс цахим шилжилтийг хамгийн хурдтай хийсэн орон гэж үнэлэгдэж байгаа ч сургуулиа хамгийн урт хугацаанд амраасан. Үүгээрээ бараг дэлхийд рекорд тогтоосон байх. Уг дотооддоо халдвар алдаагүй байх үед амраах хэрэггүй байсан гэж би боддог. Гэхдээ энэ бол нэгэнт өнгөрсөн асуудал болсон. Харамсалтай нь тэр үед бий болсон хоцрогдол олон жил үргэлжилнэ. Дор хаяж 23 жил болно. Үүний хаялага л явж байна гэж харж байгаа. Дээрээс нь элсэлтийн шалгалтын математикийн гүйцэтгэлийн дундаж хувь 24 байгаа нь үнэхээр харамсмаар тоо.

-Энэ хоцрогдлыг богино хугацаанд арилгахын тулд яамнаас ямар ажлуудыг хийх вэ?

-Бид өнөөдөр/өчигдөр/ Засгийн газрын хуралдаанд танилцуулга оруулсан. Сонсоод үүн дээрээ тохирох арга хэмжээ авч ажиллахыг надад үүрэг болгосон. Тиймээс бид нэгдүгээрт, хэмжээст оноо гэдгийг хэрэглэж ирснийг гүйцэтгэлийн хувьтай нь давхар бодож, харуулдаг болно. Энэ жилийн математикийн 500 оноо гэдэг чинь гүйцэтгэл нь ердөө 24.5 хувь байхгүй юу. Энэ аюул мөн үү. Арван асуултын хоёрыг нь л зөв хариулсан нөхөр оюутан болоод ороод ирэхээр нөгөө багш нар нь толгойгоо базна биз дээ. Тиймээс цаашдаа Элсэлтийн шалгалтын босго оноог үе шаттайгаар нэмэгдүүлнэ. Одоо бол босго оноо 480 байгаа. Үүнийг хувийн сургуулиуд 490, улсын сургуулиуд чансаанаасаа хамаараад 520 хүртэл нэмэгдүүлэхээр ярьж байна. Ингэж байж бид оюутнуудаа чанаржуулна. Манай улсад төрийн өмчийн долоон сургууль бий. Тэд чинь хөөрхий оюутны тооноосоо хамаарч төсөв нь шийдэгддэг юм. Гэтэл энэ чинь судалгааны сургууль болж хөгжье гэвэл учир дутагдалтай. Гадаадад доктор хамгаалаад ирсэн нэг багш шалгалт аваад 120 оюутныг унагасан байгаа юм. Гэтэл декан нь наад оюутнуудынхаа төлбөрийг өөрөө олж ирээрэй гэж загнасан тухайгаа надад ярьж байсан. Энэ хоёр хүнийг буруутгах арга байхгүй. Багш чанартай сургалт бий болгохыг зорьсон бол декан нь сургуулиа оршин тогтнох үгүйд санаа нь зовж байна шүү дээ. Тиймээс энэ жилээс төрийн өмчийн сургуулиудын зарим нэгэн урсгал зардлыг төрөөс даадаг болж байгаа. Энэ бол том алхам.

-Багш нарын цалин бага байна гэсэн гомдол, шүүмж байнга гардаг. Үүн дээр Засгйин газар, харьяа яамнаас ямар бодлого барьж байгаа вэ?

-Сүүлийн нэг жилийн дотор хоёр удаа цалинг нэмсэн. Гүйцэтгэлийн үнэлгээг нь хийгээд 30 хүртэлх хувиар нэмж олгодог болсон. Үүн дээр нь нэмээд анги удирдсан зэрэг бүх нэмэгдлүүд нь бий. Үүний зэрэгцээ алслагдсан газарт ажиллаж байгаа багш 40 хүртэлх хувийн нэмэгдэл авдаг болгосон. Ингэж нэмэгдүүлэхээс өмнө анх удаагаа багшилж байгаа хүмүүс гар дээрээ 700 орчим мянган төгрөгийн цалин авч эхэлж байсан бол одоо нэг сая төгрөг рүү дөхөж байгаа. Гэхдээ энэ ч гэсэн чамлалттай. Тиймээс цаашдаа ч гэсэн цалинг өсгөх бодлогыг барина.

-Багшлах хүчний механик хомсдол бий болсон гэдэг. Алслагдсан газар, гэр хорооллын сургуулиудад зарим мэргэжлийн багшийг өөр мэргэжилтэй хүн орлож хүртэл хичээлийг нь заадаг. Энэ асуудлыг хэрхэн шийдвэрлэх вэ?

-Багш нарын хомсдол 10 хувь болчихсон. Энэ бол том тоо. Иймээс багшийг яаралтай бэлдэж гаргах, зах зээлд нь оруулах шаардлагатай. Мөн 15 жил ажиллаж байгаа багш нарын дунд хийсэн судалгаагаар харахад 47 хувь нь ажлаасаа гарсан. Цалин, ажлын байрны орчинг голж байна. Сургуулийн удирдлага, магадгүй зарим эцэг эхээс ирж байгаа зүй бус дарамтаас болоод багш нар олноороо ажлаасаа гарч байна. Тиймээс үүн дээр бодлого гаргах ёстой. Сургууль, багш, эцэг эх гэсэн гурвалсан харьщилцааг бэхжүүлэх хэрэгтэй. Энэ асуудал Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт орж байгаа. Үүнээс гадна заавал хэрэгжүүлэх ёстой гэж үзэж байгаа нэг зүйл бол багшийг бэлдэж гаргах процессоо хялбаршуулах. Гадаад, дотоодын нэртэй их, дээд сургуулийг сайн төгссөн хүнд багшлах эрхийн үнэмлэхийг нь хялбаршуулсан журмаар олгодог болмоор байгаа юм. Тухайн хүн 45 хоногийн дидактик буюу сурганыг сурах сургалтад суусан л бол багшлах эрхтэй болдог байдал руу шилжих хэрэгтэй. Зөвхөн МУБИС дээр бэлдээд байх шаардлагагүйгээр ийм маягаар либералчлах шаардлага байна. МУБИС саяхан босго оноогоо өөрсдөө доошлуулсан. Энэ маш буруу бодлого.

-Та ярианыхаа эхэнд хэлсэн Засгийн газрын ажлын төлөвлөгөөг хийсэн гэсэн. Мэдээж хамтарсан гурван намын мөрийн хөтөлбөрөөс тусгасан байж таарна. Тэгвэл таны өөрийн тань бодож, төлөвлөж байсан ажлуудаа хийж хэрэгжүүлэх хэр боломжтой гэж харж байна вэ?

-Ер нь гарч байна, гарах ч ёстой. Учир нь сонгогчдын өмнө амласан миний амлалт бий. Үүнийгээ сайн тусгахаар ажиллаж байна. Би энэ сарын 10нд сайдаар томилогдсон. Наадмын амралт өнгөрөөгөөд 16-наас ажил эхэлсэн. Түүнээс хойш ажлын төлөвлөгөөн дээр ажиллаж, гурван намын мөрийн хөтөлбөрийг боломжийн хэмжээнд уялдуулсан. Ер нь маш сайн туссан гэж хэлж болно. Тухайлбал, ахлах сургуулийг төрөлжүүлэх асуудал орж байгаа. Энэ нь мэргэжлийн эрхийг олгодог ахлах сургуулиуд бий болж, хүүхдүүддээ карьерийн сонголтыг өгдөг систем бий болно гэсэн үг. Төрөлжсөн сургууль төгссөн хүүхэд их, дээд сургуульд суралцах эрх нь мэдээж нээлттэй. Мөн мэргэжлийн эрхээрээ шууд ажлын байран дээр гарах ч боломжтой болно. Гэхдээ үүнийг үе шаттайгаар хийх хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол алдаа мадаг гарч магадгүй. Энэ бол боловсролын салбарт их өөрчлөлт авч ирнэ. Тухайн хүүхэд 10 дугаар ангидаа орохдоо л аль сургуульд орохоо шийддэг болно. Хамгийн гол нь үүнийг хөдөлмөрийн зах зээл, мэргэжлийн эрхтэй нь уялдуулж өгөх хэрэгтэй. Дотор нь зэрэглэж эхэлнэ. Тэр нь цалинд нь нөлөөлнө гээд олон давуу талтай. Ингээд ирвэл залуучууд ирээдүйн амьдрал, орлогоо төлөвлөх боломжтой болно. Мөн 18 наснаасаа шууд хөдөлмөрийн зах зээлд оролцоод эхлэхээр эцэг эхээрээ тэжээлгэдэг байдал цөөрнө. Өөрсдөө орлого олдог, татварын харилцаанд ордог, бие даасан иргэд болж эхэлнэ. Өнөөдөр ахлах сургууль төгсөгчдийн 93 хувь нь их, дээд сургуульд элсэж ордог. Тэр хэрээрээ аав ээжээрээ тэжээлгэдэг арми бий болдог.

-Жил бүр л сурах бичгийн асуудал үүсдэг. Хүүхдүүд сурах бичигтэй болж амжихгүй байсаар бараг эхний улирлын амралт болдог. Дээрээс нь сурах бичгийн чанар, агуулга, нэг компани монополь байдлаар хэвлэдэг зэрэг гомдол гардаг. Үүн дээр яамнаас ямар арга хэмжээ авах вэ?

