Author: ТЭРБИШИЙН ДАРХАНХӨВСГӨЛ

Олон улсын хүний эрхийн хамгаалагч, Ардчилсан намын дэргэдэх Хүний эрхийн хорооны дарга Д.Ганбаяртай УИХ-ын чуулганаар Монгол Улс дахь Хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх илтгэл яригдаж байгаатай уялдуулан хүний эрхийн асуудлаар ярилцсанаа хүргэе.

---

-Монголд хүний эрх, эрх чөлөөний талаарх төлөв байдал ямар байна?

-Монгол Улс Ардчилсан засаглалтай болж, хүний эрх, эрх чөлөө, шударга ёсны зарчимтай, зах зээлийн эдийн засгийн тогтолцоо руу шилжээд 34 жил болсон хэдий ч сүүлийн 8 жилд Ардчиллын индексээр 13 байр ухарч 77-д, Авлигын индексээр 121-т, Дэлхийн эрх чөлөөний индексээр 84-т, Хэвлэлийн эрх чөлөөний индексээр 88-т, Хүний хөгжлийн  индексээр 96-д, Хүүхдийн эрхийн индексээр 93-т орж Ардчиллаар бий болгосон ололт амжилт түүхэнд байхгүй доод түвшинд хүртэл буурсан байгааг 2023 оны олон улсын байгууллагуудын судалгаа нотолж байна.

Эдгээр олон байг ууллагууд өөрсдийн гэсэн судалгааны арга, аргачлалтай, олон арван жил судалгаа хийж ирсэн туршлагатай учир худал дүгнэлт гаргаж улс орнуудын нэр хүндэд халдсан гэж үзэх үндэслэлгүй.

-Олон улсын индексээр ухарч байгаа нь Монгол Улс иргэдийн эрх, эрх чөлөөг хангаж чадахгүй байна гэсэн үг үү?

-Хүний эрх нь иргэний эрхийг агуулдаг ерөнхий сэдэв юм. Иргэний, улс төрийн, эдийн засаг, нийгэм, соёлын эрх гээд онолын хувьд ялгаатай ойлголтууд. Ялангуяа хүний үндсэн эрх, төрөөс бий болгох үүрэгтэй позитив эрх гэж бий. Төр нь хүний заяагдмал эрх болох үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх зэрэг үндсэн эрхэд саад болж болохгүй.

Хүүхэд өөрийн хүсч байгаа зүйлээ бусдад ойлгуулах гэж стресст ордог. Үүнтэй адил насанд хүрсэн хүн үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхтэй ч үүнийг төр нь хааж, боож, хавчин гадуурхаж, барьж хориод жам ёсны эрх нь зөрчигдөж байгаа учраас позитив эрхийг хангаж чадахгүйд хүрч байна.

Үүнийг ойлгож, хүний эрхийг дээдэлж шийдвэр гаргадаг ард түмний төлөөлөл болсон төр засагтай болохыг Монголчууд хүсээд байгаа юм. Хэрэв иргэний эрх, улс төрийн эрхийг эхэлж эдлүүлж, улмаар нийгэм, эдийн засгийн эрхийг хангах үүргээ төр биелүүлж ч адахгүй болохоор хүний эрхийг дээдэлдэг хөгжилтэй улс орон руу дүрвэх сонирхолтой иргэд их байна.

-Төр яагаад заавал хүний эрхийг эдлүүлэх үүрэг хүлээдэг юм бэ?

-XIII зуунд монголчууд овог аймгаар аж төрж байх үед Чингис хаан нэгтгэж төрийг удирдаж иргэдээ амар амгалан амьдрах нөхцөл бололцоогоор хангаж байсан. Улс шиг улс байхын тулд өөрсдийн иргэдээс ухаан, мэдлэг, туршлагаар хамгийн сайныг сонгож Чингис хаан шиг өргөмжилж гаргасан зарлиг шийдвэрийг биелүүлж, татвар төлж аюулгүй орчинд амьдрах нь хүмүүн төрөлхтний зүй тогтол юм.

Биднийг төлөөлж сонгогдсон иргэдийн төлөөлөл нийтээр дагаж мөрдөх акт гаргахдаа зөвхөн өөрсдийн хувийн ашиг сонирхолд тулгуурлан шийдвэр гаргаад байгаа нь иргэдийнхээ төлөөллийн ардчиллын зарчим алдагдаж хүний эрхийг зөрчих эхлэл үүсээд байна. Үндсэн хуулийн 19.1-т “Хүний эрх, эрх чөлөөг хангахуйц эдийн засаг, нийгэм, хууль зүйн болон бусад баталгааг бүрдүүлэх, хүний эрх, эрх чөлөөг зөрчихтэй тэмцэх, хөндөгдсөн эрхийг сэргээн эдлүүлэх үүргийг иргэнийхээ өмнө төр хариуцна” гэж үүрэг хүлээсэн ч үүнийгээ биелүүлж чадахгүй төр засагтай байгаа нь өнөөдрийн эмгэнэл болчихоод байна.

Засгийн газрын тухай хуулийн 14.1-т Хүний эрх, эрх чөлөөг хангах эдийн засаг, нийгэм, хууль зүйн болон бусад баталгааг бүрдүүлэх, бэхжүүлэх үүргийг Л.ОюунЭрдэнийн Засгийн газар хуулиар хүлээсэн ч биелүүлж чадахгүй байгаа болохоор гэмт үйлдлээ нуун дарагдуулах, бодит байдлыг шүүмжилсэн, хэлсэн иргэд, улстөрчид, хэвлэл мэдээлэл, сэтгүүлчдийг боож хаах, хавчин гадуурхах байдал хэрээс хэтэрсэн учраас эрх баригч намын өнгөрсөн 8 жилийн хууль зөрчин дур зоргоор аашилж монгол хүний эрхийг ноцтой зөрчсөн хэвээр байна.

Ийм учраас ирэх зургадугаар сарын 28-нд болох Монголын төр засгийг удирдах төлөөллөө сонгох сонгуулийн үр дүн олон монголчуудын эцсийн найдвар болчихоод байна.

-Та сүүлд Сүхбаатар дүүргийн прокурорын гадаа хүүхэдтэйгээ явж байгаад хэвлэлээр яриа өгч байсан. Таны эрхийг төрийн байгууллага зөрчсөн юм уу?

-Жилийн өмнө иргэн Д.Мөнх-Эрдэнийг өмөөрч шүүхийн байгууллага хүний эрхийг зөрчөөд байгаа талаар хэвлэлээр яриа өгсөн. Шүүх өөрсдөө хүний эрхийг зөрчиж хуулиар хүлээсэн үүргээ биелүүлэхгүй байж шүүхийг шүүмжиллээ гэж шүүгчээс нь өргөдөл авсан өдөр нь Шүүхийн ерөнхий зөвлөл хуралдаж тогтоол гаргаад Цагдаагийн ерөнхий газар албан бичгээр хариуцлага тооцох үүрэг өгч, цагдаа нь УИХ-ын харьяа байгууллагын өгсөн үүргийг биелүүлж надад эрүүгийн хэрэг үүсгэж байсан.

Энэ асуудлаар удаа дараа прокурорын байгууллагад гомдол гаргаж хянуулаад эцэстээ эрүүгийн хэрэг биш байна гэж шийдсэн байдаг. Үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийг зөрчсөн Эрүүгийн хуулийн 13.14 заалтыг НҮБ-ийн зөвлөмжөөр хасахыг шаарддаг ч эрх баригчид өөрсдөд нь бусдыг чимээгүй болгох, үг хэлүүлэхгүй байх зорилгоор байлгасан хэвээр байна.

Одоогийн хууль зүйн сайд Б.Энхбаяр өнгөрсөн жил УИХ-ын гишүүн байхдаа эрүүгийн хуулиас хасах ёстой гэж судалгаатай жиргэж байсан мөртлөө сайд болсны маргааш Эрүүгийн хуульд өөрчлөлт оруулахад хэвээр үлдээсэн байх жишээтэй.

Шүүх, прокурор бол Хүний эрхийн Үндэсний комиссын тухай хуулийн 5.1-т заасан Хүний эрхийг хамгаалах үндэсний тогтолцооны бүрэлдэхүүн байгууллага. Тийм ч учраас удирдлагуудыг нь УИХ-аар хэлэлцэж томилдог.

Олон жил энэ салбарт боловсон хүчнийг бэлтгэж байсан багш хүний зарчим, хуулийн бодит хэрэгжилт хангагдахгүй байгаатай зөрчилдөж байгаа бодит кейс юм даа. Ядаж байхад баруун сурсан, академик эрх чөлөөг эдлэх эрхээ мэддэг хүний хувьд яах аргагүй өөрийн үнэт зүйлээ хамгаалахын тулд, цаашид монгол хүний эрхийг дээдэлдэг төр засагтай болж, улс орноо хөгжүүлэхийн төлөө чин хүсэлтэй хүн нь амархан шантрахгүй л дээ.

-Яагаад Прокурорын гадаа хэвлэлээр яриа өгөх болсон юм бэ? Тодорхой ярьж өгөөч.

-Шүүгчдийг томилдог байгууллага нь шүүгчдийн эрхийг хамгаалах нэрийдлээр мөрдөн шалгах ажиллагаа, прокурорт эрх мэдлээрээ нөлөөлж төрийн байгууллага нь өөрөө хохирогч болсон хууль зөрчсөн журам өөрсдөдөө батлаад, өөрт давуу байдал үүсгэж хэрэгжүүлээд байгааг засах ёстой гэж үзэж байна.

Үүний цаана үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлсний төлөө улс төрийн намын харьяаллаар ялгаварлан гадуурхахгүй байх гэсэн Үндсэн хуулиар олгосон эрхэд халдаж байгааг ойлгохгүй байна. Прокурорын байгууллага хянаж үзээд эрүүгийн хэрэг биш байна гээд байхад Шүүхийн ерөнхий зөвлөл нь хохирогч болоод гомдол гаргаад байгааг ер ойлгохгүй юм.

Энэ байгууллагын шахалтаар мөрдөн байцаагч нь зуны амралтаар яаарч миний хэргийг өөрсдийн томилдог шүүхээр оруулж яллах гэж үүрэг өгч мөрдөн байцаах ажиллагаанд нөлөөлсөн гэж хардаж байгаа.

Хүүхдүүдээ аваад хөдөө байхад иргэж дарамталж прокурор нь шүүхэд шилжүүлэх гэж дуудан мэдэгдэх хуудас цахим сүлжээгээр ирүүлж хуулиа зөрчөөд, очсон байхад огноог нь өөрчилж ирээгүй гэж шүүхээр албадан ирүүлэх захирамж гаргуулж гэрээс баривчилсан.

