Author: ТЭРБИШИЙН ДАРХАНХӨВСГӨЛ

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

SPEAK OUT: Парламентад анх удаа сонгогдсон хүмүүсээс хэн юу хэлэв DNN.mn

УИХ-ын 2024 оны ээлжит сонгууль болж өнгөрлөө. Тус сонгуулийн үр дүнгээр анхны 126 гишүүнтэй парламент бүрдэж байгаа юм. энэ долоо хоногт анхны чуулганаа зарлан хуралдуулж, тангараг өргөснөөр тэдний бүрэн эрх хэрэгжиж эхлэх билээ. Бид нам, эвслээс парламентад анх удаа сонгогдон УИХ-ын гишүүн болсон нэр дэвшигчдээс байр суурийг нь сонирхлоо.

АН-ын жагсаалтын дөрөвт бичигдэж, УИХ-ын гишүүнээр сонгогдсон С.Цэнгүүн:

-Монгол Улс бол залуусын орон. Хамгийн залуу гишүүн болж парламентэд үе тэнгийн залуусаа төлөөлөх эрхэм үүрэг ногдсон нь миний хувьд маш том хариуцлага гэж бодож байна. Жижиг төрийн төлөө би улс төрд орсон. Энэ зарчмаа цаашид ч баримтлах болно. Ардчилал гарснаас хойш төрсөн, эрх чөлөөний өндөр мэдрэмжтэй залуусаа төлөөлж хувийн өмч, хувь хүний эрх чөлөө болон чөлөөт зах зээлд тулгуурласан бодлого хэрэгжүүлэхийн төлөө тууштай явна. Эрчим хүчний салбарт реформ хийх зайлшгүй шаардлагатай энэ цаг мөчид улс төрийн зориг гаргаж бид томоохон өөрчлөлтүүдийг хийх болно.

АН-аас долдугаар тойрогт өрсөлдөж ялалт байгуулсан Л.Мөнхбаясгалан:

-Сонгуулийн тухай хууль шинэчлэгдэж, том тойрог буюу дөрвөн аймгийн хэмжээнд өрсөлдөж, дөрвөөр гарсан АН-ын анхны эмэгтэй гишүүн боллоо. Их хүнд, хэцүү сонгууль болсон. Гэхдээ ялалт байгуулж чадлаа. Говийн ард түмэн маань итгэл хүлээлгэсэнд баяртай байна. Цаашдаа говь нутаг, Монгол Улсын хөгжлийн төлөө хоёргүй сэтгэлээр ажиллана.

Манай улсын говийн бүсэд экологийн тэнцвэр алдагдаж, усгүй болж байна. Гүний усыг уул уурхайд хэрэглэж байгаа. Тийм учраас үүнийг шийдэхийн тулд тууштай ажиллаж “Хэрлэн говь”, “Туул говь”, “Орхон говь” төслүүдийг хэрэгжүүлэхийн тулд бүх хүч чадлаа дайчилна. Мөн Монголын төрд нүүрлэсэн шударга бусын зудыг арилгана. Төрөөс хулгай хийдэг, баяждаг, төрд монополь тогтоочихсон олигархуудтай зад үзнэ. Улсаа шударга ёсны хямралаас л гаргана. Үүний төлөө бүх зүйлээ зориулж ажиллана.

МАН-ын жагсаалтын 10 дугаарт бичигдсэн Б.Уянга:

-Сонгуулийн сурталчилгааны өдрүүдэд говийн бүсийн дөрвөн аймагт МАН-аас нэр дэвшсэн хүмүүсээ дэмжиж ажилласан. Учир нь манай уул уурхай, хүнд үйлдвэрлэлийн салбарын гол цөм тэнд л байгаа шүү дээ. Энэ удаагийн сонгуульд нэр дэвшигчид ямар их хөдөлмөр зүтгэл гаргадгийг хажуунаас нь харж, дэмжиж ажилласандаа баяртай байгаа. Одоо бол ажил дуусаагүй, харин ч эхэлж байгаа мэт санагдаж байна.

Би бол эрдэс баялгийн салбарын төлөөлөл. Манай салбарын хууль эрх зүйн орчин шинэчлэгдэх цаг нь болсон. Тухайлбал, Ашигт малтмалын тухай, Газрын хэвлийн тухай гээд олон чухал хууль бий. Тийм болохоор салбарынхаа гол хуулиудыг ямар нэгэн давхардал, хийдэлгүй болгохын төлөө ажиллана. Тэгж байж уул уурхайн салбар бүрэн цэгцэндээ орно гэж бодож байгаа.

МАН-ын жагсаалтын 11 дүгээрт бичигдсэн Ж.Галбадрах:

-Сэтгэгдэл их өндөр байна. Жагсаалтад орох хүсэлт намаас ирснийг хүлээн авч, энэ удаагийн сонгуульд оролцсон. Өнгөрсөн хугацаанд би өөрөө хийж хэрэгжүүлэх олон зүйл бодож явсан. Үүнд улс төр, төрийн нөлөө хэрэгтэй байгааг олж харсан учраас ийм шийдвэр гаргасан.

Би улс төр нэг их сонирхдог байгаагүй. Яг л багш хүн. “Шинэ Монгол” сургуулийг 2000 онд байгуулснаас хойш шинэлэг зүйлүүд их хийсэн. Үүнийгээ төрийн сургуульд хийх саналаа өгч, 2020-2022 оны хооронд найман сургууль сонгоод менежментийг нь хийсэн. Харамсалтай нь төрийн сургуулийнхаа орчин нөхцөлийг сайтар мэдрээгүйгээс тийм ч сайн үр дүн гараагүй. Харин өнгөрсөн жил уг төслөө улам сайжруулаад улсын хэмжээнд 60 сургуульд хэрэгжүүлсэн. Сайхан үр дүн гарсан. Төрийн сургуулийн чанар сайжирвал Монгол Улс хөгжинө. Чанарыг сайжруулахын тулд багш нарын хүртээмж маш чухал. Дунд сургуулийн шилдэг төгсөгч нь багш, эмч болдог тогтолцоог бий болгохын төлөө ажиллана. Багш нарынхаа нийгмийн хамгаалал, нэр хүндийг өсгөхийн тулд хичээнэ. Ер нь улс орны үндсийн үндэс нь боловсрол.

ХҮН-аас баянгол дүүрэгт нэр дэвшиж, ялалт байгуулсан Ж.Золжаргал:

-Их олон хүний санал авлаа. Баярлах гэхээсээ илүү хариуцлага мэдрэгдэж байна. Ер нийгмийн хүлээлт байсан. Тийм болохоор энэ хүлээлтэд хүрсэн бодлого гаргах, үр дүнтэй ажиллах гэсэн хариуцлага ирж байгаа ч түүнийг хийж чадна гэсэн итгэл байна.

Монгол Улсад өнөөдөр ажил хийж байгаа. Бүтээж байгаа хүмүүст ирэх татварын дарамт маш өндөр байна. Өнөөдөр бид өөрсдийгөө Европ болон Азийн өндөр хөгжилтэй улсуудтай харьцуулж болохгүй. Манайд тээвэр логистикийн зардал их өндөр. Тийм болохоор бүх төрлийн татвар, хураамжийг буулгах хэрэгтэй. Төсвийн үргүй зарцуулалтыг бууруулах юм бол төгрөгийн ханш чангарч, зээлийн хүү буурна. Дээрээс нь Улаанбаатар хотын гэр хороолол, орон суцны дэд бүтцийн асуудал, нягтрал ихтэй газруудын сургууль, цэцэрлэгийн хүртээмжийг шийдэхийн төлөө эрх зүйн зоригтой шийдлүүдийг гаргана. Миний хувьд ирэх дөрвөн жилд салбар, салбарын төлөөллөөс баг бүрдүүлж ажиллахаар төлөвлөж байгаа.

ИЗНН-ын жагсаалтын хоёрдугаарт бичигдсэн М.Нарантуяа:

-Миний хувьд гурав дахь удаагаа сонгуульд өрсөлдөж, энэ удаад УИХ-ын гишүүн болж байна. Гэвч энэ бол маш том үүрэг хариуцлагатай ажил. Гэвч гэсэн энэхүү хариуцлагыг үүрч ажиллах болно. Мэдээж миний хувьд анхнаасаа хүүхэд, эмэгтэйчүүдийн төлөөлөл болж чадна гэсэн итгэл дүүрэн байгаа. Манай ИЗНН-ын дэвшүүлэн мөрийн хөтөлбөрийн үзэл баримтлал байгаа. Үүнээс гадна хүүхэд, эмэгтэйчүүдийн төлөө хийхээр санаж бодож, төлөвлөж байгаа ажлуудаа хийх болно. Тухайлбал, хүүхдийн ховор тохиолддог өвчлөлийг бууруулах, эмчлэх асуудлыг хөндөж тавина. Хүүхэд хамгааллыг сайжруулах, хүчирхийллийг бууруулах, эрүүл мэнд, боловсролын салбар гээд олон чухал асуудал бий.

Гэхдээ одоо ийм, тийм гэж олон ажил ярихаас илүүтэй ажлаа эрэмбэлээд шат дараатайгаар хийж хэрэгжүүлээд явна гэж бодож байгаа. Миний хувьд бусад нам, эвслийн хүүхэд, эмэгтэйчүүдийн төлөө гэж санаачилсан ажил бүрийг дэмжиж ажиллана.

 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Түрүүлэх бөх тэнгэр харж, цасаар тоглосон наадам DNN.mn

Монголчууд бидний төрт ёсны их баяр цэнгэл, үндэстний ялгарах нэгэн онцлог болох Эрийн гурван наадам хэдхэн хоногийн дараа болно. Энэ л өдрүүдэд монгол хүн бүрийн сэтгэл гэгэлзэж, өсөж төрсөн нутаг ус нь бодогддог байх. Мэдээж наадмаар хэн гэдэг бөх түрүүлж, Есөн хөлт цагаан тугаасаа адислаж, хэний хурдан хүлэг магнайдаа тоосгүй ирж, ямар аавын хүүгийн тавьсан сум цэцтэй байх тухай өөр хоорондоо ярилцдаг. Сэтгүүлч миний хувьд ч наадам дөхөхөөр бахархах, омогших нь арвидна. Анх таван настайгаасаа хойш хурдан морь унаж, их сургуулийн хуваарь авсан жилээ хүртэл нийт 13 жил дарцаг шиг хийссэн болохоор арга ч үгүй биз. Үсний найр, овоо тахилгаас эхлээд аймгийнхаа баяр наадамд хүртэл уралджээ. Түүнээс хойш ажил, мэргэжлийнхээ буянаар улсын баяр наадам, Геннист бүртгүүлэх “Монгол морь-3000” уралдааныг хүртэл сурвалжилсан байна. Мөн Монголын шигшмэл хурдан морьдын “Их хурд-6” наадмын азарганы уралдааны манлайлагчийн тугийг хүртэл барьж явжээ. Гэвч энэ олон наадмуудаас хоёрхон нь өдийг хүртэл санаанаас огт гардаггүй юм.

Төрөлх Хатгалынхаа дунд сургуулийн нэгдүгээр анги төгссөн жил. Бас ч гэж хэдэн жил морь уначихсан, ид хорхойтой явсан үе л дээ. Тэр жил Дархадын цэнхэр хотгор, Улаан-Уул суманд том наадам болох нь гэсэн сураг Эгийн голын эрэг хөвөөгөөр үерийн ус шиг хуйлрав. Нутгийн ах нь өөрийнхөө сумын бус Улаан-Уул сумын тэрхүү наадамд битүүхэн бэлдэж эхэллээ.

Ингээд долдугаар сарын 7-ны өглөө аль л хурдан хурц гэснээ авч, морины хүүхдүүдээ дагуулсан уяачид, битүүхэн ногт ганзагалсан бөхчүүд гээд 20 орчим хүнтэй нүсэр баг Дархадын хотгор чиглэн хөдөллөө. Цэнхэр хотгор нутаг руу машинтай бол ганцхан газраар л ордог билээ. Өлийн халзан давааны 13 овоонд өөрийн гэсэн бүхнээ даатган цааш тонгойгоод л Улаан-Уул сум руу орчихдог юм. Харин бид болохоор Өлхөн сайраа Хорьдол сарьдагийн даваагаар давлаа. Өвөлдөө цасанд боогдож, зундаа шавар ус ихтэй учраас үүгээр хэр барагтай машин давдаггүй. Морьтой бидэнд бол сэрүүхэн сайхан байлаа. Ингэж явсаар даваагаа даваад Арсайн голын сайр уруудна. Ус багатай жил гол нь сайр руугаа шургачихдаг учраас ихэнхдээ л хуурай байна. Нэг үерлэхээрээ харин “Болор цом”-ын эзэн Б.Мягмаржав ахын бичсэнчлэн ёстой л нэг “Ай саваа цэвэрлэнэ” дээ. Бид замдаа хонож, аажуу тайван явсаар 10-ны орой сумын ойролцоо очиж төвхнөлөө. Наадмын урьд орой хэзээний унтаж чаддаггүй болохоор эргэж хөрвөөсөөр үүрээр хэдхэн цаг унтаад л босов. Урдуураа Хорьдол сарьдагийн ноён оргил Дэлгэрхаан сүмбэрлэж, хойгуур нь битүү тайга дүнхийж, том, жижиг нуурууд цэлэлзэн байх хотгор нутгийн үзэсгэлэнг ээ.

Бага үдийн алдад хөгжим хангинаж, баяр наадмын нээлт боллоо. Өглөө эрт азарга уралдаад ирчихсэн учраас нээлттэй зэрэгцээд их насны морьд гараа руу хөдөллөө. Би сумандаа хэд хэд айрагдчихсан хээр морь унаж байсан юм. Гэвч морь, хүүхэд хоёр газар мэдэхгүйн гай гарсан уу. Эсвэл хээр морь тийм сайн байсангүй юу ямартаа ч 20 гаргаад орж ирлээ. Өөр унах морь байхгүй учраас томчууд дагаж бөхийн барилдаан үзэхээр боллоо. Уяач маань 100 төгрөгийн шилтэй ундаа, гурван хуушуур авч ирж өгсөн санагдана. Тэр үед баяр наадмын хамгийн сайхан нь энэ хоёр л байлаа. Гэтэл үдээс хойш хоёрын даваа эхлэх үеэр тэнгэр бүүдийж бороо ганц нэг хаяснаа цас болж хувирлаа. Гэвч наадамчин олон болдог л зүйл мэт энгийн тайван байсан нь одоо санаанаас гардаггүй юм. Хэсэгхэн хугацаанд цайртал орсон цас сүүлдээ шамарга болсон учраас аргагүйн эрхэнд бөхийн барилдааныг хэсэг завсарлаж билээ. Одоо л зургаан сард цас орлоо, зун цас орох нь дэлхийн дулаарал гэх мэт дөвчигнөл газар авчихаад байхаас биш манай Дархадын хотгорт наадмын өдөр цас орох нь бараг хэвийн үзэгдэл мэт байсан юм.