-Боловсролын ерөнхий хуулиараа 10 жил тутамд Үндэсний хөтөлбөр буюу Цөм хөтөлбөрөө шинэчлэх учиртай. Ер нь шинэчлэхээс өөр аргагүй байдаг. Жишээлбэл, 2014 оны Цөм хөтөлбөр яригдаж байхад хиймэл оюун ухаан гэж байсангүй. Үүнийг яах юм. Тэгэхээр бага сургуулиас нь эхлээд кодын хичээл орж эхлэх хэрэгтэй болж байна. Тийм болохоор яг өнөөдөр /өчигдөр/ 200 гаруй хүний бүрэлдэхүүнтэй ажлын хэсэг байгуулсан дээр нь би гарын үсэг зурчихаад сууж байна. Энэ хөтөлбөр, сурах бичгийн шинэчлэл хоёр зэрэг явна. Шинэ сурах бичиг зохиох хүмүүс, хяналтын баг нь энэ 200 гаруй хүн дотор орсон. Мөн нэг компанид өгдөг гэдэг байдлыг эцэс болгохын тулд ажлын хэсэгт нь сурах бичиг хэвлэх туршлагатай үндэсний хэмжээний компаниудын төлөөллийг ч багтаасан. Иргэний нийгэм, төрийн бус байгууллагын төлөөлөл ч гэсэн орсон. Ингээд сурах бичгийн шинэчлэл 100 хоногийн дотор хийгдэнэ. Угаасаа өмнө нь хийсэн суурь судалгаанууд нь байгаа. Үүний дараагаар жилийн турш 50 сургууль дээр туршина. Тэгээд 20252026 оны хичээлийн жилд улс орон даяар нэвтрүүлэхдээ гарсан алдаа дутагдлыг бүгдийг нь засаад хэрэгжүүлнэ. Ер нь сурах бичгийн агуулга хоцрогдоод байдаг учраас таван жил тутамдаа шинэчлэгдэхээр хуульчлагдсан байгаа. Дээрээс нь энэ жилийн сурах бичгийг бичүүлэхэд нэг том онцлог бий. Жишээлбэл, математикийн сурах бичгийг гэхэд 15 дугаар ангийг нэг л баг бичнэ. Өмнө нь анги тус бүрийг өөр багууд бичдэг байсан учраас хоорондоо холбоо, уялдаагүй болчихоод байдаг байсан.

Т.ДАрХАНХөвсГөЛ

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ц.Мөнхтуяа: Өнөөдөр ЭШ-д 20 хувь авсан хүүхэд 400, 60 хувь авсан нь 800 оноо авч байгаа DNN.mn

Улсын Их хурлын гишүүн Ц.Мөнхтуяатай ярилцлаа.

-Энэ удаагийн сонгуулийн үр дүнгээр та АН-ын жагсаалтаар УИХ-ын гишүүн болсон. Тангараг өргөснөөсөө хойш ямар ажлууд амжуулав. Ажил, үүрэгтэйгээ танилцаж амжив уу?

-УИХ-ын гишүүний тангараг өргөснөөсөө хойш УИХ-ын болон Дэгийн тухай хуулиудтай танилцаж, уншиж судалж байна. Дээрээс нь Боловсролын тухай хуулийг ч нэлээд нарийн судалж байгаа. Ер нь намрын чуулган нээх хүртэл уншиж судлах ажил их байна. Мөн энэ намар Орон нутгийн сонгууль болно. Үүнтэй холбогдуулан Дорнод аймагтаа очиж ажиллах төлөвлөгөөтэй байгаа.

-Өмнөх парламентаар Боловсролын тухай багц хуулийг баталсан. Энэ хуулийг хэр болсон гэж боддог вэ?

-Боловсролын ерөнхий хууль батлагдаад жил болох гэж байна. Манай Монголын багш нарын үйлдвэрчний эвлэлийн холбооноос н.Мөнхбаатар багш тус хуулийн ажлын хэсэгт орж ажилласан. Холбооны зүгээс боловсролын салбарт 15 жил ажилласан багш, ажилтны нэг хүүхдийг төрийн өмчийн их, дээд сургуульд үнэ төлбөргүй сургана гэсэн заалтыг оруулсан. Гэтэл хууль батлах явцдаа эрх барьж байсан намынхан тасралтгүй гэдэг үг нэмээд, эрэлттэй болон тэргүүлэх мэргэжлээр суралцуулна гэчихсэн. Энэ нь багш нарын хувьд хаалттай болчихсон гэсэн үг. Тасралтгүй гэдэг үгээр хязгаарлалт тогтоогоод эрэлттэй болон тэргүүлэх мэргэжлээр л суралцуулна гэсэн нь хаалт болсон. Нэг ёсондоо хуулийн заалтаар ялгаварлан гадуурхаж байна. Тийм болохоор үүн дээр хуулийн төсөл өргөн барьж, өөрчлүүлнэ гэсэн бодолтой байгаа. Багш нар маань ч ийм хүсэлт тавиад байгаа юм. Мөн хэлэлцүүлгийн үед нь багш нар тэтгэврийн насыг 50, 55 нас болгож өгөхийг хүссэн. Харамсалтай нь хуулийг батлахдаа тэтгэврийн насыг огт хөндөөгүй. Үүнд багш нар маш сэтгэл дундуур байгаа. Тиймээс ямар боломж байна гэдгийг судалж байгаад тэтгэврийн насыг багасгахыг ажил болгох бодолтой байна.

-Багшийн тэтгэвэрт гарах нас нь болонгуут хүсэл, сонирхлыг нь харгалзан үзэхгүйгээр шууд гаргадаг. Ахмад багш нарынхаа туршлага, арга зүйг өвлөж авч үлдэх хэрэгтэй гэсэн үзлийг зарим нь илэрхийлдэг?

-Багш нарын ихэнх нь 50, 55 настай тэтгэвэрт гардаг болохыг дэмжээд байгаа юм

Гэсэн ч тэтгэврийн нас нь болсон ч багшаараа ажиллах хүсэлтэй хүмүүс ч байдаг. Тийм болохоор энэ хоёрын дундын хувилбар буюу хүсвэл гэдэг үгийг оруулж болно. Тухайн хүн өөрөө хүсвэл 60, 65 хүртлээ ажиллаж болно гэсэн үг. Одоо бол 55, 60 нас гэж байгаа. Гэтэл өнөөдөр 60 настай багш хүүхдүүдийн хөдөлгөөний хурдыг гүйцдэггүй. Хятад улсад л гэхэд цэцэрлэгийн багш 35 нас хүрээд өөрөө хүсвэл тэтгэвэрт нь гаргадаг юм билээ.

-Монгол Улс тэтгэврийн насыг шат дараатайгаар нэмэгдүүлэх бодлого барьж байгаа. Гэтэл зөвхөн багш нарын тэтгэврийн насыг багасгах нь хэр зүйтэй юм бэ?

-Манай улсад 1990 оноос өмнө багш мэргэжлийг хүнд нөхцөлд ажилладаг гэж үздэг байсан. Тийм ч болохоор бид одоо багш нарынхаа хөдөлмөрийн нөхцөлийн үнэлгээ хийлгэх гэж байгаа. Багш гэсэн нэг нэрийн дор ч гэсэн мэргэжил тус бүрээрээ хөдөлмөрийн нөхцөл, ачаалал нь өөр байдаг. Ингээд үнэлгээ хийгээд хүнд нөхцөлд оруулчих юм бол тэтгэврийн нас хүссэн хүсээгүй 50, 55 болно.

-Танай салбарт засаж залруулмаар өөр ямар асуудлууд байна вэ?

-Маш олон асуудал байна. Би жижиг чимхлүүр ажлуудыг ярихгүй байгаа. Хүний эрүүл мэнд гэдэг хамгийн чухал шүү дээ. Тэгэхээр ажлын байрны эрсдэлд суурилсан хөдөлмөрийн нөхцөлийн үнэлгээг хийлгэе гээд байгаа юм. Хүн эрүүл байж л өндөр бүтээмжтэй ажиллана. Дээрээс нь стандартаа барих хэрэгтэй. Анх манай улсад стандарт нь 30 хүүхэд л байсан. Гэтэл одоо 40-60 хүүхэд нэг багшид ногдож байна. Тиймээс нэг багшид оногдох хүүхдийн тоог 20-25, 30-35 болгох ёстой. Өндөр хөгжилтэй орнуудад өнөөдөр 15 хүүхдэд 2-3 багш ажилладаг. Ингэж хүүхдийн тоо өндөр байгаа нь хүний эрхийн зөрчил. Хүүхдийнх эрх ч маш ихээр зөрчигдөж байна. Үүнээс гадна багш нарын нийгмийн асуудал байна. Өнөөдөр багш нарын цалин нэг сая төгрөг байхад автобусны жолооч 3.5 саяыг авдаг гэсэн гомдол гарч байна. Энэ нь ч зүй ёсны шаардлага гэж би үздэг. Тийм ч болохоор манай холбооноос ноднин жил багшийн цалинг 1000 ам.долларт хүргэе гээд улс орон даяар ажил хаялт хүртэл зохион байгуулахаар нэлээд явсан. Хэдийгээр тухайн үедээ нэг их үр дүнд хүрээгүй, үүнийг цааш нь үргэлжлүүлээд явна. Багшийн цалин өндөр байж гэмээнэ өрсөлдөөн бий болж сайн, чадвартай хүүхдүүд энэ мэргэжлийг сонгоно. Өндөр цалин, сайн нийгмийн баталгаагаар л бид багш нараа татна. Өнөөдөр багш нарын ихэнх нь Солонгосын виз мэдүүлж байгаа. Үүнээс болоод боловсон хүчний механик хомсдолд ороод эхэлсэн. Цалин бага, нийгмийн баталгаа тааруу байхад мянган гоё төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлээд ямар ч нэмэргүй. Үүнийг Засгийн газраас онцгой анхаарч маш том реформын шинжтэй зүйл хийх хэрэгтэй. Ер нь энэ тал дээр миний хувьд нэлээд дорвитой ажиллана гэж төлөвлөж байгаа.

-Сүүлийн жилүүдэд багшийн ёс зүй, хариуцлагын асуудлыг нэлээд шүүмжлэх болсон. Үүн дээр та юу хэлэх вэ?

