Author: ТЭРБИШИЙН ДАРХАНХӨВСГӨЛ

УИХ-ын гишүүн асан, Нийслэлийн Засаг дарга асан Э.Бат-Үүлтэй ярилцлаа.

---

-ОХУ-ын ерөнхийлөгч В.Путины айлчлал манай улсын геополитик, эдийн засагт хэрхэн нөлөөлөх бол?

-Олон улсын эрүүгийн шүүхийн ерөнхий чуулганаар ямар шийдвэр гарах вэ гэдгээс бүх зүйл хамаарна. Энэхүү шүүхэд 123 орон багтдаг. Тэдгээр улс хуралдаж, Монголын талаар нэлээд хатуу шийдвэр гаргавал манай улсын хувьд аюул ирлээ гэсэн үг. Учир нь бид дэлхийгээс тусгаарлагдана.

Уг шүүхийг их гүрний хүчирхийлэлд өмнө нь өртөж байсан үндэсний цөөнхүүд, улс орнууд өөрсдийгөө хамгаалах гэж хамтарч байгуулсан. Зөвлөлтийн хүчирхийлэл, геноцидод бид өртөж байсан учраас нэгдэж орсон. Том гүрний аль ч удирдагчид өнөөдөр Олон улсын эрүүгийн шүүхээс улам л айдаг болж байна. Учрыг жишээгээр тайлбарлая л даа. Хятадын удирдагч манайх руу ямар нэгэн хүчирхийлэл үйлдлээ гэж бодъё. Тэгвэл Олон улсын шүүхээс түүнд шууд хэрэг үүсгэнэ. Ингэвэл Хятад хичнээн том гүрэн байгаад ч нэмэргүй. Учир нь Монголд хүчирхийлэл үйлдсэн байна гээд Олон улсын шүүхээс хэрэг үүсгэчихвэл ямар ч том гүрний, ямар ч том дарга байсан үхэн үхтлээ тэр шүүхээс мултарч чадахгүй. Тиймээс энэ шүүх бол том нөлөөтэй, маш чухал байгууллага.

Одоо бидний санаа зовох гол зүйл бол Олон улсын эрүүгийн шүүх шийдвэр. Хэрвээ хатуу шийдвэр гарвал манай улс 123 улсын хоригт орно. Тэр дундаа Европын холбоо, барууны орны хоригт орно. Тэдгээр 123 орны гаргасан хоригийг Хятад, Оросоос бусад улс дагаж мөрдөнө. Ингэвэл бид маш хүнд байдалд орно.

Бид өнөөдөр гуравдагч хөршийн үйлдвэрлэсэн машиныг унаж байна. Барууны интернэт орон зайд өнөөдөр бид амьдарч байна. Өнөөдөр орос хэл мэддэг хүүхэд ховор болчихсон шүү дээ. Ер нь хүүхдүүд англиар хэлд орж байна. Барууны соёл иргэншилд нэгэнт нэгдчихээд байгаа орныг хоригт оруулчихвал бидэнд ямар аюултай тусах вэ. Хамгийн наанадаж банк санхүүгийн салбар дампуурна. Бидэнтэй барууны банкууд шууд харилцахаа байчихна шүү дээ.

-Мөн гуравдагч хөршийн болоод олон улсын донор байгууллагуудын хөгжлийн хөрөнгө оруулалт, төсөл хөтөлбөр, зээл тусламж бүгд зогсох нь, тийм үү?

-Тийм. Монгол Улсын хууль ямар ч нөлөөгүй юм байна. Путин Монголд ирээд юу хүссэнээ хийж байна. Монголчууд Путин болон Оросоос ухаан алдталаа айдаг юм байна.

Монголын хуулийг нулимаад ороод ирж байна гэдгийг Путин айлчлалаараа хөрөнгө оруулагч нарт харууллаа. Үүнийг тэр санаатай хийсэн. Монгол бол бидний дагуул, тоглоомын улс хэвээрээ шүү. Бид энд асуудлыг шийддэг гэж үйлдлээрээ үзүүллээ.

-Манай эдийн засаг Хятадаас, стратегийн чухал салбарууд жишээ нь түлш, эрчим хүч Оросоос хамааралтай учраас бид Оросыг түлхэж болохгүй. Тиймээс эдийн засгийн хувьд манайд хүндээр тусахгүй гэж үзэх нийгмийн хэсэг байж магадгүй л дээ?

-Дэлхий бидэнд ямар хамаатай юм бэ. АНУ, барууны орнууд бидэнд хамаагүй. Орос, Хятадын дунд бид хавчуулагдаж бяслаг шиг амьдаръя гэж бодож байвал болно. Гэхдээ бид тоёото приус унадаг гэдгээ мартаж болохгүй.

Хоёрдугаарт, Хятад бол маш том улс. Дэлхийн хоёр дахь эдийн засаг. Гэхдээ тэд барууны хоригт орохоосоо ухаан алдталаа айж байна. Тиймээс Хятадын банкууд Орос руу гүйлгээ хийхгүй байна шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл, тэр аварга гүрэн айж байна.

Бод доо. Барууны хоригт орчихвол баруунд амьдарч байгаа монголчууд ар гэр рүүгээ яаж мөнгө шилжүүлэх вэ. Өмнөд Солонгост ажиллаж байгаа Монгол иргэд мөнгөө яаж шилжүүлэх вэ. Арга ядахдаа гадаадад байгаа иргэд нутаг буцахад хүрвэл яах вэ.

Нэг зүйлийг хэлэхэд, БНСУ Оростой дайсагначихсан байгаа. Путины айлчлалтай холбоотойгоор Өмнөд Солонгосын зүгээс манайд хатуу арга хэмжээ авах байх. Учир нь бид дайсантай нь хамтарчихлаа шүү дээ. БНСУ-д Монголын олон мянган иргэн ажиллаж ар гэрээ тэжээж байгаа.

Бид гуравдагч хөршийг өнгөрсөн 30 жилд арай гэж бий болгосон. Тиймээс дэлхийгээс тусгаарлагдаж Хятад, Оросын голд бяслаг шиг хавчуулагдаад үлдчихвэл биднийг хэн ч өмгөөлөхгүй.

2002 онд Монголын удирдагчид бодлоготойгоор Олон улсын эрүүгийн шүүхэд нэгдсэн юм шүү дээ. Учир нь Хятад, Оросын хүчирхийлэлд бид өртвөл яах юм бэ, хэн биднийг хамгаалах вэ гээд Олон улсын эрүүгийн шүүхэд нэгдэж орсон. Орос, Хятадын зүгээс бидэнд ямар нэгэн хүчирхийлэл үйлдвэл ядахдаа 123 улсаар хамгаалуулах гэж элссэн.

-В.Путины айлчлалд Монгол Улс, Монголын улстөрчид яаж хандвал зохилтой байсан бэ?

-Бид Путиныг урьсан уу. Эсвэл уриулсан уу. Ер нь уриулсан байх аа даа. Би бол зориуд бодлого явуулсан гэж үзэж байгаа.

Ер нь олон улсын харилцаа, геополитикийг ойлгодоггүй бүхэл бүтэн нэг үе гараад ирчихжээ. Эрх мэдэл албан тушаалын хойноос гүйдэг болохоос олон улсын бодлого гэж юу болох, ямар арга заль хэрэглэдэг гэдгийг мэдэхгүй гэнэн үеийнхэн гараад ирж.

Тиймээс Путин уриулчих шиг боллоо л доо. Том гүрэн бол бодлоготойгоор үүнийг хийсэн. Оросоос Монголд суугаа Элчин сайдаас авахуулаад Гадаад харилцааны сайд нь удаа дараа занасан.

Харж байгаарай, та нарыг Орос, Хятадын дунд хавчиж үлдээнэ. Бусад бүх хөршөөс чинь салгана гэж удаа дараа мэдэгдэл хийсэн. Ийм мэдэгдэл хийж байхад тэдний ам руу өөрсдөө гүйгээд орчихдог нь яаж байгаа юм бэ. 30 жил бид үүнийг нь барьж явсан.

Путин биднийг Орос, Хятадын дунд хавчуулагдаж үлдэх нөхцөлд оруулчихлаа.

-Сэхээтний төөрөгдөлд ортлоо Оросын геноцидод өртсөн монголчуудаас тодорхой хэсэг хүмүүс Оросыг, Путиныг дэмжих юм. Ах дүү, амраг саднаа хядуулчихаад орос ах нар гэж гүйгээд байгаа нь ямар учиртай гэж та харж байна. Социализмын үеийн суртал ухуулгаас үүдэлтэй юу?

-Зөвлөлтийн коммунистууд Монголд геноцид хийсэн гол зорилго нь өөрсдийгөө шүтүүлэх байсан. Учир нь маш их айсан хүмүүс тэрхүү айдсыг бий болгосон хүмүүсийг шүтдэг. Хүн яагаад бурхан шүтдэг вэ. Ертөнцийн ямар нэгэн тайлагдашгүй зүйлээс айсандаа бурхан шүтдэг. Бурхан шүтнэ гэдэг бол айдсын илрэл.

Одоог хүртэл тоог нь тогтоож чадахгүй байгаа ч зарим тоогоор 40 мянга, зарим тоогоор 100 мянган хүнийг хядсан гол шалтгаан нь оросууд өөрсдийгөө шүтүүлэх гэж тэр. Айлгаж байгаад түүхийн санамж, соёл зэрэг бүхнийг тархинаас нь арчаад хаячихсан.

Айсан хүмүүс шүтэж эхэлдэг. Хүнд амьтанлаг араншин байгаад байдаг л даа. Зодуулсан нохой янаг гэдэг. Нохой айхаараа эрх болоод байдаг юм. Ийм зан чанартай хүмүүс байдаг. Оросыг шүтээд байгаа хүмүүс бол тийм хүмүүс.

Жишээ нь, “Босоо хөх Монгол”-ынхныг би ойлгодоггүй юм. Учир нь Зөвлөлтийнхөн Чингис хааныг өмхий үнэртүүлсэн зэрлэг гэж монголчуудад харагдуулсан. Монголын түүхийг арчаад хаячихсан шүү дээ. ХIII зууны монголчуудыг хүн мал нь ялгагдахгүй зэрлэгүүд байсан мэтээр, Чингис хааныг хүний мах иддэг мангас байсан мэтээр ойлгуулсан. Гэтэл “Босоо хөх Монгол”-ынхон Чингисийг шүтдэг хэрнээ Чингисийг гутааж, түүхийг нь устгах гэсэн зөвлөлт Оросыг шүтдэг. Яагаад хоёр харш зүйлийг шүтээд байгаа юм бэ. Айдас бол ийм мунхаглалд оруулдаг. Буддын гүн ухаанд айдсыг өвчин гэж үздэг.

-В.Путины айлчлалаас манайд бодит эерэг үр дүн гарав уу. Та юу гэж харж байна вэ?