Түрүүлэх бөх тэнгэр харсан нь

Долдугаар ангиа төгсөөд нутагтаа очсон зун. Хүргэн ах дөнгөж л морьдоо барьж байсан үе л дээ. Гэтэл сумын наадмын өмнөхөн Чандмань-Өндөр сумын Хөхөө харуулын толгойг тахих наадам болов. Хөвсгөл далайн зүүн эрэг, Хөндийн даваанаас морьтой хүн хэдхэн цаг яваад л хүрдэг учраас ах бид хоёр ч тэр наадамд очсон юм. Гэхдээ энэ наадамд уралдах гэж биш, барилдах гэж очсон хэрэг л дээ. Овооны наадам учраас хүүхдийн барилдаан болж, түрүүлсэн хүүхдийг амьд хониор байлдаг байлаа. Тэр үед ах ч гэсэн цолгүй л болохоос сумандаа шаггүй барилддаг залуучуудын тоонд ордог байсан юм. Ингээд ах дүү хоёр бүртгүүлээд, хэн хэнийхээ захыг мушгиж суудаг ажилтай боллоо доо. Би жаахан тааруу мушгисан байж мэднэ. Учир нь ах дөрвийн даваанд тахим өгөв. Харин би үзсээр байгаад үзүүр түрүүнд үлдлээ дээ. Нөгөөх маань надаас биеэр жижиг, насаар дүү нөхөр байна. Тиймээс намайг зүүн талд нь гаргав. Ах ч гэсэн “Бариад ав. Чи түрүүлэхгүй бол өөр хэн байдаг юм” хэмээн хөөргөж байна шүү. Томчуудын барилдааны ах нарыг даган гарч, дэвж явахад улсын наадмын аварга, арслангууд л ийм байдаг болов уу хэмээн санагдана. Түрүү бөхийн бай болох халзан цагаан эр хонийг морин дээр яаж авч явна аа. Уг нь амьдаар нь авч очоод хониндоо тавьчихвал гоё доо гэх зэрэг элдэв юм бодогдоно. Гарлаа, дэвлээ, өрлөө дөө.

Учраа маань жижигхэн юм аа, зайлуул. Яас гээд хүмүүсийг өндөлзтөл, тэгсэн хэрнээ насаар дүү хүүхдийг зөөлхөн унагах вэ гэсэн шүү юм бодоод урагшаа нэг алхтал тэнгэр цэлийж байна шүү. Юу болсныг хэсэг ойлгосонгүй. Ичсэндээ тэр чигээрээ хүмүүс тартал хэвтээд баймаар болж байна.

Гэвч засуул ах ганцхан сугадаад босгоод ирлээ. Ахын хэлснээр бол би учраа бөх рүүгээ хөвчийн хүрэн баавгай аятай амьтан л нөмрөөд орсон гэж байгаа. Гэтэл өнөөх маань ухасхийгээд давхар хамчихсан юм билээ. Наадам тараад буцахдаа хоёул давааны оройд гарч, байнд ирсэн чанасан өвчүүг идэж, ах маань “Бөхийн бай гэсэндээ сайхан байна аа” хэмээн үе, үе инээгээд байж билээ. Харин мянган төгрөгөө би эгчдээ өгсөн юмдаг.

Насанд хүрсэн хүн хурдан морь унасан нь

Конкурс өгөөд их сургуулийн хуваарь авчихсан том хүн аймгийн төвөөс сумандаа буулаа даа. Хүргэн ах хул морины маань дэлийг сумалж засаад, талийгч аавын минь эмээлийг тохчихсон Холбооны өмнө хүлээж байна. Хоёр хоног ахынд сайхан амарч аваад 11-ний өглөө Хасгийн хаяаг зорилоо. Хатгалын морь барьдаг газар л даа. Наадам үзэх гэхээсээ илүү үеийн нөхөдтэйгөө нийлж дарвих бөөн хүсэл. Гэрээс хөдлөөд удалгүй л хүсэл хүслээрээ, бөөр бөөрөөрөө нэгдээд авалгүй яах вэ. Хэдий насанд хүрч, их сургуулийн оюутан болсон ч гэсэн нутгийн ах, эгч нараас бэргэнэ ээ, хөөрхий. Тиймээс худалдагч эгчийг шалж, бараг мөнгөөр зодож авсан ганц шил “Далай ээж”-ээ нандигнан өвөртөлсөөр үеийн хэдэн банди хойд уулын мод руу зүглэлээ. Гэтэл өнөөх цас шамарсан Улаан-Уулын наадамд морийг нь унаж байсан ах хүү амдаж ирлээ. Тэгээд зүүн аймгаас гайгүй хурдан азарган соёолон авч ирсэн ч гараан дээрээ булгиж, хүүхдээ унагаачихаад байна. Ахын дүү унаад өгчих гэж байна шүү. Уур ч хүрэх шиг. Өөрөөс нь өөрцгүй том хүнээр морио унуулах гээд байдаг хаашаа нөхөр вэ. Ингэж бодохоос цаашгүй инээж зогстол ах хүү өврөөсөө нэг “Далай ээж” үзүүлээд ирэхээр нь дахиад нэгийг авч өгье гэж байна. Гэтэл ханилж яваад нөхрөө гэгчээр найзууд ахын талд орж, надаар өнөөх соёлонг нь унуулахаар уухайлан дэмжлээ шүү. Ингээд хүч тэнцвэргүй байдалд удаан тэсэлгүйгээр бууж өглөө. Азарга, соёолон хоёр Хятадын дөрөлж тулж байж эргэдэг юм. Гараа хүртэл хүмүүсээс санаа зовоод соёолонгоо нэг хүүхдэд хөтлүүлчихээд өөрөө цагдаагийн машинд үсрээд суучихлаа. Гэвч ямар сул давхиулалтай биш, гараа дөхөөд мордлоо доо. Юуны тулд 13 дахь жилдээ уралдах гэж байгаа билээ дээ. Хүүхдүүдийг түрүүлж эргүүлж болохгүйг сануулж, цагдаа, морины комиссынхонд тусалж яваа дүр гаргаж байгаад арай наахнаас эргэлээ. Даанч өнөөх маань ёстой л уулын тал, талыг там болтол булгиад үлдчихлээ. Бөөн тоосонд үлдсэндээ шар хөдлөөд бараг уйлах нь ээ. Амыг нь хөрөөдөж тогтоогоод хэд сайн ташуур буулгасан чинь морьдын араас хөдөллөө дөө. Аргагүй хурдан юм аа. Нэг нэг, хэсэг хэсгээр нь идсээр яваад тархины хэд дээр ирээд наалдуулаад авлаа.

Гэвч хэтэрхий холоос хөөсөн учраас арван хэдээр барианы зурхай гишгэлээ. Харин намайг яг барианд орох мөчид наадамчдын дундаас нэг нь “Хөөе хөгшин толгой минь, морь битгий хөөгөөд байгаач ээ” хэмээн орилсон нь олны чимээ, хүүхдүүдийн гийнгоо, узелийн дууг давж байх шиг санагдаж билээ.

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Д.Даваа-Очир: Сонгогч иргэний үнэмлэхээ гээгдүүлсэн тохиолдолд “И-Монголиа” дахь мэдээллээрээ саналаа өгөх боломжтой DNN.mn

Сонгуулийн ерөнхий хорооны Нарийн бичгийн дарга Д.Даваа-Очиртой ярилцлаа

-Энэ удаагийн сонгуулийн санал авах өдөр болоход ганцхан хоног үлдлээ. Бэлтгэл ажлууд бүрэн хангагдсан уу?

-Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хууль болон Сонгуулийн ерөнхий хорооноос баталсан хуваарийн дагуу Монгол Улсын Их Хурлын 2024 оны ээлжит сонгуулийн зохион байгуулалт хэвийн үргэлжилж байна. Сонгуулийн ерөнхий хороо, аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн сонгуулийн хороо, хэсгийн хороонд нийтдээ 23 мянга гаруй төрийн албан хаагч иргэний сонгох, сонгогдох эрхийг хангахаар ажиллаж байна.

Сонгууль зохион байгуулах бүх үйл ажиллагаа олон нийтэд болон хэвлэл мэдээллийн байгууллагад нээлттэй байгаа. Та бүхэн анзаарсан байх, сонгуулийн автоматжуулсан системд ашиглах программ хангамж, техник хэрэгсэл буюу санал тоолох төхөөрөмжийг саналын хуудастай нь улс төрийн нам, төрийн бус байгууллагын ажиглагчдад шалгуулж, туршуулаад хэсгийн хороодод хүргүүлсэн. Ажиглагчдын зарим нь саналын хуудсыг халуун индүүгээр индүүдэж, хэдэн янзаар санал тоолох төхөөрөмжид уншуулаад ямар нэгэн асуудалгүй юм байна гэсэн. Хэсгийн хороодод хүргүүлсний дараа буюу өнгөрсөн мягмар гаригт орон даяар нэгэн зэрэг туршсан. Өөрөөр хэлбэл, Сонгуулийн ерөнхий хорооны байранд шалгаж, туршаад, баталгаажуулж гэрчилгээжүүлээд явуулсан төхөөрөмж тэр янзаараа санал авах байранд очсон уу, хэвийн ажиллаж байна уу гэдгийг мөн л нам, эвслийн ажиглагч, олон нийтийн өмнө нээлттэй туршсан гэсэн үг. Энэ бүх үйл ажиллагааг хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд лайв хийж, мэдээ мэдээлэл бэлтгэж сурвалжилсан.

Хуульд зааснаар Сонгуулийн ерөнхий хорооны Мэдээллийг технологийн төв, Цахим хөгжил, харилцаа холбооны яам, Тагнуулын ерөнхий газрын төлөөлөл оролцсон Ажлын хэсэг Сонгуулийн автоматжуулсан системд ашиглах программ хангамж, техник хэрэгслийн ажиллагааг шалган туршиж, баталгаажуулан гэрчилгээ олгосноор хэсгийн хороодод хүргүүлдэг. Энэ бүх ажиллагаа нам, эвсэл, хөндлөнгийн байгууллагуудын ажиглалт, хяналт дор болдог. Энэ жилийн тухайд нэмээд хэвлэл мэдээллээр нээлттэй олон нийтэд хүргэлээ. Улсын Их Хурлын 2024 оны ээлжит сонгуулиар 2198 хэсгийн хороонд 2943 санал тоолох төхөөрөмж ашиглах бөгөөд саналын хуудсыг сонгогчдын тоонд үндэслэсэн нөөцтэйгөөр хэвлүүлснийг хэсгийн хороодод хүргүүлсэн.

-Тэгэхээр хар машинд ямар нэгэн асуудал байхгүй гэсэн үг үү?

-Өнгөрсөн 2012 оноос санал тоолох төхөөрөмж ашиглаж байгаа. Дээр ярьсан процесс, хяналт байсаар л ирсэн.

Санал тоолох төхөөрөмж, гар тооллогын дүн зөрж байсан удаагүй. Нам, эвслийн төлөөлөл төхөөрөмжийг шалгаж, ажиглаад өөрсдөө туршдаг. Тэгсэн атлаа нийтэд янз бүрээр ярьдаг учраас сэтгүүлчдийнхээ тусламжтайгаар нийтэд ил болгосон. Дээр нь энэ удаагийн сонгуулиар бүх хэсэгт, бүх саналын хуудсыг гараар тоолж, хяналтын тооллого хийнэ.

Саналын хуудсыг гараар тоолох үйл ажиллагаа ажиглагч, хэвлэл мэдээллийн байгууллага, сонгогчдын төлөөлөлд бүрэн нээлттэй.

Саналын хуудсыг гараар тоолох ажиллагааг санал авах байранд болон зөөврийн битүүмжилсэн саналын хайрцгаар санал өгсөн сонгогчийн тоо, саналын хуудасны зарцуулалтын тооцоог ажиглагч, оролцогчдод мэдээлсний дараа нэн даруй эхлүүлж, завсаргүйгээр явуулна. Ингэхдээ саналын хайрцгаас саналын хуудсыг нэг, нэгээр гаргаж, саналын хуудаст хийсэн тэмдэглэгээг ажиглагчдад ил тод харуулж, нэр дэвшигч, нам эвсэл бүрийн авсан санал бүрийг уншиж танилцуулна.

-Энд тэнд саналын хуудас бөглүүлээд яваад байна гэсэн яриа гардаг. Тийм эрсдэл бий юү?

Ямар ч боломжгүй. Саналын хуудас усан хээтэй үнэт цаасан дээр нэгдсэн дугаарын мэдээлэл агуулсан ил, тусгай зориулалтын неон гэрлээр харагддаг далд нууцлалтай, аймаг, дүүргийн хэмжээнд нэгдсэн дугаартай хэвлэгддэг бөгөөд олшруулах боломжгүйг ажиглагчид үзэж, шалгасан юм. Үнэт цаас хэвлэдэг тусгай зөвшөөрөлтэй компанид тагнуул, цагдаагийн 24 цагийн хяналт дор яг заасан тоогоор хэвлэдэг. Яг тоо ёсоороо хэсгийн хороодод хүргэгдээд, зарцуулалтын тооцоог ажиглагч, оролцогчдын хяналт дор тэмдэглэдэг. Санал тоолох төхөөрөмж дээр ярьсан нууцлал, кодтойгоос өөр хуудас уншихгүй.

-Нийт хэдэн нэр дэвшигч өрсөлдөж байгаа вэ?