Энэ бүх үргэлжилсэн хууль, хүчний байгууллагын хууль зөрчсөн үйлдэл нь өөрөө эрүүдэн шүүлт гэдгээ ойлгож байгаа ч дээрээр өгсөн даалгавар гэдгээр миний эрхийг ноцтой зөрчсөн.

Орон гэрийн халдашгүй байдал, дуу дүрсний зөвшөөрөлгүй бичлэг, хүний биед учруулсан гэмтэл, эмнэлгээр үйлчлүүлсэн зардал гээд иргэний эрхийг эрх баригч нам яаж зөрчиж байгааг бодитой үзүүлсэн үйлдэл болсон.

Мөрдөн байцаах албаны байцаагчийн эрүүдэн шүүсэн үйлдлийг Хан-Уул дүүргийн цагдаад гомдол гаргаж дүүргийн прокурор нь гэмт хэрэг байна гэж дүгнэж хэрэг бүртгэлтийн хэрэг нээж харьяаллын дагуу Мөрдөн байцаах албаны Тусгай субьектийн гэмт хэргийг шалгах хэлтэст хүргүүлэхэд ажилтнаа өмөөрч нэг ч хохирогчийн мэдүүлэг авахгүй байж Сүхбаатар дүүргийн прокурор нь хэргийг хаасан. Хааснаа ч хэлээгүй байхад Нийслэлийн ерөнхий прокурорын албан бичгээс сарын дараа мэдсэн.

Энэ асуудлаар Улсын ерөнхий прокурорт сарын өмнө гомдол гаргасан ч одоог хүртэл хариу өгөөгүй. Ингэж мөрдөн шалгаж байна гэх нэрийн дор хүний эрхийг ноцтой зөрчөөд байгааг тогтолцоогоор нь судалж хэрэгжүүлэх, байгууллагаар өөрсдөөр нь биш хөндлөнгийн судлаачдаар хуулийн өөрчлөлтүүд хийж засч залруулах ажил их байна.

Эцэстээ найдвар тасраад НҮБ-ын Хүний эрхийн зөвлөлд гомдол гаргасан. НҮБ-ын шинжээч ирж миний кейсийг тусгайлан судалж дүгнэлт гаргаж НҮБ-ын хүний эрхийн тайландаа тусгах байх даа. Уг нь Монгол Улсын нэр хүндийг олон улсад унагахгүй гэж бодох юм. Харамсалтай нь төр засаг нь хүний эрхийг удаа дараа зөрчөөд байхаар Ардчилсан намын дэргэд Хүний эрхийн хороо байгуулж хүний эрхийн асуудлыг дипломат аргаар шийдэх гэж үзнэ. Болохгүй бол Ардчилсан үзэл баримтлалтай нам улс төрийн аргаар хүний эрхийг хамгаалдаг тогтолцоо руу шилжихээс өөр гарцгүй болж байх шиг.

Тантай яриад байвал олон чухал асуудлыг ил болгох юм шиг байна. Ярилцлагаа энэ удаадаа өндөрлөе. Манай сонины зүгээс танай Хүний эрхийн хороотой хамтран ажиллах байх. Танд ажлын амжилт хүсье.

С.Зоригийн хөшөөг нүүлгэж, газар дээр нь барилга барихаар болсон тухай нийслэлийн Засаг дарга мэдэгдсэн. Тэгвэл энэ талаар Ардчилсан намын ХЭГ-ын дарга Н.Лхагвадоржоос тодрууллаа.

---

-Сонгууль бүрийн өмнө л С.Зориг агсантай холбоотой ямар нэгэн асуудал гарч ирдэг. Энэ удаад ч давтагдаж байна. Үүн дээр та юу хэлэх вэ?

-Тантай санал нэг байна. Энэ жилийн сонгууль болоход 80 орчим хоног үлдлээ. Гэтэл нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагч Х.Нямбаатар “С.Зоригийн хөшөөг Ардчилсан намынхан зарчихлаа” гэсэн агуулга бүхий мэдээллийг цахим орчинд тараасан. Тэгэхээр үе, үеийн сонгуулиар Ардчилсан нам, гишүүдийн зүрхэнд нь хайрлагддаг, гол баатар нь болсон С.Зориг агсны нэр хүндийг ашиглан улс төр хийж, сонгуулийн оноог авах зорилгоор энэ мэт үйлдэл хийдэгт харамсдаг. Хотын даргын мэдээллийг үзээд үнэхээр харамссан. С.Зориг агсны хөшөө бол “С.Зориг сан”, ард түмний өмч гэж ойлгож болно. Учир нь тус хөшөө ард түмний хандиваар боссон. Тийм болохоор энэ хөшөөг зарах эрх Ардчилсан намд байхгүй. Тиймээс үнэхээр уг хөшөөг зарсан эсэхийг мэдэхгүйдээ ийм мэдээлэл гаргасан бол “С.Зориг сан”-аас очиж асуу гэдгийг Х.Нямбаатар даргад зөвлөе. Хэрэв энэ хөшөө зарагдах дээрээ тулдаг юм бол хамгийн түрүүнд эсэргүүцэх нь Ардчилсан нам, тус намын мянга, мянган гишүүн, дэмжигчид байх болно.

-С.Зоригийн хэргийг илрүүлнэ гэж амлаж УИХ-ын гишүүн болж байсан тохиолдлууд бий. Чухам яагаад ингээд байдаг юм бэ?

-Эрх баригч намынхны хувьд улс төрийн оноо авах хамгийн гол сэдэв нь С.Зориг агсан байдаг. Тэр хүнийг хэн алсан бэ гэдгийг илрүүлэх гэж огт хичээдэггүй. Харин зүгээр л улс төрд ялалт байгуулах сэдэв болгож ашигласаар ирсэн. Энэ бол бодит үнэн.

-Ерөнхий сайд уг хэргийн дараа хуралдсан Засгийн газрын протоколыг ил болгох тухай ярьсан. Ингэснээр хэргийн эзнийг олоход нөлөө үзүүлэх болов уу?

-Тэртээ 1998 оноос хойш нэг л зүйлийг МАН ярьсаар ирсэн. С.Зоригийн амь насыг бүрэлгэсэн хүнийг олно. Нууцад байгаа мэдээллийг ил болгоно л гэдэг. 26 жил өнгөрчихөөд байхад л өнөөхөө ярьсаар л байна. Харин ямар ч бодитой үйлдэл хийсэнгүй. Одоо бид юунд нь итгэх юм бэ. Итгэх зүйл МАН-д үлдсэнгүй. Өнөөдөр өдрөөс өдөрт эрх баригч намын нэр хүнд унаж байна. Үүндээ их буахимдаж байх шиг байна л даа. Сүүлдээ нийслэлийн Засаг дарга нь гудамжинд гараад шүүмжлэл хэлсэн иргэдээ элдвээр харааж, зүхэж уураа гаргаж эхэллээ. Ард түмнээ хэмжээндээ байгаарай гэж занаж байна. Тийм болохоор би саяхан “Х.Нямбаатар дарга хаваршаа юу даа” гэж хэлсэн. Учир нь хавар болохоор хүний хууч өвчин хөдөлдөг. Ийм л юм болоод байх шиг байна. Дээрээс нь эрх баригчдад өнгөрсөн найман жилийн туршид хийж хэрэгжүүлсэн зүйл хэлье гээд ч байхгүй. Ингэхээр нэр хүнд нь унахаас яах билээ. Гэтэл нөгөө талд нь Ардчилсан намын нэр хүнд өссөөр байна. Тийм болохоор манай намыг харлуулах гол арга нь С.Зориг агсны нэрээр худал мэдээлэл сэвэх байжээ.

-С.Зориг агсны ах нь “Шинэ дэвшилтэт холбоо”-ноос ийм утгатай албан бичиг ирсэн гэсэн утгатай зүйл хэвлэлд ярьсан байсан. Энэ ямар учиртай юм бэ. Танд энэ талаар мэдээлэл байна уу?

-Ардчилсан хувьсгалыг авч ирэхэд дөрвөн холбоо голчлон оролцсон байдаг. Эдгээр нь Шинэ дэвшилтэт холбоо, Монголын ардчилсан холбоо, Ардчилсан социалист холбоо, Монголын оюутны холбоо юм. Харин тухайн үед Монголын оюутны холбооноос бусдад нь улсаас байр өгсөн. Одоо Ардчилсан нам байрлаж байгаа энэ хоёр давхар байрыг Шинэ дэвшилтэт холбоонд өгсөн байдаг. Ардчилсан нам 2010-аад оноос хойш энэ байранд түрээсийн гэрээгээр үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Энэ мэдээлэл гарсны маргааш нь бид Шинэ дэвшилтэт холбооны Гүйцэтгэх захирал Н.Цэнгэл эгчээс тодруулсан. Тэгэхэд Х.Нямбаатарын гаргаж тавьсан тэр бичиг нь 2012 оны үед гаргаж байсан албан бичиг байсан. Ингэж хуучин мэдээг өнөөдөр мэтээр гаргаж тавьж байгаа нь сонгууль дөхсөнтэй холбоотой гэж үзэж байгаагаа мэдэгдсэн. Одоо бол энэ газарт өндөр барилга баригдахгүй. С.Зориг агсны хөшөөг хаа нэг тийшээ нүүлгэхгүй гэдгийг би албан ёсоор хэлмээр байна.

 

Нэг үеэ бодвол эрүүл мэндийн салбар сэргэж байна. Барилга байгууламжуудаа шинэчлэн засварлаж, орчин үеийн тоног төхөөрөмжөөр боломжийн хэмжээнд хангасан. Эмч, эмнэлгийн ажилчдын ур чадвар нэмэгдэж, зарим төрлийн хэцүү хагалгааг эх орондоо хийж байна. Үүний үр дүнд гадаадад эмчлүүлэх шаардлагатай өвчний жагсаалт нэг, хоёроор ч багасаад байгаа. Гэсэн хэдий ч гадагшаа явж эмчлүүлэгсдийн тоо төдийлөн буурахгүй байна. Үүнийгээ дагаад их хэмжээний мөнгө гадагшаа урсдаг. Нэг жилд 450 сая ам.доллар зөвхөн эмчилгээний зориулалтаар гадагшаа гарч байгаа гэсэн мэдээллийг Засгийн газраас өгч байв. Мөнгөтэй хүмүүс хайртай хүмүүсээ эрүүл саруул болгохын тулд илүү чадвартай, найдвартайг сонгох нь зах зээлийн зарчим. Харин цалингаас цалингийн хооронд яваанууд нь ард түмнээсээ хандив гуйдаг. Сайхан сэтгэлт монголчууд маань эрвийх дэрвийхээрээ цуглуулж байгаад нэг, хоёрыг нь босгоод ирдэг. Иймэрхүү байдал бараг л зүй тогтол мэт тогтчихсон. Үнэхээр яаж ч болохгүй хүнд өвчнийг яалтай ч билээ.