-Эерэг ямар ч бодит үр дүн гараагүй. Монголд эерэг нөлөөтэй бодит үр дүн гаргах шаардлага Путинд байхгүй.

Олон улсын хоригт орчихсон, тэр бүү хэл Хятадын хоригт орчихсон Орос улстай бид эдийн засгийн харилцааг сэргээх тухай ярьж байна гээд бод доо. Тиймээс л гадныхан бидэнд анхааруулаад байна шүү дээ. Путин зориуд үүнийг хийсэн.

Барууны хориг тийм аймар биш юм бол хятадууд яагаад айгаад байгаа юм бэ. Мэдээж бид Хятад, Оростой эдийн засгийн харилцаагаа идэвхжүүлмээр л байна. Гэтэл Хятад хоригт орохоос айгаад хөрөнгө оруулагчид нь Орос руу орохгүй байна. Банкууд нь харилцаагаа зогсоож байна. Яагаад…

-В.Путин манайхаар дамжуулж олон улсад яг ямар ойлголтыг өгөхийг зорьсон гэж харж байна?

-Монгол бол миний дагуул улс гэдгийг харуулахыг зорьсон.

-Монголыг дэлхийгээс тусгаарлах нь В.Путин ерөнхийлөгчид ямар ашигтай гэж?

-Монгол бол 80 сая малтай, эрчим хүчний болоод байгалийн баялгийн маш их нөөцтэй улс. Нэгдүгээрт, энэ бүгдийг өөрийнхөө хяналтад авч, Монголыг түүхий эдийн бааз болгох гэж. Өмнө нь ч тийм л байсан шүү дээ, бид.

Хоёрдугаарт, Путин дэлхийн хоёрдугаар дайнаас хойш нутаг дэвсгэрийнхээ нэг хэсгийг укрианчуудад алдчихсан. Дэлхийн хоёрдугаар дайнаас хойш Оросын ямар ч удирдагч ийм байдалд орж байгаагүй. Тиймээс ард түмнийхээ санааг үүнээс холдуулахын тулд зориуд Монголд ирсэн. Курскийг алдсанаа үл тоосон мэт жүжиг тавьсан. Путинд олон давхар тооцоо байсан. Путин сая нэг сумаар 10-аад туулай буудчихлаа.

-Олон улсын шүүхийн “банга”-наас мултрах, олон улсын хоригт орохгүй байх ямар гарц бидэнд байна вэ?

-Олон улсын шүүхийн ерөнхий хуралдаанаас өмнө Шведийн хаан манайд ирээсэй гэж залбирч байна.

АНУ-ын Төрийн департемантын хэвлэлийн төлөөлөгч “Бид Монголчуудыг үргэлжлүүлэн дэмжмээр байна” гэж мэдэгдэл хийсэн байна лээ. Бидний өмнөөс америкууд сандраад байна шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл, Монголын ардчиллыг дэмждэг улс орнууд биднийг дэмжиж байна. Тиймээс Монголыг дэмжихээ зогсоож болохгүй шүү гэж хэлээд байна шүү дээ. Английн талаас ч хэлж байх шиг байна. Тиймээс дэлхийн хэвлэл мэдээллийн том байгууллагууд зориуд “No war”-ийн жагсагчдыг харуулсан. Тэд бидний өмнөөс сандарч байна шүү дээ.

Хэрвээ Шведийн хааны айлчлал хойшилж байгаа бол энэ тун таагүй мэдээ шүү. Өөрөөр хэлбэл, Олон улсын эрүүгийн шүүхийн шийдвэрийг хүлээгээд эхэлж байгаагийн дохио. Хэрвээ Шведийн хаан Олон улсын эрүүгийн шүүхийн шийдвэрээс өмнө ирвэл бид учир байдлаа хэлж болно.

Үүнээс гадна гадныхан ч, манай улсын иргэд ч, олон улсын байгууллагууд ч Монголын хуулийг сайн ойлгохгүй байна. Путины айлчлалд прокурор бүх хариуцлагыг хүлээх ёстой.

Монголд хэн нэгнийг баривчлах уу, үгүй юу гэдгийг шийддэг ганц л байгууллага бий. Тэр бол хуулиар прокурор. Түүнээс Монгол Улсын Ерөнхийлөгч ч биш. Монголын Засгийн газар, УИХ ч биш. Тэдэнд баривчил гэж хэлэх эрх ч байхгүй.

Монголын прокурор төр засгаасаа хараат бус байдаг. Тиймээс саяны айлчлалд Монголын прокурор шийдвэр гаргах ёстой байсан.

Англи ч юмуу, АНУ-д прокурор нь Засгийн газрынхаа шийдвэрийн дагуу ажилладаг. Манайх бол Итали, Франц шиг бие даасан прокурортой. Тиймээс прокурор шийдвэр гаргаагүй л бол манай Ерөнхийлөгч, УИХ юу ч гэж хашхираад нэмэргүй байдаг.

Монгол Улс биш, Монголын прокурор хүлээсэн үүргээ биелүүлээгүй. Үүнийг олон улсад ойлгуулах ёстой. Үүнийг Олон улсын эрүүгийн шүүхэд тайлбарлах ёстой.

-Тийм боломж прокурорт байхгүй юм биш үү?

-Тэгвэл прокурор Путиныг баривчилсан ч гэсэн Гаагийн шүүхэд хүргэх арга байгаагүй гэдгээ хэлэх хэрэгтэй. Манай улс БНХАУ, ОХУ-тай хиллэдэг.Хятад, Орос хоёрын хаагуур нь авч гарах вэ гэдгээ хэлж, тайлбарлах л хэрэгтэй шүү дээ. Путинд хэрэг үүсгэсэн явдлыг мэдээж Орос өөрсдөө эсэргүүцсэн. Мөн Хятад эсэргүүцсэн. Тиймээс энэ хоёр орон хэзээ ч Гаагийн шүүхэд Путиныг баривчилж өгөхгүй. Үүнийг нь хэлэх ёстой.

Хуулийн нэг процедент бий. Хуулийг хэрэгжүүлэхгүйгээр хэрэглэж болдоггүй. Тиймээс прокурорт хүлээсэн үүргээ хэрэгжүүлмээр байсан ч боломж байгаагүй гэдгээ хэлэх хэрэгтэй.

-Хуулиар хүлээсэн үүргээ биелүүлэхийг нийгэм болоод УИХ прокуророос шааардах ёстой юм байна шүү дээ. Тийм үү?

-Болдог бол АН-аас УИХ-д сонгогдсон гишүүд чуулганы хуралдаанд ерөнхий прокурорыг дуудаж яагаад хууль хэрэгжүүлээгүйг асуух ёстой. Монгол Улсын прокурор бол УИХ-аас баталсан хуулийг хэрэгжүүлэх үүрэгтэй. МАН-ынхан Орос гэхээр сүнс нь зайлчихдаг. Тиймээс АН-ынхан л прокуророос асуух хэрэгтэй. Би АН-ын нэг ч болтугай гишүүн асуучихгүй яав даа гэж харж суусан. Ингэсэн бол маш утга учиртай байх байсан. Ядаж л Х.Тэмүүжин дуугарчихгүй яав даа.

Р.ХИШИГЖАРГАЛ

 

Хот байгуулалт, барилга, орон сууцжуулалтын сайд Ж.Батсуурьтай ярилцлаа.

---

-Өнөөдөр “Барилгачдын өдөр” тохиож байна. Энэ өдрийг хэрхэн тэмдэглэн өнгөрүүлж байна вэ?

-Монгол Улсад барилгын салбар үүсэж хөгжсөний 98 жилийн ой энэ өдрүүдэд тохиож байна. Энэ хугацааны 70-аад жилд нь төвлөрсөн төлөвлөгөөт, Оросын барилгын стандартаар явж ирсэн. Нэг хэсэг хятад барилгачид ч ажиллаж л байсан. Харин социалист нийгмээс ардчилсан нийгэмд ороход системийн ялгаанд барилгын салбар жаахан бүдгэрсэн. Учир нь тэр үед хувийн өмч гэж байсангүй. Одоо бол бараг бүхий л зүйл хувийнх болсон. Орон сууц гэхэд 1997 оны гуравдугаар с ард анхны хувийн гэрчилгээг авч байсан түүх байдаг. Ингээд харахаар хот байгуулалт, барилга, нийтийн ахуйн салбар яалт ч байхгүй уналт босолт, хөгжил дэвшлийг туулж ирсэн. Одоо гэтэл барилга гэхээр зөвхөн салбар төдий биш бүх хүн мэддэг зүйл болсон байна. Дээрээс нь манай улсад дэлхийн бүхий л улсад үйлдвэрлэж байгаа барилгын материал бараг бүгд байна. Хуучин нэг загвараар л барилга баригддаг байсан бол дэлхийн хаана ч байдаг орчин үеийн барилгууд баригддаг болсон.

-Хамтарсан Засгийн газар байгуулагдсан. Танай салбарт ямар бодлого баримталж ажиллахаар болж байна вэ?

-Хамтарсан Засгийн газар байгуулаад Хот байгуулалт, барилга, орон сууцжуулалтын яам гэж байгуулсан. Өнөөдөр манай улсын хүн амын бараг тэн хагас нь улсынхаа нийслэлд амьдарч байна. Тэгэхээр шинэ хот барихаас өөр аргагүй болсон. Хамгийн ойрхон гэвэл олон улсын нисэх онгоцны буудлаа тойруулаад “Хөшигийн хөндий-Шинэ Зуунмод” хот байгуулахаар болж байгаа. Ингэж хотыг задалж өгөхгүй бол хот дотроо дахин төлөвлөлт хийгээд л байвал төвлөрөл нэмэгдсээр байна. Мэдээж Улаанбаатар хот дотроо дахин төлөвлөлтийг хийсээр байх болно. Гэсэн хэдий ч үүнийхээ хажуугаар хотоо задалж, шинэ хот байгуулах зайлшгүй шаардлага бий болсон.

Тэгэхээр манай яамнаас шинээр хот барьж нийслэлийнхээ төвлөрөл, түгжрэл, утааг задлах бодлогыг барина. Мөн гаднын орнуудын энэ талын туршлагыг давхар судалж байна. Саяхан л Хөх хот утаатай, түгжрэлтэй байсан бол одоо энэ бүхнээ шийдчихсэн байгаа. Тэгэхээр бодлоготой, төлөвлөлттэй байх юм бол богино хугацаанд эдгээр асуудлуудыг шийдэж болдог юм байна гэдгийг эндээс харах хэрэгтэй. Үүнээс гадна сум, аймгийн төв, хотод амьдарч байгаа хүмүүсийн амьдралын чанарыг ижил түвшинд аваад ирэх юм бол хүмүүс хот хүрээ газарт тэр бүр амьдрахыг хүсэхээ больчихсон. Тийм болохоор энэ талын бодлогыг барина. Хөдөөг хөгжүүлэхийн тулд хамгийн чухал нь инженерийн шугам сүлжээний асуудлыг л шийдэх хэрэгтэй. Ингэсэн байхад тухайн хүн өөрийн хүссэн байдлаар амьдрах орчноо бүрдүүлээд амьдарч чадна. Тиймээс төрөөс инженерийн шугам сүлжээг нь хийж өгнө. Харин та өөрийнхөө хүссэнээр байшин, орон сууцаа бариад амьдар гэдэг бодлогыг хөдөөд барьж ажиллана. Мэдээж ингэхдээ зохион байгуулалт, төлөвлөлтийг нь сайтар хийх ёстой.