Улсын хэмжээнд 2198 санал авах байранд 2.058.865 сонгогч саналаа өгнө. Монгол Улсын Их Хурлын 2024 оны ээлжит сонгуульд 19 нам, хоёр эвслээс болон бие даагч нийт 1341 нэр дэвшигч өрсөлдөж байна. Нэр дэвшигчдийн 969 нь тойрогт, 372 нь жагсаалтаар нэр дэвшсэн. Тойрогт нэр дэвшсэн 969 хүний 42 нь бие даан нэр дэвшигч байгаа.

–Гадаад улсад суугаа монголчуудын саналыг авч дууссан. Хэдэн хувьтай оролцсон бэ. Дүнг нь хэзээ танилцуулах вэ?

Монгол Улсын Их Хурлын 2024 оны ээлжит сонгуулиар гадаад улсад байгаа иргэд 2024 оны зургадугаар сарын 20, 21, 22, 23-ны өдөр тухайн улсын орон нутгийн цагаар 07:00-22:00 цагт саналаа өгсөн. Гадаад улсад байгаа иргэдийн саналыг авах ажлыг Төв комисс болон Дипломат төлөөлөгчдийн г азруудын дэргэдэх Салбар комисс зохион байгуулсан. Нийт 34 улсын 47 дипломат төлөөлөгчийн газарт сонгогчдын нэрийн жагсаалтад бүртгүүлсэн 13095 сонгогчийн 9760 буюу 74.53 хувь нь саналаа өгсөн байна. Улсын Их Хурлын 2012 оны ээлжит сонгуулиар гадаадад байгаа иргэдийнхээ саналыг авсан. Энэ удаагийн сонгуулиар санал өгөхөөр бүртгүүлсэн сонгогчийн тоо, ирцийг тэр үеийнхтэй харьцуулбал гурав дахин нэмэгдсэн. Бүртгэлийг цахимаар зохион байгуулсан, санал өгөх өдрийг дөрөв болгож нэмэгдүүлсэн нь сонгогчдын ирц, идэвхэд нөлөөлсөн гэж үзэж байна. Гадаадад байгаа иргэд саналаа өгсөн хуудсаа өөрсдөө битүүмжлээд лацтай хайрцагт хийдэг. Түүнийг дипломат шуудангаар авчирч төрийн хамгаалалтад байлгаж байгаад зургадугаар сарын 28-ны өдөр 22:00 цагаас Сонгуулийн ерөнхий хорооны байранд тоолно. Түүнээс өмнө санал хураалтын дүн гарах ямар ч боломжгүй.

-Иргэний үнэмлэхээ хаяж гээгдүүлсэн бол санал өгч болох уу?

Улсын бүртгэлийн итгэмжлэгдсэн ажилтан санал авах байранд ажиллаж байгаа. Хурууны хээгээ уншуулаад саналаа өгөх боломжтой. Хурууны хээ нь уншигдахгүй тохиолдолд иргэний үнэмлэхээр нягталдаг гэсэн үг. Тэгэхээр сонгогч иргэний үнэмлэхээ гээгдүүлсэн тохиолдол И-Монголиагаас мэдээллээ харуулчих ч боломжтой. Хамгийн гол анхаарах асуудал нь сонгогчид Улсын Бүртгэлийн ерөнхий газрын https://election.burtgel.gov.mn/ цахим хаягаар сонгогчдын нэрийн жагсаалтаа шалгаж санал өгөх байраа мэдэх ёстой. Энэ удаагийн сонгуулиар хэсгийн хороод 100 гаруйгаар нэмэгдсэн. Тэгэхээр өмнө өгдөг байсан байр өөрчлөгдсөн байх магадлалтай тул санал өгөх байраа урьдчилж мэдээд очихыг зөвлөмөөр байна. Хэрвээ санал өгөх өдөр андуураад өөр байранд очсон байсан ч бүртгэлийн ажилтнаас лавлаад сонгогч дын нэгдсэн сангаас шүүлгэж хаана очиж саналаа өгөхийг шүүлгээд мэдчих бүрэн боломжтой.

–УИХ-ын ээлжит сонгуульд нийт хэчнээн ажиглагч, хэвлэл мэдээллийн байгууллагын ажилчид оролцох вэ?

Сонгуулийн үйл ажиллагааг ажиглахаар 40 улс, 21 байгууллагын 259 ажиглагч Сонгуулийн ерөнхий хороонд бүртгүүлсэн. Европын аюулгүй байдал хамтын ажиллагааны байгууллага (ЕАБХАБ) гишүүн орнуудынхаа сонгуулийг иж бүрнээр ажиглаж дүгнэлт гаргадаг. Тус байгууллагаас 191 ажиглагч орон даяар ажиллаж байна. Үүнээс гадна Сонгуулийн ерөнхий хороонд хүсэлтээ ирүүлсэн гадаад улс, олон улсын байгууллага, Монгол Улс дахь гадаад улсын Дипломат төлөөлөгчийн газрын 68 ажиглагч Монгол Улсын Их Хурлын 2024 оны ээлжит сонгуулийг ажиглах юм. Түүнчлэн Kyodo News, CCTV, Bloomberg TV, Thom son Reuters, Schweizer Radio und Fernsehen, The Sankei Shimbun, Asahi Shimbun, Xinhua News Agency зэрэг дэлхийн нэр хүндтэй 12 агентлагийн 27 сэтгүүлч сонгуулийн үйл явцыг дэлхий дахинд сурвалжилна.

Дотооддоо нам эвсэл, төрийн бус байгууллагын 30 мянга гаруй ажиглагч бүртгүүлэн ажиллаж байна.

–Нэг намын нэр дэвшигчдийг л дугуйлж байж саналын хуудас хүчинтэй гэсэн ухуулга явж байна. Энэ тал дээр тодорхой тайлбар өгнө үү?

Монгол Улсын Үндсэн хуульд зааснаар Улсын Их Хурлын 126 гишүүний 78 гишүүнийг сонгуулийн тойргоос олныг төлөөлөх (мажоритор) аргаар, 48 гишүүнийг хувь тэнцүүлэн төлөөлөх (пропорционал) аргаар сонгоно.

Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуульд зааснаар саналын хуудас нь сонгуулийн тойрогт нэр дэвшигчид өгсөн саналыг тэмдэглэх болон нам, эвсэлд өгсөн саналыг тэмдэглэх хэсэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, сонгогчдод хоёр саналын хуудас очно. Сонгуулийн тойрогт нэр дэвшигчид өгсөн саналыг тэмдэглэх хэсэгт тухайн тойрогт ногдох мандатын тоотой тэнцүү нэр дэвшигчийг сонгож тэмдэглэнэ. Мандатын тооноос илүү, эсхүл дутуу нэр дэвшигч сонгож тэмдэглэвэл саналын хуудас хүчингүй болно. Дутуу тэмдэглэсэн тохиолдолд сонгогч бүхээгтээ буцаж суугаад гүйцээж тэмдэглэх боломжтой. Илүү тоогоор тэмдэглэвэл хуудсаа хүчингүйд тооцуулж, дахин нэг саналын хуудас аваад тэмдэглэх боломжтой. Саналын хуудаст бичигдсэн нэр дэвшигчээс сонгогч мандатын тоогоор дэмжихийг хүссэн нэр дэвшигчийнхээ өмнөх зууван дугуйг дүүргэж тэмдэглэнэ. Заавал нэг нам, эвсэл байх албагүй. Таны хэлснээр нэг намын нэр дэвшигчийг дугуйлж байж хүчинтэй гэдэг огт худлаа, буруу мэдээлэл.

Саналын хуудасны нам, эвсэлд өгсөн саналыг тэмдэглэх хэсэгт сонгогч дэмжиж буй нэг нам эсвэл эвслийг сонгож тэмдэглэнэ. Нэгээс илүү нам, эвслийг сонгож тэмдэглэвэл саналын хуудас хүчингүй болно. Дээр хэлсэнчлэн сонгогч дахин нэг хуудас авах боломжтой.

–Иргэд, сонгогчдод хандаж юу хэлэх вэ?

Үндсэн хуульд зааснаар төлөөлөгчөөрөө уламжилж төрийн эрх барих нь иргэний үндсэн эрх. Нөгөө талаар төрийн эрх барих дээд байгууллагад төлөөлөгчөө сонгох нь улсынхаа өмнө хүлээсэн хариуцлага. Тиймээс эрхээ эдэлж, хариуцлагатай хандан Төрийн сонгуульдаа идэвхтэй оролцохыг хүсье. Иргэд маань төрийнхөө өмнө хүлээсэн үүрэг, хариуцлага гэж хандана гэдэгт итгэж байна.

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Монгол түмнийхээ их сүлдийг цэнгүүлэгч морьтон баатрууд DNN.mn

Бороо зөөлөн шивэрсэн өглөө эртлэн дархан цаазат Богд хан уулын Шажин хурахын амыг зорилоо. Уг аманд уламжлалын дагуу Зэвсэгт хүчний 032 дугаар ангийн ахлагч, байлдагч нар төрийн Есөн хөлт цагаан тугийг наадмаар цэнгүүлэх бэлтгэл хийж байгааг сурвалжилахаар болсон нь энэ. Налайхын замаар явсаар Хонхор руу салдаг уулзвар дээр биднийг тус ангийн захирагч, хурандаа М.Болдбаатарын жолооч угтсан юм. Ийн газарчлуулан явсаар зорьсон газраа ирэхэд ангийн захирагч өөрийн биеэр угтан авч, гэрт орууллаа. Үндэсний их баяр наадмаар Есөн хөлт цагаан тугийг залах, цэнгүүлэх ёслолын ажиллагааны бэлтгэлдээ тэд энэ сарын 1-ний өдрөөс эхлэн гарчээ. Цэргүүд өглөө бүр 06.00 цагт босч, гимнастикаа хийж, гар нүүрээ угаагаад цайлна. Түүний дараагаас эхлэн дундаа 15-20 минутын завсарлагаатайгаар 21.00 цаг хүртэл бэлтгэлээ тасралтгүй хийдэг гэнэ. Биднийг ирэх сургаар энэ өдрийн бэлтгэл эхлэх цагийг жаахан хойшлуулсан юм байна. Түүнээс биш шиврээ бороо, нар, салхийг үл харгалзан тэд бэлдсээр байдаг аж. Арга ч үгүй биз. Монгол хэмээн омогших, эх орныхоо эзэн нь болж төрснөөрөө бахархдаг уламжлалт баяр бол наадам. Энэ л өдрүүдэд монголчууд үгийн сайныг ярилцаж, үйлсийн сайхныг хийж, төрийнхөө сүлдэнд залбирч, Есөн хөлт цагаан тугийг залах, цэнгүүлэх ёслолыг амьсгаа даран үздэг. Тиймээс тэд бол зөвхөн үүрэг хүлээсэн ажлаас гадна үндэстнийхээ өмнө хүлээсэн хариуцлагаа ухамсарлаж бэлтгэлийг ийн шаргуу хийдэг байна.

 

Шинэ шөл аягалж, хонины гэдсээр дайлуулсан биднийг гэрээс гарахад битүү нөмөрсөн үүлээ сөхөөд тэнгэр цэлмэж, Богд уулын оройгоор манан суусан нь нэн үзэсгэлэнтэй. Хажуу дэргэд гөрөөс боохирч, алсад хөхөө донгодох нь сонсголонтой. Хурандаа М.Болдбаатар “Богд уулын 30 гаруй ам байдгаас барилга байшингүй барилгүй үлдсэн цорын ганц нь энэ. Үнэхээр сайхан хангай шүү дээ” хэмээн хэлнэ. Ингэж хэлэхэд нь аргагүй л тангараг өргөсөн эр цэрэг эх орноороо бахархан, зарчмаасаа хазайлгүй явж ирсэн эр хүний бахархал мэдрэгдэнэ. Шажин хурахын амыг хааж Зэвсэгт хүчний 032 дугаар анги ийн жил бүр баяр наадмын бэлтгэл хийдгээс үүдэн тэр бүр хүн очоод газар авч, барилга бариад байж чаддаггүй бололтой юм.

Бэлтгэлийн хашаан дотор хоёр гэр, цэргүүдийн амрах болон гал тогооны майхан байна. Тэдгээрийн чанх урд нэлээд зайтай морины уяагаа босгожээ. Уяаны эхэнд хоёр загал морь, түүний араас найман шарга морь, тэдний дор торгон цэргүүдийн унах бараан зүсмийн морьд гэсэн дарааллаар уясан байна. Мөн Төв цэнгэлдэх хүрээлэнг төлөөлүүлэн зууван хэлбэрээр туг хатгаж бэлджээ. Энэ нь морь, цэрэггүй багцаа авах, алхаа гишгээгээ тааруулахад чухал үүрэг гүйцэтгэдэг гэнэ. Үүнээс гадна Цэнгэлдэхэд 20 гаруй жил есөн хөлт цагаан тугийг байрлуулсан тугны суурийг голд нь байрлуулжээ. Ноднин жил шинэ суурьтай болсон учраас энэ жилээс хуучин суурийг нь бэлтгэлдээ ашиглаж байгаа нь энэ юм. Энэ бүгдийг ярихын завсар хурандаа цэргүүддээ морио эмээллэхийг санууллаа. Тугчид болон торгон цэргүүдийн унадаг нэг морины эмээл, хазаар, ташуур, хөмөлдрөг, хударга гэхэд л нийлээд тав гаруй сая төгрөгийн үнэтэй эд байдаг аж. Энд бүх зүйл тушаалын дагуу явах учраас цэргүүд гялсхийтэл морьдоо эмээллээд сургуулилт эхлэхэд бэлэн болов.