Гэтэл бас эхэн үед нь, хөнгөн байхад нь дарж болох байсан өвчин чанаргүй эм, тарианаас болж хүндрэх нь элбэг гэдгийг мэргэжлийн хүмүүс хэлдэг. Манай улсын эмийн зах зээл өнөөдөр 100 хувь хувийн хэвшлийнхнээс хамааралтай байгаа. Мөн сүүлийн 30 жил хямд эм олж ирэхийн төлөө уралдсан нь чанаргүй эм маш ихээр худалдаалагдах шалтгаан болсон. Тийм ч учраас УИХ-аас ноднин жил Эмийн үнийн өсөлтийн шалтгаан, нөхцөлийг хянан шалгах үүрэг бүхий Түр хороог байгуулсан. Харин тус хороо жил орчим хугацаанд хяналт, шалгалтаа явуулаад өнөөдрөөс нээлттэй сонсголоо хийж эхэлж байна. Энэхүү сонсголоор маш олон зүйл ил болж, цаашид ямар арга хэмжээ авах, хэрхэн чанартай эмээр ард түмнээ хангах вэ гэсэн асуултуудад хариулт олдоно гэж найдаж байгаа. Манай улс одоогийн байдлаар нийт эмийнхээ 80 хувийг гаднаас авч байгаа нь ам.долларын ханштай шууд хамааралтай гэсэн үг. Мөн зайлшгүй шаардлагатай эмийн жагсаалтад байгаа 500 гаруй эмээс улсын бүртгэлд ороогүй буюу Монгол Улсад худалдаалах боломжгүй 150 гаруй эм байгааг албаны хүн хэлсэн. Нэг ёсондоо эм үү, хор уу гэдгийг нь мэдэхгүй байж л иргэд худалдан авч уудаг хэрэг болж байна. Дээрээс нь чанаргүй эм хувь хүний эдийн засагт шууд нөлөө үзүүлдэг. Сайн чанарын эмийг хоёр хоног уугаад эдгэх байсан ханиад чанаргүй эмийг 14, түүнээс дээш хоногоор уудаг. Энэ нь эргээд хүнийг элдэв төрлийн эм, антибиотикт дасал болгодог.

Энэ бүхнийг улиглан учирласан шалтгаан гэвэл саяхнаас сайн мэдээ сонсогдож эхэлсэн явдал. Тэр нь Ерөнхий сайд энэ сарын эхээр БНСУ-д айлчлах үеэрээ тус улсын Ерөнхий сайдад Солонгос улсаас чанартай эм импортлох, эмийн үйлдвэрлэлийн стандартыг Монголд нутагшуулах, эрүүл мэндийн салбарын хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэх сонирхолтой буйгаа илэрхийлсэн юм. Хоёр улсын Засгийн газрын түвшинд яригдсан эл асуудал олон нийтийн талархлыг хүлээгээд байна. Мэдээж тус улсын эм олон улсын стандарт, чанарын шаардлагыг бүрэн хангасан. Ази хүнд төгс зохицсон байдаг. Өнөөдөр манай улсын иргэд тус улсаас өндөр чанарын эмийг хэн нэгэнд захиж, ууж хэрэглэж байгаа. Тэгэхээр үүнийгээ нэн яаралтай ажил хэрэг болгох хэрэгтэй. Ер нь Засгийн газраас эм, эмнэлгийн хэрэгслийн чанарт сүүлийн үед онцгой анхаарал хандуулж байгаа. Энэ оны нэгдүгээр сард эм, эмнэлгийн хэрэгслийг үйлдвэрлэгчээс нь шууд худалдан авах Засгийн газрын тогтоолыг баталсан. Тэгэхээр Солонгос улсаас эм оруулж ирэх асуудлыг ярьж эхэлсэн нь дээрх тогтоолын хэрэгжилт болж байх шиг байна. Хэрэв үнэхээр Солонгос улсаас чанартай эм оруулаад эхэлбэл монголчуудын амьдралд том хөрөнгө оруулалт болно. Чанаргүй эмэнд хордож, хордсон хэрнээ өөр сонголт байхгүй учраас өнөөхөө өч төчнөөн мөнгөөр авч уухаа болино. Сард, жилд эмэнд зарцуулдаг нэг өрхийн төсөв хэд дахин буурна.

Хамгийн чухал нь монголчууд эрүүлжиж эхэлнэ. Эмийн зах зээл дээр ноёрхлоо бүрэн тогтоосон хэдхэн том компанийн монополь байдал арилна. Хэдэн арваас хэдэн зуу дахин дамлан худалдаалдаг дэлхийн хаана ч байхгүй бизнес устана.

Тэгэхээр Засгийн газар нэгэнт эхлэлийг нь тавьчихсан энэ ажлаа

элдэв сонгууль, улс төрийн асуудлуудаа ардаа орхиод богино хугацаанд ажил хэрэг болгох ёстой.

Энэ удаагийн Засгийн газар, Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ хэлбэл хийчихдэг, амласнаа гүйцээж чаддаг гэдгийг муугаар нь ч, сайнаар нь ч бид гурван жилийн турш харсан. Хийж чадаж байгааг нь чадлаа. Сайныг нь сайн гэхээс өөр яах билээ. Үнэхээр энэ мэтчилэн ард түмнээ бодсон ажил хэргийг хийгээд л байвал түмэн олон алгаа ташин баяр хүргэж таарна.

Цаашид ч эм, эмнэлгийн хэрэгслийг үйлдвэрлэгчээс нь шууд худалдан авах Засгийн газрын тогтоолынхоо хэрэгжилтийг хурдасгаж, ажил хэрэг болгох нь зүйтэй. Олон

улсын чанар, стандартын шаардлага бүрэн хангасан эм үйлдвэрлэдэг дэлхийн өөр улсуудаас ч эм оруулж ирэх хэрэгтэй. Англи, Герман, Америк, Энэтхэг гээд эмийн үйлдвэрлэлд толгой цохидог улсууд бий. Эдгээр улстай хамтран ажиллах гарцаагүй шаардлага байгаа. Тэгж байж эмийн салбарт тогтсон мафийн сүлжээ арилна гэдгийг мэргэжлийн хүмүүс хэлдэг юм билээ. Тэгэхгүй бол өнөөдөр хэдэн зуу дахин нэмсэн үнээр чанаргүй эм худалдаалагдаж байна. Ганцхан жишээ хэлье. Эмийн үнийн өсөлтийн шалтгаан, нөхцөлийг хянан шалгах үүрэг бүхий Түр хорооны дарга, УИХ-ын гишүүн Ж.Чинбүрэнгийн хэлснээр бол өнөөдөр Вьетнам улсаас 300 төгрөгөөр авсан эмийг Монгол Улсад 10 мянган төгрөгөөр зарж байгаа гэх. Мөн 100 ам.доллар хүрэхгүй эмийг манай зах зээл дээр 500 ам.доллараар зардаг гэсэн мэдээлэл ч бий. Гаалийн ерөнхий газраас гаргасан мэдээллээс харахад манай улсын эмийн зах зээл дээр 630 тэрбум төгрөгийн эм эргэлдддэг байна. Харин хууль бусаар орж ирсэн эмийг нэмэхээр энэ тоо нэг их наяд төгрөгт хүрдэг аж. Дээрээс нь даатгалаар олгогддог хөнгөлөлттэй эмийн чанарт иргэд сэтгэл дундуур, ам муутай байдаг. Учир нь аль л чанаргүй эмээ энэ ангилалд багтаадагтай холбоотой. Эмийн сангууд ч даатгалаар авах бол үүнийг, мөнгөө төлөөд авах бол энийг ав гэсэн сонголт өгдөг. Нэг ёсондоо мөнгөндөө тааруулаад чанаргүй эм авах, үгүй бол байдгаа шавхаад чанартай эмээр өвчнөө хурдан илааршуулах гэдэг сонголт иргэдийн өмнө тулгардаг. Харин иргэд өнөөгийн байгаа чадал чансаандаа тааруулж эмээ авах нь олонтаа.

Засгийн газраас эрт илрүүлгийн ажлыг орон даяар өрнүүлсэн. Эхэн үеэ бодоход иргэд үүндээ хамрагдаад дадаж байна. Үүний хүчинд ямар ч байсан Монгол Улс иргэдээ оношилж, хэн ямар өвчтэй вэ гэдгийг тогтоож байгаа. Харин тухайн өвчнийг эмчлэх, монголчууд амьд явахын баталгаа нь чанартай эм. Тэгэхээр нэгэнт эхлүүлсэн уг ажлаа эрчимжүүлж, хэлснээ хийдэг гэдгээ ард түмэндээ харуулах хэрэгтэй байна.

Т.Дарханхөвсгөл

 

 

УИХ-ын дарга асан З.Энхболдын өмгөөлөгч Б.Баатарсайхантай ярилцлаа.

---

-Шүүхээс УИХ-ын дарга болон Ерөнхийлөгчийн тамгын газрын даргаар ажиллаж байсан З.Энхболдыг 40 сая төгрөгөөр торгох шийдвэр гаргасан. Үүнийг хүлээн зөвшөөрөхгүй, давж заалдана гэдгээ мэдэгдэж байсан. Давж заалдах шатны шүүхэд албан ёсоор хандсан байгаа юу?

-Өмгөөлөгчийн хувьд шүүхийн шийдвэрийг хүндэтгэнэ. Гэхдээ эс зөвшөөрнө, давж заалдана гэдэг байр сууриа илэрхийлсэн. Өнөөдрийн байдлаар шүүхийн шийдвэр албажиж бичгээр гарсан тухай надад мэдэгдээгүй байна.

-Бүрэн албажаагүй байгаа гэсэн үг үү?

-Албажаагүй. Шүүхийн шийдвэрийг өмгөөлөгч гардаж аваад 14 хоногийн дотор давж заалдах гомдлоо бичдэг хуультай.

-Шүүхийн шийдвэрт З.Энхболд, УИХ-ын гишүүн Б.Энх-Амгалан нарыг хамжигч гэсэн байсан. Яагаад энэ хоёр хүн холбогдчихоод байгаа юм бэ?

-Энэ хоёр хүнийг яагаад холбоод байгааг би өнөөдрийг хүртэл ойлгохгүй байгаа юм. Шүүх хурал бараг долоо хоног болсон.