-Иргэдээ орон сууцжуулахын тулд ипотекийн зээлийг санаачилж хэрэгжүүлсэн. Харамсалтай нь сүүлийн жилүүдэд зогсч, сүүлдээ бага хэмжээтэйгээр гарч эхэлсэн. Үүнийгээ дагаад хээл хахуулийн асуудал ч яригдах болсон. Тэгэхээр салбар яамны зүгээс ипотекийн зээл дээр ямар ажил хйихээр төлөвлөж байна вэ?

-Иргэдээ орон сууцжуулах асуудлыг шийдэх гол зүйл бол ипотекийн зээл. Одоо энэ зээлийн эргэн төлөлт нь 500-600 орчим тэрбум төгрөг байгаа юм. Дээрээс нь энэ зээлийг Үндэсний баялгийн сангийн хөрөнгөөр санхүүжүүлээд ахиад энэ хэмжээний хөрөнгийн эх үүсвэрийг нэмэхээр болсон. Тэгэхээр жилд ийм хэмжээний хөрөнгөөр и потекийн зээлийн асуудлыг шийдээд ирэхээр таны яриад байгаа наад асуудлууд чинь харьцангуй багасна. Нэг ёсондоо нийлүүлэлт ихсэхээр үнэ буурна. Нийлүүлж чадахгүй болохоор л үнэ өсөөд, маргаан мэтгэлцээн, хээл хахуулийн асуудал гарч ирээд байгаа юм. Үүнээс гадна гадна, дотны нэн хөнгөлөлттэй зээл, тусламжаар инженерийн шугам сүлжээг өргөтгөх асуудал байна. Ирэх жил Хятадын буцалтгүй тусламж, Мянганы сорилын сангийн санхүүжилтээр Улаанбаатар хотын цэвэрлэх байгууламжийг ашиглалтад оруулна. Мөн Шинэ Зуунмод хотод дээрээ Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэт зэрэг хотуудад гаргасан алдааг дахин гаргахгүй байх нь л манай яамны гол зорилго. Зах зээлийн нийгмийн хүнд үед орон сууцнууддаа өргөтгөл барьчихсан. Тэр нь хувийн өмч болчихсон учраас өнөөдөр замаа өргөтгөж чадахаа байсан. Өнөөдөр Яармагийн зам хэт нарийхан, шахаад өндөр барилгууд барьчихсан. Тийм болохоор өргөтгөж болдоггүй. Ингээд шинэ хот руугаа очихын тулд Богд уулыг 15.7 км хонгил гаргаж, хоёр урсгал, зургаан эгнээ замтай байхаар төлөвлөж байна. Цаана нь өнөө яриад байгаа шинэ хот маань байх юм. Гэтэл бас тунель барьчихлаа гэхэд тийшээгээ очих гэж түгжирнэ. Тийм болохоор тунель рүүгээ очдог Ган татлагат гүүр барина. Ингэсний дараагаар бүх яам, тамгын газар буюу гүйцэтгэх засаглал нь хотоосоо гаръя гэж байгаа юм. Манай яам бол бодлогын яам. Тийм болохоор хотоо задалъя, шинэ хот барья, харин шинэ хотдоо алдаагаа давтахгүй байя гэсэн бодлого гаргаж байгаа юм. Түгжрэлгүй болчихвол нөгөө “20 минутын хот” чинь аяндаа бий болно. Гэвч бүх зүйл мөнгөөр хэмжигдэнэ. Ган татлагат гүүр, тунель, Засгийн газрыг гаргах, Туул гол дагуух хурдны зам гээд төслүүдийг хийхэд 100 гаруй их наяд төгрөг хэрэгтэй. Тийм болохоор төрөөс инженерийн шугам сүлжээг нь хийгээд хүмүүсээ сэдэлжүүлье. Дээрээс нь дэлхий нийт хүлэмжийн хийг бууруулах зорилгоор асар их эх үүсвэрийг хүүгүйгээр өгч байна. Энэ мэт олон арга замыг л хайж байгаа. Өнгөрсөн жилүүдийн алдаа дутагдал нэг л өдөр бүгд засагдахгүй. Гэхдээ үүнээс цааш түгжрэл, утааг нэмэхгүй байх хэрэгтэй. Ингээд нааш нь багасгасаар байхгүй болгох хэрэгтэй л гэж үзээд байгаа юм.

-Гоё нэртэй, том төслүүдийг бид анх удаа ярьж, сонсож байгаа юм биш. Өмнө ч ярьж байсан олон гоё төсөл тэгсгээд зогссон тохиолдол бий. Тийм болохоор иргэдийн итгэл алдарсан гэж болно. Тэгэхээр энэ том төслүүдээ бүрэн дуусгахын тулд хэрхэн ажиллах вэ?

-Бүх зүйл нэг цэгээс эхэлдэг. Тийм ч болохоор хамтарсан Засгийн газар энэ эргэлтийн цэгийг эхлүүлж байна. Ер нь бол өнөөдөр бид өмнөхөө муулаад байж болохгүй. Алдаа дутагдал байгаа бол засах ёстой. Учир нь өнгөрсөн 30 жил ингээд яваад ирсэн. Дараагийн 30 жилд ямар байх нь хамаагүй гэж бодож болохгүй биз дээ. Өмнөх Засгийн газрууд дангаараа засаглахыг оролдоод, бусад нь сөрөг хүчин учраас гээд эсэргүүцдэг, нийгэмтэйгээ зөвшилцөж чаддаггүй байсан гэж үзэж байгаа юм. Дандаа ахуйтай зууралдаж байсан. Тийм болохоор одоо парламентад суудалтай байгаа нам, эвслүүд нэг ойлголттойгоор хамтраад зүтгэвэл энэ том төслүүдийг хэрэгжүүлж чадна гэж бодож байгаа. Бидэнд одоо өөр арга байхгүй. Энэ нийгэмд би, чи гэж талцаад байх хэрэггүй. Миний, чиний хүүхэд өснө. Өөрийн гэсэн орон сууцтай, машинтай байхыг, тав тухтай амьдрахыг л хүснэ. Тэгэхээр бид ямар ч байсан эхлүүлж байгаа юм. Харин муулах, өөлөх бол амархан.

-Том төслүүд бол цаг хугацаа, хөрөнгө мөнгө шаардана. Тэгвэл ойрын хугацаанд нийслэлийнхээ асуудлыг бага багаар ч болов шийдэх төсөл хөтөлбөрүүд юу байна вэ?

-Байлгүй яах вэ. Гэр хорооллын дахин төлөвлөлт, 1008 айлын орон сууц, Солонго-1, 2, Залуус-1, 2 гээд хийж байна. Нийслэлтэй бид маш сайн ойлголцож, хамтарч ажиллаж байгаа. бүх ажлуудыг бодлогоор дэмжих ёстой. Мөн барилгын стандартуудаа шинэчлэх том ажил байна. Ажиллах хүчний хомсдол энэ салбарт том асуудал болсон. Ажлын байрны нэгж өртөгийг нэмэгдүүлэхгүй бол ажиллах хүн олдохоо байсан. Солонгос, Австралид барилга дээр ажиллахаар 3-5 дахин, магадгүй 10 дахин их мөнгө аваад байгаа учраас тийшээ яваад байна. Тийм ч болохоор энэ мэт асуудлуудад онцгой анхаарч ажиллаж байгаа.

-Ипотекийн зээлээс гадна өөр арга замуудаар иргэдээ орон сууцжуулах асуудал яригдаж байгаа юу?

-Дэлхий дээр ер нь хэдхэн янзын л арга зам байдаг юм байна. Ипотек, түрээс, түрээслэх замаар өмчлөх гэж бий. Эдгээрийг зэрэгцүүлээд хийгээд явна. Мэдээж хамгийн чухал нь урт хугацаатай, бага зүйтэй зээл болох ипотек шүү дээ.

-Сонгуулийн өмнөхөн импортын цементийн татварыг таван хувь болгосон. Ингэснээр орон сууцны үнэ буурна гэж байсан ч эсрэгээрээ улам нэмэгдчихсэн. Дээрээс нь орж ирж байгаа цементийн чанар муу зэрэг асуудлууд үүссэн. Та салбарын сайдын хувьд энэ бодлогыг эргэж харах уу?

-Аливаа асуудлыг хэлэлцүүлгийн замаар шийдэх ёстой. Тийм ч болохоор салбарын сайдаар томилогдоод салбарынхаа ахмадууд, төрийн бус байгууллагуудын төлөөлөлтэй уулзсан. Эндээс ажлын хэсэг гаргаад ажиллаж байна. Ажлын хэсгээс дүгнэлт гаргаад, манай цементийн хэрэглээ хэр байна, гаднаас оруулахаар бол яах юм гээд олон зүйл тодорхой болно. Харин үүнээс үл хамаараад чанар болон жингийн асуудал байгаа юм. Гол нь хэрэглэгч хохирдоггүй л байх ёстой. Энэ тал дээр үүрэг чиглэл өгнө. Эдийн засагт нөлөөлөх гол шийдвэрийг нь үйлдвэрлэгч, импортлогч, хэрэглэгч гурвын олон талын хэлэлцүүлгээс дундын хувилбар гаргаад явна.

Нийслэл Улаанбаатар хотын авто замын түгжрэлийг бууруулах нэгдсэн төсөл хэрэгжүүлэх нэгжийн захирал У.Баатартай ярилцлаа.

---

-Хичээл сургууль орж байгаатай холбоотойгоор нийслэлийн замын түгжрэл ихсэж, иргэд бухимдалтай байна. Танай нэгж, хотын захиргаа ямар шийдэл олж, ямар ажил зохион байгуулж байна вэ?

-Авто замын түгжрэл нь дэлхийн бүхий л том хотуудын толгойны өвчин байсаар ирсэн. Нэг саяас дээш хүн амтай метрополис хотуудаас авто замын түгжрэлийг 100 хувь шийдчихсэн хот гэж бараг байхгүй. Түгжрэл ярихын тулд эхлээд хот төлөвлөлтөө ярих нь зүйтэй. Улаанбаатар хот өөрөө их онцлогтой. Дөрвөн уулын дунд хавчигдмал гэж ярьдаг ч дэд бүтэцдээ хашигдсан хот. Өөрөөр хэлбэл, дэд бүтцийн хүртээмжгүй байдал өнөөдрийн нягтралыг үүсгэхэд хамгийн их нөлөөлж байгаа. Үүнийг бид маш сайн ойлгох хэрэгтэй.