-Цалинг нь нэмээд шалгуурыг нь өндөр болгочихвол доголдоод байгаа эдгээр зүйл аяндаа засагдана. Ямар ч өрсөлдөөнгүй, бага цалинтай байж өндөр шаардлага тавиад ямар ч утгаараа боломжгүй шүү дээ.

-Цэцэрлэгийн багш хүүхэд зодсон гэдэг асуудал нэлээд их гарсан. Бага цалинтай юм чинь гээд ингээд хүүхэд зодоод байж болохгүй биз дээ?

-Ингэж бодож болохгүй л дээ.

-Энэ талын ёс зүйг нь яаж дээшлүүлэх юм бэ?

-Ёс зүй гэхээр хүний мөн чанар, хөгжил, чадвар гээд олон юм яригдана. Гэтэл өнөөдөр хамгийн бага оноотой хүүхдүүд Боловсролын Их сургуульд орж байна. Тэгэхээр багш бэлдэж байгаа сургуулиа чанаржуулъя. Босго оноогоо нэмэгдүүлье. Ингэхийн тулд л цалинг нэмэгдүүлэх хэрэгтэй болно. Ер нь нийгмийн баталгаа, багш бэлдэх тогтолцоо хоёр зэрэг явах ёстой. Ингэж байж хамгийн шилдэг хүүхдүүд багш болно. Дээрээс нь ёс зүй ярих юм бол энэ ганцхан багшийн асуудал биш. Өнөөдөр нийгмээрээ ёс зүйн доройтолд орчихсон.

-Боловсролын сайдыг ХҮН-д өгсөн шийдвэрийг багш хүний хувьд хэрхэн хүлээж авсан бэ?

-Үүнийг дээгүүрээ тэр улс төрийн тохироо, хэлцлээр өгсөн байх л даа. Би айхтар улстөрч хүн биш болохоор ямар тохироотой вэ гэдгийг хэлж мэдэхгүй. Гэхдээ бодлогоо л зөв бариад явбал хэн байсан ч яах вэ гэж бодож байгаа. Тийм болохоор ажлаа хэр хийхийг нь харъя. Зөв ажил хийвэл дэмжинэ. Буруудвал дуугарна.

-Эрх баригчид бодлогын том яамыг хамтарсан засаг байгуулсан жижиг намд “бэлэг” болгоод өгчихлөө гэсэн шүүмж яваад байна л даа?

-Нийгэм ингэж хүлээж авч байна. Багш нар ч гэсэн энэ шийдвэрийг тийм ч сэтгэл хангалуун хүлээж авахгүй байгаа. Гэхдээ хүнийг ямар ажил хийхийг нь мэдэхгүй, хийгээгүй байхад нь шүүмжилж болохгүй л дээ.

-П.Наранбаяр сайд анхны тушаалаараа хичээлийн жилийг гурван улиралтай болгосон. Энэ нь хэр зөв шийдвэр вэ?

-Л.Энх-Амгалан сайд ч гэсэн өмнө нь гурван улиралтай болгоод дараа нь буцаагаад дөрвөн улиралтай болгосон. Энэ чинь өөрөө шинжлэх ухааны үндэслэлтэй зүйл. Гурван улиралтай байх нь эрүүл мэнд, багш, хүүхдийн ачаалалд сөргөөр нөлөөлдөг учраас л буцаагаад дөрвөн улиралтай болгосон юм. Хөрсөн дээр нь ажиллаж байгаа багш нар үүнийг болохгүй гээд байна. Тэгж байхад сайд болонгуутаа болно гээд ийм шийдвэр гаргаж байгаа учраас манай холбооноос албан бичиг өгөхөөр төлөвлөж байна.

-Дунд сургууль, тэр дундаа бага ангийн сургалтын хөтөлбөр дээр эцэг, эхчүүд шүүмжлэлтэй ханддаг. Ер нь хөтөлбөрийг цаашид өөрчлөх ёстой юу?

-Тэртээ 1995 оноос хойш л янз бүрийн хөтөлбөрүүд оруулж ирээд тэр нь Монголын хөрсөнд тэр бүр тохирохгүй байсаар өнөөдрийг хүрсэн. Тийм болохоор монгол хүүхдүүддээ тохирсон үндэсний хэмжээний хөтөлбөрийг багш нараараа гаргуулаад явах ёстой гэж боддог. Тэгэхгүйгээр мянган гадны хөтөлбөр оруулж ирээд боловсролын салбар өндийгөөд, хөгжчихсөн юм огт байхгүй. Шинэ сайд маань ч гэсэн үүн дээр анхаарал тавих байх гэж бодож байгаа.

-Энэ жилийн ЭШ-ын дүн нэлээд тааруу гарлаа. Үүнийг зарим нь ковидын үеийн хоцрогдол, цахим хичээлийн үр дүн гэж хэлж байна. Та юу гэж харж байгаа вэ?

-Цахим хичээл гээд нэг хэсэг явсан. Гэтэл нийгэмд чинь амьдралын түвшин гэж байна. Боломжтой айлын хүүхдүүд нь цахим хичээлдээ ордог. Харамсалтай нь гэр хороолол, орон нутгийн хүүхдүүд тэр аяараа хаягдсан. Ер нь боловсролын хоцрогдол зөвхөн ковид гэлтгүй л явж байсан. Үүнийг дорвитойхон бодлого гаргаж байж засна. Наад захын жишээ гэхэд л үнэлгээний систем нь шал буруу. Өнөөдөр 20 хувь авсан хүүхэд 400, 60 хувь авсан нь бараг 800 оноо авч байгаа. Үүнийг засах хэрэгтэй. Монгол хүүхдүүд уншсанаа ойлгох чадваргүй байна гэсэн судалгааг гадны байгууллага хүртэл гаргасан. Энэ нь ном уншихгүй, хэт их дэлгэцийн хамааралтай болсонтой шууд холбоотой.

т.дарханхөвсгөл

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Сэтгүүлчийг ялласан асуудлаар нээлттэй хэлэлцүүлэг хийе, гишүүд ээ DNN.mn

Сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгийн шүүх хурал өнгөрсөн долоо хоногт болж, түүнд 4.9 жилийн хорих ял өгч, нээлттэй хорих ангид эдлүүлэхээр шийдвэрлэсэн. Өмгөөлөгчид нь давж заалдана гэдгээ мэдэгдсэн. Гэвч ямар ч хамаагүй хугацаагаар түүнийг хорихоор зүтгэж байгаа юм шиг олон жилийн ял өгчихлөө. Давах шатнаас ялын хугацааг багасгахаас бус ялгүй болгох боломжгүйгээр тооцоолж яллалаа гэж үзэж байгаагаа ойр дотныхон болон гэр бүлийнхэн нь хэлсэн. Жил орчмын өмнө түүнийг цагдан хорьж, дараа нь гэрийн хорионд байлгаж, гэрийн хориог нь цуцалж, хэд хэдэн удаа шүүх хурал нь хойшилсон. УИХ-ын ээлжит сонгуулиас өмнө болохоор товлогдсон шүүх хурлууд ямар нэгэн байдлаар хойшилсоор байсан нь нийгэмд хардлага төрүүлээд байсан. Учир нь түүнийг сонгуулийн өмнө шүүгээд ял өгчихвөл сонгуулийн үр дүнд нөлөөлж мэднэ хэмээн тооцоолсон байхыг үгүйсгэхгүй. Үүнийг батлах мэт өнгөрсөн долоо хоногт шүүх хурал хоёр өдөр үргэлжилж, шийдвэрээ гаргасан нь олны дургүйцлийг хүргэсэн. Шийдвэр гарсны дараа иргэд шүүхийн гадаа цуглаж, эсэргүүцлээ илэрхийлж байсан бөгөөд тэд шударга үнэний дуу хоолой болсон сэтгүүлчийг ингэж болохгүй хэмээн үзэл бодлоо илэрхийлж байна лээ. Үнэхээр ч сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэг шударга үнэний дуу хоолой болж, эрх баригчид, дарга нарын олон булхайг илчилж байсан. Тиймдээ ч дайсан олонтой болсон биз. Мэдээж түүнд алдаа дутагдал бий юу гэвэл бий. Гэвч тэр нь ийм хэмжээний ял авахаар биш гэдэг дээр олон хүн санал нэгдэж байгаа юм. Түүнийг дөрвөн зүйл ангиар буруутгасан боловч тэдгээр нь ял өгөхөөр хэмжээний биш гэдгийг хуульч, өмгөөлөгчид, учир мэдэх хүмүүс хэлээд байгаа. Мөн түүнийг улсын нууцыг хадгалсан гэж буруутгасан мөртлөө тухайн нууцыг харж хамгаалж байх ёстой албан тушаалтан хариуцлага хүлээхгүй байгаад олон дургүйцлээ хүн илэрхийлээд буй. Тэрхүү нууцыг өмнөх Засгийн газарт сайд хийж байсан одоогийн УИХ-ын нэгэн гишүүн Zarig.mn сайтын сэтгүүлчид өгсөн гэсэн мэдээлэл ч олон нийтийн сүлжээгээр тарж, тухайн хүн нь хэн болох тухай таамаг өрнөж байна. Сонгуулийн өмнө Н.Өнөрцэцэг Ардчилсан намд гишүүнээр элссэн. Харамсалтай нь эцсийн мөчид түүнийг Их хурлын сонгуульд нэр дэвшүүлээгүй нь мөн л хардлага төрүүлсэн. Нэр дэвшүүлнэ хэмээн амлаж, бусад нам, эвслээс өрсөлдөх боломжгүй болгож байгаад эцсийн мөчид нэр дэвшүүлсэнгүй гэж үзэх хүмүүс ч тухайн үед гарч байсан юм. Үнэн ч байж мэднэ. Угаас улс төрд үүрдийн найз, мөнхийн дайсан гэж байхгүй. Гагцхүү эрх ашиг бий гэсэн үг байдаг шүү дээ.