Прокурорууд хүнд ял тулгаж байвал хуулиараа түүнийгээ нотлох үүрэгтэй. Түүнээс биш гэм буруугүй гэдгээ би өөрөө нотлох үүрэг байхгүй гэсэн үг. Харамсалтай нь нотлох үүргээ прокурор биелүүлээгүй. Энэ хоёр хүн яаж холбогдсон бэ гэхээр Таван толгойгоос Чойр хүртэлх замыг Б.Энх-Амгалан гэж хүн сайд байхдаа улсын чанартай зам болгосон нь буруу юм байна. Тухайн замаар Страто компанийн нүүрс угаах үйлдвэрт Их дэлгэмэл ингүүн компани нүүрс тээвэрлэж хүргэдэг. Гэтэл Страто компаниас цалин аваад ажиллаж байсан хүн З.Энхболд гэж хүний дүү байж таарахаар л энэ хоёр хүнийг холбоотой гээд байгаа юм. Мөн тухайн компани Зам тээврийн хөгжлийн яаманд уг шороон замыг өөрийн хөрөнгөөр замсал зам болгоё гэдэг хүсэлтээ өгсөн юм билээ. Яг ийм 8-9 тохиолдол байгааг Б.Энх-Амгалан гэж хүн шүүх хурал дээр ч хэлсэн. Тухайлбал, Хархорин Хужиртын чиглэлийн замыг улсын чанартай зам болгосон байгаа юм. Гэтэл прокурорууд юу гэж яриад байгаа вэ гэхээр хуульд аймгаас нийслэл, аймаг хооронд, хилийн боомт орж байгаа замуудыг л улсын чанартай зам гэдэг. Өөр улсын чанартай зам байхгүй мэтээр яриад байгаа. Улс оронд хэрэгтэй л бол ямар ч зам тавьж болно шүү дээ. Харин үүнийг хийх шийдвэрийг гаргасан сайдын үйлдлийг шууд эрүүгийн гэмт хэрэг гэж үзэх боломжгүй.

-Нийслэлийн прокурорын газраас 2020 болон 2023 онуудад З.Энхболд гэж хүн Страто, Их дэлгэмэл ингүүн компанитай хамаарал бүхий гэдэг нь тогтоогдохгүй байна гэсэн тогтоол гаргаж байсан юм билээ. Харин долоо хоногийн дараа прокурор нь тогтоолоо өөрчлөөд хамаарал бүхий байна гэсэн гэж яриад байгаа. Энэ үнэн үү?

-Страто гэдэг компанитай З.Энхболд гэдэг хүн хамаарал бүхий биш байна гээд тухайн гомдолд хэрэг үүсгэхээс татгалзаад шийдчихсэн. Тэр тогтоол нь өнөөдрийг хүртэл хүчин төгөлдөр хэвээрээ байгаа. Харамсалтай нь нэг прокурор нь ингэж шийдчихээд байхад нөгөө нь эсрэгээр нь оруулж ирээд байгааг л ойлгохгүй байгаа юм.

-Ер нь хамаарал бүхий этгээд гэж хэнийг хэлдэг юм. Ямар учиртай хүн тухайн компанид байгаа болохоор ингэж үзээд байгаа юм бэ?

-Хамаарал бүхий этгээд гэдэгт эцэг эх, ах дүү, эхнэрийнх нь дүү гээд хүмүүсийг тодорхой заагаад өгчихсөн байгаа. Мөн бусад нэгдмэл сонирхолтой этгээд гэж бий. Тэр нь хувь хүн хуулийн этгээдтэй ашгийн төлөө үйл ажиллагаагаар нэгдээд явж байгаа тохиолдлыг хэлдэг. З.Энхболд гэж хүний дүү нь тухайн компанийн хувьцаа эзэмшигч, эцсийн ашиг хүртэгч байвал нэг өөр хэрэг. Гэтэл дүү нь тэр компанид нягтлан бодогчоор л ажиллаж байсан хүн шүү дээ. Хөдөлмөрийн гэрээгээр цалин аваад л ажиллаж байсан. Энэ жишээгээр бол Монголд төрийн албан хаагчийн ах дүү нар нэг компанид цалин аваад ажиллаж байгаа бол тухайн компанийг хамаарал бүхий гэж үзэх нь л дээ. Ийм жишиг цаашаа тогтох, хэлмэгдүүлэлт явах нөхцөл үүсч байгаа явдал. Төрсөн ах тань улс төрийн өндөр албан тушаал хашдаг байлаа гээд таны цалин аваад ажиллаж байгаа компани ахын чинь хамаарал бүхий компани биш биз дээ. Яг ийм утгаар л прокурорууд яллаж орж ирээд байгаа юм. Миний үйлчлүүлэгчийг улс төрд нөлөө бүхий байдлаа ашиглаж, Б.Энх-Амгалан гэж хүнтэй үгсэн тохирч, хамжиж өөрийн хамаарал бүхий этгээддээ давуу байдал олгосон гэж хэлсэн. Тэгвэл прокурорууд үүнийгээ нотолсон юм огт байхгүй. З.Энхболд шүүх дээр Ерөнхийлөгчийн тамгын газрын дарга гэдэг чинь улс төрд нөлөө бүхий албан тушаалд ордоггүй. Яагаад намайг ингэж үзэж, яллаад байгаа юм бэ гэж асуухад прокурор тайлбарлаж чадаагүй. Онолын хувьд ингэж үзэж болно гэсэн тайлбар хэлсэн. Түүнээс биш хууль яриагүй. Дээрээс нь үгсэн хуйвалдаж тохиролцсон гэдгийг ч мөн нотлох ёстой. Даанч прокуроруудад нотлоогүй. Харин нэг гэрч Б.Энх-Амгалан надад ингэж хэлсэн гэдгээ залруулж, шүүх хурал дээр ийм зүйл надад хэлээгүй гэдгээ хэлсэн.

-Тэгэхээр тухайн гэрч өмнө нь худал мэдүүлэг өгсөн болж таарах юм уу?

-Тэр хүний өмгөөлөгч нь биш учраас тухайн үедээ яаж мэдүүлэг өгсөн, шууд болон шууд бус нөхцлүүдийг мэдэхгүй. Гэхдээ бидэнд хардах эрх байгаа. Уг гэрч тухайн үед авлигын хэргээр шалгагдаж байсан нь бидэнд эргэлзээ, хардлага төрүүлдэг.

-Таны үйлчлүүлэгч “Таван толгойг гаднын компанид өгөх гэж байсныг таслан зогсоосноос болж есөн жилийн турш бүлэглэлүүд намайг ингэж байна” гэж хэлдэг. Өмгөөлөгчийн хувьд үүнийг хэр үнэний ортой гэж бодож байна вэ?

-Үнэний ортой битгий хэл бодит зүйл шүү дээ. Шүүх хурал дээр миний үйлчлүүлэгч тухайн үеийн УИХ-ын чуулганы хуралдааны бичлэгийг үзүүлсэн. Бидэнд хардах эрх байгаа гэж би түрүүн хэлсэн. Яагаад ингэж хэлээд байна вэ гэхээр энэ хэрэг чинь өмнө нь хамаарал бүхий байна гэдгээрээ шалгагдаад дуусчихсан. Тийм зүйл байхгүй гэдэг тогтоол нь одоо болтол хүчин төгөлдөр байдаг. Хоёрдугаарт, прокурор өмнө нь З.Энхболдыг яллагдагчаар татахаас татгалзсан. Гэвч яг долоо хоногийн дараа шууд яллагдагчаар татаад шүүхэд оруулаад ирж байгаа нь эргэлзээ төрүүлж байгаа юм. Энэ долоо хоногийн дотор юу болов гэдэг асуудал. Мөн миний үйлчлүүлэгчийн хашиж байсан албан тушаалыг улс төрд нөлөө бүхий биш гээд цагаан дээр хараар биччихсэн байхад л мөн гээд шүүх рүү оруулж ирдэг нь ямар учиртай юм.

-Тэгэхээр цаанаасаа ямар нэгэн заавар, тушаал байна гэж хардаад байна уу?

-З.Энхболд гэж хүнд ямар нэгэн ял өгөх нь хэнд ашигтай юм гэдэг эргэлзээ төрж байгаа. Таван толгойг гадаадын компанид өгөх гэж байсныг таслан зогсоосноос болж зарим бүлэглэл, хүмүүс ийм зүйл хийгээд байна гэсэн хардлагаа миний үйлчлүүлэгч ил хэлдэг. Ер нь зүгээр хувь хүний байр сууринаас хэлэхэд энэ том ордыг гадныханд өгөх гэж байсныг зогсоосон нь энэ улстөрчийн том гавьяа шүү дээ. Хэрэв үүнийг хийгээгүй бол бид өнөөдөр хувьцааны ногдол ашиг авахгүй. Их, багадаа биш. Та, би эх орныхоо хишгийг хүртэж байгаа чинь л улс орноороо бахархах нэг бахархал болж байгаа юм.

-Өөрийнхөө гаргасан тогтоолыг долоо хоногийн дотор өөрчилсөн прокурорт гомдол гаргаж, шалгуулах уу?

-Ямар ч байсан энэ хэргийн шийд гараг. Хуулиараа иргэн хүн албан тушаалтанд гомдол гаргах эрх нь нээлттэй байгаа. Ер нь өмгөөлөгч, прокурор хоёрыг мэтгэлцээний хоёр тал гэж явдаг ч хууль тогтоомжид ингэж харах туухайны тэнцвэрт байдал хангагдаагүй.

-Прокурор жин дараад байна уу?

-Мэтгэлцээний шинж нь асуулт, хариултаар илэрдэг. Гэтэл өнөөдөр прокуророос асуулт асуух эрхгүй л өмгөөлөгч сууж байгаа шүү дээ.

-Яагаад?

-Хуульд ингэж асуулт асууна гэсэн зүйл байхгүй гэдэг юм. Шүүгч ч тэгж үздэг. Уг нь бол шүүгч гэдэг чинь прокурор, өмгөөлөгч хоёрын мэтгэлцээн дундаас шийдвэрээ гаргах ёстой юм. Нотолгоо, хууль зүйн шинжлэх ухааны мэтгэлцээн явах учиртай. Гэтэл хоёулаа л шүүгч рүү хараад юм яриад байдгаас мэтгэлцдэггүй. Үүнийг хамгийн ойлгомжтойгоор тайлбарлавал боксын тэмцээн байна. Ринг дээр гарсан хоёр тамирчин тулалдахад хэн нь цохиж оноо авч байгааг шүүгч нь харж, тэмдэглээд дараа нь хэн илүү оноо авсан нь ялдаг биз дээ. Яг л ийм байх ёстой. Өмгөөлөгчийн хувьд прокурорт хандаж та яагаад З.Энхболд гэж хүнийг улс төрд нөлөө бүхий албан тушаалтан гэж үзсэн юм бэ. хуульд тийм заалт алга. Үүнийг нотло гэхээр нотолж чадахгүй бол прокурор хасах оноо авна. Харамсалтай нь саяын шүүх хурал дээр шүүгчид 24 цаг зөвлөлдөж байж шийдвэр гаргаж байгаа юм. Ер нь шүүгч, прокурор хоёрын харилцан хамаарлыг маш ойлгомжтой болгож өгөх хэрэгтэй. Түүнээс биш прокурорын нотолгоог зөвтгөж шийдвэр гаргах нь хэр зөв юм гэдэг нь их сонин ойлголт болж байгаа юм. Ийм хандлага сүүлийн үед ажилагдаад байгаа. Тэгэхээр хууль тогтоогчид мэтгэлцэх зарчим ямар байдлаар хуульд хэрэгжих юм гэдгийг сайтар зааж өгөх хэрэгтэй. Дээрээс нь төрийн болон албан нууц, хувь хүний эмзэг сэдэвтэй л холбоотой биш бол шүүх хурал нээлттэй явагддаг байх ёстой юм.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

 

Хүний эрхийн үндэсний комиссын Хүний хувийн мэдээлэл хамгаалах хэлтсийн референт Л.Болдхүүтэй Хүний хувийн мэдээлэл хамгаалах тухай хуулийн хэрэгжилт хийгээд хуультай холбогдуулан иргэдээс ирдэг гомдол, саналын талаар ярилцлаа.