Механик өсөлтөд нөлөөлөх хэд хэдэн хүчин зүйлс байна. Нэгдүгээрт, авто машин нь хүний анхан шатны хэрэглээ болчихсон учраас үүнд буруу өгч болохгүй. Хоёрдугаарт, Улаанбаатар хот эрс тэс уур амьсгалтай бөгөөд дэлхийн хамгийн хүйтэн нийслэл хотын нэг. Мэдээж 40 хэмийн хүйтэнд хүн алхахыг хүсэхгүй шүү дээ. Аль болох тав тухтай, дулаан зорчихыг бодно.

Ингээд машиныг сонгож байгаа юм. Анхны төлөвлөлтөөр Улаанбаатар хот ихдээ 300 мянга орчим авто машинд зориулагдаж төлөвлөгдсөн тул автомашины зогсоол, гарааш зэргийг тооцоолоогүй байсан. Түүнийгээ дагаад авто замын багтаамж  муу. Энэ төлөвлөлт маань нийгэм солигдсон ч өөрчлөгдөхгүй байсаар өнөөдрийг хүрсэн. Дээрээс нь төвийн дулаан, эрчим хүч, цэвэр, бохир усны хангалтаасаа үүдээд хүн ам, барилга орон сууцны нягтаршил үүссэн. Ингээд зөвхөн авто зам дээрх тээврийн хэрэгслийн түгжрэл гэхээсээ илүү нийгмийн хүртээмж буюу сургууль, цэцэрлэгийн хүртээмж ч хэцүү болсон. Тиймээс хот төлөвлөлтийн бодлогоо шинэчилж, “Улаанбаатар хотын 2040 он хүртэлх хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөө”-г удахгүй УИХаар батлах гэж байна. Засгийн газар, нийслэлийн удирдлага “20 минутын хот” гэдэг шинэ бодлого боловсруулж, арга хэмжээ хэрэгжүүлж эхэллээ. Эдгээртэй уялдуулж нийтийн тээврийг төрөлжүүлэн хөгжүүлэх зорилго бүхий урт хугацаанд хэрэгжих томоохон төслүүдийг эхлүүлж байна. Тухайлбал, их багтаамжийн тээврийн хэрэгсэл болох метро, авто замтай огтлолцохгүй дүүжин замын тээврийн бүтээн байгуулалтыг эхлүүллээ. Мэдээж зам гүүрийн нэвтрүүлэх чадварыг сайжруулах хүрээнд өргөтгөх, боломжтой байршилд шинийг барих, хоёр түвшний гарцыг байгуулж байна. Иж бүрэн инженерийн байгууламжтай Таваншарын нүхэн гарцыг энэ сарын 14-нд нээх гэж байна. Дараагийн хоёр нүхэн гарцны ажил эхэлсэн гээд урт хугацаандаа үр өгөөжөө өгөх олон ажлыг эхлүүлээд байна.

-Нийтийн тээвэр, дугуй, скүтэрийн тусдаа замтай болохгүй л бол түгжрэл буурахгүй нь гэж ярих хүмүүс байдаг. Ингэж шинээр зам барих боломж бололцоо бий юү?

-Одоогоор явган хүний болон авто зам эрэлтээ хангаж чадахгүй байна. Хувийн хэвшлийнхэн хэрэгцээ шаардлага байгааг олж хараад скүтэр, түрээсийн дугуйн үйлчилгээг нэвтрүүлж байгаа нь сайшаалтай. Харамсалтай нь, тусгай замын хүртээмжгүй байдал, олон нийтийн хайхрамжгүйгээс осол гарсаар байгаа сөрөг үр дагавар бий. Хот энэ жил нийт авто замынхаа 80 гаруй хувийг засаж, шинэчлэхээр ажиллаж байна. Боломжтой байршлуудад явган болон дугуйн замыг байгуулж байгаа. Гэвч зарим байршилд хэт төвлөрөлтэй, зам өргөтгөх байтугай явган зам гаргах ч боломжгүй бэрхшээл тулгарч байна.  Гэсэн ч хотын удирдлага иргэнд ээлтэй хот болгоход анхаарч байгаа.

-Метроны бүтээн байгуулалт эхэлсэн гэж та дээр дурдлаа. Хэдэн ч жил ярив. Метро мөрөөдөл байсаар байна гэдэг үл итгэгч олон бий. Яг барих юм уу?

-Улаанбаатар хотыг метротой болгох судалгааг анх 1980-аад оны сүүлээр хийж байсан юм билээ. Идэвхтэй яриад бараг 20 жил болж байна. Энэ санаачилгыг гаргахдаа хэрэгцээ шаардлага бий болсныг анзаараад л гаргасан байж таарна. Харамсалтай нь, энэ сэдвийг хэтэрхий улстөржүүлж, сонгууль бүрээр сэтгэлийн хөөрлөөр хандаж ирсэн. Одоо бидний хэрэгжүүлж байгаа метроны шугамын судалгааг 2009-2011 оны хооронд Солонгосын компани байгаль орчин талаас нь, ЖАЙКА нийгэм эдийн засгийн үр ашиг талаас нь боловсруулаад, анхны урьдчилсан ТЭЗҮ-ийг нь баталсан байдаг. Бид эдгээр ТЭЗҮ-үүд дээр үндэслэж төслийн ажлыг эхлүүлээд байна. Гэхдээ хот төлөвлөлт болон Улаанбаатар хотын хүн амын нягтрал, өсөлт бидний тооцоолж байснаас илүү хурдан байна. ТЭЗҮ-ээр таамаглаж байсан 2030 онд Улаанбаатар хотын хүн амын өсөлт ийм болно гэсэн тооцооллын түвшинд аль хэдийнэ хүрчихсэн байна. Тиймээс л тээврийн хэрэгслийн тэгш, сондгой зорчилт, буруу хүрдтэй машины хориг гэж 10-аад жилийн өмнөөс ярьж эхэлсэн шүү дээ.

2023 онд Засгийн газраас метро барих шийдвэр гаргасан. Ингээд энэ жил бид төслийн зөвлөх үйлчилгээнийхээ тендерийг зарлаж, долдугаар сарын 5-нд Солонгосын “Dohwa Engineering” компанийн консерциум шалгарч ажилдаа орлоо. Тэгэхээр метро барих асуудал хий хоосон мөрөөдөл биш болсон гэмээр байна. Э.Бат-Үүл даргын үед анх бонд босгож, хот мөнгө барьж үзэж байсан. Д.Сумъяабазар даргын үед хот татвараас бүрдүүлсэн орлогоо өөрийнхөө нэн шаардлагатай ажилд зарцуулах эрхтэй болсон.  Тэгвэл Х.Нямбаатар даргын үед хот өөрөө бонд босгож, төр хэвийн хэвшлийн түншлэлд түшиглэн том төсөл хөтөлбөрүүдээ хэрэгжүүлэх эрхтэй боллоо. Арван жилийн өмнө иргэд метро барихын оронд зам бариач ээ гэдэг байсан бол өнөөдөр метро шаарддаг болсон. Өөрөөр хэлбэл, метротой болох хүлээлт, эдийн засгийн чадамж өнөөдөр төгс бүрдээд байна.

Иж бүрэн инженерийн байгууламжтай Таваншарын нүхэн гарцыг энэ сарын 14-нд нээнэ

-Метроны бүтээн байгуулалтыг дагаад бизнес, эдийн засгийн өөр орчин бий болно биз дээ?

-Шинэ гэхээсээ илүүтэй хүртээмжтэй үйлчилгээнүүд бий болно. Метроныхоо буудлаас бүх үйлчилгээгээ авдаг. Цагийг хэмнэж, зүй зохистой ашиглаад ирэхээр хүмүүсийн гэр бүлдээ, өөртөө цаг зарцуулах нь нэмэгдэнэ.

-Барилгын ажил нь хэдийгээр эхлэх төлөвлөгөөтэй байгаа вэ

-Ирэх онд эхлүүлнэ. Энэ жил бид төслийн барилгын ажлыг гүйцэтгэх компанийг сонгон шалгаруулах эхний шатны тендерийг зарлана. Тендерийг хоёр үе шаттай зохион байгуулна. Ирэх оны хоёрдугаар сард хоёр дахь үе шатны тендерийг зарлаад хавар гэхэд барилгын ажил гүйцэтгэх компанитайгаа барилга угсралтын гэрээгээ байгуулахаар төлөвлөж байгаа. Үүнээс гадна бэлтгэл ажил гэж асар том зүйл бий. Ирэх он бол бүхэлдээ барилгын ажлын бэлтгэл хийгдэх жил байх болно. Тоног төхөөрөмжөө оруулж ирэх, угсрах, дэд бүтэц, газар чөлөөлөлтийн асуудлуудыг бүрэн шийдэх гээд олон ажил бий.

-Метрогоо дагаад нийслэлийн эрчим хүчний асуудлыг хөндөж таарна байх. Аюулгүй, найдвартай байх тал дээр юу хэлэх вэ?

-Нийслэл төдийгүй манай улс эрчим хүчний асар өндөр дутагдалтай байгаа. Үүнийг зайлшгүй шийдвэрлэх ёстой. Түүнээс биш зөвхөн метронд зориулж цахилгаан станц барина гэж байхгүй. Метроны үйл ажиллагаанд ашиглагдах цахилгааны асуудал нь том масс дотор байгаа нэг л жижиг хэрэглэгч шүү дээ. Хамгийн гол нь найдвартай, аюулгүй байх ёстой. Тийм ч учраас энэ тал дээр бид нэлээд судалгаа хийж ажиллаж байна. Мэдээж 10 жилийн өмнөхөөс одоо огт өөр болсон. Метро ашиглалтад ортол дахиад л нөхцөл байдал өөрчлөгдсөн байна байх. Тийм болохоор бид том зургаар нь харж, эрчим хүч, дулаан, цэвэр, бохир, хөрсний усны асуудал гээд инженерингийн маш том ажлуудыг хийх хэрэгтэй болно. Аль болохоор л юмыг хаяж гээгдүүлэхгүйгээр хийх ёстой. Дээрээс нь эдгээр асуудлуудыг хот дангаараа хийж чадахгүй. Яам, агентлагуудын уялдаа холбоо, иргэдийн оролцоо маш чухал.

-Шинээр зам барих, гүүрэн байгууламжуудын тоог нэмэх чиглэлээр олон ажил хийж байгааг та хэллээ. Яг бодитой, хийгээд эхэлчихсэн ямар ажил байна вэ?