Есөн хөлт цагаан тугийг наадам болон Их эзэн Чингис хааны төрсөн өдрөөр цэнгүүлдэг. Ингэхдээ ангийн захирагч өөрөө Төрийн хонжины үүрэг гүйцэтгэн загал морь унаж, бүхний тэргүүнд явна. Төрийн хонжин гэдэг нь тугийг цэнгүүлэх ёслолыг удирдан зохион байгуулдаг хүнийг хэлдэг аж. Түүнээс гадна Их тугч, тугчид, торгон цэргүүд гээд нийтдээ 32 морьтон энэхүү ёслолд оролцоно. Нэг ёсондоо тэд бол монгол түмнийхээ их бахархал, оройн шүтээн болсон их сүлдийг мандуулан цэнгүүлдэг морьтон баатрууд юм. Төрийн хонжингийн араас есөн хөлт цагаан тугийг гурав, гурваар нь эгнүүлэн залж явна. Ингэхдээ их цагаан тугийг голд нь Их тугч авч явдаг байна. Харин тэдний араас бараан зүсмийн морь унасан торгон цэргүүдийн ахлагч болон торгон цэргүүд жагсаалаар явна. Энэхүү бэлтгэлийг хийхдээ есөн хөлт цагаан тугийг Төрийн ордноос авах болон Цэнгэлдэхэд байрлуулах хүртэлх бүхий л зүйлийг нэгд нэгэнгүй хийнэ. Төрийн хонжин тушаал өгч, хөл тавин алхсаар тугны суурийг тойрон зогсов. Бүгд төрийн туганд ёсолж хүндэтгэл үзүүлсний дараагаар тугчид жижиг тугуудыг авна. Улмаар их туганд бусдыг нь гурвантаа бөхийлгөн хүндэтгэл үзүүлээд их тугчин тугаа авдаг байна. Ингээд жагсаалаар алхаж явсаар морьд дээрээ ирэхэд морьдыг нь барьж байсан торгон цэргүүд тугийг шилжүүлэн авч тугчдыг мордсоны дараагаар эргүүлэн өгнө. Торгон цэргүүд өөрсдийн морин дээрээ очсоны дараагаар төрийн хонжин мориндоо гэсэн тушаал өгч, ташуураа өргөн жагсаалын эхэнд сүр бараатайгаар явах аж. Хашааныхаа гадуур бүтэн тойрч ирээд өнөөх сууриндаа тугуудыг байрлуулав. Тугчид, торгон цэргүүдийн энэ бүх үйлдэл бүгд тушаалын дагуу явдаг гэдгийг дахин сануулах нь илүүц биз ээ. Мөн цэргүүдийнхээ жагсаал, морьдынх нь сургуулилтыг ажиглах, алдаа дутагдлаа засахын тулд үе, үе дрон нисгэж бичлэг хийдэг байна. Энэ нь яг наадмын нээлтийн үеэр морьдыг дроноос үргэхгүй байхад ч нөлөөлдөг болохыг хурандаа М.Болдбаатар хэлж байлаа. Тэрбээр Ардын хувьсгалын 100, 101 жилийн ойгоор анхны төрийн хонжин хийсэн бөгөөд энэ удаад гурав дахь жилдээ энэ хүндтэй үүргийг гүйцэтгэж байгаа нь энэ юм. Харин Их тугчаар 032 дугаар ангийн Хүндэт харуулын тусгай ротын сургагч ахлагч Н.Энхтайван явж байгаа юм. Тэрбээр Төв аймгийн Батсүмбэр сумын уугуул бөгөөд 032 дугаар ангидаа 2005-2006 онд цэргийн алба хаажээ. Улмаар ахлагч болсноор 2007 оноос нийтдээ 17 дахь жилдээ ёслолын ажиллагаанд оролцож байна. Эхлээд торгон цэргийн салаан даргаар явж байсан бол хөл тугч хийж байгаад Их тугчаар хоёр дахь жилдээ явах гэж байгаа аж. Анх торгон цэргийн салаан даргын хувиар Төв цэнгэлдэх рүү орж байхад төрсөн мэдрэмжээ тэр хэзээ ч мартаагүй. Харин Их тугчаар ороход маш их үүрэг хариуцлага ирдэг хэмээн өгүүлж байна. Их туг ойролцоогоор 35, хөл тугууд 25 орчим кг жинтэй байдаг гэнэ. Гэтэл үүнийг Төрийн ордноос гаргаад Цэнгэлдэх хүртэл огт хазайлгахгүй, тэнцвэрийг нь олж авч явна гэдэг маш их тэсвэр, тэвчээр шаардана. Тийм болохоор тусгайлан бэлдсэн төмрийг өргөж бэлддэг байна. Энэ жилийн хувьд таван ахлагч шинээр тугч болсон бол хугацаат цэргийн алба хаагчдаасаа сонгон торгон цэргээр авдаг. Хамгийн гол шалгуур нь морь сайн унадаг байх ёстой. Тэгэхгүй бол яг чухал үйл ажиллагаан дээр асуудал үүсэх эрсдэлтэй хэмээн Н.Энхтайван нэмж хэлэв.

А.Бадраа: Хүндтэй үүрэг хүлээсэн гэж бодохоор бүхзүйл амархан санагддаг

Бид энэ жил шинээр торгон цэрэгт явж буй А.Бадраатай ярилцсан юм.

-Өөрийгөө манай уншигчдад танилцуулна уу?

-Намайг Авъяабаатар овогтой Бадраа гэдэг. Өмнөговь аймгийн Хүрмэн сумын харьяат. 2023 оны хоёрдугаар ээлжээр Зэвсэгт хүчний 032 дугаар ангид татагдсан.

-Хөдөө өссөн юм байна. Багаасаа морь унасан уу?

-Тийм, хүүхэд байхаасаа хурдан морь унасан.

-Хугацаат цэргийн алба хааж байх үедээ есөн хөлт цагаан тугийг цэнгүүлэх ёслолд торгон цэргийн үүрэг гүйцэтгэж байна. Сэтгэгдэл ямар байна вэ?

-Энэ үнэхээр бахархалтай зүйл. Хүүхэд байхдаа баяр наадмын нээлт, есөн хөлт цагаан туг цэнгүүлэхийг зурагтаар л харж байсан. Гэтэл өөрийн биеэр энэ ёслолд оролцож байгаадаа үнэхээр их баяртай байгаа.

-Бэлтгэл хийхэд хэцүү зүйл гарч байна уу?

-Тийм зүйл байхгүй ээ. Дээрээс нь энэ хүндтэй үүргийг хүлээсэн гэж бодохоор өөрийгөө улам дайчилж, хичээдэг. Тэгэхээр бүх зүйл амархан юм шиг санагддаг.

-Хэзээ халагдах вэ. Нэмж юу хэлмээр байна?

-Одоо энэ 10 дугаар сард халагдана. Өмнөговь аймгийн Хүрмэн сумандаа ажиллаж, амьдарч байгаа аав Адъяабаатар, ээж Үүрийнцолмон нартаа танай сониноор дамжуулан мэнд хүргэе. Хүү нь сайн. Эр цэргийн албаа нэр төртэй хааж байгаа шүү. Тун удахгүй халагдаад та хоёр дээрээ очно оо гэж хэлье.

Хурандаа М.Болдбаатарын хувьд эх орондоо тангараг өргөснөөс хойш Туркийн цэргийн сургуульд суралцахас эхлээд Ховдын цэнхэр хязгаар, холын Африк тивд ч үүрэг гүйцэтгэжээ. Харин сүүлийн жилүүдэд 032 дугаар ангийн захирагчийн албыг хашиж байгаа аж. Тус анги ноднин жил л гэхэд том, жижиг 300 ёслол хийсэн байна. Энэ жил ч гэсэн төрийн өндөр хэмжээний айлчлал их наадмын дараагаас уул хайрхадын тахилга тайлгад оролцох учраас энэ хэмжээний ёслолд мөн л оролцох аж. Төрийн торгон сүргийг Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан суманд хариулах бөгөөд тэндээс шарга морьдыг болон торгон цэргүүдийн бараан зүсмийн морьдыг сонгодог байна. Энэ жилийн хувьд нэг загал, дөрвөн шарга морийг шинээр сургаж, бэлдэж байгаа. Ер нь өмнө оролцож байсан нь уяа морьд шиг болчихсон байдаг гэнэ. Гэвч амьтан л учраас бэлтгэл сургуулилтыг улам чамбайруулж, элдэв зүйлсээс үргэж, төрийн ёслолыг тасалдуулахаас сэргийлнэ. Мөн ирэх сарын 1-нээс эхлэн Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэнд байрлаж, Цэнгэлдэхэд орох, гарах зэргээ бодитоор бэлддэг байна. Түүний хэлж буйгаар хамгийн бэрхшээлтэй зүйл нь цэрэг, морьдоо сургах бус Цэнгэлдэх рүү ороход байдаг гэнэ. Учир нь зай завсаргүй олон барилга байшин барьчихсан нь их төвөг учруулдаг аж. Гэхдээ л тангараг өргөсөн морьт баатрууд учраас элдэв бэрхшээлийг тоочиж суулгүй даваад гарна. Тэгж байж монголчуудын их цэнгэл баяр наадам өргөн дэлгэр, сайн сайхан болно. Төрийн тугийг огтхон ч ганхуулалгүй авч явж байж төр, түмний минь ажил үйлс өөдөө дэвжинэ гэсэн итгэл, бишрэлээр ажилдаа ханддаг хэмээв.

Төрийн торгон сүрэг Зэвсэгт хүчний 032 дугаар ангид харьяалагддаг. Тиймээс наадмын бэлтгэл хийхийн хажуугаар гүүгээ барьж, айраг исгэдэг юм байна. Ойр хавийн айлууд нь ч унагаа номхруулаад өгөөч хэмээн гуйна. Тиймээс энэ жил нийт гурван азарга адууны 20 гаруй гүү сааж байна. Ер нь хурандаа М.Болдбаатар бол аж ахуйч, ажилч нэгэн аж. Ямар сайндаа л Ховдод цэргийн ангийн захирагч байхдаа цэргүүдийнхээ хүнсэнд нэмэрлэх зорилгоор дөрвөн тоорой авч тэжээсэн нь сүүлдээ 60 гаруй болтлоо өссөн байх вэ дээ. Гүү сааж, айраг исгэх гэдэг бол ажилтай, анхиатай хүмүүсийн хийдэг ажил. Хоёр цаг тутам гүүгээ саана. Олон гүү бол бүр чанга. Харин энэ үүргийг Булган аймгийн Могод сумын харьяат, хугацаат цэргийн албан хаагч Чинзоригийн Очирбат үеийн нөхөдтэйгөө хамтран гүйцэтгэж байна. Бид түүнтэй цөөн хором ярилцлаа.

Ч.Очирбат: 20 гаруй гүүг 30 минутад саадаг

-Өөрөө булган аймгийн Могод сумынх юм байна. Тийм учраас л гүү саах үүрэгт ажилд томилогдсон уу?

-Тийм, ангийнхаа гүүг бариад он жавууд болон бие бүрэлдэхүүнд айраг уулгаж байгаа. Энэ ажлаа ямар ч байсан чадах чинээгээр л хийж байна.

-Айрагны хөрөнгөө хаанаас авсан бэ?

-Айрагны хөрөнгийг Булган аймгаас авч ирсэн гэсэн.

-Нийт хэдэн гүү саадаг вэ?

-Гурван азарга адууны 20 гаруй гүү сааж байна. Хоёр цаг тутамд саана. Нэг удаадаа гурвуулаа гараад 30 гаруй минут зарцуулдаг.

-Нэг удаадаа хэдэн литр саам авдаг вэ?

-Одоо унаганууд нялх байгаа учраас 10 гаруй литр сүү л авч байгаа. Манайх адуутай, гүүгээ барьдаг. Тийм болохоор би бага байхаасаа л гүү сааж байсан гэв.

Биднийг очиход Зэвсэгт хүчний 032 дугаар анги өчигдөр “Дээлтэй Монгол” өдөрлөгөө хийж таарав. Ангийн бие бүрэлдэхүүн, тэдний ар гэрийнхэн гээд хүүхэд томчуудгүй монгол хувцсаа өмсөж иржээ. Өдөрлөгийг нээж ангийн захирагч үг хэлэхдээ баяр ёслолуудаар амардаггүй учраас нэг өдрийг ч гэсэн анги хамт олноороо хөгжилтэй өнгөрөөг хэмээн бодож энэхүү үйл ажиллагааг зохион байгуулж байгаагаа тодотгосон юм. Мөн ахлагчийн албанд шилжиж, дэд ахлагч болсон Ш.Гэрэлт-Од, Г.Гантулга нарт цолыг нь гардуулж өгөв. Хурандаа М.Болдбаатар “Дээлтэй Монгол” өдөрлөгийг хийхдээ бас давхар нэг зүйл боджээ. Тэр нь олон хүний өмнө бэлтгэл хийлгэж морьдынхоо цочироог гаргаж, цэргүүдийнхээ нүүрийг хагалах байжээ. Тэр ингэж л анги, хамт олноо удирдаж, төрт ёсныхоо уламжлалт баяр наадмын нээлт, хаалтыг алдаа мадаггүй хийхийн тулд олуулаа хичээж байна.

Монгол түмнийхээ их шүтээн, есөн хөлт цагаан тугийг эгц шулуун, элчилгүй өндөрт өргөж яваа морьтон баатрууд Төрийн хонжингийн “Мориндоо” гэх тушаалаар сэвхийтэл мордож, бахархал дүүрэн салхи сөргүүлэн алхуулж явна.

…Хөл тугийг түш.

Их цагаан тугийг түш… Төрийн хонжингийн энэхүү команд зөвхөн цэргүүддээ бус бүх монголчууддаа өгч буй сануулга, тушаал гэлтэй сонсогдож байв.