---

-Хүний хувийн мэдээллийг хамгаалах тухай хууль хэзээ батлагдсан юм бэ?

-Цахим хөгжлийг төгөлдөржүүлэх хүрээнд Цахим хөгжлийн багц хуулиуд 2021 оны арванхоёрдугаар 17-ны өдөр УИХ-аас баталсан. Үүнд Нийтийн мэдээллийн ил тод байдлын тухай, Цахим гарын үсгийн тухай зэрэг таван хууль орсны нэг нь Хүний хувийн мэдээллийг хамгаалах тухай хууль юм. Энэ хууль маань 2022 оны тавдугаар сарын 1-ний өдрөөс дагаж мөрдөгдөж эхэлсэн. Мөн энэ хуультай холбогдуулан Хүний эрхийн үндэсний комиссын тухай хуульд өөрчлөлт оруулж, өмнө батлагдсан байсан Хувь хүний нууцын тухай хуулийг хүчингүй болгосон. Өмнөх хуулиар хувь хүн өөрөө нууцаа хамгаалдаг байсан бол шинээр батлагдсан хуулиар хамгаалдаг болсон. Шинэ хуулиар хувь хүний мэдээллийг ашиглах, цуглуулах, боловсруулах, аюулгүй байдлыг хангах цогц харилцааг зохицуулж байна.

-Тус хуулийн онцлог, гол чухал заалтууд нь юу вэ?

-Хүний хувийн мэдээллийг зөвхөн тухайн мэдээллийн эзний зөвшөөрлөөр, эсхүл хуульд заасан үндэслэлээр ашиглаж, цуглуулж, боловсруулж болдог болсон. Мөн нэр томьёонуудыг тодорхойлж өгсөн. Хүний хувийн мэдээлэл гэдэгт хүний эмзэг мэдээлэл, өөрийн болон эцэг, эхийн нэр, оршин суугаа хаяг, төрсөн он, сар, иргэний бүртгэлийн боловсрол, хөрөнгө, өмчлөл, цахим тодорхойлогч, хүнийг шууд болон шууд бусаар тодорхойлох боломжтой бусад мэдээлэл орно гээд хуульчилчихсан.

Мөн хүний эмзэг мэдээлэл гэж үндэс угсаа, шашин шүтлэг, итгэл үнэмшил, эрүүл мэндийн болон захидал харилцаа, генетик болон биометр мэдээлэл, тоон гарын үсгийн түлхүүр, ял эдэлж байгаа болон эдэлж байсан эсэх, бэлгийн болон хүйсийн чиг баримжааг хэлнэ гээд зааж өгсөн. Үүнээс гадна цахим тодорхойлогч гэж ойлголт байгаа. Тэр нь цахим орчин, мэдээллийн системд нэвтрэх нэр, цахим шуудан, нийгмийн сүлжээн дэх мэдээллийг хэлж байгаа юм. Энэ дээр дурдсан бүхий л нууцыг хамгаалах харилцааг зохицуулж өгснөөрөө онцлог. Хамгийн чухал нь эдгээр мэдээллүүдийг эзнийх нь зөвшөөрлөөр л авч болно.

-Гар утасны дугаар хувь хүний нууцад хамаарах уу?

-Орно. Энэ бол хувийн мэдээлэл шүү дээ.

-Хүний мэдээллийг зөвшөөрөлгүйгээр шууд авах боломжтой субьект бий юу?

-Төрийн байгууллагууд хуульд заасан үндэслэлийн дагуу хүний мэдээллийг авдаг. Бид хурууныхаа хээг өгдөг шүү дээ. Ажил олгогч, ажилтан хоёр хөдөлмөрийн гэрээ байгуулахдаа зайлшгүй хувь хүний мэдээллийг авах шаардлагатай болно. Гэхдээ авах мэдээлэл нь хамгийн бага хэмжээнд байх ёстой гэсэн зарчим үйлчилнэ. Ямар зорилгоор авч байгаа юм. Яг түүндээ л чиглэсэн байх ёстой. Түүнээс биш зорилгоосоо илүү мэдээлэл шаардах эрхгүй. Хувь хүн ч өгөхгүй байх эрхтэй.

-Авсан мэдээллээ цааш нь дамжуулахгүй байх үүргийг мэдээлэл авсан тал хариуцах уу?

-Тэгнэ. Мэдээлэл авсан тал гэдгийг хуульдаа мэдээлэл хариуцагч гэж байгаа юм. Мэдээлэл хариуцагч тухайн мэдээллийг яг авсан зорилгынхоо дагуу ашиглана. Ашиглаад дууссан бол устгах үүрэгтэй. Гэхдээ зарим устгагдахгүй мэдээллүүд бий. Жишээлбэл, банк, тендертэй холбоотой мэдээлэл үүнд хамаарна.

-Цагдаагийн байгууллага, цагдаа мэдээлэл хариуцагчаас иргэний мэдээллийг шаардаж авах эрхтэй юу?

-Тэгж болно. Энэ хуулийн нэг зохицуулалт нь таны мэдээллийг эрх бүхий байгууллага авсан бол тэр тухай мэдээлэл танд ирэх ёстой. Таны мэдээллийг цагдаа, АТГ, Төрийн албаны зөвлөл ч гэдэг юм уу байгууллагууд авсан бол танд тэр даруй нь мэдээлэл хариуцагч мэдэгдэх үүрэгтэй.

-Мэдээлэл хариуцагч хүний хувийн мэдээллийг задруулсан, дамжуулсан бол ямар хариуцлага хүлээлгэх вэ?

-Зөрчлийн тухай хуулийн 6.27 зүйл дээр мэдээллийн эзнээс хуульд заасан үндэслэл болон анх зөвшөөрөл авсан зорилгоос өөр зорилгоор хүний хувийн мэдээллийг ашигласан бол иргэнийг 500 нэгж, хуулийн этгээдийг 5000 нэгжээр торгоно зэргээр тодорхой заасан. Мөн Эрүүгийн хууль дээр ч хувь хүний мэдээллийг өөрийнх нь зөвшөөрөлгүй задруулсан бол торгох, зорчих эрхийг хязгаарлах зэргээр зохицуулж өгсөн. Үүнээс гадна хүндрүүлэх бүрэлдэхүүн нь энэ төрлийн гэмт хэргийг харилцаа холбоо, цахим сүлжээ ашиглаж хийсэн, албан үүргээ гүйцэтгэх явцад олж авсан мэдээллээ задруулсан бол торгох болон хорих ял хүртэл эдлүүлэхээр тодорхой зааж өгсөн байгаа. Зөвшөөрөлгүйгээр бичлэг хийх, гэрэл зураг авч, түүнийгээ тараасан бол бас нийтэд тустай ажил хийлгэх, хорих ял шийтгэхээр тусгасан.

-Энэ хууль мөрдөгдөж эхлээд хоёр жил болж байна. Хэрэгжилт хэр байгаа вэ. Иргэдээс ямар, ямар гомдол, саналууд түлхүү ирж байна вэ?

-Хуулийн дагуу ХЭҮК-т Хүний хувийн мэдээлэл хамгаалах хэлтэс 2022 оны хоёрдугаар хагаст байгуулагдсан. Энэ хугацаанд нийтдээ 48 гомдол, мэдээлэл ирсэн. Үүний дагуу 10 шаардлага, найман зөвлөмж хүргүүлсэн. Ангилаад үзэхээр хэд хэдэн салбарт асуудлууд байна. Тухайлбал, банк санхүүгийн салбар. Банк үйлчлүүлэгчийнхээ мэдээллийг хууль бусаар ашигласан тохиолдол гарсан. Тухайн банкны ажилтнууд ажлын цагаар хоорондоо яриад үйлчилгээ үзүүлэхгүй байсныг иргэн зургийг нь аваад цахим орчинд нийтэлсэн. Харин тухайн иргэнийг банкны ажилтнууд маш хурдан олсон. Учир нь царай таньдаг хяналтын камераа шүүгээд тухайн хүнийг таньж олоод хувийн мэдээллийг нь хууль бусаар ашиглаж, утсаар нь холбогдож тухайн зургаа устгахыг шаардсан байгаа юм. Мөн камерын хяналттай холбоотой гомдол, мэдээлэл нэлээд ирж байгаа. Хяналтын камерын ажилтнууд элдэв бичлэгийг найз нөхдөдөө дамжуулдаг, цахим орчинд нийтэлдэг зэрэг асуудал бий. Ер нь байнга камерыг хүн хянадд, үзээд сууж байгаа чинь өөрөө хүний эрхийн зөрчил. Шаардлагатай үедээ л эргүүлж шүүдэг байх хэрэгтэй. Дээрээс нь зээлийн мэдээллийн санд чанаргүй зээлдэгчийн мэдээлэл зургаан жил хадгалагддаг. Банк санхүүгийн салбар тогтвортой байхын тулд ийм хязгаарлалт байх ёстой. Гэхдээ зургаан жил арай урт хугацаа юу гэдгийг ХЭҮК-оос энэ жил “Хүний эрх ба технологи” сэдвийн дор хийх олон нийтийн хянал шалгалтынхаа явцад судлахаар болсон.

-Сонгууль дөхөхөөр улс төрийн намууд судалгаа авах нэрийдлээр хүмүүс рүү их утасддаг. Хувь хүний утасны дугаарыг намууд яаж олж аваад байна вэ. Энэ төрлийн гомдлууд ирж байна уу?

-Хууль хэрэгжиж эхэлснээс хойш анхны сонгууль нь одоо л болох гэж байна. Тийм болохоор сонгуультай холбоотой гомдол хараахан ирээгүй. Гэхдээ судалгааны байгууллагууд хувь хүнээс зөвшөөрлөө аваад хийж болно. Дээрээс нь мэдээлэл хариуцагч нь тухайн хүний утасны дугаарыг ямар, ямар газруудад өгснөө тэр дор нь мэдэгдэж байх үүргээ биелүүлэх хэрэгтэй. Хэрэв ингэвэл ямар нэгэн асуудал байхгүй. Харин сонгогчдын мэдээллийг хороо, багийн нийгмийн ажилтнууд тараадаг гэсэн яриа байдаг ч нотлогдсон зүйл байхгүй.