-Улаанбаатар хотыг анхнаасаа машинд зориулж төлөвлөөгүй, одоо ч тиймээрээ байгаа тухай хоёулаа ярилцлаа. Ямар ч түгжрэлгүй болгохын тулд одоо байгаа авто замын хүртээмжийг гурав дахин нэмэгдүүлэх хэрэгцээ бий. Харамсалтай нь, өнөөдөр бидэнд тийм боломж алга. Улаанбаатар хот дундуураа гол болон төмөр замаар хуваагдсан. Тэгэхээр гүүрийг олноор барих, нүхэн гарцны тоог нэмэх шаардлагатай гэсэн үг. Тиймээс нийслэлийн зүгээс түгжрэлийг бууруулах хүрээнд төмөр замын гарцыг нэмэгдүүлэх, хоёр түвшинтэй болгох тал дээр ажлууд хийж байна. Цаашид төмөр замын дээгүүр болон доогуур ганцхан машин гарах биш явган болон дугуйтай хүн гарах боломжийг нэмэх шаардлагатай. Өнөөдөр машины гарц нь явган хүнийхээс олон байгаа. Машинд сууж олон цаг түгжирч, тойрч төмөр замын дээгүүр гарч байхаар явганаар шууд гардаг гарцыг маш олон болгох нь түгжрэлийг бууруулахад том дэмжлэг болно. Мөн Туул гол дээгүүрх гүүрийг аль болохоор олшруулах хэрэгтэй. Үүний хүрээнд хэд хэдэн төсөл хэрэгжихээр яригдаж байгаа.

-Шинээр төлөвлөсөн хоёр гүүрийг хаана, хаана барих вэ?

-Биокомбинат орчимд нэг, Яармагт ахиад нэг гүүр төлөвлөсөн байгаа. Эдгээр гүүр ашиглалтад ороод ирэхээр замын нэвтрэх чадвар нэмэгдэнэ. Мөн Туулын хурдны зам төсөл энэ жил төр, хувийн хэвшлийн түншлэлээр хийгдэх төслүүдийн жагсаалтад оруулсан. Төлөвлөгөөт хугацаар ирэх онд барилгын алыг эхлүүлж 2029 онд дуусгах тооцоотой. Манай нэгж яг одоо ажлын даалгавар дээр нь ажиллаж байна. Энэ замыг ашиглалтад оруулснаар Энхтайваны өргөн чөлөө буюу хотын төвөөр дамжин өнгөрөх автомашины урсгал мэдэгдэхүйц буурна.

-Нийслэлийн тойрог замын төсөл гэж бас яриа байгаад байгаа?

-“Их тойруу” гээд тойрог замын төслийн зөвлөх үйлчилгээг бид энэ жилдээ сонгоно. Байршлуудын хувьд ойролцоогоор 13-15 километр орчим Их тойруугаа дайрсан давхар болон дан, тунель гээд олон хэлбэрээр төлөвлөөд, трассаа гаргаад олон улсын зөвлөх үйлчилгээний сонгон шалгаруулалт зарлана. Авто замын эдгээр төслүүдийг хийхэд их төвөгтэй боловч хийхгүй байж болохгүй ажил болчихоод байгаа юм. Хийсний дараах үр ашиг нь харин өндөр.

-Энэ том бүтээн байгуулалтуудыг хийхэд хамгийн их асуудал болдог, цаг хугацаа алдуулдаг зүйл нь газар чөлөөлөлт байдаг. Та түрүүн том төслүүд дээр иргэдийн оролцоо, хандлага чухал гэсэн. Тэгвэл иргэд энэ талдаа хэр байна вэ?

-Удахгүй ашиглалтад оруулах Таваншарын нүхэн гарцын бүтээн байгуулалтыг дурдъя л даа. Хүмүүс уг нь их дэмждэг. Гэхдээ газраа хэт өндөр үнэлдэг бэрхшээл бий. Сүүлийн үед хүмүүсийн хандлага өөрчлөгдөж байгаа шүү. Хот ч энэ тал дээр нэлээд анхаарч байгаа. Газрын үнэ өндөр байвал төслийн зардал нэмэгдэнэ. Хоёрдугаарт, газраа чөлөөлж байгаа иргэдтэй гэрээ хэлэлцээр хийх, заримтай нь шүүхээр хүртэл асуудлаа шийдүүлэх гээд цаг хугацаа их ордог. Тэр хэрээрээ маш их хугацаа алддаг юм. Ер нь том төслүүдээ хийхийн тулд газар чөлөөлөлтийн асуудлыг урьдчилж харах зайлшгүй шаардлагатай. Жишээлбэл, метроны нэгдүгээр шугамын судалгааг урьдчилж хийлгэчихээд тухайн трассыг хамгаалаагүй. Шинээр газар олголт өгөхгүй, байшин барилга бариулахгүй байх ажлаа хийж чадаагүй гэсэн үг л дээ. Тухайлбал, Амгалан орчим хэт барилгажсан учраас газар чөлөөлөхөд хүндрэл гарах магадлалтай. Тиймээс бид хотын ерөнхий төлөвлөгөөндөө метроны хоёрдугаар шугамаа тусгаж өгсөн. Эхнийхийгээ хийгээгүй байж гэж бодох хүн гарч мэднэ. Гэвч босоо тэнхлэгийн метроны шугамын газрыг хамгаалах зорилгоор ингэж тусгаж өгөхөөс өөр аргагүй. Тэгэхгүй бол газар чөлөөлөлтөд тулгарч байгаа одоогийн асуудал дахиад л үүснэ шүү дээ.

-Дүүжин замын тээврийн ажил эхэлчихсэн байгаа гэсэн. Энэ ер нь юу болж байна вэ?

-Бас л олон жил ярьж байгаа ажил. Бүгд найрамдах Франц улсын Засгийн газрын нэн хөнгөлөлттэй зээлээр хэрэгжиж байгаа төсөл. Нийтийн тээврийг төрөлжүүлэн хөгжүүлэх ажлын нэг хэсэг нь. Дүүжин замын тээвэр нь олон улсад эхлээд цанын бааз, аялал жуулчлалын хэлбэрээр ашиглаж байгаад сүүлийн 20-иод жил нийтийн тээвэрт ашиглаж байна. Дүүжин замын тээврийн хувьд газар чөлөөлөлт харьцангуй бага ч ажил саатсан шалтгааны нэг мөн. Металл хийц болон кабин, тоног төхөөрөмжүүдийг Франц улсад үйлдвэрлэж байгаа. Эхний ээлжийн үйлдвэрлэлт нь 90 орчим хувьтай явж байгаа гэсэн мэдээллийг өнгөрсөн долоо хоногт авсан. Бараа материалын эхний хэсэг буюу тулгуур багануудыг суурьтай бэхэлдэг анкорууд нь ирэх сард Монголд бууна. Төслийн хүрээнд эхний шугамыг Улаанбаатар хотын босоо тэнхлэгт, Энхтайваны өргөн чөлөөг Наадамдчдын замтай холбосон 4.2 км урттай барьж байгуулна. Энэхүү шугам нь Туул голын дээгүүр гарч байгаа учраас тулгуур багануудын дийлэнх нь голын сав газар байрлаж байгаа. Францууд яг багана суух газрууд дээрээ геологийн нарийвчилсан судалгаа хийгээд суурийн бүтээцийг өөрчлөх шийдвэр гаргасан. Голын сав болон газар хөдлөлтийн нэлээд өндөр идэвхжилттэй бүс учраас гадсан суурь хийхээр болж, одоо нарийвчилсан зураг төсөл нь Барилгын хөгжлийн төвийн магадлалаар орж байгаа. Бэлтгэл ажлууд ерөнхийдөө хангагдсан. Нарийвчилсан зураг төслийн магадлалын ажил дуусангуут дулааны улирлаа ашиглаад ажлыг гурван ээлжтэйгээр явуулах төлөвлөгөөтэй байгаа. Ирэх оны гурав, дөрөвдүгээр улиралд багтаж ашиглалтад оруулна гэсэн төлөвлөгөөтэй ажиллаж байна.

-Дүүжин замын тээвэр жилийн дөрвөн улиралд ажиллах уу?

-Ер нь жилийн дөрвөн улиралд ажиллана. Дүүжин замын тээвэр нь хэд хэдэн онцлогтой. Жишээ нь, авто замын ачааллыг нэмэхгүй, цахилгаанаар ажилладаг учраас агаарын бохирдол үүсгэхгүй, дуу чимээ гаргахгүй, иргэн бүрт ээлтэй тээврийн хэрэгсэл юм. Мөн зорчих хурд нь тодорхой учраас хүмүүс цагаа тохируулаад сууж үйлчлүүлэх боломжтой. 4.2 км замыг нэг талдаа ердөө 11 минутад туулна.

-Найдвартай, аюулгүй байдал нь ямар байх бол?

-Ган татлагат тээврийн хэрэгсэл шүү дээ. Мэдээж өндөр технологи шаардсан хариуцлагатай ажил. Тийм ч учраас Францын тал тооцоо, судалгаан дээрээ нэлээд сайн ажиллаж байгаа. Бидний хувьд ч гэсэн бэлтгэл ажлыг хангаад явж байна. Үүнийг дагаад Европын холбооны хүн тээвэрлэх зориулалт бүхий дүүжин замын тээврийн ашиглалтын 15 шинэ стандартыг Монголын үндэсний стандарт болгон баталсан. Ер нь бид анх удаагаа ган татлагат тээврийн хэрэгслээр зорчих гэж байгаа мэтээр ойлгож, хүлээн авах хэрэггүй гэж бодож байна. Учир нь бидний өдөр тутам суудаг цахилгаан шат чинь яг л энэ системеер ажилладаг шүү дээ. Босоо чиглэлийн цахилгаан шатыг л хөндлөн чиглэлийн буюу дүүжин замын тээврийн хэрэгсэл болгочихоод байгаа юм. Гэхдээ техник учраас аюулгүй байдлыг сайтар хангах нь чухал. Туршилтыг 3-6 сарын хугацаанд зорчигчгүй, түр ачаа өгч явуулдаг олон улсын жишээ бий. Гүйцэтгэгч компанийн зүгээс гурван жилийн хугацаанд 16 мэргэжлийн ажилтан ажиллуулахаар давхар гэрээ хийсэн. Эдгээр мэргэжилтнүүдээ дагалдуулаад 50-60 хүн сургаж авна.

-Дүүжин замын тээврийн хоёрдугаар шугамын зам тодорхой болсон гэсэн үү?