Ингээд сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгийг нэр дэвшүүлээгүй ч Ардчилсан нам сүүлийн хоёр сонгуульд гаргаагүй амжилт үзүүлж, энэ удаад 43 суудал авсан. Улмаар эрх баригчид санал тавьсны дагуу хамтарсан Засгийн газарт орж, найман сайдтай болчихоод байгаа. Маргаашийн Засгийн газрын хуралдаанаар 100 өдрийнхөө төлөвлөгөөг батлаад, гэрээгээ байгуулчих юм бол үндсэндээ асуудал шуударч, тэд ажилдаа орно. Нэг үгээр бол энэ удаагийн сонгуульд Ардчилсан нам ялалт байгуулсан гэсэн үг. Харин тэдний ийм амжилтын гол хүч нь ард түмний итгэл. Иргэд шүүх болоод нийгэмд бий болсон шударга бус явдлыг үгүй хийнэ. Шударга ёсыг тогтооно. Хүн бүр эрх тэгш амьдрах нөхцөлийг бүрдүүлнэ гэсэн тэдний амлалтыг нь дэмжсэн. Гэвч Ардчилсан нам засагт орохтой зэрэгцээд ардчилсан Монгол Улсад нэгэн сэтгүүлч шоронгийн хаалга татчихаад байгаа нь харамсалтай. Тус намаас мэдэгдэл гаргаж, “…Ардчилсан намын бүлгээс сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгийн хууль ёсны эрхийг хангуулах асуудлаар Хүний эрхийн үндэсний комисст хандаж, УИХ-ын нэгдсэн чуулганы хуралдаанд тайлбар гаргуулан ажиллах болно…” гэсэн байна лээ уг нь. Гэвч намрын чуулган эхлээд, тайлбар гаргахыг хүлээгээд суух цаг өнөөдөр биш. Сэтгүүлчдэд хамгийн их хэрэгтэй Хэвлэлийн эрх чөлөөний тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл болон Шүгэл үлээгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийг эрх баригчид батлалгүй явсаар өнөөдрийг хүрсэн. Харин ч Эрүүгийн хуульд тусгай заалт оруулж өгсөн нь сэтгүүлчийг буруутгахад амар болсон гэдгийг салбарынхан хэлдэг.Тэгэхээр эрх баригчдаас энэ тал дээр нааштай шийдвэр, хариу хүлээгээд нэмэргүй. Тиймээс энэ асуудлыг Ардчилсан нам бодитойгоор хөндөж, Их хурлын гишүүдээ уриалж, шүүхийн ил тод байдал болон, хараат бус байдал дээр нээлттэй сонсгол, хэлэлцүүлэг хийх хэрэгтэй. Тэгж байж олон нийт шүүх засаглалын сайн, муугийн тухай ойлголттой болно. Алдаа дутагдал нь хаана байгааг олж мэднэ. Үүний үр дүнд хэрхэн засаж сайжруулах арга эв олдоно.

Эцэст нь шороотой хутгалдчихсан шүүхэд итгэх олон нийтийн итгэл эргэн сэргэнэ. Энэ бол зөвхөн нэг сэтгүүлчийн асуудал огт биш болчихлоо.

Н.Өнөрцэцэгийн өгсөн тайлбараар бол “Ямар зорилгоор энэ мэдээг бэлтгэсэн бэ” гэдэг асуултыг л хоёр өдрийн турш тавьсан гэж байгаа. Үнэн бол яг ийм байдлаар дараа дараагийн сэтгүүлчдийг буруутгана. Улмаар дөрөв дэх засаглал болсон сэтгүүл зүй арчигдаж, хэвлэлийн эрх чөлөө бүрэн нурснаар ардчилсан гэдэг тодотголоо манай улс алдаж ч мэднэ. Зүй нь бол тухайн мэдээлэл үнэн бодит байсан уу. Хэрэв үнэн бол буруу зүйл хийсэн эрх мэдэлтэн, эрхэм дарга нарыг шалгах ёстой юм.

Өнөөдөр дарга нарын гомдлоор цагдаагийн үүд сахиж, прокурор дээр хэрэг нь боогдож байгаа сэтгүүлчдийн цуваа улам уртассан. Нийгэмд сэтгүүлч гэдэг мэргэжлийг гутаах, буруу ойлголт төрүүлэх даалгавартай юм шиг цөөн хэдэн нөхөр байгааг үгүйсгэхгүй. Тэдний буруу. Улстөрчид ч тэднийг сайтар хөөргөддөг нь нууц биш. Гэвч эрх зүйн орчныг нь сайжруулаад, орой дээрээ залж явах хуулийг нь олигтойхон болгочихсон байсан бол сэтгүүл зүйн салбарт ийм асуудал үүсэх ч үгүй байсан биз.

Харамсалтай нь сэтгүүл зүйг, сэтгүүлчдийг муухай харагдуулах сонирхол улстөрчдөд байгаа учраас хуулийн орчин нь сайжирч өгөхгүй байна. Баримт гаргаж тавьсан сэтгүүлчийг баримтаа хаанаас олж авсан бэ хэмээн асуугаад яллаад байх юм бол ардчилсан тогтолцооны амин чухал тулгуур багана болсон хараат бус хэвлэл мэдээлэл алга болох аюултай. Тийм болохоор хүнийэрх, эрхчөлөөгхамгаалдаг улс төрийн намын хувьд Ардчилсан нам үүнд онцгой анхаарал хандуулж, сэтгүүлчийг өмгөөлөгчгүй, хаалттайгаар шүүж ял өгсөн асуудлаар нээлттэй сонсгол, хэлэлцүүлэг хийх шаардлагатай гэж хэлээд байгаа юм.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

С.Цэнгүүн: Улстөрчид зориггүй, шийдвэр гаргахгүй удаан явснаас болж эрчим хүчний хямрал үүссэн DNN.mn

Улсын Их хурлын гишүүн С.Цэнгүүнтэй ярилцлаа.

-Таны хувьд анхны 126 гишүүнтэй парламентын хамгийн залуу гишүүнээр сонгогдсон. Ажил, үүрэгтэйгээ танилцаж амжив уу. Ойрын өдрүүдэд ямар ажил дээр төвлөрч байна вэ?

-Намайг ярилцлагадаа урьсанд баярлалаа. АН, ХҮН, МАН гэсэн гурван нам хамтарсан засаг байгуулахаар болж, Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ кабинетаа бүрдүүлэх үйл явц одоо ч үргэлжилж байна. Ингэснээр Монгол Улсад арай өөр Засгийн газар бүрдэх юм болов уу гэж харж байгаа. Гэсэн хэдий ч энэ нь хоёр талтай. Мэдээж хэрэг сөрөг хүчний байр суурийг сайн хадгалж үлдэх тал дээр бид анхаарах ёстой. Нөгөө талдаа хэт их улстөржилтөөс болоод гацчихсан том төслүүдийг хөдөлгөж чадах болов уу гэсэн горьдлого найдвар байгаа. Тийм ч учраас энэ хоёрыг бид аль аль талдаа анхаарч харах ёстой байх.

-Танай нам хамтарсан Засгийн газарт орсонд иргэд хоёр талтай хандаж байна. Үүн дээр та ямар байр суурь илэрхийлэх вэ?

-Ардчилсан намаас сонгогдсон УИХ-ын гишүүд Засгийн газарт хяналт тавьж ажиллах байх. Миний хувьд ч гэсэн найман жил дангаараа засагласан МАН-д хариуцлага тооцох, өмнөх жилүүдэд явагдаагүй ажлуудад хяналт тавьж ажиллах нь зүйтэй гэсэн байр суурьтай байгаа. Ардчилсан намын хөгжлийн бодлого хариуцсан нарийн бичгийн хувьд сонгуулийн мөрийн хөтөлбөр боловсруулж ажилласан учраас засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт манай намын баруун төвийн үзэл баримтлалын дагуу бодлогууд ороход анхаарч ажиллана.

-Та эрчим хүчний салбарын талаар байр сууриа илэрхийлсэн байсан. Ер нь гадны улсаас эрчим хүчний хараат байгаа байдлыг болиулах боломж ойрын жилүүдэд бий болов уу?

-Хамтарсан Засгийн газар байгуулагдахад Ерөнхий сайд хамгийн эхэнд 30 жилийн турш хүлээгдсэн эрчим хүчний салбарын реформыг хийнэ гэж хэлсэн. Бид эрчим хүчний либералчлалыг хийх ёстой. Яагаад энэ реформ 30 жил хүлээгдсэн бэ гэхээр бид үндсэндээ үнэ тарифын талаар л ярьдаг. Гэхдээ энэ нь иргэдээс өндөр үнэ авахын тулд биш. Бид шинэ эх үүсвэр олохын тулд хөрөнгө оруулагч нартайгаа үнэ тарифаа зайлшгүй тохиролцох шаардлагатай учраас үүн дээр илүү анхаарах ёстой. Эрчим хүчний салбарт маш олон зохицуулалт хийж, хууль эрх зүйн орчныг нь боломжийн болгосон ч улстөрчид маань улс төрийн зориггүй, шийдвэр гаргахгүй удаан явснаас болж өнөөдрийн эрчим хүчний хямрал үүссэн. Үнэ чөлөөлнө гэдэг нь үе шаттайгаар зах зээлийн хөвөгч үнийн тарифт шилжүүлэх тухай юм. Мөн ганц үнэ тариф нэмэгдүүлээд асуудал шийдэгдэхгүй. ТӨК менежментийг сайжруулж, алдагдалгүй, ашигтай ажиллах бололцоотой бол-гож нээлттэй хувьцаат компаниуд болгох хэрэгтэй. Ер нь 2024 ондоо багтааж энэ реформын асуудлыг хөдөлгөхгүй бол бид цаашдаа маш хүнд өвлүүдийг туулахаас өөр аргагүй нөхцөл байдал үүсчихсэн байгаа. Тийм учраас шийдвэр гаргах түвшинд байгаа бүх хүн үүний төлөө хөдлөх ёстой.