 

 

УИХ-ын гишүүн Ц.Туваантай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Таны гишүүнээр нь ажиллаж байгаа Гурилын үнийн өсөлтийг судлах ажлын хэсгийн хурал өнөөдөр (өчигдөр) боллоо. Тус хурлаар ямар асуудлыг хөндөж ярилцсан бэ?

-Засгийн газраас гурилын гаалийн татварыг чөлөөлөх хуулийн төсөл оруулж ирсэн. Энэ нь нэлээд маргаан дагуулж байгаа. Нэг талдаа гурилын үнийг бууруулж, иргэдэд очих үнийн дарамтыг бууруулах зорилготой. Гэвч нөгөө талдаа стратегийн хүнс болох гурил үйлдвэрлэгч, улаанбуудай тариаланчдад хүнд цохилт болно гэсэн хоёр байр суурь байгаа. Тиймээс энэ ажлын хэсэг парламентаар хэлэлцэхэд аль нь зөв байх вэ гэдэг дээр зөвлөмж, мэдээллийг гаргаж өгөх зорилготой байгуулагдсан. Мөн дэд ажлын хэсэг бий. Түүнд нь тариаланчид, мэргэжлийн холбоод, ХХААХҮЯ, Сангийн яам, Хөдөө аж ахуйн корпораци, гааль гээд олон салбарын төлөөлөл орсон. Өнөөдөр (өчигдөр) хурлаа хийлээ. Миний хувьд энэ асуудал дээр маш болгоомжтой хандах хэрэгтэй гэсэн байр суурьтай байгаа. Гурил үйлдвэрлэл, улаанбуудайн тариалалт хоёрыг салгаж ойлгох ямар ч боломжгүй. Тийм учраас тариаланчдын хэлээд байгаа өнцгийг авч үзэх шаардлагатай гэдгийг ярьсан. Мөн гурилын үйлд вэрүүдтэй холбоотой зүйлүүдийг ч ярьж байгаа. Өнгөрсөн 2022 онд 280 мянган тонн улаанбуудай импортоор авсан. Гэтэл үүнээс болоод тариаланчдын улаанбуудай борлуулалтгүй болж байсан. Тэгэхээр энэ удаагийн нөхцөл байдал ч ялгаагүй. Хуулийн төслийг баталж болно. Гэхдээ миний хувьд хугацаа болон хэмжээг оруулж өгөх хэрэгтэй гэж үзэж байгаа. Анх ХХААХҮЯ-наас 25 мянган тонн гурилыг долдугаар сарын 1 хүртэл импортлох санал өгсөн ч хугацаа, хэмжээг нь авсан. Харин яамныхан дээрх байр суурь дээрээ одоо ч байгаа юм билээ. Угаасаа хэмжээ, хязгааргүй явуулах нь манай улсын газар тариаланд сөргөөр нөлөөлнө. Хоёрдугаарт, ямар хэмжээний улаанбуудай хураан авч, хэдэн төгрөгөөр борлуулах вэ гэдэг тариаланчдын хамгийн хүнд асуудал байдаг. Тиймээс энэ асуудлыг Засгийн газарт оруулж, улаанбуудайн үнийг эртхэн зарла гэсэн байр суурийг би илэрхийлсэн. Удахгүй шийдвэр болж гарах байх гэж бодож байгаа.

-Гурилын үйлдвэрүүд тариаланчдын улаанбуудайг зэрэглэл бууруулж авдаг. Төлбөрийг нь өгөхгүй уддаг гэдг ийг тариаланчид хэлж байсан. Тэгэхээр биржээр улаанбуудайг худалдаалах асуудал энэ удаад хөндөгдөх үү?

-Бүх зүйл хоёр талтай. Манай тариаланчдын улаанбуудай чанартай, чанаргүй гэдэг асуудал яригдсаар ирсэн. Өнөөдөр зах зээл дээр борлуулагдаж байгаа нийт улаанбуудайн 60 орчим хувь нь дөрөвдүгээр сортын буюу хамгийн бага зэрэглэлийнх байдаг. Энэ бодит үнэн.

Тэгэхээр гурилын үйлдвэрүүдийн худалдан авч байгаа улаанбуудай чанартай байж гэмээнэ гурил нь чанартай гарна. Тийм учраас стандарт тавьж авах нь аргагүй. Хоёрдугаарт, улаанбуудайн чанарт байгалийн давагдашгүй хүчин зүйл мөн нөлөөлдөг. Ноднин жилийн намар 17 хоног хур бороо орсонтой холбоотойгоор тариа түрүүн дээрээ соёолсон. Энэ бол маш ховор тохиолддог үзэгдэл. Тэгээд хураан авсан тариан дотор нь ногоорчихсон тариа бас холилдсон. Харамсалтай нь түүнийг ялгах боломж өнөөдөртөө Монголд байхгүй тул улаанбуудайн үнэ буурсан. Хэрэв үүгээр гурил хийвэл гурилын чанар эрс муудна. Тиймээс салбар яамнаас 80 мянган тонн улаанбуудайг чанар сайжруулах байдлаар авч Цагаан сарын гурилын хэрэгцээг хангасан. Бид гурилын үйлдвэрүүдээр очиж танилцсан. Гэтэл өнөөдрийн яриад байгаа шиг гурилыг 3000 орчим төгрөгөөр зарж байгаа асуудал алга. Стандартын шаардлагад хүрсэн улаанбуудайг тэд тонныг нь 1.1-1.2 сая төгрөгөөр авсан гэдгээ хэлж байна. Харин үйлдвэрээс зарж байгаа үнэ 1900, иргэдийн гарт 2100-2200 төгрөгөөр 50 килограммын г у рил очиж байна. Харин нэг килограммаар савласан, томоохон супермаркетуудаар зарж байгаа үнэтэй холилдоод байна. Тиймээс жаахан ялгаж зааглаад яг хаана үнийн нэмэгдэл яваад байгааг ярих шаардлагатай. Ажлын хэсэг дээр үйлдвэрлэгч, тариаланч, хэрэглэгчээ бодсон алтан дундаж шийдвэрийг олох хэрэгтэй. Түүнээс биш аль нэг талаа татаж унагаж болохгүй. Мөн хамгийн чухал нь Засгийн газар хаврын тариалалт эхлэхээс өмнө тариаланчдаас улаанбуудайг худалдан авах үнэ болон хэмжээгээ эртхэн зарлах нь зүйтэй гэж үзэж байгаа.

-Гурил хэт өндөр үнэтэй байгаа баруун аймгуудад буюу хэсэгчилсэн байдлаар импортын гурилыг оруулж ирэх хэрэгтэй гэсэн санал зарим гишүүнээс гарч байсан. Ингэж ер нь болох уу?

-Болно. Болохгүй юм огт байхгүй. Үнийн нэмэгдэл бол тээвэр ложистиктэй холбоотой. Улаанбаатар хотоос алслагдсан байдлаас шалтгаалан үнэ өсөөд байна. Тэгэхээр баруун аймаг буюу нийслэлээс хол амьдарч байгаа нь та нарын хохь гээд орхиж болохгүй. Тиймээс бүсчилсэн байдлаар асуудлыг харж, бүсийн нэмэгдэл, бодлогын асуудал яригдах ёстой гэж бодож байна. Асуудлыг ул суурьтай авч үзэж, ярилцахгүй бол Улаанбаатараас хол тэр бүс нутагт амьдрах иргэн үлдэхгүй. Үүнийг бодолцож, бодлогоор энэ асуудлыг шийдэх ёстой.

-УИХ-ын дарга чуулганы хуралдаан дээр гурилын үйлдвэрүүд үгсэн хуйвалдаж үнээ нэмсэн эсэхийг шалгаж, хариуцлагыг нь хүлээлгэх ёстой гэж байсан. Ажлын хэсгийн зүгээс энэ шалгалтыг хийх үү?

-Ажлын хэсэг дөнгөж өчигдөр (уржигдар)-өөс ажиллаж эхэлж байна. Гурилын үйлдвэрүүдээр орж мэдээллээ авсан. Монголд 10 гаруй гурилын үйлдвэр ажиллаж байгаа. Үүнээс 4-5 том компани нь улаанбуудайн 90 орчим хувийг худалдан авдаг. Харин гурилын үйлдвэрүүдийн хүчин чадлаасаа бараг тав дахин өндөр хэрэгцээтэй болчихсон. Тэгэхээр өрсөлдөөн гарах боломж нөхцөл бүрдсэн. Мэдээж үнийг ийм өндөр байлгаад байж болохгүй. Үндэслэлгүй өндөр үнэтэй гурил хэрэглэж байна уу. Хаанаа үнийн өсөлт нь яваад байгааг харах ёстой. Гурилын үнэ 2022 онд 46, 2023 онд 16 хувь буюу нийтдээ 62 хувиар нэмэгдчихээд байгаагийн бодит өсөлт нь хаана байгааг нарийн харах хэрэгтэй. Ингэж байж үнэн, зөв шийдвэр гарна.

-Танай намын дарга Л.Гантөмөр “ЗГХЭГын дарга энэ салбарыг самрах гэж байна” гэсэн утгатай зүйлийг цахимд бичсэн. Түүний хариуд ЗГХЭГ-ын дарга Д.Амарбаясгалан “Ихэнх гурилын үйлдвэрүүд АН-ынх” гэсэн. Үнэхээр гурилын үйлдвэрүүдийн эздүүд танай намын харьяалалтай, түүгээрээ дамжуулж нөлөөлөөд байгаа зүйл бий юу?

-Улстөржих, улстөржихгүй сэдэв гэж байх ёстой. Миний хувьд гурилын үйлдвэр, үнэ дээр улстөржмөөргүй байна. Яагаад гэхээр чөлөөт эдийн засагтай, хувийн өмчийг дээдэлсэн системээр явж байгаа орны хувьд гурилын үйлдвэрүүдээ тэр, энэ намынх гэх нь буруу. Гурилын үйлдвэр хүнд салбар. Тиймээс гурилын үйлдвэрүүд, үнэ дээр битгий улстөржөөсэй л гэж би бодож байна. Гурил стратегийн гол хүнс. Дээрээс нь инфляцид нөлөөлдөг гол гурван бүтээгдэхүүний нэг нь. Гадны гурил хязгааргүйгээр гаалийн татваргүй ороод ирлээ гэхэд дотоодын үйлдвэрлэлд нөлөөлж л таарна. Улаанбуудайн экспорт байхгүй учраас түүний борлуулалтад ч нөлөөлнө. Тиймээс эрүүлээр харж, асуудалд хандах нь зөв.