-Хоёрдугаар шугам Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэнгээс Хүүхдийн парк буюу Үндэсний соёл амралтын хүрээлэн хүртэл байхаар төлөвлөж, ойролцоогоор 2.6 км урттай трассаа гаргасан. Их Монголын болон Олимпийн гудамж буюу 6.5 км зам байнгын түгжрэлтэй байдаг. Энэ чиглэлд шинэ гүүр барьсан ч дахиад замаа өргөтгөх ямар ч боломж байхгүй. Тиймээс тухайн орчинд амьдардаг хүмүүс бусад чиглэлүүдээс илүү ихээр алхаж, дугуйтай явдаг нь судалгаагаар гарсан. Газар чөлөөлөх ажил бага тул эхний трасс дууссаны дараа барилгын ажлыг шууд эхлүүлэх боломжтой.

-Өмнөх жишгүүдийн адилаар хоёулаа болно, бүтнэ гэж сайхан л ярилаа. Тэр ярианууд ажил болсон бол өнөөдөр бид ядахдаа хөнгөн галт тэрэг, тусгай замын автобусаар зорчиж байх байсан шүү дээ. Ер нь тэр төслүүд хэрэгжих боломж байсан юм уу?      

-Хөнгөн галт тэрэг газар дээгүүр явна. Уг нь хэрэгжих боломжтой хугацаа байсан гэж үздэг. Метрог бодвол хөрөнгө мөнгө бага шаардах, хурдан хийх боломжтой байсан. Мэдээж хийж болоогүй олон шалтгаан байсан байх. Том төслүүдийг хийхийн тулд улс төрийн том зориг хэрэгтэй. Дээрээс нь хөрөнгө санхүүгийн асуудал байна. Мөн хотод хийгдэж байгаа том төслүүдийг уул уурхайн ч юм уу, хөдөө орон нутагт хийгдэж байгаа төслүүдтэй харьцуулж болохгүй л дээ. Улаанбаатарт болохоор нөлөөллийн бүс нь маш өндөр. Тиймээс цаг хугацаа, тооцоо судалгаа, хөрөнгө мөнгө, олон нийтийн зөв хандлага гээд олон чухал зүйл шаарддаг. Авто зам дээрх тээврийн хэрэгслийн түгжрэлийг арилгахын тулд улс төрийн болоод гүйцэтгэлийн түвшинд, ард иргэд маань ч гэсэн нэг цонхоор харж, нэг зорилготой явах хэрэгтэй. Яах вэ, сонгууль угтсан шоудалтын нөлөө байсан ч байж болзошгүй. Ямартай ч өнөөдөр бидний эхлүүлсэн төслүүд санхүүжилтээ шийдсэн, гараанаасаа хөдөлчихсөн учраас амжилттай болно.

ХХААХҮЯ-ны Бодлого, төлөвлөлтийн газрын дарга Ц.Болорчулуунтай намрын ургац хураалтын бэлтгэл ажил, өнөөгийн нөхцөл байдлын талаар ярилцлаа.

---

-Өвлийн бэлтгэл намрын ургац хураалттай холбоотой ажлууд ид өрнөж байгаа байх. Энэ талаар та тодорхой мэдээлэл өгөөч?

-Засгийн газраас 2024-2025 оны өвөлжилт, хаваржилтын бэлтгэл хангах тогтоол гарсан. Үүгээр өвөлжилтөд шаардлагатай өвс тэжээлийн нөөцийн бэлтгэл, хашаа саравч, худаг ус гээд олон ажлыг бүх аймаг сумдад нь хариуцуулан өгсөн. Мэдээж хариуцаж байгаа олон байгууллага бий. Манай зүгээс үүрэг чиглэл өгөөд, хэрэгжилтийг нь хангаад ажиллаж байна. Хадлан, тэжээлийн аюулгүйн нөөцөө аймаг, сум дор бүрнээ бэлдээд явж байгаа. Мөн одоо намрын ургац хураалтын ажил хаяанд ирлээ. Энэ жилийн хувьд манай тариаланчдын авч хэрэгжүүлж байгаа арга технологи, цаг агаарын нөхцөл байдал зэргээс шалтгаалан ургац хураалт бусад жилүүдтэй харьцуулахад 10 орчим хоногоор урагшлах төлөвтэй байгаа. Тийм ч учраас зарим нь ургацаа хураагаад, гурил үйлдвэрлэлд эхнээсээ буудайгаа тушаагаад эхэлчихсэн байна. Ургацын ерөнхий төлөв байдлын хувьд бидний төлөвлөж байснаас 15 орчим хувиар буюу 56 мянган га талбайгаар багасаж тариалагдсан. Гэвч ургацын эхний байдлыг харахад хэмжээ, чанарын асуудал харьцангуй гайгүй байна. Тийм болохоор төлөвлөж байгаа хэмжээндээ дөхөж очих болов уу гэсэн тооцоололтой байгаа. Ургацын баланс удахгүй гарна. Үүгээр хэдий хэр хэмжээний улаанбуудай хурааж авах нь тодорхой болно. Сүүлийн жилүүдэд зуд, ган гачигтай холбоотойгоор малчдын сэтгэлгээ, хандлага арай өөр болж, байгалийн хадлан, бэлчээр дээр суурилсан мал аж ахуй эрхлэх нь эрсдэлтэй гэдгийг ойлгож, таримал тэжээл бэлдэх нь их болж байна. Үүний хүрээнд улсын хэмжээгээр 100 гаруй мянган га талбайд тэжээлийн ургамал тариалсан. Энэ бол худалдан авагч нь бий болсон шинэ зах зээл үүсч байгаа учраас тэжээлийн тариалалт нэмэгдэж байна гэж харж байгаа.

-Төмс, хүнсний ногооны хувьд ямар байгаа вэ?

-Засгийн газраас хэд хэдэн арга хэмжээг авч хэрэгжүүлж, тариачид, ногоочдод хаврын тариалалтын үеэр хөнгөлөлттэй зээл олгож байгаа.

Мөн 10 гаруй хүнсний ногоонд урамшуулал олгож, техник тоног төхөөрөмжийн шинэчлэл хийхэд нь дэмжлэг үзүүлэх гээд олон ажлыг хийж байна. Үүний үр дүнд төмс, хүнсний ногооны тариалалт төлөвлөснөөс бага зэрэг давсан. Эрт ургацын ногоонууд худалдаанд аль хэдийнэ гарсан. Ногоочдод тулгамддаг гол асуудал бол зоорь, агуулах, борлуулалт байдаг. Тиймээс Хүнсний 34 дүгээр тогтоолын хүрээнд зоорь, агуулахын хэмжээг нэмэгдүүлэхийн тулд хөнгөлөлттэй эх үүсвэр гаргасан болохоор зоорь агуулахын тоо, хэмжээ нэмэгдэж байна. Мөн хэд хэдэн газар ногоочдынхоо борлуулалтыг дэмжих цэг, төв байгуулж, машины зогсоол, лангуу, агуулахаар дэмжиж байгаа.

-Та түрүүн улаанбуудайн тариалалт 15 хувиар буурсан гэлээ. Үүнд юу нөлөөлөв. Гури лын импортын татварыг тэглэсэнтэй холбоотойгоор улаанбуудай гэхээсээ илүү тосны ургамал тарьсан гэдэг үнэн үү?

-Өнгөрсөн тавдугаар сард гурилын гаалийн татварыг тэглэсэн. Орж ирж байгаа боомтуудын хязгаарлалтыг зогсоож, тоо, хэмжээг хязгааргүй болгосон. Энэ шийдвэр гарсантай холбоотойгоор мэдээж импортоор тодорхой хэмжээний улаанбуудай, гурил орж ирж байгаа. Тус шийдвэр нэг талдаа ард иргэдээ хямд гурилаар хангах зорилттой нийцэж байгаа боловч газар тариалангийн салбарын оролцогч талуудад санхүүгийн эрсдэл үүсэх магадлал бий болсон. Тийм болохоор тариаланчид маань тариалалтаа тодорхой хэмжээгээр бууруулсан. Хоёрдугаарт, техник нийлүүлэлт хийдэг компани, ургамал хамгааллын бодис, бордоо импортолдог газрууд гээд оролцогч талууд нь санхүүгийн эрсдэл үүрч болзошгүй болсон. Тиймээс үүн дээр хариу арга хэмжээ авахаар төлөвлөж байна.

-Оросоос орж ирж байгаа гурил чанаргүй байгаа тухай гомдлууд яаманд ирсэн гэсэн мэдээлэл бий. Энэ тал дээр юу хэлэх вэ?

-Чанарын асуудал байгаа юу гэвэл байгаа. ОХУ-ын стандарт буюу ГОСТ-ыг хангаж байгаа гурил манай дотоодын гурилын үнээс нэг их хол зөрүүгүй. Харин ТУ буюу техникийн нөхцөл хангаж байгаа гурил нь харьцангуй хямд орж ирж байгаа. Тиймээс иргэд өөрсдөө хэрэглэж үзээд сонголтоо хийгээд явах байх. Хэдийгээр улаанбуудайн тариалалт тодорхой хэмжээгээр буурсан ч бид ургацаараа нөхөх ямар боломж байна гэдгийг судлаад нэг их буурахгүй болов уу гэсэн тооцоололтой л байна.

-Дотоодын хэрэгцээгээ 100 хувь хангахгүй байх эрсдэл үүсч магадгүй юм байна гэж ойлголоо. Хэрэв ийм зүйл болбол импортоор улаанбуудай авах асуудал яригдах уу?

-Ургацын бланс харж байж л шийдэх асуудал. Хэрэв үнэхээр авахаар болсон ч импортоор орж ирж байгаа гурилаараа нөхөх үү, улаанбуудайгаар нөхөх үү гэдэг нь Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн хурлаар яригдана.

-Орж ирж байгаа гурилын чанарын асуудал дээр яаж анхаарах юм бэ. Мэдээж иргэдийг хямд, чанартай гурилаар хангахын тулд гаргасан шийдвэр ч гэлээ зорилгодоо хүрэхгүй байна гэж хараад байна л даа?

-Мэдээж бизнес хийж байгаа компаниуд өөрсдийнхөө ашгийг харна. Нөгөө талдаа гурил нь дотроо дээр хэлсэн ГОСТ, ТУ гэсэн хоёр янз л байгаа юм. Нэгэнт шийдвэр гарсан болохоор энэ нь хэрэглэгчдийн сонголт л болчихоод байгаа юм. Мөн манай дотоодын гурил үйлдвэрлэгчид бол бүгдээрээ л тоног төхөөрөмжийн шинэчлэл хийчихсэн. Тийм болохоор манай дотоодын гурил ямар нэгэн байдлаар чанарын асуудал харьцангуй гайгүй гэж ойлгож болно.

-Улаанбуудайн тариалалт ингээд жил ирэх тусам багассаар гаднаас хараат болчих вий гэх хүмүүс байна. Тиймээс дотоодын тариалалт, гурил үйлдвэрлэлийг нэмэг дүүлэхийн тулд салбар яамнаас ямар бодлого барьж ажиллах юм бэ?