-Өмнөх Эрчим хүчний сайд энэ удаад улирч томилогдсон дээр та юу хэлэх вэ?

-Ерөнхий сайд өөрийнхөө кабинетыг бүрдүүлэх нь хуулиар олгогдсон эрх байдаг. Харин улирч томилогдсон Эрчим хүчний сайдын тухайд гэвэл өмнө нь яагаад ажлууд хийгдээгүй юм. Одоо хэрхэн яаж хурдтайгаар өөрчлөлтийг хийх вэ гэдэг дээр шахаж ажиллана гэж бодож байна.

-Та бол залуучуудын төлөөлөл болж Их хуралд сонгогдсон. Тиймээс үе тэнгийнхнийхээ төлөө ямар, ямар ажлууд хийхээр төлөвлөж байгаа вэ?

-Сүүлийн жилүүдэд хүн амаа залуучууд, хүүхдүүд, ахмадууд, эмэгтэйчүүд гээд хувааж ярих нь их болсон. Гэхдээ бодит байдал дээр нэг бүлгийн хүмүүст давуу тал олгож хууль батлаад нөгөө бүлэгт нь сул тал болох байдал ажиглагддаг. Нас хүйсээс үл хамаарч Монгол Улсдаа сайхан амьдрах орчин, бололцоог бүрдүүлэх хэрэгтэй. Сүүлийн жилүүдэд социол демократ үзэл баримтлалтай МАН засаг барьснаас хойш бүх бүлгүүдийг тусгайлан бодлого хэрэгжүүлэх нэрийдлээр маш олон төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлж, асар их үргүй зардал гаргасан. Үүний үр дүнд татвар төлөгчдийн мөнгө л салхинд хийссэн болохоос биш иргэдийн амьдрал бодитойгоор сайжраагүй. Тэгэхээр амьдрах орчинг сайжруулах, эх орондоо аз жаргалтай амь-дарч, ажиллаад өөрийнхөө ирээдүйг бүтээж чадах нийгмийг бий болгохын тулд хамгийн чухал нь макро эдийн засгийг сайжруулах юм. Макро эдийн засгийн үндсэн үзүүлэлтүүд сайжрахгүй бол бид хамгийн сайн боловсон хүчинээ гадагш нь алдаад дуусна. Хүн амьдралыг босгохын төлөө хөдөлмөрлөж хичээдэг. Гэтэл манайд яаж ч хичээгээд амьдрал нь дээшлэхгүй байна шүү дээ. Бид гадны хөрөнгө оруулалтуудыг дэм-жиж, томоохон төслүүдээ хөдөлгөх зайлшгүй шаардлагатай. Ингэж байж илүү үр өгөөжтэй ажлын байр нэмэгдэнэ. Залуучуудад орон зай нэмэгдэнэ.

-Залуучууд гадагшаа явах сонголт хийж байгаад өөр ямар зүйлс нөлөөлж байна вэ. Татварын орчин, хэт өндөр зэрэг дээр юу хэлэх вэ?

-Яагаад гадагшаа явах шийдвэр гаргасан бэ гэсэн залуучуудаас авсан судалгаан дээр тэд хамгийн түрүүнд амьдрах орчныг хэлж байгаа. Хүүхдүүдээ ийм утаатай, аюултай хотод өсгөхийг хүсэхгүй байна. Бид ингэж өссөн ч гэсэн хүүхдээ эрүүл, аюулгүй орчинд амьдруулахыг хүссэн гэж ихэнх нь хэлж байгаа юм. Үүнээс харахад хүн амынх нь дийлэнх нь амьдарч байгаа Улаанбаатар хотын амьдралын чанарын асуудлыг хөндөж гаргах цаг нь болсон. Ингэхийн тулд бид ус, дулаан, цахилгаан гээд хэрэглээний суурь зардлыг ярих ёстой. Одоо болтол социализмын үеийнх шигээ алдагдалтай үнийн тарифаар тооцдог. Улаанбаатар хотод амьдрах, өөр жижиг хотод амьдрах ямар ч ялгаагүй. Нийгмийн үйлчилгээ, хүртээмж нь хүрэлц-дэггүй. Хүмүүст хэцүү сонсогддог ч гэсэн хэрэглээний суурь үнийг чөлөөлж өгснөөр иргэдэд сонголт гаргаж өгч байгаа юм. Зах зээл сайтай том хотод их зардлаар амьдрах уу. Бага зардал төлөөд жижиг хотод амьдрах уу гэдгээ өөрсдөө шийдэх сонголт гаргаж өгч байгаа хэрэг. Бидний төлдөг төлбөр зах зээлийнхээ зарчмаар дэд бүтцийнхээ өртөгт нь нийцдэг байх ёстой. Тэгж байж бид утаа, нүхэн жорлонгийн асуудлыг бодитоор шийднэ. Түүнээс биш татварын бодлого, Улаанбаатар хотод хүн оруулах-гүй гэсэн хавчиж боосон байдлаар ажиллаж болохгүй. Хэрэглээний суурь үнийг чөлөөлөөд бусад улсуудын том хотуудын жишгээр Улаанбаатар хот маань дэд бүтэцдээ мөнгө зарцуулдаг, инженерингийн дэд бүтцийн сайжруулалтуудыг хийж чаддаг хот болчих юм бол энэ байдал өөрчлөгдөнө .Гэхдээ нэг зүйлийг ойлгох хэрэгтэй. Иргэд маань маш хурдан шийдлүүдийг хүсдэг. Нэг уулзвар янзалж, сургууль шинээр барьснаар асуудал шийдэгдэхгүй. Хэрэглээний суурь үнийн чөлөөлөлтийг хийснээр магадгүй ойрын 10 жилдээ нүдэнд харагдах өөрчлөлт гарахгүй. Гэвчт үүнээс цааш үнэхээр бодитой өөрчлөлтүүд гарна. Тиймээс бид дунд болон урт хугацаагаа харж, илүү ирээдүй рүү чиглэсэн бодлогыг гаргах хэрэгтэй.

-Та ямар, ямар Байнгын хороодод харьяалагдаж байгаа вэ. Хамгийн түрүүнд санаачлан өргөн барих, ажлын хэсэгт нь орж ажиллах хууль тань аль салбарынх байх бол?

Би Эдийн засгийн болон Инноваци, цахим бодлогын байнгын хороодод орсон. Инноваци, цахим бодлогын байнгын хороон дээр маш сонирхолтой ажлууд хийгдээсэй гэсэн хүлээлттэй байгаа. Цомхон төрийг бүтээх гол хэрэгсэл маань дижитал шилжилт. Дижитал шилжилтийг бид хэдий хэр сайн хийж чадна, төдий хэмжээгээр улсын төсвийн зардлыг бууруулах боломжтой. Ингэж зардлаа бууруулж чадах юм бол татварын орчныг сайжруулж, иргэдэд ирж байгаа татварын дарамтыг бууруулах боломжтой болно. Харин Эдийн засгийн байнгын хороонд эрчим хүчний асуудал орж явдаг. Тийм ч болохоор эрчим хүчтэй холбоотой асуудлууд дээр нэлээд анхаарч ажиллана. Анхны хуулийн төсөл санаачлах тал дээр гэвэл ямар ч байсан эрчим хүчтэй холбоотой зохицуулалтууд дээр анхаарна. Гаргасан зөв зүйтэй журмуудыг хүчингүй болгосон тохиолдлууд байгаа. Тухайлбал, 2012 – 2016 онд Ардчилсан нам эрх барьж байхдаа Эрчим хүчний салбарт баримтлах бодлогыг 2015 онд гаргасан. Үүн дээр зах зээлийн өртөгт нийцүүлж үнийг тооцохоор тусгасан байсан. Харамсалтай нь үүнийг МАН хүчингүй болгосон. Мөн хэрэгждэггүй олон хуультай байх уу. Эсвэл хэрэгждэг цөөн хэдэн хуультай байх гэсэн зарчимд хуулийн нийцэл талаас нь харж, хэрэгжилт дээр нь илүү анхаарч явах нь чухал боловуу гэж бодож байгаа.

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Монголын ард түмэн өөрчлөхийн төлөө үнэн зүтгэлээ DNN.mn

Парламентын ес дэх сонгуулиа монголчууд бид өнгөрсөн долоо хоногт амжилттай зохион байгууллаа. Үүний үр дүнд ямар ч байсан 126 хүн сонгогчдынхоо итгэлийг өвөртлөн парламентад суухаар болов. Өмнөх үеэ бодвол элдэв хэл ам тийм их гарсангүй. Нэг ёсондоо улстөрчид маань унаж, давж сурч байгаагийн илрэл ч биз. Одоо харин Сонгуулийн ерөнхий хороо тухайн хүмүүсийг 15 хоногийн дотор баталгаажуулж, гишүүний үнэмлэхийг нь гардуулан өгнө. Улмаар Ерөнхийлөгч 30 хоногийн дотор анхдугаар чуулганыг зарлан хуралдуулж, тангараг өргөх хуультай. Мэдээж анхны чуулганыг хамгийн ахмад нь даргалдаг учиртай. Тийм болохоор МАН-ын жагсаалтаар УИХ-ын гишүүн болсон Д.Рэгдэл насныхаа эрэмбээр даргалах болов уу. Үндсэн хуульд нэмэлт оруулж, Сонгуулийн тухай хуулиа өөрчилсний дүнгээр энэ парламентад дөрвөн нам, нэг эвслийн төлөөлөл орлоо. Олон намын дуу хоолой сонсогдох, зүй ёсны мэтгэлцээн явагдах сайн талтай гэж байгаа ч зарим нөхрийг харахаар өөрийгөө таниулах гэсэн оролдлого, сөрөхийн тулд сөрөг байх гэсэн увайгүй байдал ч нэмэгдэх мэт санагдана. Гэхдээ л ардчилсан парламент учраас энэ мэт үзэгдэл байх нь хэвийн л зүйл.