-Энэ жилийн өвөл, хавар нэлээн чанга болж байна. Нийтдээ 20 орчим сая толгой мал хорогдоно гэсэн тооцоолол гарсан. Та орон нутгаар яваад ирсэн. Нөхцөл байдал ямар байна вэ?

-Хөдөө явж байхдаа 80аас дээш насны ахмадуудтай уулзаад асуухаар ийм зуд үзээгүй гэж байна лээ. Тэгэхээр ямар хэмжээний байгалийн гамшиг гэдэг нь тодорхой. 1944 онд болсон мичин жилийн зуднаас ч илүү хүнд нөхцөлтэй байлаа. Үүнийг харгалзан Засгийн газар гамшгийн зэрэг тогтоогоод зарласан. Улсын хэмжээнд 20 аймгийн 220 сум зуданд өртсөн. Газар дээрээ үнэхээр аймшигтай нөхцөл байдалтай байсан. Увс аймгийн нутагт л гэхэд 50 градус давж хүйтэрсэн. Мөн 40-өөс дээш хэмийн хүйтэн 35-38 хоног үргэлжилсэн. Харин одоо бол бид бодлогын асуудлаа ярих хэрэгтэй. Мөн зудын хохирлыг барагдуулахад анхаарах ёстой. Тиймээс АН-ын бүлгийн зүгээс малчдын зээлийг тэглэе гэсэн санал гаргасан. Гэхдээ бүх зээлийг биш. Малчид нийтдээ 1.3 их наяд төгрөгийн зээлтэй. Эдгээрээс хохирол харьцангуй их байсан малчдын зээлийг тэглэж болно. Хоёрдугаарт, малжуулах хөтөлбөрт зарцуулах 22 тэрбум төгрөг ХНХ-ын сайдын багцад байгаа юм билээ. Гэтэл энэ мөнгөөр тооцоод үзэхэд 500-600 өрхийн л асуудлыг шийдэж болно. Нийтдээ 15-20 сая мал хорогдоно гэж тооцоод 500 малаар дундажлаад үзэхээр 30-аад мянган өрхийн асуудал хөндөгдөж байгаа юм. Тиймээс үүнийг нэлээд өргөн хэмжээнд шийдэх хэрэгтэй. Үгүй бол төв суурин газрыг чиглэсэн 2000-аад оны их нүүдлийн хоёр дахь давлагаа явахыг ч үгүйсгэхгүй. Тэгэхээр мал тооллогыг хагас жилээр дахин хийгээд их хохирол амссан малчдад урт хугацаа, маш бага хүү, эргээд малаар нь юм уу, мөнгөөр төлж болох нөхцөлтэй малжуулах хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж болно. Ер нь цаашдаа мал аж ахуйн цогц бодлого гаргаж, өөрчлөлт хийхгүй бол болохгүй. Учир нь дэлхийн дулаарал бусад улсад халуун нэмэгдэх байдлаар илэрч байгаа бол манай улсад хур тунадас нэмэгдэж байна шүү дээ.

-Залуу малчдыг байгалийн гамшигаас урьдчилан сэргийлэх, хадлан бэлдэх, ногоон тэжээлээ тарих зэрэгт сургах ажлыг хийх хэрэгтэй гэдгийг хүмүүс хэлж байна. Энэ тал дээр юу хэлэх вэ?

-Залуу малчдад хандсан бодлого зайлшгүй байх ёстой. Хөдөөд залуу малчны тоо эрс багассан. Дээрээс нь залуу малчдын гэр бүл гэж Үндэсний аюулгүй байдлын хэмжээнд яригдахаар асуудал болсон. Уг нь үүнийг шийдэх их амархан. Малчдын үйлдвэрлэж байгаа мал, мах, түүхий эдийг нь үнэ цэнтэй болгосноор шийдэгдэнэ. Өнөөдөр арьс, шир хог болсон. Нэг хонины нэхий ядаж 25 кг гурил болдог хэмжээнд байвал тэнд байх хүмүүс дур сонирхолтой байна. Яагаад гэхээр орлогоороо амьдралаа аваад явчихдаг болчихвол хөдөөдөө амьдарна шүү дээ. Одоо орлого нь хэрэгцээнд нь хүрэхгүй болохоор илүү ихийг хайж суурин газар бараадаад байна.

Хоёрдугаарт, Говь-Алтай аймгийн Засаг даргын санаачилсан гэр бүлгүй залуу малчдын чуулга уулзалтыг хүмүүс шоолоод л байсан. Гэтэл тэндээс 20 гэр бүл бий болсон. Тэгэхээр үүн шиг бодлогыг илүү сайжруулж хийх хэрэгтэй. Тэгэхгүй болохоор манайхан охидоо сургуульд явуулаад хөвгүүдээ мал дээр авч үлдсээр байтал гэр бүл зохиох асуудал нь маш хүнд болсон. Үүнд төрөөс маш сайн анхаарал хандуулахгүй энэ чигээр нь явуулбал тун удахгүй малчингүй болно. Малчингүй болчихвол Монгол яах вэ гэдэг маш том асуудал үүснэ.

-Малчдын зээлийг тэглэх тал дээр талцал үүсдэг. Дээрээс нь малчид маань залхуу, бэлэнчлэх сэтгэлгээтэй болж байна гэсэн шүүмжлэлүүд ч гарсан. Үүн дээр байр сууриа илэрхийлэхгүй юу?

-Малчид бэлэнчлэх сэтгэлгээтэй хүмүүс огт биш. Үүн дээр би эсрэг байр суурьтай байна. Монголчуудын амьжиргаа хүнд байгаа энэ цаг үед хамаг ачааг малчид л нуруун дээрээ үүрч яваа. Хөдөөнийхнөөсөө махныхаа хэрэгцээг үнэгүй хангадаг маш олон айл бий. Хэрэв тэд өнөөдрийн ханшаар өдөр бүрийн махны хэрэгцээгээ худалдаж авбал авч байгаа цалин нь амьдралынх нь бусад хэрэгцээний хаана ч хүрэхгүй. Хоёрдугаарт, гамшгийн үед бид малчдаа зөнд нь хаяад суух юм уу. Нөгөө ардчиллын хамгийн том төлөөлөл болсон АНУ-д ковидын үед иргэд, компаниуддаа маш их хэмжээний бэлэн мөнгөний дэмжлэг үзүүлсэн. Мөн Японд болдог газар хөдлөлт, цунамигийн үеэр ч ийм дэмжлэгүүдийг үзүүлдэг. Энэ бол дэлхийд байдаг практик. Ардчилал, зах зээл төгс хөгжсөн улсуудын жишээ энэ. Ганцхан Монголд үүнийг хийгээд малчдыг давраагаад байгаа юм байхгүй. Үүнээс гадна бид мал аж ахуйгаа суурин байдал руу бүгдийг нь шилжүүлэх эдийн засгийн нөөц огт байхгүй. Суурин маллагаатай болгоод тэжээнэ гэдэг чинь ам руу нь мөнгө хийж байна л гэсэн үг. Одоо орлого нь хүрэхгүй байгаа шүү дээ.

-13 настай охиныг цагдаагийн дөрвөн албан хаагч бүлэглэн хүчирхийлсэн гэмт хэргийг шалгах ажлын хэсэгт та орсон. Энэ асуудал дээр ажлын хэсэг ямар арга хэмжээ авахаар ажиллаж байна вэ?

-Даваа гаригийн АН-ын бүлгийн хурлаар УИХ-ын гишүүн Д.Ганбатаар ахлуулсан ажлын хэсэг байгуулсан. Бүлэг дотроосоо байгуулсан гэсэн үг. Үнэхээр маш муу, ичгэвтэр зүйл болсон. Бүх монголчуудын сэтгэлийг сэртхийлгэлээ. Бага насны хүүхдийг, тэр дундаа тэдний эрхийг хамгаалж байх ёстой байгууллагын албан хаагчид бүлэглэн хүчирхийлэл үйлдэнэ гэдэг маш жигшүүртэй хэрэг. Олон улсын түвшинд энэ асуудал яригдвал Монгол Улсаараа дэлхий нийтийн өмнө ичгэвтэр байдалд орно. АН энэ талын асуудлыг дандаа хөнддөг, хуулийг чангатгахыг зорьдог. Тийм ч учраас ажлын хэсгийн үндсэн зорилго бол энэ төрлийн гэмт хэрэг дахиж гаргахгүй байх, нийгэм үүнийг жигших, хуулийг чангатгахын төлөө ажиллах юм.

-Хуулийг чангаруулахаас гадна цагдаагийн алба хаагчдын ёс суртахууныг дээшлүүлэх гэдэг асуудлыг олон нийт хөндөж байна. Тэгэхээр энэ талын ямар ажлуудыг хийвэл дээр вэ?

-Хүмүүсийн хамгийн их дургүйцэж, зэвүүцэж байгаа нь мэдээж бага насны хүүхдийг хүчирхийлсэн явдал. Дээрээс нь ар гэр нь хамгаалуулах гэж цагдаад хандаж байхад албаны нууцад хамаарах байдлыг нь далимдуулан албан тушаалаа урвуулан ашиглаж, бүлэглэн хүчирхийлсэн. Энэ бол үнэхээр соёлт хүн төрөлхтний бүх хэм хэмжээсүүдийг давсан жигшүүрт хэрэг. Тиймээс энэ төрлийн гэмт хэргийг дахин гаргуулахгүй байх тал дээр хаа хаанаа анхаарах шаардлагатай. Мөн ёс зүйн хэм хэмжээний сургалтыг хийхгүй бол болохгүй нь. Саяхан согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодсоны хариуцлагыг нэмэгдүүлснээр тухайн зөрчил эрс буурсан. Яг үүн шиг энэ төрлийн гэмт хэрэгт оногдуулах ялыг чангаруулах шаардлага байна. Дээрээс нь хууль хүчний байгууллагуудыг удирдаж байгаа хүмүүс дотооддоо сургалт явуулж, хүний нөөцөө бүрдүүлэхдээ анхаарах ёстой.

-Энэ хэргийг АТГ шалгахаар болсон. Яагаад ийм шийдвэр гаргасан юм бэ?

-Цагдаа шалгахгүйгээр АТГ-аас шалгасан нь зөв ч байж магадгүй. Тусгай субьектын гэмт хэрэг гээд тэгж байгаа байх. Ер нь цагдаа шалгахаар өөрөө, өөрийгөө шалгах болчихоод байгаа юм. Тиймээс АТГын мөрдөн шалгах үйл ажиллагаа явуулдаг тусгай хэлтсийнхэн үнэн зөвөөр тогтооно гэдэгт эргэлзэхгүй байгаа.