-Манай тариаланчид одоо бол бүгдээрээ улсын газар эзэмшиж байгаа. Тийм болохоор төрийн өмнө хүлээсэн үүрэг гэж бий. Стратегийн гол бүтээгдэхүүний хангамжийг чанартай, хүртээмжтэй байлгах чиглэлд хүнсний улаанбуудайг тариалах үүрэг нь байгаа. Харин нөгөө талдаа үүргээ биелүүлээд тарья гэхээр борлуулалт хүндрээд ирвэл тариаланчид санхүүгийн эрсдэлд орох нөхцөл байдал бий болно. Тийм болохоор гаалийн албан татвараа нэмэх, орж ирж байгаа боомтуудаа хязгаарлах зэрэг эргэж харж арга хэмжээг авахгүй бол энэ салбар өөрөө уналтад ороод дөнгөж 2008 оноос сэргэж эхэлж байгаа салбар. Одоо бол жилдээ 400 гаруй мянган га талбайд улаанбуудай тариалаад, 470-480 мянган тонныг хурааж аваад дотоодын хэрэгцээгээ хангахуйц хэмжээнд очиж байгаа учраас үүнийг бид цаашдаа тууштай бодлогоор хамгаалахгүй бол болохгүй. Тариаланчдад газар дээрээ тэжээл, тосны ургамал тарих зэрэг өөрсөддөө ашигтай тармилууд тарих сонголтууд бий болж байна. Эрчимжсэн мал аж ахуй хөгжиж буйтай холбоотойгоор эрдэнэ шиш, шар буурцгийн тариалалт гарч ирж байна. Гэвч стратегийн хүнсээ ямар ч тохиолдолд дотоодоосоо хангах бодлогоо тууштай баримтална л гэж ойлгож байгаа.

-Хилээр орж ирж байгаа стратегийн бүтээгдэхүүнүүдийн чанарыг шалгадаг лаборатори ер нь бий юу?

-Импортоор орж ирж байгаа бүх бүтээгдэхүүн дээр манай гаалийн лабораториуд бүгд ажиллаж байгаа. Гурил дээр аваад үзэх юм бол чанаргүй гэхээсээ илүү манай хүнсний гурил гэдэг стандартыг хангаж байгаа. Гэхдээ дотор нь нарийн шинжилгээгээр стандартын бага сага л ялгаа байгаа юм. Ер нь гаалийн бүрэн хяналт дор орж ирж байгаа болохоор огт стандартын шаардлага хангахгүй бүтээгдэхүүн орж ирэх магадлал тун бага.

-Намрын ажилд шатахуун, түлшний нөөц хэр байгаа вэ. Хомсдол үүсэх вий гэсэн болгоомжлол хаа хаанаа байна?

-Намрын ургац хураалт ө өрөө технологийн хугацаатай. Бид ямар ч байсан 14-21 хоногийн хугацаанд бүрэн дуусгах ёстой. Цаг агаарын нөхцөл байдал ч ингэж шахдаг. Энэ хугацаандаа багтах нь чухал. Ингэхийн тулд олон хүчин зүйл нөлөөлдөг. Ургац хураалтанд ажиллах хүч дутмаг байдаг. Үүн дээр яамнаас анхаарч, Боловсролын яам, зарим их, дээд сургуулиудтай яриад оюутнуудыг ажиллуулдаг. Үүнийгээ үе шаттайгаар хийгээд явна. Дээрээс нь эрчим хүч дээр ямар нэгэн доголдол, саад гарахгүй байх учиртай. Ингэж байж бид будаа тариагаа цэвэрлэх, хатаах, хадгалах зэрэг технологийн ажлуудаа хийнэ.

Мэдээж хамгийн том асуудал бол ургац хураалтад явдаг бүх техникүүдийн дийлэнх нь түлшээр ажилладаг. Тэгэхээр шатахууны хомсдол байж болохгүй. Холбогдох яамнаас өгсөн одоогийн мэдээгээр бол шатахуун, түлш дээр ямар нэгэн хомсдол үүсэхгүй гэсэн. Тийм болохоор бид харьцангуй гайгүй явах байх л гэж үзэж байгаа.

-Ган, зудын нөхцөл байдлаас болоод мал, махаа тогтмол гаргадаг байх тухай сүүлийн жилүүдэд их ярьсан. Харин саяхнаас булангийн орнуудад ХАЛАЛ аргаар мах гаргадаг болсон тухай дуулдсан. Ер нь мал, махаа гадагш нь гаргах тал дээр ямар ажлууд хийгдэж байна вэ?

-Засгийн газраас авч хэрэгжүүлж байгаа бодлогын арга хэмжээ, санхүүгийн дэмжлэгүүдийн үр нөлөө нь манай хүнс, хөдөө аж ахуйн салбарт гарч, манай салбарын импорт буурч, экспорт нэмэгдсэн. Тодруулбал, импорт 10 хувиар буурч, экспорт 6-7 хувиар өссөн үзүүлэлт гарсан. Үүнд голлох бүтээгдэхүүн гэвэл ноолуур байна. Дээрээс нь түүхэндээ байгаагүй буюу 120 орчим мянган тонн мах экспортод гаргасан. Дийлэнх нь мэдээж дулааны аргаар бэлтгэсэн мах БНХАУ руу гарсан байна. Мөн бид бусад зах зээлийг эрэлхийлж, станы орнууд буюу Казахстан, Киргизстан зэрэг улсууд руу махны экспорт хийж эхэлсэн. Булангийн орнууд буюу Арабын таван орны гурав нь Монгол Улсаас мах авъя гээд хорио цээрийн шаардлагуудаа нээлттэй болгосон. Тиймээс энэ чиглэлд аж ахуйн нэгжүүдийн хөрөнгө оруулалт, үйл ажиллагаа эхлээд явж байна. Салбар яамнаас махны экспортоо тогтмол нэмэгдүүлэх бодлого бариад ажиллаж байгаа.

УИХ-ын гишүүн, Инноваци, цахим бодлогын байнгын хорооны дарга Ж.Золжаргалтай эрчим хүчний томоохон төсөл, тус салбарын цаашдын бодлогын талаар ярилцлаа.

---

-УИХ-ын ээлжит бус чуулганаар төсвийн тодотгол, Засгийн газрын үйл ажиллагааны мөрийн хөтөлбөрийг хэлэлцэж байна. Таны хувьд төсвийн тодотгол дээр ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Шинээр Засгийн газар байгуулагдаад төсвийг тодотгох нь угаасаа зүй ёсны хэрэг. Тодотголыг хийх ёстой. Харин хийхдээ 2024 оны төсвийн тодотгол, 2025-2026 оны төсвийн төсөөллийн тухай хууль хамт орж ирж байгаа. Мэдээж энэ хуулийг дагасан Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудал ч гэсэн орж ирж байгаа юм. Цэвэр хуулийнхаа үүднээс аваад үзэхээр төсвийн мэдэгдлээ хүчинтэй хуулийн заалтад тулгуурлаж хийх ёстой. Тэр нь төсвийн тогтвортой байдлын тусгай шаардлагууд. Гэтэл одоо хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа хуулиараа биш өөрчлөлт орсны дараа гарч ирэх заалтад тулгуурлаж хийсэн. Улмаар тэр нь нийцтэй байна гэсэн дүгнэлттэй орж ирсэн нь УИХ дээр нэлээд маргаан үүсгээд буцаалаа. Энэ мэтийн алдаа дутагдлыг засах нь зүйтэй. Хоёрдугаарт, улс орны хэмжээний том төслүүдээ хэрэгжүүлэхийн тулд төсвийн тогтвортой байдлынхаа тусгай шаардлагад өөрчлөлт оруулж, арай сулруулж байгаад явуулна гэсэн зүйл ярьж байгаа. Том төслүүдийг хэрэгжүүлэх шаардлага байна гэдэг дээр бүрэн дүүрэн санал нийлж байна. Гэхдээ аль болохоор төсвийн оролцоо бага, эрх зүйн орчныг өөрчлөх замаар буюу татварын, бодлогын дэмжлэгийг үзүүлж, хувийн хэвшил, дотоодын болон олон улсын хөрөнгө оруулалтыг татаж хийхийг зорих нь зөв.

Тэгэхгүйгээр төсөв ашигтай байна гээд л Засгийн газар хийгээд байх юм бол нэгдүгээрт их үрэлгэн, хоёрдугаар эрсдэл их байгаа.

-Тухайлбал ямар эрсдлүүд байна вэ?

-Өнөөдөр бид олон улсын улс төрийн байдал, эдийн засаг хаашаа яаж эргэхийг урьдчилан харж чадахгүй байна шүү дээ. Тийм болохоор ийм үед бүгдийг нь өөр дээрээ аваад явах нь эрсдэлтэй. Тиймээс хамгийн чухал төслүүд нь яг юу юм бэ гэдгээ барьж авмаар байгаа юм. Гоё, гоё романтик төслүүдийн заримыг нь хойшлуулж болно. Ийм шаардлага ч гарч магадгүй.

-Таныхаар яг аль төслүүд нь нэн шаардлагатай юм бэ?

-Эрчим хүчний төслүүд зайлшгүй хийгдэх шаардлага байна. Тавантолгойн цахилгаан станц гэж их олон жил яригдсан. Жил бүр бараг цахилгаан станц барих хэмжээний мөнгөөр БНХАУ-аас эрчим хүч худалдан авч, Оюутолгойг ажиллуулж байна. Энэ бол мэдээж Монголын эдийн засгийн хамгийн том мотор. Мөн Улаанбаатар хотод шинэ эх үүсвэр барина гээд бас л олон жил боллоо.

-Бөөрөлжүүтийн цахилгаан станцыг ашиглалтад оруулж, нийслэлийн хэрэгцээг хангана гээд байгаа?

-Тийм. Дээрээс нь манайх чинь Оросоос сүлжээнийхээ дутагдлыг нөхөж, хэлбэлзлээ хаадаг шүү дээ. Үүнийгээ аль болох бие даасан байдалтай болгох хэрэгтэй. Тэгэхээр энэ хоёрыг зайлшгүй хийх ёстой. Мөн Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станц чухал. Баруун бүсийн эрчим хүч хэтэрхий импортын хамааралтай. Найдвартай бус байсаар ирсэн. Тиймээс энэ том төслүүдээс нүүрсний болон усан цахилгаан станцуудаа яаралтай хэрэгжүүлэх хэрэгтэй гэж би бодож байгаа.

-Тавантолгойн цахилгаан станц, Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станцыг бас л олон жил ярьж байна. Уг нь анх ярьж байснаараа бол хэдийнэ ашиглалтад орох болчихсон. Тэгэхээр ер нь хэлж, ярьж байгаа том төслүүдээ товлосон цаг хугацаандаа ашиглалтад оруулаад дараагийн төслөө эхлүүлдэг байхын тулд яах ёстой бэ?