Энэ удаагийн сонгуульд намууд ч боломжийн хэмжээнд буюу чадлаараа л оролцлоо. Гэвч үе, үеийн сонгуулиудаар ажиглагдсаар ирсэн алдаа дутагдлууд байсаар байна. Тухайлбал, эрх баригч МАН нийт санал өгсөн иргэдийн дөнгөж 30 гаруйхан хувийн санал авсан. Тэгсэн хэрнээ парламентынхаа 53.9 хувийг бүрдүүлж, дангаар засаглах бүрэн боломжтой болсон дүн гарав. Босго хувьдаа хүрээгүй жижиг нам, эвслүүдийн авсан саналыг тэгш хуваарилах зарчмаар парламентад төлөөлөлтэй болсон намуудад хуваан өгч байгаа нь ч тиймхэн л хэрэг юм. Учир нь АН, МАН гэсэн хоёр том намаас бусад нь нийлээд иргэдийн 40 орчим хувийг авсан ч босго давж чадаагүйн улмаас тэрхүү саналыг нь бусад дээр нь нэмж жагсаалтаар зарим нэр дэвшигчид боломж олдсон. Мөн санал гээгдсэн тохиолдлууд их гарлаа. Ялангуяа том, сонгогч ихтэй тойргуудад энэ илүүтэй ажиглагдсан. Жишээлбэл, Налайх, Багануур, Баганхангай дүүрэгт МАН-аас нэр дэвшсэн Ц.Сандаг-Очир хамгийн бага буюу 12 мянга гаруй сонгогчийн санал аваад л УИХ-ын гишүүн болох эрхээ баталгаажуулсан. Тэгвэл 10 мандаттай хоёрдугаар тойрогт нэр дэвшсэн Ц.Цэрэнпунцаг 64537 хүний санал авсан. Бараг тав дахин их хүний санал авсан хэрнээ 10 мандатад багтаж чадалгүй хоосон хоцров. Тэгэхээр дараа, дараагийн сонгуульд жагсаалтын тоогоо нэмэгдүүлэх, сонгогчдынхоо тоотой мандатын тоогоо уяж өгөх зэрэг өөрчлөлтүүдийг хийх л шаардлагатай нь харагдаж байгаа юм. Мөн Ерөнхийлөгч байсан хүн анх удаа нэр дэвшиж, улмаар ялалт байгуулсан. Хоёр парламент дамнан спикер хийсэн Г.Занданшатар, МАН-ын бүлгийн дарга Д.Тогтохсүрэн нар сонгогчдын дэмжлэг аваагүй гээд олон сонирхолтой зүйлтэй сонгууль боллоо.

Үүнээс гадна хэт олон жижиг намууд сонгуульд өрсөлдөх нь сонгогчдын саналыг гээгдүүлэх нэгэн том хүчин зүйл болдог аж. Уг нь ардчиллын баталгаа, парламентын дархлаа гэж тэд маань хэлдэг ч ачир дээрээ тийм биш байна. Тэгээд ч жижиг намууд энэ янзаараа сонгуульд ялалт байгуулж, засгийн эрх барина гэдэг үлгэр. Засгийн эрхийг барих төлөвшил, боловсон хүчний нөөц ч алга. Тиймээс манайх шиг цөөн хүн амтай улсад хоёр том нам нь байх зүгээр гэдгийг судлаачид хэлээд байгаа. Нэг нь ялахад нөгөө нь сөрөг хүчин байж, бие биедээ ташуур, дэм болоод байвал улс орны хөгжилд ч том алхам хийгдэнэ гэдэг юм билээ. Тийм ч болохоор МАН-ын авсан 68 биш АН-ын авсан 42 суудал илүү анхаарал татаад байгаа юм. Өнгөрсөн сонгуулиар арай ядан бүлэг байгуулах хэмжээнд хүртлээ ялагдсан тэдэнд энэ удаад ард түмэн парламентын 37.5 хувийг бүрдүүлэх итгэл хүлээлгэв. Энэ бол ард түмэн АН-ыг илүү сайн байгаасай, улс төрийн намын хувьд улам чамбайрч, төлөвшөөсэй гэж хүсч байгаагийн илрэл.

Ер нь энэ удаад төр засгийг өөрчлөхийн төлөө ард түмэн үнэн хүчээрээ зүтгэлээ. Харамсалтай нь тэдний өөдөөс олон жил бугшсан систем, 300 гаруй төрийн албан хаагчид сөрөн зогсов. Жирийн ажилчин, хувиараа бизнес эрхлэгч, малчид бол төр засгийг өөрчлөх хэрэгтэй. Нэг нам дангаар хэт удаан засаглаж болдоггүйг ойлгосон байна. Төр нэрийн дор хувийн өмчид хэт бүдүүлгээр халдаж, бүхнийг чаддаг, мэддэг нь төр өөрөө болсныг ч мэдэрсэн байна. Даанч намын үнэнч гишүүд, ажилтайгаа үлдэх гэсэн хүмүүс энэ удаад ялав. Дээрээс нь муу нэртэй нөгөө хэдэн сэтгүүлч, хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд энэ удаагийн сонгуулиар маш сайн ажилласан.

Иргэдээ санал өгөх хэрэгтэй, энэ нь хуулиар олгогдсон эрх, үүрэг гэдгийг тэд л сэнхрүүлэн ойлгуулж байв. Телевизийн сувгуудаар урьд хожид байгаагүй их халз мэтгэлцээн зохион байгуулж, нам, эвслийн мөрийн хөтөлбөрт юу туссан. Нэр дэвшигчдийн хэн нь хэн бэ гэдгийг боломжийн хэмжээнд таниулсныг дурдах нь зүйтэй. Харин нөгөө талдаа Ардчилсан нам муу байлаа. Хэдийгээр Л.Гантөмөр богино хугацаанд эвлэлдэн нэгдүүлж, чамлахааргүй амжилт сонгуулиар үзүүлсэн ч энэ намаас авдгаа авчихсан зүтгэлтнүүдийнх нь нөлөө сөргөөр нөлөөлөв. Тэд цахим орчинд намаа зүхэж, удирдлагуудаа муулсаар сонгууль дуусгасан. Үүнээс илүү амжилт үзүүлж, засаг барих хэмжээнд биш гэхэд одоогийнхоосоо арай олон суудал авч болох байсан ч болсонгүй. Ардчилсан намаа муулаад байгаа тэр нөхдүүд тодорхой хэмжээний нэр сүртэй. Тийм болохоор хэн нэг нь очиж дээрэлхээд, хөрөнгийг нь хураагаад байж чадахгүй. Тэгэхээр тэдэнд аль нам нь ялах чухал биш байдаг бололтой юм. Эцэст нь дүгнэхэд, ямар ч байсан бид сонгуулиа зохион байгуулж, саналаа өгч, үр дүнгээ хүлээн зөвшөөрч сурч байна. Ард түмэн төр барих эрхээ чанартай эдэлж, ажиллаж чадаагүй, хувь хүний эрх эрх чөлөөг хясан боогдуулаад байвал ямархан хариу барьж чадахаа харууллаа. Дээр хэлсэнчлэн иргэд төр засгаа өөрчлөн зохион байгуулахын төлөө үнэн хүчээр зүтгэлээ.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

SPEAK OUT: Парламентад анх удаа сонгогдсон хүмүүсээс хэн юу хэлэв DNN.mn

УИХ-ын 2024 оны ээлжит сонгууль болж өнгөрлөө. Тус сонгуулийн үр дүнгээр анхны 126 гишүүнтэй парламент бүрдэж байгаа юм. энэ долоо хоногт анхны чуулганаа зарлан хуралдуулж, тангараг өргөснөөр тэдний бүрэн эрх хэрэгжиж эхлэх билээ. Бид нам, эвслээс парламентад анх удаа сонгогдон УИХ-ын гишүүн болсон нэр дэвшигчдээс байр суурийг нь сонирхлоо.

АН-ын жагсаалтын дөрөвт бичигдэж, УИХ-ын гишүүнээр сонгогдсон С.Цэнгүүн:

-Монгол Улс бол залуусын орон. Хамгийн залуу гишүүн болж парламентэд үе тэнгийн залуусаа төлөөлөх эрхэм үүрэг ногдсон нь миний хувьд маш том хариуцлага гэж бодож байна. Жижиг төрийн төлөө би улс төрд орсон. Энэ зарчмаа цаашид ч баримтлах болно. Ардчилал гарснаас хойш төрсөн, эрх чөлөөний өндөр мэдрэмжтэй залуусаа төлөөлж хувийн өмч, хувь хүний эрх чөлөө болон чөлөөт зах зээлд тулгуурласан бодлого хэрэгжүүлэхийн төлөө тууштай явна. Эрчим хүчний салбарт реформ хийх зайлшгүй шаардлагатай энэ цаг мөчид улс төрийн зориг гаргаж бид томоохон өөрчлөлтүүдийг хийх болно.

АН-аас долдугаар тойрогт өрсөлдөж ялалт байгуулсан Л.Мөнхбаясгалан:

-Сонгуулийн тухай хууль шинэчлэгдэж, том тойрог буюу дөрвөн аймгийн хэмжээнд өрсөлдөж, дөрвөөр гарсан АН-ын анхны эмэгтэй гишүүн боллоо. Их хүнд, хэцүү сонгууль болсон. Гэхдээ ялалт байгуулж чадлаа. Говийн ард түмэн маань итгэл хүлээлгэсэнд баяртай байна. Цаашдаа говь нутаг, Монгол Улсын хөгжлийн төлөө хоёргүй сэтгэлээр ажиллана.