Ардчилсан намын ҮБХ-ны гишүүн, “Чинээлэг малчин” төслийн санаачлагч Л.Одсэртэй мал аж ахуйн салбарын өнөөгийн нөхцөл, цаашдын чиг хандлагын талаар ярилцлаа.

---

-Манай улс 70 орчим сая малтай. Гэтэл тус салбар тэр бүр хөгжихгүй, орхигдоод байна гэдэг. Энэ тал дээр та юу хэлэх вэ?

-Орхигдох гэхээсээ илүүтэй энэ талын бодлого буруу байна. Түүнээс биш үеийн үед л бодлогын яам нь байж ирсэн. Жил бүр чамгүй мөнгө тавигддаг. Гэтэл олигтой үр дүн гарахгүй байгаа нь бодлого нь үндсээрээ буруу байгааг харуулж байгаа хэрэг. Бид 1990 онд ардчилсан нийгмийг байгуулаад малыг хувьчилснаас хойш өнөөдөр 70 орчим сая толгой малтай болсон. Харин үүнээс өмнө манайх чинь 25 сая малтай болох гэж өчнөөн жил оролдоод бараагүй. Тэгэхээр зорилго нь тодорхой байвал боломж байдаг гэдгийг энэ тооноос харж болно. Даанч төрийн маш буруу бодлоготой явсаар ирлээ. Эрх баригчид үүнийг засаж, залруулахыг хүсэхгүй байна уу. Эсвэл үнэхээр мулгуу учраас энэ чигээрээ яваад байна уу гэдэгт л гол учир байна.

-Яг ямар бодлого нь буруу яваад байгааг хэлэхгүй юу?

-Монголчууд түүхэндээ мал аж ахуйдаа тохирсон менежментийг хэрэгжүүлж ирсэн. Бэлчээрээ дөрөв хувааж ангилаад малыг амьдаар нь хадгалдаг байсан. Нэг үгээр амьжиргааныхаа эх үүсвэр болгож ашигладаг. Худалдан авагч байхгүй. Харин өнөө цагт мал, махаа худалдан борлуулж байгаа учраас үйлдвэрлэл явуулж байгаа хэрэг. Тиймээс энэ бизнесийнхээ менежментийг өөрчилж байж ашигтай ажиллана. Харамсалтай нь улсын, аймгийн, сумын аварга малчин шалгаруулсаар өдийг хүрлээ. Үүний үндсэн шалгуур нь тоо толгой. Малчид маань ч төрийн бодлого буруу яваад байгааг сайн ойлгохгүй байна. Тиймээс тоог нь өсгөх гээд уралдаад байдаг болчихсон

ярилаа. Сонгууль дөхөхөөр улстөрчид бөөн бөөнөөр нь аваачиж шагнаад байдаг нь энэ салбарын бодлого буруу яваад байгааг өөгшүүлж байгаа хэлбэр биш үү?

-Улстөрчид гэдэг чинь ард түмэнд таалагдаж, оноо л авч байвал улсаа хорлож байна уу гэдэг нь огт хамаагүй улс. Өнгөрсөн 2021 онд 3.2 сая мал хорогдсон бол ноднин жил 3.9 сая хорогдсон. Тэгэхээр энгийн үед малын зүй бус хорогдол гарах нь хэвийн зүйл гээд бараг ойлгочихсон байна. Гэтэл 3.1 сая малыг мөнгөн дүнгээр тооцоход дунджаар нэг их наяд төгрөг болж байгаа юм. Ингээд бодохоор улстөрчид төрийн буруу бодлогыг өөгшүүлж байгаа нь үнэн. Ганцхан сонгуультай жил ч биш. Жил бүрийн цагаан сарын өмнө очоод, өөрөө малыг нь өсгөөд өгчихсөн юм шиг хойморт нь сууж байгаад л өнөөх шагналуудаа гардуулдаг. Дараа нь хавар болж мал хорогдохоор хэдэн боодол өвс аваачиж өгч, бараг л уйлж байгаад ирдэг. Ерөнхийдөө манай өнөөгийн дүр төрх, эмгэнэлт драм ийм л байна.

-Энэ жил ихэнх нутгаар зудтай байсан учраас малын хорогдол өмнөх жилүүдээсээ нэлээд өндөр гарч байна. Гэтэл УОК-оос гаргаж байгаа тоог худлаа гэх хүмүүс байна. Учир нь айл бүрээс тоог нь аваагүй байж таамгаар гаргаад байна гэдэг яриа гарсан. Энэ тал дээр танд хийсэн судалгаа, тооцоолол байна уу?

-Эд нар бол ер нь багцаа тоо тавьчихаад байгаа шүү дээ. Харин мэргэжилтнүүд 20-иод сая мал хорогдоно гэж үзээд байгаа. Угаасаа одоо чинь цаг болоогүй байна. Хавар дуустал л муудсан малууд хорогдоно. Тиймээс ард нь нэгмөсөн тооцож байж нэгдсэн дүн гарах байх. Энэ 20 сая малыг зах зээлийн ханшаар тооцож үзвэл хэдий хэр хэмжээний мөнгө алдах гээд байгаа вэ гэдэг нь гараад ирнэ. Гэхдээ энэ жил бол яалт ч үгүй байгалийн давагдашгүй хүчин зүйл нөлөөлсөн боловч бэлтгэлээ сайтар хангаад эрсдэл багатай даван туулах арга замууд маш олон бий.

-Таны хувьд “Чинээлэг малчин” төслийг санаачилсан хүн. Энэ хөтөлбөр таны яриад байгаа төрийн буруу бодлогыг засаж сайжруулж чадах уу?

-Энэ хөтөлбөрийг хэрэгжүүлснээр бид нэгдүгээрт төрийн бодлогоо зөв болгож чадна. Хоёрдугаарт, манай 300 мянган малчин өрх бүгдээрээ үйлдвэрлэл явуулж байгаа юм. Ер нь манайх чинь хөдөө аж ахуйн маш том үйлдвэрлэг орон шүү дээ. Энэ үйлдвэрээс гарсан бүх бүтээгдэхүүн дотоодын хэрэгцээг хангахаас гадна экспортод гардаг. Тиймээс энэ үйлдвэрүүдийг ашигтай ажиллуулахын тулд л би тооцоолол гаргасан. Нийт 70 сая малыг мөнгөн дүнгээр дундажлахаар 30 их наяд төгрөг. Тэгэхээр энэ хэмжээний эргэлтийн хөрөнгөтэй, өөрсдийн эзэмшлийн газартай гэсэн үг. Нэг малчин өрх жилдээ 500 сая төгрөг олдог болох боломжтой. Манай улс жилдээ 15.3 тэрбум ам.долларын орлого олдог. Гэтэл үүнийх нь 90 хувийг зөвхөн уул уурхайн салбар бүрдүүлдэг. Харин малчин өрх бүрээ үйлдвэрлэгч гэж үзээд, тэдний орлогыг нэмэгдүүлж чадах юм бол энэ хувийн зөрүү арилна. Дээрээс нь манай улс жилдээ дотооддоо 15 орчим сая мал хэрэглэдэг. Манай хөтөлбөрийн дагуу явах юм бол жилдээ 30-40 сая мал зарж эхэлнэ. Тэгэхээр илүү гарсан махаа гадагшаа зарж таарна. Ингэхийн тулд төрөөс бодлогоор аймгуудад махны үйлдвэрүүд барихыг дэмжих хэрэгтэй. Стандартаар нь ажиллаж байж гадаадад махаа санал болгоно.

-Гадагшаа мал, махаа их хэмжээгээр гаргах гэхээр малын гоц халдварт өвчлөлөөс болоод чаддаггүй гэдэг хүмүүс бий. Энэ хэр үнэний ортой вэ?

-Вакцин дээр асар их мөнгө тавигдаад тэр нь хийгдэж л байна. Малын гоц халдварт өвчин гадагшаа мах гардаггүйн нэг шалтгаан мөн. Үүнийг төрөөс олигтой шийдэхгүй л байна. Харин үүний шийдлийг “Чинээлэг малчин” төсөлд маш энгийнээр шийдэж байгаа. Жишээлбэл, хургыг 7-8 сартайд нь эр хониноос том болгоод зарах тухай яриад байгаа юм. Хэрэв ингэвэл ихэнх асуудал шийдэгдэнэ. Нэгдүгээрт, 7-8 сартай үедээ эрдэс уургийнхаа хамгийн дээд түвшинд байдаг. Олон жил болоогүй болохоор хур өөх, тослоггүй. Элдэв шивтэр, үнэргүй. Дээрээс нь амьдаар нь авч ирээд үйлдвэрийн аргаар нядалгаанд оруулахаар элдэв шимэгч хорхойгүй болно. Энэ мэтчилэн дэлхийн стандартын шаардлагыг хангах асуудлын 80 орчим хувь нь шийдэгдэнэ гэсэн үг. Би төслийнхөө хүрээнд Говьсүмбэр аймагт 500 хуцан хурга тарааж, сургалтаа хийсэн. Одоо тэндхийн малчид бүгд хургаа эргэлтэд оруулдаг болчихсон. Говьсүмбэр аймгийн хурганы дундаж жин 20 кг-аасс дээш байдаг. Гэтэл баруун аймгуудын төлөг, эм хонины гулууз 15-18 кг татдаг юм шүү дээ.

-Ингэж хургыг тэжээх нь малчдад зардлын хувьд хэр тусах вэ?

-Тэжээл бол нэг л хүчин зүйл. Харин бид бэлчээрийн аргаар маллаад л ийм хэмжээний том болгоод зарах тухай яриад байгаа юм. Тэгэхээр малчдад илүү зардал огт гарахгүй. Одоо чинь бид тоо толгойн хойноос хөөцөлдөхийн оронд Дэлхийн ногоон хөгжлийн сангаас мөнгө олж ирэх хэрэгтэй. Малынхаа тоо толгойг бууруулснаар хүлэмжийн хийн ялгарал тэр чинээгээр буурна. Хоёрдугаарт, био масс, ногоон ургамал нэмэгдэнэ. Тэр нь хүчилтөрөгч үйлдвэрлэнэ гээд шалгуур үзүүлэлтийг нь хангана. Тэгэхээр аварга малчин гэж байхаар малаа сайжруулж, тоог нь бууруулсан ч орлогоо нэмэгдүүлсэнд нь бэлэн мөнгөний шагнал өгдөг тогтолцоотой болчихвол бүгд дагаад хошуурна. Түүнээс биш нэг тууз, өргөмжлөл авахын тулд малынхаа тоог нэмэгдүүлэхгүй. Дээрээс нь мал аж ахуйн чиглэлээр суралцах оюутнуудыг төрийн бодлогоор дэмжих хэрэгтэй. Мэдлэг боловсролтой малчин гэдэг чинь аль ашигтайг нь л сонгоно.

Р.ДАРХАНХӨВСГӨЛ