 

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Саналаа солонгоруулан өгч, эмэгтэйчүүдээ илүү дэмжье DNN.mn

Монголчууд бид энэ долоо хоногийн баасан гаригт ес дэх удаагийнхаа ардчилсан сонгуулийг өгнө. Иргэд, сонгогчдынхоо итгэлийг хүлээсэн 126 хүн парламентын гишүүн болж, ирэх дөрвөн жилд улс орныхоо асуудлыг шийдвэрлэнэ. Гэхдээ тэд бол ард түмний төлөөлөл, цалинтай ажилд орсон хүмүүс гэдгийг сонгогчид сайтар ойлгох хэрэгтэй. Нэг үгээр бол ард түмэн энэ 126 хүнд дөрвөн жилийн хугацаатайгаар ажил өгч байгаа ажил олгогчид юм. Харамсалтай нь, сонгогдсон гишүүд нь ч тэр, сонгосон бид ч тэр энэ зарчмыг ойлгохгүй. Ойлгосон ч төдийлөн ойшоохгүй явсаар өдийг хүрсэн гэхэд хилсдэхгүй. Тийм ч болохоор сүүлийн жилүүдэд “Улс төр надад хамаагүй” гэсэн үзэл дэлгэрсэн. Гэхдээ энэхүү үзлийг зориудаар дэвэргэж, залуучуудыг улс төрд идэвхгүй байлгаж, бохир заваан гэсэн ойлголтыг бий болгох тархи угаалт явж ирсэн гэвэл илүү зохилтой. Үе үеийн эрх баригчид эрх мэдлээ хамгаалахын тулд хийж ирсэн энэ буруу суртал ухуулгын уршгаар сонгогчдын идэвх, ирц огцом буурсан гэж болно. Анхны буюу 1992 оны УИХ-ын сонгуульд монголчууд 95.6 хувийн ирцтэй оролцож байсан бол түүнээс хойш буурсаар 2012 оны сонгуульд хамгийн бага буюу нийт сонгогчдын 67.28 хувь нь л санал өгч байсан түүхтэй. Харин үүнээс хойш цахим орчинд залуучуудыг идэвхтэй оролцохыг уриалж, тэдний санал улс орны ирээдүйд, хөгжил дэвшилд ямар чухал болохыг уриалснаар бага зэрэг дээшилж, өнгөрсөн сонгуульд 73.6 хувийн ирцтэй оролцсон байдаг. Мэдээж энэ хувийг дотор нь насны ангиллаар гаргаад харахаар настайчуудын оролцоо хэвэндээ байдаг бол залуучуудын оролцоо бусдаасаа бага байгаа нь хэвээрээ л байна. Мөн эмэгтэйчүүдийн оролцоо ч тийм өндөр биш явсаар ирсэн.

Энэ удаагийн сонгууль шинэ тогтолцоогоор буюу томсгон бүсчилсэн тойргоор болон жагсаалт гэсэн холимог системээр явагдана. Мөн нэг хүйсийн оролцоог 30 хувиас багагүй байхаар тогтоож өгсөн. Хэдийгээр хуульд ингэж тусгасан ч бодит амьдрал дээр бол энэ нь эмэгтэйчүүдийн оролцоог л дээшлүүлэх, нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн заалт.

Манай улсын хүн амын 60 орчим хувь нь эмэгтэйчүүд гэсэн судалгаа бий. Тэгвэл шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүд ердөө 17 хувийг эзэлдэг байна. Тийм ч болохоор энэ сонгуульд эмэгтэй нэр дэвшигчдийг түлхүү дэмжих шаардлага байна гэж судлаачид үзэж буй юм. Ингэснээр шийдвэр гаргах түвшинд хүйсийн харилцаа ойролцоо болно. Үүний үр дүнгээр үргэлж дарааллын хойно орхигддог эмэгтэйчүүд, хүүхдүүдийн асуудалд тодорхой шийдлүүд гарах болно.

Ер нь энэ удаагийн парламент хамгийн олон эмэгтэй гишүүнтэй байсан бөгөөд үүний ачаар тодорхой хуулийн төслүүд батлагдаж, зарим хулгай луйвар ил болсон гэж улс төрийн хүрээнийхэн үздэг юм билээ. Үнэн байж мэднэ. Дээрээс нь эрчүүдийн олж хардаггүй нарийн зүйлс, нийгмийн эмзэг асуудлуудыг эмэгтэйчүүд илүү соргогоор анзаарч, хуулийн төсөлд тусгуулдаг нь анзаарагддаг. Муу, сайнаар хэлүүлсэн ч цахим орчин дахь гадуурхал, хүүхдийн хүчирхийлэл дээр эмэгтэйчүүд л түлхүү дуугардаг. Гэсэн хэдий ч парламент дахь эмэгтэйчүүдийн дуу хоолой тийм ч хүчтэй байж чадахгүй л байна. Дэлхийн эдийн засгийн форумаас гаргасан жендерийн тэгш байдлын тайланд манай улс 2022 оны байдлаар 146 орноос 70 дугаарт эрэмбэлэгдсэн байдаг.

Гэхдээ улс төрийн эрх мэдэл, оролцооны түвшингээрээ 2006 оноос 12 байраар ухарсан байгаа юм. Хэдийгээр яг л тэг дундуур нь орж байгаа ч нөгөө талаараа эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх шаардлагатай байгааг энэхүү тайлан харуулж байна. Тиймээс энэ сонгуулиар бид сонголтоо солонгоруулж, эмэгтэйчүүдийг дэмжих нь зүйтэй. Дээрээс нь эмэгтэйчүүд эмэгтэй нэр дэвшигчдээ илүү дэмжих хөдөлгөөнийг ч цахим орчинд өрнүүлж, уриалан дуудаж болно. Хэдий болтол эмэгтэйчүүд биенийгээ элдвээр муулж, сайн муугаараа дуудалцаж суух юм.

Манай улсын парламентын түүхээс авч үзвэл 1996 онд найм, 2000 онд есөн эмэгтэй гишүүн сонгогдож байсан бол 2004 онд тав, 2008 онд бүр гурав болж буурсан байна. Харин 2012 оны сонгуулиар 11, 2016 онд 13, 2020 онд мөн 13 эмэгтэйг сонгогчид УИХ-ын гишүүн болгож байжээ. Өмнөх найман сонгуульд давхардсан тоогоор нийт 608 хүн гишүүн болсноос 65 нь л эмэгтэй байгаа юм. Нам, эвслүүд энэ жилийн сонгуульд нийт 1336 хүнийг сойсон. Тэгвэл үүний 39 хувь, жагсаалтын 50 хувь нь эмэгтэй байна. Харин тойрогт нэр дэвшигчдийн 35 хувь нь л эмэгтэй байгаа юм. Ер нь эмэгтэйчүүдийг тэр бүр шийдвэр гаргах түвшинд гаргаад байдаггүй нь манайхны соёл, уламжлалтай ч холбоотой байж мэднэ. Учир нь монголчууд эртнээсээ эмэгтэйчүүдийг улс төрөөс хол ангид байлгаж ирсэн байдаг. Дээрээс нь энэ цаг үед эмэгтэй хүн улс төрд хүч үзэхийн тулд эрэгтэйчүүдээс харьцангуй их золиос гаргах хэрэгтэй болдог. Мөн тэдний эсрэг хар пиар маш хүчтэй явдаг. Гэвч цаг үе өөрчлөгдөж, эмэгтэй, эрэгтэй хүмүүсийн хооронд ямар ч ялгаа байхгүй гэсэн үзэл дэлхий нийтэд дэлгэрч байна.

Эрх баригчдын зүгээс энэ удаагийн сонгуульд багаар нь сонгохыг уриалж байгаа бол эсрэг нам, эвслүүд нь харин багаар нь солихыг иргэд, сонгогчдод уриалж байгаа. Гэвч энэ нь бодит байдал дээр “Гуя дагаж хүзүү” гэдэг шиг зүйл болдгийг бид өмнөх сонгуулиудын жишээгээр харж болно. Багт чирэгдээд гишүүн болчихсон “хүзүүнүүд” чуулганы хуралдаандаа суухгүй, гол ажил болох хуулийн төсөл санаачлахгүй байсаар бүрэн эрхийнхээ хугацааг дуусгадаг. Тийм болохоор энэ удаад ч гэсэн багаар нь сонговол ийм нөхөд орж ирэх нь гарцаагүй. Тийм болохоор л сонголтоо солонгоруулж, эмэгтэй нэр дэвшигчдийг түлхүү дэмжих ёстойг хэлээд байгаа хэрэг.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

 

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Д.Энхцэцэг: Сонгуулийн үр дүнгээс шалтгаалж ажилгүй болчих гээд байгаа учраас л иргэдийн дунд талцал гарч буй юм DNN.mn

Судлаач Д.Энхцэцэгтэй улс төрийн намуудын төлөвшил, иргэд, сонгогчид намаар талцдаг байдлын талаар ярилцлаа.

-Улс төрийн намыг олон улсад юу гэж тодорхойлсон байдаг юм бэ?

-Улс төрийн намууд нь ардчилсан нийгэм дэх олон ургалч үзлийн илэрхийлэл болж, иргэдийн ялгаатай үзэл бодол, хүсэл тэмүүлэл, байр суурийг нэгтгэн төлөөлж, төрийн бодлого боловсруулан, түүнийгээ мөрийн хөтөлбөртөө тусгаж ардчилсан сонгуульд өрсөлддөг иргэдийн сайн дурын үндсэн дээр эвлэлдэн нэгдэж байгуулсан байгууллага юм.

Ардчилсан тогтолцоонд чөлөөт сонгууль нь юуны өмнө намуудын хоорондын бодлогын өрсөлдөөн байдаг. Ийм ч учраас сонгуулийн үеэр намуудын хооронд бодлогын мэтгэлцээн өрнөх нь сонгогчдын хувьд шийдвэр гаргахад маш ач холбогдолтой. Монгол Улсад өнгөрсөн сонгуулиудын туршлагаас үзэхэд намуудын хооронд бодлогын мэтгэлцээн өрнөх нь тун ховор байж ирсэн. Улс төр судлаачдын шүүмжилдгээр сонгууль нь бодлогоос илүүтэй “хувь хүн голлосон” буюу улстөрчдийн хоорондын уралдаан байх хандлага түлхүү ажиглагдаж ирсэн. Эрүүл саруул бодлогын мэтгэлцээнгүй улс төрийн орчин нь шударга сонгуулийн үйл явц, ач холбогдол, сонгогчдын боловсролд муугаар нөлөөлдөг. Үүний нэг илрэл нь сонгогчдын санал худалдан авах үзэгдэл одоо ч амь бөх оршсоор байгаа, сонгогчдын ирц, идэвх суларсаар ирсэн асуудлууд мөн. Сүүлийн жилүүдэд сонгогчид мэтгэлцээн явуулахыг нэлээд шаардсан болохоор энэ жилийн хувьд бодлогын мэтгэлцээн нэлээд явж байгаа нь энэ удаагийн сонгуулийн нэг сайн тал.

-Мэтгэлцээн хийдэг болж байгаа нь сайн хэрэг. Гэхдээ өнөөх л өрсөлдөгчөө харлуулдаг, муулдаг арга барил хэвээрээ, улам төгс хэлбэрт шилжсэн мэт санагдаад байгаа л даа. Тэгэхээр улс төрийн намууд маань цэвэр бодлогын өрсөлдөөн хийдэг болоход манайд яг юу нь болохгүй байгаад байна вэ?

-Дээр хэлсэнчлэн хувь хүн голлосон улс төр яваад байгаа нь их хортой. Үүнээс болоод би өөрөө шилдэг сайн хүн. Харин энэ бол надтай харьцуулахад хулгайч, муу хүн гэсэн эсрэг, тэсрэг дүрүүд бий болдог. Ингээд сонгогчдын хүсээд байгаа мэдээлэлд бус нэг нэгнийгээ харлуулахад сонгуулийн зардлын дийлэнх хувь зарцуулагдаж байх магадлал байна. Тэгэхээр улс төрийн соёлыг яаж илүү бодлогын тал руугаа чиглүүлэх вэ гэдэг дээр анхаарал хандуулах хэрэгтэй. Ингэвэл аль болох бага зардлаар сонгогчдод  хэрэгтэй мэдээллийг өгөх боломжтой.

-Үүнийг хуульд тодорхой тусгаж өгөх шаардлагатай юу?

-Хуульд заачихсан байгаа шүү дээ. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Арван есдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт “Нам Үндсэн хуулийн арван зургадугаар зүйлийн 10-т заасны дагуу байгуулагдаж, улсын хэмжээний бодлого дэвшүүлж ажиллана” гэж шинээр тусгасан нь одоогийн намын системийн хөгжилд нүүрлэсэн мухардлыг арилгахад чиглэсэн бөгөөд үүнтэй холбоотой бодлогын намыг төлөвшүүлэх тухай асуудлыг нэлээд хөндөж ярилцах болсон. Мөн Улс төрийн намын тухай хуулийг ноднин жилийн долдугаар сард УИХ-аас баталсан. Түүн дээр намууд бодлого боловсруулахад нь дэмжлэг үзүүлж ажилладаг нэгжтэй байна. Тэр нэгж нь төсвөөс намд олгож байгаа санхүүжилтийн тодорхой хувиар санхүүжинэ гээд заачихсан. Дээрээс нь Сонгуулийн тухай хуульд намуудын хооронд мэтгэлцээн явуулж байвал сонгуулийн сурталчилгааны цагт нь оруулж тооцохгүй гэх зэрэг боломжуудыг гаргаж өгсөн. Тэгэхээр аваад ашиглах юм бол эрх зүйн хувьд тодорхой зүйл заалтууд байгаа. Харин зүгээр одоо улс төрийн соёлд суралцах процесс л явагдаад байна. Үүн дээр ер нь улстөрчдийн өөрсдийнх нь хандлага байх ёстой. Тэр нь л одоо дутагдаад байна уу гэж харж байгаа.

-Намаар талцдаг байдал газар авсан гэдэг шүүмжлэл их гардаг. Сүүлдээ энэ нь даамжираад нэгнийхээ амь насыг бүрэлгэсэн хэрэг гарлаа шүү дээ. Энэ талцдаг асуудал дээр судлаачийн хувьд та юу хэлэх вэ?

-Хөдөө орон нутагт маш их намчирхаж байна гэдэг шүүмжлэл явдаг. Тэгвэл юунаас болж талцаад байна вэ гэдэг дээр дүн шинжилгээ хийж үзэх ёстой л доо. Үүнд нөлөөлж байгаа хамгийн том хүчин зүйл бол нам өөрөө маш том ажил олгогч болж хувирсан явдал. Сонгууль бүрийн дараа гардаг төрийн албаны халаа сэлгээний асуудал байна. Багш, эмч нараа хүртэл сонгуулийн дараа халж, өөрчилж байгаа тухай хүмүүс ярьдаг. Намууд цэвэр бодлогоор өрсөлдөхгүй. Санал худалдаж авах, төрийн албыг түүндээ ашигладаг тогтолцоог бий болгосон. Энэ тогтолцооны эрэг шураг болсон хүмүүс амьжиргааны эх үүсвэрийнхээ төлөө тэмцэж байгаа тэмцэл л юм. Түүнээс биш намын үзэл бодлоороо талцаж хуваагдаад байгаа юм биш. Үүн дээр нэмээд улс төрд гарч ирсэн бас нэг муу зүйл бол дайсан бий болгодог явдал. Намайг л сонгохгүй бол танд ийм аюул заналхийлж байгаа хэмээн айлгаж, түүгээрээ хүмүүсийг удирдах гэсэн оролдлого. Уг нь улс төрийн манлайлал чинь ирээдүйг харсан, уриалан дуудсан, өргөн хүрээнд сэтгэсэн, итгэл найдвар төрүүлсэн байх ёстой. Гэтэл энэ популизм чинь эсрэгцэл бий болгодог.