Манай улсын говийн бүсэд экологийн тэнцвэр алдагдаж, усгүй болж байна. Гүний усыг уул уурхайд хэрэглэж байгаа. Тийм учраас үүнийг шийдэхийн тулд тууштай ажиллаж “Хэрлэн говь”, “Туул говь”, “Орхон говь” төслүүдийг хэрэгжүүлэхийн тулд бүх хүч чадлаа дайчилна. Мөн Монголын төрд нүүрлэсэн шударга бусын зудыг арилгана. Төрөөс хулгай хийдэг, баяждаг, төрд монополь тогтоочихсон олигархуудтай зад үзнэ. Улсаа шударга ёсны хямралаас л гаргана. Үүний төлөө бүх зүйлээ зориулж ажиллана.

МАН-ын жагсаалтын 10 дугаарт бичигдсэн Б.Уянга:

-Сонгуулийн сурталчилгааны өдрүүдэд говийн бүсийн дөрвөн аймагт МАН-аас нэр дэвшсэн хүмүүсээ дэмжиж ажилласан. Учир нь манай уул уурхай, хүнд үйлдвэрлэлийн салбарын гол цөм тэнд л байгаа шүү дээ. Энэ удаагийн сонгуульд нэр дэвшигчид ямар их хөдөлмөр зүтгэл гаргадгийг хажуунаас нь харж, дэмжиж ажилласандаа баяртай байгаа. Одоо бол ажил дуусаагүй, харин ч эхэлж байгаа мэт санагдаж байна.

Би бол эрдэс баялгийн салбарын төлөөлөл. Манай салбарын хууль эрх зүйн орчин шинэчлэгдэх цаг нь болсон. Тухайлбал, Ашигт малтмалын тухай, Газрын хэвлийн тухай гээд олон чухал хууль бий. Тийм болохоор салбарынхаа гол хуулиудыг ямар нэгэн давхардал, хийдэлгүй болгохын төлөө ажиллана. Тэгж байж уул уурхайн салбар бүрэн цэгцэндээ орно гэж бодож байгаа.

МАН-ын жагсаалтын 11 дүгээрт бичигдсэн Ж.Галбадрах:

-Сэтгэгдэл их өндөр байна. Жагсаалтад орох хүсэлт намаас ирснийг хүлээн авч, энэ удаагийн сонгуульд оролцсон. Өнгөрсөн хугацаанд би өөрөө хийж хэрэгжүүлэх олон зүйл бодож явсан. Үүнд улс төр, төрийн нөлөө хэрэгтэй байгааг олж харсан учраас ийм шийдвэр гаргасан.

Би улс төр нэг их сонирхдог байгаагүй. Яг л багш хүн. “Шинэ Монгол” сургуулийг 2000 онд байгуулснаас хойш шинэлэг зүйлүүд их хийсэн. Үүнийгээ төрийн сургуульд хийх саналаа өгч, 2020-2022 оны хооронд найман сургууль сонгоод менежментийг нь хийсэн. Харамсалтай нь төрийн сургуулийнхаа орчин нөхцөлийг сайтар мэдрээгүйгээс тийм ч сайн үр дүн гараагүй. Харин өнгөрсөн жил уг төслөө улам сайжруулаад улсын хэмжээнд 60 сургуульд хэрэгжүүлсэн. Сайхан үр дүн гарсан. Төрийн сургуулийн чанар сайжирвал Монгол Улс хөгжинө. Чанарыг сайжруулахын тулд багш нарын хүртээмж маш чухал. Дунд сургуулийн шилдэг төгсөгч нь багш, эмч болдог тогтолцоог бий болгохын төлөө ажиллана. Багш нарынхаа нийгмийн хамгаалал, нэр хүндийг өсгөхийн тулд хичээнэ. Ер нь улс орны үндсийн үндэс нь боловсрол.

ХҮН-аас баянгол дүүрэгт нэр дэвшиж, ялалт байгуулсан Ж.Золжаргал:

-Их олон хүний санал авлаа. Баярлах гэхээсээ илүү хариуцлага мэдрэгдэж байна. Ер нийгмийн хүлээлт байсан. Тийм болохоор энэ хүлээлтэд хүрсэн бодлого гаргах, үр дүнтэй ажиллах гэсэн хариуцлага ирж байгаа ч түүнийг хийж чадна гэсэн итгэл байна.

Монгол Улсад өнөөдөр ажил хийж байгаа. Бүтээж байгаа хүмүүст ирэх татварын дарамт маш өндөр байна. Өнөөдөр бид өөрсдийгөө Европ болон Азийн өндөр хөгжилтэй улсуудтай харьцуулж болохгүй. Манайд тээвэр логистикийн зардал их өндөр. Тийм болохоор бүх төрлийн татвар, хураамжийг буулгах хэрэгтэй. Төсвийн үргүй зарцуулалтыг бууруулах юм бол төгрөгийн ханш чангарч, зээлийн хүү буурна. Дээрээс нь Улаанбаатар хотын гэр хороолол, орон суцны дэд бүтцийн асуудал, нягтрал ихтэй газруудын сургууль, цэцэрлэгийн хүртээмжийг шийдэхийн төлөө эрх зүйн зоригтой шийдлүүдийг гаргана. Миний хувьд ирэх дөрвөн жилд салбар, салбарын төлөөллөөс баг бүрдүүлж ажиллахаар төлөвлөж байгаа.

ИЗНН-ын жагсаалтын хоёрдугаарт бичигдсэн М.Нарантуяа:

-Миний хувьд гурав дахь удаагаа сонгуульд өрсөлдөж, энэ удаад УИХ-ын гишүүн болж байна. Гэвч энэ бол маш том үүрэг хариуцлагатай ажил. Гэвч гэсэн энэхүү хариуцлагыг үүрч ажиллах болно. Мэдээж миний хувьд анхнаасаа хүүхэд, эмэгтэйчүүдийн төлөөлөл болж чадна гэсэн итгэл дүүрэн байгаа. Манай ИЗНН-ын дэвшүүлэн мөрийн хөтөлбөрийн үзэл баримтлал байгаа. Үүнээс гадна хүүхэд, эмэгтэйчүүдийн төлөө хийхээр санаж бодож, төлөвлөж байгаа ажлуудаа хийх болно. Тухайлбал, хүүхдийн ховор тохиолддог өвчлөлийг бууруулах, эмчлэх асуудлыг хөндөж тавина. Хүүхэд хамгааллыг сайжруулах, хүчирхийллийг бууруулах, эрүүл мэнд, боловсролын салбар гээд олон чухал асуудал бий.

Гэхдээ одоо ийм, тийм гэж олон ажил ярихаас илүүтэй ажлаа эрэмбэлээд шат дараатайгаар хийж хэрэгжүүлээд явна гэж бодож байгаа. Миний хувьд бусад нам, эвслийн хүүхэд, эмэгтэйчүүдийн төлөө гэж санаачилсан ажил бүрийг дэмжиж ажиллана.

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Түрүүлэх бөх тэнгэр харж, цасаар тоглосон наадам DNN.mn

Монголчууд бидний төрт ёсны их баяр цэнгэл, үндэстний ялгарах нэгэн онцлог болох Эрийн гурван наадам хэдхэн хоногийн дараа болно. Энэ л өдрүүдэд монгол хүн бүрийн сэтгэл гэгэлзэж, өсөж төрсөн нутаг ус нь бодогддог байх. Мэдээж наадмаар хэн гэдэг бөх түрүүлж, Есөн хөлт цагаан тугаасаа адислаж, хэний хурдан хүлэг магнайдаа тоосгүй ирж, ямар аавын хүүгийн тавьсан сум цэцтэй байх тухай өөр хоорондоо ярилцдаг. Сэтгүүлч миний хувьд ч наадам дөхөхөөр бахархах, омогших нь арвидна. Анх таван настайгаасаа хойш хурдан морь унаж, их сургуулийн хуваарь авсан жилээ хүртэл нийт 13 жил дарцаг шиг хийссэн болохоор арга ч үгүй биз. Үсний найр, овоо тахилгаас эхлээд аймгийнхаа баяр наадамд хүртэл уралджээ. Түүнээс хойш ажил, мэргэжлийнхээ буянаар улсын баяр наадам, Геннист бүртгүүлэх “Монгол морь-3000” уралдааныг хүртэл сурвалжилсан байна. Мөн Монголын шигшмэл хурдан морьдын “Их хурд-6” наадмын азарганы уралдааны манлайлагчийн тугийг хүртэл барьж явжээ. Гэвч энэ олон наадмуудаас хоёрхон нь өдийг хүртэл санаанаас огт гардаггүй юм.

Төрөлх Хатгалынхаа дунд сургуулийн нэгдүгээр анги төгссөн жил. Бас ч гэж хэдэн жил морь уначихсан, ид хорхойтой явсан үе л дээ. Тэр жил Дархадын цэнхэр хотгор, Улаан-Уул суманд том наадам болох нь гэсэн сураг Эгийн голын эрэг хөвөөгөөр үерийн ус шиг хуйлрав. Нутгийн ах нь өөрийнхөө сумын бус Улаан-Уул сумын тэрхүү наадамд битүүхэн бэлдэж эхэллээ.