-Эрчим хүчний төслүүдийг хэрэгжүүлэхэд төрөөс шийдвэр гаргаад, хөрөнгө оруулагч нь эдийн засгийн хувьд ашигтай ажиллах нөхцөлтэй болгоод өгмөөр байгаа юм. Төр сонгон шалгаруулаад, өөр дээрээ хариуцлага авч хийнэ гэхээр л улс төрөөсөө хамаараад их олон жилийн хугацаа алдаж байна. Би ингэж л боддог. Тийм болохоор аль болохоор л зах зээлийн систем рүү нь оруулах ёстой.

-Эрчим хүчний суурь үнийг нэмэх, либералчлах асуудал сүүлийн үед нэлээн яригдаж байна. Үүн дээр та ямар байр суурьтай явдаг вэ?

-Монголд үйлдвэрлэл, барилга, бизнес хөгжүүлье гэхээр эрчим хүч хүрдэггүй. Олон төсөл, үйлдвэр эрчим хүч, цахилгааны техникийн нөхцөлөө авах гээд чаддаггүй байдалтай байгаа. Хэрвээ хангалттай эрчим хүч байсан бол улам их орлого нэмэгдэж, эдийн засаг тэлнэ. Тэгэхээр манай эрчим хүчний салбар маань хоцрогдчихоод эдийн засгийн өсөлтөө боомилоод байгаа юм.

Нэмэгдүүлээд хангалттай хэмжээний хөрөнгө оруулалт татах гэхээр цахилгааны тарифын асуудал гарч ирдэг. Дотоодынхоо цахилгаан станцын үнээс хоёр дахин өндөр үнээр Орос, Хятадаас импортоор авч байгаа. Ийм болохоор энэ салбарт хөрөнгө оруулалт ордоггүй. Үүнээсээ болоод эдийн засаг өсөхгүй, монголчуудын орлого нэмэгдэхгүй болчихоод байгаа юм. Тийм болохоор эрчим хүчний үйлдвэрлэл хөрөнгө оруулалт татахуйц хэмжээний тариф хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, одоо ажиллаж байгаа төрийн өмчит цахилгаан станцууд үйл ажиллагааныхаа зардлаас хямдаар бүтээгдэхүүнээ зарж байгаа. Ингээд технологийн шинэчлэл хийж чадахгүй. Өрийн сүлжээнд орчихсон. Цахилгаан станц нь ингэж хямдаар бүтээгдэхүүнээ зараад байгаа болохоор тэдэнд нүүрс нийлүүлдэг Багануур, Шивээ-Овоо, Шарын гол зэрэг уурхайнууд ч нэг тонн нүүрсээ олборлосон өртгөөсөө хямдаар зардаг. Ингэж хаа, хаанаа алдагдалтай ажиллаж байгаагаа Засгийн газрын өрийг нэмж аргалдаг. Эргээд түүнийх нь хүү, төлбөрийг бид бүгдээрээ хувааж төлдөг байдалтай явсаар ирсэн. Ийм байдалтай байсаар нэг л өдөр Монголын эрчим хүч тэр чигээрээ савлах юм бол юун хөгжил манатай л болно. Тэгэхээр тарифыг бодит байдал руу нь оруулах хэрэгтэй байна. Ядаж алдагдлаа нөхөх хэрэгтэй. Ингэхээр тариф мэдэгдэхүйц хэмжээгээр өснө. Гэвч өслөө гээд Орос, Хятадаас хямд, Европын улсуудтай харьцуулахад бүр хэд дахин хямд байна. Алдагдал нь буураад эрчим хүчний салбар доголдолгүй ажиллаад ирэхээр хөрөнгө оруулалт нэмэгдэж, өрсөлдөх боломж үүснэ. Мөн тарифаас гадна өртөгөө нөхөх гэсэн асуудал байна. Хэтэрхий үрэлгэн байдлаас болоод өртөг нь хэтэрхий өндөр гарч байгаа зүйл бий.

-Үрэлгэн гэдгээ тодруулахгүй юу?

-Төрийн өмчийн компаниудад өнөөдөр шаардлагатайгаасаа хэд дахин их хүн ажиллаж байна. Мөн янз бүрийн шахаанууд яригддаг. Цахилгаан дамжуулах сүлжээний алдагдал гэж маш том зүйл байна. Энэ бүхнийг сайжруулбал өртөг буурна. Түүнээс биш зөвхөн механикаар тариф нэмээд алдагдалгүй болгоод байж болохгүй. Зэрэгцээд өртөгөө бууруулах ёстой. Эрчим хүчний салбарын төрийн өмчит компаниудын засаглал өнөөдөр өөрчлөгдөх хэрэгтэй. Улс төрөөс хамааралтай, Засгийн газраас томилгоо хийдэг байх юм бол өртөг буурахгүй. Нээлттэй компанийн журмаар, мэргэжлийн хүмүүс гэрээгээр үйл ажиллагааг нь удирддаг. Улс төрийн нөлөө байхгүй. Улстөрчийн найзууд нь тэнд мөнгө эргэлдүүлж, элдэв зүйл шахаа хийдэггүй л болох хэрэгтэй. Өртөг буурвал үнээ хэт өндөр болгоод байх шаардлага байхгүй. Өөрөөр хэлбэл, өртгөө нөхөхүйц үнэ тариф тогтоолоо гэхэд менежментийг нь давхар заавал хийж явах нь чухал. Тэгэхгүйгээр ганцхан үнэ нэмээд байвал жилийн дараа дахиад л өртөг нь өндөр болчихно. Түүнийгээ нөхөхийн тулд үнээ нэмэх хэрэгтэй гэдэг зүйл мөнхөд яригдах болно.

-Төрийн өмчит компаниудын засаглалыг сайжруулах, олон нийтэд нээлттэй болгох асуудлыг өмнөх Засгийн газар ч ярьж л байсан. Харамсалтай нь дорвитой ажил хийгдэхгүй байсаар өдийг хүрлээ. Тэгэхээр засагт хамтарсан ХҮН энэ асуудал дээр цаашид хэрхэн анхаарч, засаж залруулах тал дээр ямар бодлого барьж ажиллах вэ?

-Ерөөсөө төрийн өмч нийтийн өмчлөлтэй хувьцаат компани л болох хэрэгтэй. Том алдагдалтай байгаа цахилгаан станц, уурхайнуудыг хувьчиллаа гэхэд хувьцаа нь үнэ хүрэхгүй. Дотооддоо олигтой авч чадахгүй. Гаднын ганц, хоёрхон компани аваад дарчихвал яах вэ. Дараагаар нь дуртай үнээ хэлээд монопол болчихвол яана гэсэн айдас байдаг шүү дээ. Үүнээс болоод эрчим хүчний салбарын хувьчлал хойшоо шидэгдэж ирсэн. Тэгэхээр юуны өмнө бие даасан, алдагдлаа нөхдөг хэмжээнд ажиллуулах хэрэгтэй байна. Хоёрдугаарт, өмчийн дийлэнхийг нь биржээр зардаггүй юм гэхэд Засгийн газраас хамаагүй, гэрээт байдлаар мэргэжлийн удирдлагатай болгох хэрэгтэй. Гуравдугаарт, эрт, орой хэзээ нэгэн цагт хувьчлах л ёстой. Хувьчлахдаа зах зээл дээр олон талхны үйлдвэр байх юм бол талхны үнийг чөлөөтэй орхиж болно. Харин хоёр, гуравхан байхад нь үнийг чөлөөтэй орхиж болохгүй.

-Үгсэн тохирох зэргээр асуудал үүснэ гэж үү?

-Тийм. Одоо гэтэл Монголын эрчим хүчний 60-70 орчим хувь нь ганцхан том станц байна. Хувийн өмчийн үйлдвэрлэж байгаа эрчим хүч гэж маш бага шүү дээ. Тийм болохоор яг одоогийн байдлаар чөлөөлнө гэдэг үг утгагүй болчихоод байгаа юм. Эрчим хүчний тухай хуульд эрчим хүч үйлдвэрлэхэд үнэ тариф нь бизнесийн хувьд үр ашигтай байх, хөрөнгө оруулалтаа нөхөхүйц байх ёстой гэсэн заалт бий. Үүнийгээ л эхний ээлжинд хэрэгжүүлэх асуудал байна. Харин үүний дараа үйлдвэрлэл нь ашигтай ажиллаад, хөрөнгө оруулалт нь нэмэгдээд, олон үйлдвэрлэгч бий болсны дараа бид чөлөөлөх асуудал ярьж болж байгаа юм. Ер нь эрчим хүчний хөгжлийн загварын хувьд Монгол Улс том, том станц биш, жижиг, дунд оврын олон тархмал эх үүсвэр байх хэрэгтэй. Тэр нь нүүрс, сэргээгдэх буюу нар, салхи, усных байна. Сүүлийн үед хүмүүс атомын цахилгаан станц ярьдаг болж байгаа. Жижиг атомын станцууд байдаг л даа. Жишээлбэл, хойд туйл дээр усан онгоц очоод зогсчихсон, 20 гаруй жил ажиллаж л байна. Энэ мэтээр олон жижиг станцууд байх ёстой. Монгол чинь том газар нутагтай. Төвлөрсөн цэгээс эрчим хүч үйлдвэрлээд түгээхээр алдагдал өндөр. Алдагдлаа багасгахын тулд тархмал байх хэрэгтэй гэж үзээд байгаа юм. Хоёрдугаарт, аюулгүй байдал талаасаа ч чухал.

-Аймаг бүр л цахилгаан станцтай байна гэсэн үг үү?

-Аймаг бүр л станцтай. Гэхдээ бие даасан биш. Хоорондоо сүлжээгээр холбогддог байх хэрэгтэй. Өнөөдөр чинь дөрөвдүгээр цахилгаан станц зогсоход л улс орон даяараа зогсчих гээд байгаа. Ийм байж болохгүй. Мөн эх үүсвэрийг нь ганцхан сэргээгдэх эрчим хүч гэж туйлширч ерөөсөө болохгүй. Манайх хүйтэн газар. Нүүрсний станцууд зайлшгүй хэрэгтэй. Дорнод аймагт ноднин жил 50 Мвт-ын станц ашиглалтад орсон. Завхан аймгийн Тосонцэнгэлд жижиг станцын, Сэлэнгэ аймагт дунд оврын төсөл эхлэхээр болсон.

Миний мэдэхээр Өмнөговь аймгийн Гурвантэс сум, Нарийнсухайтын уурхай орчимд жижиг төсөл яригдаж байгаа. Иймэрхүү 20-50 МВт-ын нүүрсний станцууд хэрэгтэй байна. Ингээд олноороо баригдаад эхлэхээр хоорондоо өрсөлдөөн үүснэ. Ашигтай ажилладаг болохоор улсын эдийн засаг нэмэгдэж, эрчим хүчний хангалт сайжирна. Тэр цагт үнийг бүрэн чөлөөлөх асуудал ярьж болно.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