Энэ бүхний хохирогч нь болохоор суманд мөрөөрөө ажлаа хийгээд явж байх ёстой жирийн иргэд болчихоод байгаа юм. Сонгуулийн үр дүнгээс шалтгаалаад орлогын эх үүсвэр нь хаагдчих гээд байна шүү дээ. Ийм нөхцөл байдлыг бий болгож байгаа нь улс төрийн намууд хариуцлагагүй, төлөвшөөгүй, санхүүжилтийн орчин нь эрүүл биш байгаагийн шинж гэж л би хэлнэ.

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Хэвлэлд хаалттай байх тусмаа хардлага нэмэгддэг DNN.mn

Сүүлийн үед төрийн байгууллагууд чөлөөт хэвлэлийнхэнд улам л хаалттай болоод байгаа.

Энэ нь мэдээж тухайн байгууллагын Хэвлэл мэдээлэл, олон нийттэй харилцах хэлтэст ямар хүн ажиллаж байгаагаас ихээхэн шалтгаалдаг. Мэргэжлийн бус хүн байх тусмаа байгууллагаа, даргаа улам хаалттай болгож, сэтгүүлчдээс нууцалдаг. Олон нийтийн сүлжээнд бичлэг оруулж, алдаа мадагтай хэдэн өгүүлбэр оруулсныгаа ард түмэнд нээлттэй байгаа мэтээр үзэх нь ч бий. Энэ бүхэн даамжирсаар сэтгүүлч, дарга хоёр эвлэршгүй дайсан, эртний өстөн мэт болж байна. Зүй нь бол зоосны хоёр тал шиг байж, иргэдийн мэдэх эрхийг хангаж, алдаа дутагдлаа хамтдаа засч байх ёстой юм.

Гэтэл энэ хандлага хувийн хэвшлийнхэнд ч халдаад эхэлсэн бололтой. Уг нь чөлөөт хэвлэл гэдэг бол хувийн ч бай, хувьсгалын ч бай байгууллагуудын хувьд өөрсдийгөө бусдад таниулах, зөвөөр ойлгуулах хамгийн том талбар юм. Үүнийг ойлгодоггүйгээс л элдэв хардлага, таамаг нэмэгддэг. Үнэхээр ямар нэгэн байдлаар хууль бус зүйлтэй орооцолдсон, болохгүй бүтэхгүй зүйл хийсэн учраас ингэдэг ч байж мэднэ. Тиймээс л түүнийгээ нуух, хаацайлахын тулд хэвлэлээс зугтдаг байж мэднэ.

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

“Молор хонгор” галын ажнай хүлгүүд өнгөтэй байна DNN.mn

Сар хүрэхгүй хугацааны дараа Үндэсний их баяр наадам болох гэж буй учраас уяачид хурдан морио сойж, гал болон гарчээ. Тиймээс энэ удаагийн сурвалжилгаа бид Төв аймгийн Сэргэлэн сумын харьяат Аймгийн алдарт уяач Энхтайваны Энхбаярын тэргүүлдэг “Молор хонгор” гал уяан дээрээс бэлдлээ.

Энэ жилийн өвөл, хавар бараг дахиж дэлхий дэлгэнэхээргүй мэт л хүндхэн болсон. Хэдий тийм ч өвгөдийн хэлэлцдэгээр зудтай жилийн зун өнгөтэй сайхан болдог нь үнэн ажээ. Зуны дунд сар хэдийнэ гарсан болохоор арга ч үгүй биз. Хотын төвөөс гараад л хангай дэлхий номин ногоон өнгөөр тунарч, цэцэгс алаглах нь сайхан. Сэргэлэн сумын нутагт цас зуд харьцангуй гайгүй байж, малын гарз багатай давсан гэнэ. Үүнийг нь илтгэх мэт мал сүрэг ногоонд цадаж, өнгөө засаад сайхан болжээ. Сумын төвөөс баруун урагш 10 орчим км давхисаар бид зорьсон газраа ирлээ. Жижиг байшин, гурван гэр зэрэгцүүлэн барьсан сэрүүхэн дэнж ажээ. Чулуу өрж, түүнийгээ будаад машины зогсоол байгуулж, тамхи, хогийн цэг байгуулан самбар байрлуулж, тойрч суугаад цайлах сүүдрэвч хүртэл барьжээ. Унаач хүүхдүүдээ тоглох сагсны талбай хийж тохижуулсан нь ажилч хичээнгүй хүмүүс гэдгийг нь харуулна. Биднийг очиход Э.Энхбаяр уяач эзгүй, сумын төв явжээ. Түүнийг хүлээнгээ унаач хүү х.Тэмүүжинтэй хэсэг хөөрөлдлөө. Үг дуу цөөтэй юм. Гэсэн ч Говь-Алтай аймгийн Эрдэнэ сумаас гэр бүлийнхээ хамт гурван жилийн өмнө хотод шилжин ирсэн. Одоо 13 настай, сумын төвийн сургуульд сурдаг гэдгийг нь хэлүүлж авлаа. Биднийг ярилцаж байхад галын эзэн ирлээ. Тэрээр сумын төвд хэдэн үнээтэйгээ аж төрөх аав, ээжийнхээсээ тараг авч ирсэн байна.

Авч ирсэн тарагнаасаа хүүхдүүдэд аягалж өгчихөөд биднийг дагуулан гэрт орлоо. Э.Энхбаяр Радио, телевизийн дээд сургуулийг сэтгүүлч мэргэжлээр дүүргэж, МҮОНТ, “ТМ телевиз” зэрэг газруудад Албаны даргаар ажиллаж байжээ. Мөн төрөлх сумынхаа Засаг даргын албыг ч дөрвөн жил хашсан байна. Албан ажилтай байх үедээ ч зуны цагт амралт, чөлөө аваад уяан дээрээ ирдэг байсан. Цаг наашлах тусам хотод байж суухад хэцүү болно. Яаж ч болохгүй. Морь мал бодогдоод, шөнө бараг зүүдэлдэг хэмээн ярих нь аргагүй л моринд хайртай, удам залгасан уяач болохыг илтгэнэ. Түүний аав Д.Энхтайван гуай морь уяж байхдаа аймаг, бүсийн наадамд шаггүй уралддаг байсан бол өвөө Д.Даш нь Монгол Улсын анхны 11 манлай уяачийн нэг ажээ. Манлай уяач Д.Даш гуай алдарт “Молор хонгор” азаргаа 1982-1987 оны улсын баяр наадамд завсаргүй айрагдуулсан халхын цуут уяачдын нэг билээ. Тийм ч учраас ач хүү нь хурдан морины гал уяагаа “Молор хонгор” хэмээн нэрийдсэн байна. Д.Даш агсан бол нэг насаараа морь уяж, улсын наадамд 10 гаруй морио айрагдуулсан бөгөөд Хэнтийн Галшар, Сүхбаатар аймгуудаас хурдан, хурц гэсэн олон морь нутагтаа авч ирсэн. Тус нутгийн хурдыг бий болгосон хүн гэж нутгийнхан нь ярьдаг байна. “Молор хонгор” галд нийтдээ 10 гаруй уяач харьяалагддаг гэнэ.

Э.Энхбаяр: Нэг л өдөр төрийнхөө наадамд айраг, түрүү хүртэнэ гэж итгэдэг

-Танай галыг “Уран бүтээлчдийн гал” гэх юм. Ямар учиртай юм бэ?

-Тийм шүү. Манай галд СТА дуучин Банзрагч, Төрмандах, ДБЭТ-ын гоцлол дуучин Эрдэнэ-Очир, дуучин Шагдар, яруу найрагч, сэтгүүлч У.Баярсайхан гэсэн уран бүтээлчид бий. Тийм болохоор найз нөхдүүд тэгж нэрлээд байгаа юм. Мөн хуульч, инженер гээд салбар, салбарын л хүмүүс байгаа даа.

-Өөрөө сэтгүүлч мэргэжилтэй, сумынхаа Засаг дарга хийж байсан хүн яагаад уяач болчихсон хэрэг вэ?

-Телевизэд байхдаа эртнээс хэлж байгаад зундаа бүтэн сар яг л морин дээрээ ирдэг байсан. Угаасаа зун болохоор хотод байж чадахгүй. Яаж ч болохгүй байгаа юм чинь.

-Сүүлийн үед залуучууд хурдан моринд их дурлаж, уяж байх шиг байна?

-Ер нь эр хүний хамгийн зөв хобби чинь энэ шүү дээ. Түүнээс биш мөрийтэй тоглоом энэ тэр бол дэмий. Хэдийгээр морь уяахад мөнгө хэрэг болдог ч хамгийн гол нь зөв зүйлд зарцуулж байгаа гэдгээрээ их сайхан.

-Хэд орчим морь уяж байна вэ. ажил гэж барагдахгүй их байна биз дээ?

-Ажил их шүү. Өглөө нарнаар эхлээд сарнаар л дуусна. Морьдоо барьж уячихаад хэсэг амсхийнэ. Бусдаар бол ажилласаар байгаад л нар жаргаана. Гэхдээ таван морь уях, тавин морь уях ялгаагүй л гэдэг юм. Таван морьтой хүн чинь нэг хүүхэдтэй байлаа гэхэд 50 морь уявал таван хүүхэдтэй байж таарна. Тэгэхээр ялгаагүй.

-Морины ажилд хүүхдүүдийн тус дэм их үү?

-Хамгийн чухал нь л хүүхэд. Дээрээс нь моринд дуртай, хайртай хүмүүс л байдаг юм. Дургүй хүн байвал тогтохгүй. Хэцүү ажил шүү дээ. Зарим хүүхэд маань гэрээсээ оргоод хүртэл ирнэ. Ноднин зун сургууль орох гээд байдаг. Хүүхдүүд маань явахгүй гээд уул, хадаар тараад нуугдчихсан. Бид чинь хайгаад бөөн юм болсон.

-Та түрүүн гахай өдөр морьдоо ёсолсон гэж байсан. Ямар учиртай юм бэ?

-Морины ивээл өдөр гэж байдаг. Зарим айл туулай, нохой өдөр морьдоо барьдаг. Манайх бол үе удмаараа гахай өдөр морьдоо барьдаг байсан. Гахай ер нь эцэж цуцдаггүй, сүмбэр уулын оройд ганцаараа хурдан гардаг амьтан юм гэнэ лээ. Тэр үүднээсээ гахай өдөр ёсолдог. Харин унагаа бар өдөр барьдаг.

-Таны хувьд улсын наадамд хэр наадсан бэ?

-Улсын наадам гэдэг чинь босго өндөр. Хэр баргийн аавын хүү очоод айраг, түрүү авчихдаг юм биш. Ховорхон тохиолддог хувь тавилан л гэж боддог. Хэд хэдэн удаа очиж уралдсан. Айргийн араар л орсон. Гэхдээ нэг л өдөр болох байх. Тод манлай уяач Д.Даваахүү гуай “Азыг алж болохгүй” гэж хэлдэг юм. Тэгэхээр нэг л сайхан өдөр Хүй мандлынхаа дэвжээнд өөрийн унаган адуугаараа айраг, түрүү амсах байх гэж л боддог доо.

Аймгийн алдарт уяач Э.Энхбаяр анх таван настайгаасаа эхэлж хурдан морь унажээ. Улсын наадмаар 500 гаруй их насны морь уралдсан тэр жилээ наймд орж байжээ. Харин мориноос хасагдаад 14, 15 орчим наснаасаа хурдан морь гардан уяж эхэлсэн байна. Ноднин жилийн улсын их баяр наадамд Э.Энхбаяр уяач таван насны морьдтой очсон ч бүгд хасагджээ. Энэ тухайгаа тэрээр “Түрүүлж, айрагдахаас илүүтэй хэмжээсэнд тэнцэхэд нь бараг баярладаг болчихоод байна шүү дээ” хэмээн шүүрс алдан ярьж байлаа. Үнэхээр ч уяачдын ярьдгаар сэрвээний өндөр хэмжихэд олон янзын шалтгаанаас болж морьд хасагддаг. Морь яаж зогсохоос шалтгаалаад л багадаа 2-3 сантиметрын ялгаа гардаг байна. Нэг ёсондоо хэмжээндээ асуудалгүй ордог байсан нь хасагдаж, сэрвээ өндөр нь орчих тохиолдол ч гардаг гэсэн үг. Тэгэхээр энэ асуудлыг ямар нэгэн байдлаар бүрэн шийдэж, гомдол тунирхал, хэрүүл уруулгүйгээр төрийнхөө баяр наадмыг хийдэг болох хэрэгтэй мэт санагдана. Бүтэн жил хөрөнгө мөнгө, цаг заваа зориулж бэлдчихээд ялихгүй шалтгаанаар хасагдчих нь хэнд ч гомдолтой. Мөн сүүлийн жилүүдэд бас нэгэн маргаан дагуулсан асуудал бол уяачийн цол чимэг. Улс, бүсийн наадамд түрүүлж, айрагдсан морьдын эзэд нь том цолонд хүрээд гадаа гандаж, хөдөө хөхөрсөн жинхэнэ хөх уяачид нь цол чимэггүй үлддэг. Үүнийг тэрбээр “Тухайн бөхийн дасгалжуулагч, ивээн тэтгэгч нь улсын цол аваад байдаггүй биз дээ” хэмээн хэлж байна лээ. Яг л тохирсон жишээ гэмээр. Харин сүүлийн үед Алдарт, Тод манлайн болзлын босгыг нэмэгдүүлсэн байна. Улс, бүсийн наадмаас найман айраг хүртэж байж Алдарт уяачийн болзол хангах бол түрүүлсэн тохиолдолд 2-3 айрагтай дүйцүүлэн тооцдог болжээ. Мөн Тод манлай болохын тулд улсын наадамд их нас, азаргын аль нэгийг түрүүлгэсэн байх шаардлагатай гэнэ. Нэг үгээр бол даага, шүдлэн зэрэг бага насны морьдыг улсын наадамд 20, 30 удаа түрүүлгэсэн байгаад ч Тод манлай болох боломжгүй.