Ингээд долдугаар сарын 7-ны өглөө аль л хурдан хурц гэснээ авч, морины хүүхдүүдээ дагуулсан уяачид, битүүхэн ногт ганзагалсан бөхчүүд гээд 20 орчим хүнтэй нүсэр баг Дархадын хотгор чиглэн хөдөллөө. Цэнхэр хотгор нутаг руу машинтай бол ганцхан газраар л ордог билээ. Өлийн халзан давааны 13 овоонд өөрийн гэсэн бүхнээ даатган цааш тонгойгоод л Улаан-Уул сум руу орчихдог юм. Харин бид болохоор Өлхөн сайраа Хорьдол сарьдагийн даваагаар давлаа. Өвөлдөө цасанд боогдож, зундаа шавар ус ихтэй учраас үүгээр хэр барагтай машин давдаггүй. Морьтой бидэнд бол сэрүүхэн сайхан байлаа. Ингэж явсаар даваагаа даваад Арсайн голын сайр уруудна. Ус багатай жил гол нь сайр руугаа шургачихдаг учраас ихэнхдээ л хуурай байна. Нэг үерлэхээрээ харин “Болор цом”-ын эзэн Б.Мягмаржав ахын бичсэнчлэн ёстой л нэг “Ай саваа цэвэрлэнэ” дээ. Бид замдаа хонож, аажуу тайван явсаар 10-ны орой сумын ойролцоо очиж төвхнөлөө. Наадмын урьд орой хэзээний унтаж чаддаггүй болохоор эргэж хөрвөөсөөр үүрээр хэдхэн цаг унтаад л босов. Урдуураа Хорьдол сарьдагийн ноён оргил Дэлгэрхаан сүмбэрлэж, хойгуур нь битүү тайга дүнхийж, том, жижиг нуурууд цэлэлзэн байх хотгор нутгийн үзэсгэлэнг ээ.

Бага үдийн алдад хөгжим хангинаж, баяр наадмын нээлт боллоо. Өглөө эрт азарга уралдаад ирчихсэн учраас нээлттэй зэрэгцээд их насны морьд гараа руу хөдөллөө. Би сумандаа хэд хэд айрагдчихсан хээр морь унаж байсан юм. Гэвч морь, хүүхэд хоёр газар мэдэхгүйн гай гарсан уу. Эсвэл хээр морь тийм сайн байсангүй юу ямартаа ч 20 гаргаад орж ирлээ. Өөр унах морь байхгүй учраас томчууд дагаж бөхийн барилдаан үзэхээр боллоо. Уяач маань 100 төгрөгийн шилтэй ундаа, гурван хуушуур авч ирж өгсөн санагдана. Тэр үед баяр наадмын хамгийн сайхан нь энэ хоёр л байлаа. Гэтэл үдээс хойш хоёрын даваа эхлэх үеэр тэнгэр бүүдийж бороо ганц нэг хаяснаа цас болж хувирлаа. Гэвч наадамчин олон болдог л зүйл мэт энгийн тайван байсан нь одоо санаанаас гардаггүй юм. Хэсэгхэн хугацаанд цайртал орсон цас сүүлдээ шамарга болсон учраас аргагүйн эрхэнд бөхийн барилдааныг хэсэг завсарлаж билээ. Одоо л зургаан сард цас орлоо, зун цас орох нь дэлхийн дулаарал гэх мэт дөвчигнөл газар авчихаад байхаас биш манай Дархадын хотгорт наадмын өдөр цас орох нь бараг хэвийн үзэгдэл мэт байсан юм.

Түрүүлэх бөх тэнгэр харсан нь

Долдугаар ангиа төгсөөд нутагтаа очсон зун. Хүргэн ах дөнгөж л морьдоо барьж байсан үе л дээ. Гэтэл сумын наадмын өмнөхөн Чандмань-Өндөр сумын Хөхөө харуулын толгойг тахих наадам болов. Хөвсгөл далайн зүүн эрэг, Хөндийн даваанаас морьтой хүн хэдхэн цаг яваад л хүрдэг учраас ах бид хоёр ч тэр наадамд очсон юм. Гэхдээ энэ наадамд уралдах гэж биш, барилдах гэж очсон хэрэг л дээ. Овооны наадам учраас хүүхдийн барилдаан болж, түрүүлсэн хүүхдийг амьд хониор байлдаг байлаа. Тэр үед ах ч гэсэн цолгүй л болохоос сумандаа шаггүй барилддаг залуучуудын тоонд ордог байсан юм. Ингээд ах дүү хоёр бүртгүүлээд, хэн хэнийхээ захыг мушгиж суудаг ажилтай боллоо доо. Би жаахан тааруу мушгисан байж мэднэ. Учир нь ах дөрвийн даваанд тахим өгөв. Харин би үзсээр байгаад үзүүр түрүүнд үлдлээ дээ. Нөгөөх маань надаас биеэр жижиг, насаар дүү нөхөр байна. Тиймээс намайг зүүн талд нь гаргав. Ах ч гэсэн “Бариад ав. Чи түрүүлэхгүй бол өөр хэн байдаг юм” хэмээн хөөргөж байна шүү. Томчуудын барилдааны ах нарыг даган гарч, дэвж явахад улсын наадмын аварга, арслангууд л ийм байдаг болов уу хэмээн санагдана. Түрүү бөхийн бай болох халзан цагаан эр хонийг морин дээр яаж авч явна аа. Уг нь амьдаар нь авч очоод хониндоо тавьчихвал гоё доо гэх зэрэг элдэв юм бодогдоно. Гарлаа, дэвлээ, өрлөө дөө.

Учраа маань жижигхэн юм аа, зайлуул. Яас гээд хүмүүсийг өндөлзтөл, тэгсэн хэрнээ насаар дүү хүүхдийг зөөлхөн унагах вэ гэсэн шүү юм бодоод урагшаа нэг алхтал тэнгэр цэлийж байна шүү. Юу болсныг хэсэг ойлгосонгүй. Ичсэндээ тэр чигээрээ хүмүүс тартал хэвтээд баймаар болж байна.

Гэвч засуул ах ганцхан сугадаад босгоод ирлээ. Ахын хэлснээр бол би учраа бөх рүүгээ хөвчийн хүрэн баавгай аятай амьтан л нөмрөөд орсон гэж байгаа. Гэтэл өнөөх маань ухасхийгээд давхар хамчихсан юм билээ. Наадам тараад буцахдаа хоёул давааны оройд гарч, байнд ирсэн чанасан өвчүүг идэж, ах маань “Бөхийн бай гэсэндээ сайхан байна аа” хэмээн үе, үе инээгээд байж билээ. Харин мянган төгрөгөө би эгчдээ өгсөн юмдаг.

Насанд хүрсэн хүн хурдан морь унасан нь

Конкурс өгөөд их сургуулийн хуваарь авчихсан том хүн аймгийн төвөөс сумандаа буулаа даа. Хүргэн ах хул морины маань дэлийг сумалж засаад, талийгч аавын минь эмээлийг тохчихсон Холбооны өмнө хүлээж байна. Хоёр хоног ахынд сайхан амарч аваад 11-ний өглөө Хасгийн хаяаг зорилоо. Хатгалын морь барьдаг газар л даа. Наадам үзэх гэхээсээ илүү үеийн нөхөдтэйгөө нийлж дарвих бөөн хүсэл. Гэрээс хөдлөөд удалгүй л хүсэл хүслээрээ, бөөр бөөрөөрөө нэгдээд авалгүй яах вэ. Хэдий насанд хүрч, их сургуулийн оюутан болсон ч гэсэн нутгийн ах, эгч нараас бэргэнэ ээ, хөөрхий. Тиймээс худалдагч эгчийг шалж, бараг мөнгөөр зодож авсан ганц шил “Далай ээж”-ээ нандигнан өвөртөлсөөр үеийн хэдэн банди хойд уулын мод руу зүглэлээ. Гэтэл өнөөх цас шамарсан Улаан-Уулын наадамд морийг нь унаж байсан ах хүү амдаж ирлээ. Тэгээд зүүн аймгаас гайгүй хурдан азарган соёолон авч ирсэн ч гараан дээрээ булгиж, хүүхдээ унагаачихаад байна. Ахын дүү унаад өгчих гэж байна шүү. Уур ч хүрэх шиг. Өөрөөс нь өөрцгүй том хүнээр морио унуулах гээд байдаг хаашаа нөхөр вэ. Ингэж бодохоос цаашгүй инээж зогстол ах хүү өврөөсөө нэг “Далай ээж” үзүүлээд ирэхээр нь дахиад нэгийг авч өгье гэж байна. Гэтэл ханилж яваад нөхрөө гэгчээр найзууд ахын талд орж, надаар өнөөх соёлонг нь унуулахаар уухайлан дэмжлээ шүү. Ингээд хүч тэнцвэргүй байдалд удаан тэсэлгүйгээр бууж өглөө. Азарга, соёолон хоёр Хятадын дөрөлж тулж байж эргэдэг юм. Гараа хүртэл хүмүүсээс санаа зовоод соёолонгоо нэг хүүхдэд хөтлүүлчихээд өөрөө цагдаагийн машинд үсрээд суучихлаа. Гэвч ямар сул давхиулалтай биш, гараа дөхөөд мордлоо доо. Юуны тулд 13 дахь жилдээ уралдах гэж байгаа билээ дээ. Хүүхдүүдийг түрүүлж эргүүлж болохгүйг сануулж, цагдаа, морины комиссынхонд тусалж яваа дүр гаргаж байгаад арай наахнаас эргэлээ. Даанч өнөөх маань ёстой л уулын тал, талыг там болтол булгиад үлдчихлээ. Бөөн тоосонд үлдсэндээ шар хөдлөөд бараг уйлах нь ээ. Амыг нь хөрөөдөж тогтоогоод хэд сайн ташуур буулгасан чинь морьдын араас хөдөллөө дөө. Аргагүй хурдан юм аа. Нэг нэг, хэсэг хэсгээр нь идсээр яваад тархины хэд дээр ирээд наалдуулаад авлаа.

Гэвч хэтэрхий холоос хөөсөн учраас арван хэдээр барианы зурхай гишгэлээ. Харин намайг яг барианд орох мөчид наадамчдын дундаас нэг нь “Хөөе хөгшин толгой минь, морь битгий хөөгөөд байгаач ээ” хэмээн орилсон нь олны чимээ, хүүхдүүдийн гийнгоо, узелийн дууг давж байх шиг санагдаж билээ.

Recent Posts

Recent Comments

Archives

Categories