“Молор хонгор” галд нутаг, нутгийн хүмүүс нийлээд 60 гаруй морь сайж байна. Энэ жил улсын хэмжээнд 100 гаруй сум 100 жилийнхээ ойг тэмдэглэнэ. Тиймээс эдгээр уяачид улсын наадам өнгөрөөгөөд сум, сумандаа очиж уралдахаар төлөвлөжээ. Хамгийн хол нь Увс аймгийн Тэс сум гэнэ. Дуучин Л.Банзрагч төрөлх сумынхаа 100 жилийн ойд морьдоо аваад очих аж. Сэргэлэн сум ч 100 жилийн ойтой учраас Э.Энхбаяр уяач ч төрөлх сумынхаа наадамд уралдана. Тус сум өдгөө ид уяж байгаа долоон Тод манлай уяачтай гэхээр Сэргэлэн сумын наадмын морины уралдаан нэлээд чансаатай болох нь тодорхой. Тэрбээр унаач хүүхдүүд, туслах уяачдаа жилийн туршид тогтмол цалинжуулдаг гэнэ. Мөн туслах уяачиддаа 1-2 уях морь зүсэлж өгдөг байна. Ингэж л хэн хэндээ тус дэмтэй явдаг аж. Мэдээж энэ бүхэнд тодорхой зардал хөрөнгө хэрэгтэй. Нэг морийг өвөлжин тэжээх зардал гэдэг л нэлээд өндөр гарна. Харин энэ асуудлыг галынхаа уяачдын дунд хуримтлалын сан үүсгэх байдлаар шийджээ.

Биднийг ийн ярилцан суутал нэг л танил хүн орж ирлээ. Гэрийн эзэнтэй хэзээний танил бололтой. Ойр зуурын зүйл ярилцаад зүүн орон дээр суухад нь гэнэт таньсан юм. Энэхүү гэнэтийн зочин бол Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, жүдоч Мөнхбатын Уранцэцэг байлаа. Түүний нөхөр нь морь уях дуртай нэгэн бөгөөд “Молор хонгор” галд харьяалагдаад нэлээд хэдэн жил болжээ. Тэднийх цэвэр цусны англи азарга оруулж ирсэн бөгөөд монгол азаргатай ноцолдож байгаад хазуулсан нь идээлчихжээ. Тиймээс энэ удаад азаргандаа дусал, тариа хийхээр ирсэн байна. Түүнтэй цөөн хором ярилцлаа.

М.Уранцэцэг: Одооноос ханиа дэмжинэ

-Та чинь морь уядаг юм уу?

-Манай нөхөр уядаг юм. Энэ олон жил нөхрөөрөө байнга дэмжүүлж ирсэн учраас одооноос ханиа дэмжихээр шийдсэн/инээв/.

-Бага байхдаа хурдан морь унадаг байсан уу?

-Унадаг байсан. Манай өвөө чинь их олон малтай, хурдан морь уядаг байлаа. Тиймээс хүүхэд байхаасаа л моринд дуртай, унаж өссөн.

-Энэ жил улсад морьдоо уралдуулах уу?

-Нөхөр маань улсынхаа баяр наадамд морьдоо мордуулах бодолтой байгаа.

-Таныхаар бол аймаг, сумын наадам “гранд слам” байх. тэгэхээр та хоёр улсын наадам буюу шууд л олимп, дэлхийн аваргад үзэх хэрэг үү?

-Өнгөрсөн хэдэн жил хурдан морины зам нэлээд үзсэн/Аймаг, сумын болон жижиг наадмуудад морьдоо уралдуулж, айргийн арханаар давхиулж байснаа ийнхүү хэлж байна/. Тэгэхээр одоо шууд л олимп, дэлхийн аваргад үзнэ дээ/инээв/. Э.Энхбаяр найзтайгаа манай нөхөр нэг гал болоод овоо хэдэн жил өнгөрч байна. Гэр бүлийн сайхан найзууд.

-Таны тулааны спорт юу болж байна вэ?

-Ер нь зодог тайлах бодолтой байгаа. Тэгээд ч мөрөндөө хүнд бэртэл авч, хагалгаа хийлгэсэн. Тэгэхээр спортоо орхих цаг нь болсон юм болов уу гэж бодож байна.

-Зодог тайлаад жүдогийн дасгалжуулагч хийх үү?

-Хийнэ дээ. Монгол түмний хайртай охин, жүдогийн спортоос мэндэлсэн манай улсын анхны эмэгтэй дэлхийн аварга, Хөдөлмөрийн баатар тэрбээр үнэхээр төлөв даруу, энгийн нэгэн ажээ. Тив, дэлхийд нэрээ дуурсгахад нь ханийнх нь нөмөр түшиг хамгийн их байсан хэмээн ярих М.Уранцэцэг ийнхүү одооноос нөхрөө дэмжиж, ханийнхаа хүсэл сонирхолд цаг зав зарцуулахаар шийдсэн гэнэ.

Сэргэлэн сумаас урагш байх Булгын ар хэмээх энэ газар ялаа шумуулгүй, сэвэлзсэн салхитай, сэрүүхэн газар юм. Үнэхээр л хүлэг морьдоо сойж, хорвоогийн явдлыг эрэгцүүлж суумаар газар аж. Ерөөс хурдан морьдыг иймэрхүү салхитай сэрүүхэн газар уях сайн гэдэг.

Учир нь хэт бүгчим, ялаа, шумуултай газар бол морьд их ядардаг хэмээн ахмад уяачид хэлдэг билээ. Ийнхүү “Уран бүтээлчдийн гал” хэмээн нэрлэгдсэн “Молор хонгор” галын уяачид хурдан морьдоо сойж, аймаг, сум, төрийнхөө наадамд завгүй бэлдэж байна. Наадмын өм гэж нэг зүйл байдаг гэдэг. Харин энэ өм гээч нь нэг л өдөр нээгддэг билээ. Тиймээс “Молор хонгор” галынхны өм энэ жилийн наадмаар бүрэн нээгдэж, Э.Энхбаяр уяачийн хэлсэнчлэн төрийнхөө их цэнгэл наадмаас айраг, түрүү олныг амсах болтугай хэмээн ерөөсөөр буцлаа. Зээглэн уясан морьд үүрсэн янцгааж, цовоо хүүхдүүд гийнгоон дуу хадааж, өв уламжлалаа өртөөлөн тээж яваа уяачид маань гар даллан үдэх нь сэтгэл хорогдуулна. Гэвч ерөөл билгээр болж энэ жилийн наадмаар Төв цэнгэлдэх хүрээлэнд үдээс хойш дахин уулзах биз ээ.

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

“Монполимет” компанийн өмгөөлөгч Г.Нацагдорж: Гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдийг олоогүй байж, түүнийг Ц.Гарамжав хатгасан гэж байгаа нь ор үндэслэлгүй DNN.mn

Хууль сахиулах байгууллагаас “Монполимет” ХХК-ийн үүсгэн байгуулагч Ц.Гарамжавыг шалгаж байгаа хэргийн талаар Хууль зүйн ухааны доктор Г.Нацагдоржтой ярилцлаа.

-“Монполимет” группийн үүсгэн байгуулагч Ц.Гарамжавд ямар үндэслэлээр эрүүгийн хэрэг үүсгэсэн юм бэ?

-Яллагдагчаар татах тухай тогтоол дотор “ТУЗ-ийн 2014 оны 10 дугаар сарын 15-ны өдрийн 74 дүгээр тогтоолоор “Монполимет” ХХК-д давуу байдал бий болгосон гэмт хэргийг үйлдэхэд зориуд хүргэж, хатгагчаар хамтран оролцсон. Зээлийн гэрээнд заасан зориулалтаар бус гадаад улсад үл хөдлөх эд хөрөнгө худалдан авах, компанийн өдөр тутмын үйл ажиллагааг санхүүжүүлэх зэргээр ашиглаж, мөнгө угаасан” гэсэн юм билээ. Өөрөөр хэлбэл, Хөгжлийн банкнаас авсан 2014 оны зээлийн асуудалд нь холбогдуулан эрүүгийн хэрэг үүсгэсэн гэсэн үг.

-Хатгагчаар хамтран оролцсон гэхээр тухайн хэрэгт холбогдуулан өөр хүмүүсийг шалгаж байгаа гэсэн үг үү?

-Авлигын гэмт хэргийг хэн, хэзээ, хэрхэн үйлдсэнийг огт тогтоогоогүй буюу гэмт хэрэг үйлдэгдсэн гэдгийг прокурор болон АТГ тогтоож чадаагүй. Тэгэхээр гэмт хэрэг үйлдэхэд зориуд хүргэсэн гэж байгаа нь буруу дүгнэлт юм. Ер нь бол гэмт хэрэг хэн, хэзээ үйлдэв. Ийнхүү гэмт хэрэг үйлдэхэд хэрхэн зориуд хүргэсэн гэдгийг эхэлж тогтоогоод дараа нь Ц.Гарамжав хатгасан эсэхийг шалгах ёстой л доо. Гэтэл гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдээ олж тогтоогоогүй байж хатгагчийг нь олж тогтоогоод, түүнийгээ цагдан хориод байгаа нь энэ цаг үеийн хамгийн эмгэнэлтэй явдал юм.

Гэмт хэрэг гардан үйлдсэн хүн гэж байхгүй юм уу?

-Тийм, энэ шалгагдаж байгаа хэрэгт гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдийг олж тогтоогоогүй байж гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдийг Ц.Гарамжав хатгасан гэж байгаа нь ор үндэслэлгүй. Ер нь бол гэмт хэрэгт хамтран оролцсон гэхээр өөр этгээд заавал байх ёстой ч өөр этгээдэд холбогдуулж эрүүгийн хэрэг үүсгээгүй тул үнэхээр өөр хүн огт байхгүй.

-Компанийн өдөр тутмын үйл ажиллагааг санхүүжүүлэх зэргээр ашиглаж, мөнгө угаасан гэдэг нь юу гэсэн үг билээ?

-Харин тийм ээ, яллагдагчаар татах тухай тогтоолд яг ингээд тун ойлгомжгүй байдлаар биччихсэн юм билээ. Санхүүжүүлэх зэргээр гэдгийн ард нь ашиглаж гэсэн үг байгаа биз. Юуг гэдэг нь тодорхой бус байна. Хэрэв зээлийн мөнгийг гэчихвэл АТГ, прокурор хоёрт “Зээлдэгч зээлийн мөнгөө хэрхэн зарцуулах” ёстой нь түй ч хамаагүй болчихно. Тэгэхээр л “Аргаа барсан хүн аавынхаа толгойг маажина” гэдэг шиг юуг ашигласан гэдгийг нь тодорхойлж чадахгүй, бөөрөнхийлөөд л биччихэж байгаа юм.

-Мөнгө угаасан зүйл байгаа юм уу?

-Хөгжлийн банкнаас “Монполимет” ХХК руу шилжүүлсэн тухайн зээлийн мөнгө нь хууль ёсны тул мөнгө угаах гэсэн ойлголт байх боломжгүй. Хөгжлийн банк л тухайн мөнгийг хууль бус замаар олж аваагүй бол шүү дээ. Мөнгө угаах гэдгийг Эрүүгийн хуульд “гэмт хэргийн улмаас олсон хөрөнгө, мөнгө, орлого гэдгийг мэдсээр байж түүнийг авсан, эзэмшсэн, ашигласан, түүний хууль бус эх үүсвэрийг нь нуун далдлах” түүнчлэн “гэмт хэрэг үйлдэхэд оролцсон аливаа этгээдэд хуулийн хариуцлагаас зайлсхийхэд туслах зорилгоор өөрчилсөн, шилжүүлсэн, түүний бодит шинж чанар, эх үүсвэр, байршил, захиран зарцуулах арга, эзэмшигч, эд хөрөнгийн эрхийг нуун далдалсан” үйлдлийг хэлнэ гэсэн байгаа. Гэтэл “Монполимет” ХХК нь холбогдох баримтаа бүрдүүлээд, зохих журмын дагуу зээлээ аваад, зээлийн гэрээнд заасны дагуу эргүүлэн төлөөд, зээлийн гэрээгээ дүгнээд, хаачихсан. Мөнгө угааж байгаа юм бол мөнгийг эргүүлэн өгөх ямар ч шаардлага байхгүй.

-2014 оны зээлийн асуудалд нь холбогдуулан эрүүгийн хэрэг үүсгэсэн гэсэн. Хөөн хэлэлцэх хугацаа, хууль хэрэглээ гээд асуудал байдаггүй юм уу?

-Зээл авсан үйлдэлд нь 2002 оны Эрүүгийн хуулийг хэрэглэх гэхээр зүйлчлэл нь тохирч өгөхгүй. Мөн хөөн хэлэлцэх хугацаа нь дуусчихаад “тэд нар”-ыг зовоогоод байхаар нь 2017 оны Эрүүгийн хуулийг хэрэглэчихэж байгаа юм. Хүндрүүлсэн бол Эрүүгийн хуулийг буцаан хэрэглэхгүй гэсэн зарчим огт хэрэглэгдэхгүй байна. Тэгэхээр “Монполимет” ХХК-ийг ямар нэг байдлаар нийгмээс тусгаарлах замаар айлгах, компанийнх нь үйл ажиллагааг тасалдуулах замаар хохирол учруулах зорилготой үйл ажиллагаа юм байна гэдэг нь жирийн иргэнд ч ойлгогдохоор байгаа биз дээ. Үнэхээр аргаа бараад 2017 оны Эрүүгийн хуулийг хэрэглэх гээд үзье л дээ. Нэрлэж буй хоёр гэмт хэргийнх нь хөөн хэлэлцэх хугацааг нь хууль үйлчилж эхэлсэн 2017 оноос тоолоход л 2022 онд дуусчихаж байгаа байхгүй юу. Гэтэл 2024 онд эрүүгийн хэрэг үүсгээд л, цагдан хориод л, эд хөрөнгийг нь хураан аваад л, компанийн үйл ажиллагааг нь зогсоогоод байна. Энэ улсад чинь Эрүүгийн болон процессынх нь хуулийн хэрэгжилтэд хяналт тавих чиг үүрэгтэй Ерөнхий прокурор байдаг ч энэ асуудлыг тоохгүй байна гэхээр түүнийг хөдөлгөхгүй байгаа “далд”-ын хүч байгаа л гэсэн үг.

-Хувийн хэвшил рүү хүчний байгууллага дур зоргоороо халдаж, үйл ажиллагааг нь зогсоож, хаалга үүд, тоног төхөөрөмжийг нь лацдаж байгаа үйлдэл нь эргээд тэнд ажиллаж байгаа ажилтан, үйл ажиллагааг нь удирдаж байгаа албан тушаалтан, тэдгээрийн ар гэрт ямар нэг байдлаар дарамт шахалт үүсгэж, цаашлаад улс эх орны хөгжлөөс хойш татсан тийм зохисгүй үйлдэл болж байгаа талаар нийгмийн бүхий л төлөөлөл цахим орчинд үзэл бодлоо илэрхийлж байна?

-Компанийн үйл ажиллагааг хүчээр ингээд зогсоочихоор ажилтнууд нь цалин хөлсгүй болно. Сул зогсолтын хөлс өгнө гэхээр компанийн буруугаас болоогүй тул компанид алдагдал үүснэ. Мэдээж компани орлого олоогүй тул улсад татвар төлөх боломжгүй гээд олон сөрөг үр дагаврууд гарч ирнэ.

-Монцементийн үйлдвэрийн төсөлд зориулж Хөгжлийн банкнаас авсан “Монполимет” ХХК зээлээ бүрэн төлсөн. Гэтэл яагаад хэрэг үүсгэж, үйл ажиллагааг нь зогсоогоод байгаа юм бол?

-Хохирогчгүй, хохиролгүй, бүр гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдгүй хэрэгт холбогдуулан эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгаж байгаа нь тодорхой байгаа нь тус компанийн үйл ажиллагааг тасалдуулах гэсэн сонирхол эрх мэдэл бүхий этгээдэд байгаа нь л илэрхий байна. Түүнчлэн гэмт хэргийн улмаас учирсан хохирлыг нөхөн төлүүлэх зорилгоор эд хөрөнгө битүүмжлэх, хураан авах, дансыг нь хаах зэрэг ажиллагааг хийдэг ч ямар ч хохиролгүй байхад эд хөрөнгийг битүүмжилж, хурааж байгаа үйлдэл нь миний дээрх тайлбарын бодит нотолгоо болно. Дашрамд дурдахад, УИХ-аас зохион байгуулсан Хөгжлийн банкны зээлийн сонсголын үеэр “Монполимет” ХХК нь 126 тэрбум төгрөгийн зээл анх авч, 188 тэрбум төгрөгийг үндсэн зээл, 71 тэрбум төгрөгийг хүү, 775 сая төгрөгийг зээлийн шимтгэлд буюу нийт 261 тэрбум төгрөгийг төлж зээл бүрэн хаасан гэж байгааг анхаарах нь зүйтэй.

-Ц.Гарамжав гэдэг хүнийг хэрэгт татан шалгахдаа түүний хамаарал бүхий компаниуд, үр хүүхдийнх нь дансыг хааж эд хөрөнгийг нь хураан авч болдог юм уу?

-Мөрдөн шалгах ажиллагаа нь Ц.Гарамжав гэдэг хүн рүү чиглэн хийгдэж байгаа тул хувьд ногдох түүний эд хөрөнгө, харилцах дансыг хязгаарлах, битүүмжлэх ажиллагаа хийж болох ч бусад этгээдэд халдсан бүхий л үйлдэл нь хуульд нийцэхгүй. Иймд уурхайг лацдах, бусад компанийн харилцах дансыг хаах, эд хөрөнгө хураах зэрэг нь тухайн хэрэгт хамааралгүй этгээдэд хохирол учруулах, бүр нарийн хэлэх юм бол хорлон сүйтгэх зорилготой л гэж ойлгогдож байна. Энгийнээр хэлбэл “Эрдэнэс Таван толгой” ХК-ийн 1072 ширхэг хувьцаа эзэмшдэг нэг иргэнийг шалгаж байна гээд тухайн компанийн үйл ажиллагааг зогсоож болохгүй биз дээ.

-Хэвлэл мэдээлэл, нийгэмд хандсан ажилчдын маш олон мэдэгдэл сүүлийн хэдэн өдөр явлаа. Энэ нь төр засагт тавьж байгаа шаардлага уу?

-Өөрөөс нь болон ажил олгогчоос шалтгаалахгүйгээр үйл ажиллагаа нь зогсоод цалингаа авч чадахгүй байвал зохих этгээдэд нь хандах, анхаарлыг татах эрхтэй шүү дээ.

-Энэ бүхний эцэст Ц.Гарамжав гэдэг хүн буруугүй гэдэг нь тогтоогдвол энэ хугацаанд зогссон бүх хохирлыг хэн хариуцах вэ?

-Хохирлыг төр хариуцна. Энэ талаар хуульд тусгайлан заасан байгаа. Төр хариуцна гэхээр л эзэн биегүй болчихоод байгаа учраас тэд зориуд ийм хууль бус шийдвэр гаргаж, хууль тогтоогч нь хууль дотроо төр хариуцна хэмээн эзэнгүйдүүлж орхисон.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Монгол мал аж ахуйн орон болчихоогүй баймаар юм DNN.mn

Сонгууль ойртоод юм, юм л болж байна. Тэр дундаа улс орон даяар “Шинэ хоршоо” гээчийг л толгойтой болгон ярьдаг болов. Нэг ёсондоо МАН зуд далимдуулаад сонгуулийн сурталчилгаагаа аль эрт эхэлж, төгсгөл дээр нь гаргаж тавьсан зүйл нь энэ хоршоо л доо. Гэхдээ яг ч өөрсдийнх нь бодож олоод, хэдэн малчдынхаа амьдралыг өөд татчихъя гээгүй бололтой. Яахав, эрх барьж байгаа намын хүчийг харуулж, олон тэрбум, их наядаар яригдах зээл олгоод эхэлсэн л болохоос биш Ардчилсан намын ҮБХ-ны гишүүн Л.Одсэр аль хэдэн жилийн өмнөөс л ярьж байсан “Чинээлэг малчин” төслийг хуулчихсан мэт л харагдаад байгаа юм. Малчдад их хэмжээний хөнгөлөлттэй зээл олгочихвол ирээдүйд бүгдээрээ ямар ч цас зуд, ган гачгийг ажралгүйгээр мал сүргээ түм бумаар өсгөж цэнгэлийн манлайд хүрэх юм гэнэ. Гэтэл залхуу, арчаа муутай нь л дийлэнхдээ хотоо харлуулдаг гэдгийг он цаг хангалттай харуулсан биз дээ. Харин хадлан тэжээлийг гараараа зулгаахаас бусдаар бэлдэж, өвөлжөө саравчаа сайтар зэхсэн нь бараг л өнчин ишигний гарлагагүй даваад гардаг. Угаас цас зуд гээч чинь хэдэн мянганы өмнө учирч л байсан. Цаашдаа ч мянган жилээр тохиолдох л зүйл. “Нэр нэгтийн чих нэг” гэгчээр малчид гээд бичихээр мал дагасан бүхэн өөрсдийг нь мууллаа, доромжиллоо гээд сортосхийж магадгүй. Гэхдээ тийм биш гэдгийг сортоотой, ухаантай хэсэг нь ойлгоно. Мал маллана гэдэг ерөөс ажлаас залхуурсан хойрго нэгэн араас нь дагаад сажилж байхад л болчихдог зүйл биш шүү дээ. Дээрээс нь төр засгаас ингэж малла гээд заагаад өгчихдөг зүйл бүр биш. Малч ухаан гэж нэг зүйл байна. Тийм ч болохоор “Малаа яаж маллахаа Марксизмаар заалгахгүй” хэмээх үг гарсан биз.

Манай сонины Ерөнхий эрхлэгч эртхэндээ “Мал дагавал мал болдог” хэмээн хатуухан бичсэн байдаг. Үнэхээр ч манай улсад мал нь бараг шашин болчихсон гэхэд болно. Үндсэн хуульдаа хүртэл “Мал сүрэг бол үндэсний баялаг мөн бөгөөд төрийн хамгаалалтад байна” хэмээн заачихсан. Үүнээс үзвэл манайх мал аж ахуйн орон гэмээр. Гэвч тийм биш. Олон малтай болсныгоо мал аж ахуйн орон гэж хэлдэггүй байх. Хэрэв үнэхээр ийм орон мөн юм бол өнөөдөр яагаад бидэнд малын түүхий эд боловсруулах нэг ширхэг ч үйлдвэр байхгүй байгаа билээ. Сонгууль бүрээр амладаг ч барьж байгуулсан нь алга. Тийм болохоор малын түүхий эдүүд нь сохор зоосны ч үнэгүй учраас өнөөдөр жалга, судаг бүрээр өмхийрөөд хэвтэж байна. Халдварт болон гоц халдварт өвчнөө бүрэн эмчилж чаддаггүй, энэ талын мэдээллүүд нь ил тод байдаггүй учраас манайхаас мах авдаг орон ч тэр бүр байхгүй. Иран улс руу хонины мах гаргалаа гээд нэг хэсэг шуугьсан. Харамсалтай нь бид биш, тэд өөрсдөө зохих ёсоор нь нядалж, боловсруулж байж гаргасан байдаг. Гэтэл салбар яам, Засгийн газар нь эрийн сайндаа хэдэн хонь гаргачихсан аятай л аашилсан. Мал аж ахуйн орон болохын тулд мал нь эрүүл, мах нь стандартын дагуу боловсруулагдсан, түүхий эдүүд нь үнэтэй байх ёстой. Тэр ч бүү хэл түүхий эдээ дотооддоо боловсруулж, эцсийн бүтээгдэхүүн хийдэг болж байж ярихаас биш одоогийнх шигээ байвал 70 бүү хэл 700 сая малтай байгаад ч мал аж ахуйн орон болох боломжгүй. Зарим мэргэжилтнүүдийн хатуухан хэлж буйгаар мал бидний хөгжлийг хойш татаж байна гэнэ. Учир нь таван малтай л бол өлсөж, цангахын зовлон үзэхгүй. Өлсөхгүй болохоор хөгжил дэвшлийн тухай боддоггүй, шинэ зүйл санаачилдаггүй гэх юм. Магад ч үгүй биз. Үнэхээр ч бид чинь үлгэр домог дээрээ хүртэл адгийн гуйлгачинаа “Таргийн таван ямаатай” хэмээн бичиж ирсэн ард түмэн. Нээрээ ч таван ямаатай хүн чинь яаж ч өлсөх билээ дээ. Өлсөх нь бүү хэл арчаатайхан байвал ганц хоёрхон жилийн дотор өнөөхөө өсгөөд, хавартаа хэдэн саяар тоологдох ноолуурын мөнгө, төр засгаас урамшууллын мөнгө халаасалчихна. Нэг үгээр саятан болно оо гэсэн үг. Ингээд л дутагдах гачигдахын зовлонгүй амар жимэр амьдарч байж үйлдвэр, үйлчилгээ, хамтрал хоршоо гэж явах ямар ч хэрэг байхгүй. Эдгээр нь байхгүй учраас улсын хөгжил ярих боломжгүй.

Магтаж, мандуулах зүйл байхгүй ч социализм монголчуудыг малаас нь бараг салгасан байсан гэдэг юм билээ. Малтай хэсгийн ихэх нь хагас суурин байдлаар маллаж, үйлдэр угсаагаа сайжруулах, өвчин тахалгүй байх тал дээр анхаарч ирсэн байдаг. Гэтэл одоо ардчилсан нийгэмд хэдэн малчдаа банкны зээлээр барьцаалаад таван малтай нь жалга бүрийн аманд хатаах нь. Учир нь хоршоо байгуулж хэчнээн ч тэрбум төгрөгийн зээл авсан түүнийгээ зөв захиран зарцуулах, өсгөн үржүүлж байж өр зээлээ төлнө. Ерөөс эдийн засаг, санхүү нягтлан гэдэг чинь тусгай мэргэжил болохоос бус 10 малчин нийлэхээрээ л болчихдог зүйл биш. Тийм болохоор сонгуулийн шоу дууссаны дараа зээл авсан малчид маань хэдэн малаа банкинд тушаачихаад их хотынхоо гэр хорооллыг тэлж, янданг нь нэмээд “улныхн”-ы тоонд шилжинэ. Үгүй бол өнөөх зээлийг нь татвар төлөгчдийн мөнгөөр төлж, арилжааны банкуудаа угжаад улсын эдийн засаг элгээрээ хэвтэнэ. Тийм ч болохоор “Шинэ хоршоо” гээч нь Монголын хөгжлийг хойш татах гэсэн бодлого биш байгаа гэж бодоход хүрч байна.

Энэ жилийн өвөл, хавар чангахан болсон. Тэр үеэр хөдөө гадаа явж байхад ихэнх малчин эрчимжсэн болон хагас эрчимжсэн мал аж ахуйг хэрэгжүүлэх, хөгжүүлэх талаар ярьцгааж байв. Тиймээс одоо л нэг зөв голдирлоо олох нь гэсэн горьдлого төрж байлаа. Гэтэл эрх баригчид сонгуулийнхаа шоу болгож орхилоо. Аливаа зүйл өөрийн жам ёсоор хөгжиж байж л амжилтад хүрдэг. Түүнээс биш төрөөс бүхнийг зохицуулаад, мөнгөөр далайлгаад тэр бүр бүтэхгүй. Өнгөрсөн долоо хоногийн байдлаар гэхэд улсын хэмжээнд 2500 хоршоо шинээр байгуулагдсан гэсэн дүн мэдээ байна. Сум болгонд төрийн албан хаагчид хуваарилагдан ажиллаж, малчин бүрийг гуйж яваа юм чинь арга ч үгүй биз. Ингээд зогсохгүй 157 хоршоонд нийтдээ 16.1 тэрбум төгрөгийн зээл олгосон бөгөөд арилжааны банкуудад 256 хоршооны зээл судлагдаж байна. Тэгэхээр зээлийн мөнгөн дүн цаашдаа ч өснө. Энэ зээл яваандаа хоёр дахь Хөгжлийн банк, Боловсролын зээлийн болон Жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх сан болохгүй гэсэн баталгаа байхгүй.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