Author: ТЭРБИШИЙН ДАРХАНХӨВСГӨЛ

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

Д.Баяндүүрэн: Энэ удаагийн сонгуулийг 32 орчим тэрбум төгрөгөөр зохион байгуулна DNN.mn

Сонгуулийн ерөнхий хороо /СЕХ/-ны ажлын албаны дарга Д.Баяндүүрэнтэй ярилцлаа.

-Ирэх зургадугаар сард УИХ-ын сонгууль болно. Үүнтэй холбогдуулан СЕХ-ноос ямар ажлууд хийж байна вэ?

-Ноднин жилийн зургадугаар сард УИХ-ын сонгуулийн тухай хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт, долдугаар сард нь Улс төрийн намын тухай хууль тус, тус батлагдсан. Тиймээс СЕХ-ноос эдгээр хууль, тогтоомжийн хэрэгжилтийг хангах үүднээс 21 аймаг, есөн дүүрэгт сургалт хийсэн. Мөн өнгөрсөн жилийн 11 дүгээр сараас эхлэн Улсын дээд шүүхэд бүртгэлтэй улс төрийн 37 намын төлөөллийг уриад дээрх хоёр хуулийн сургалтууд хийсэн. Нийт хоёр удаа улс төрийн намуудын төлөөлөлтэй уулзсан. Мөн ирэх сарын 6-нд уулзаж, ярилцана. Сонгуулийн тухай хууль, тогтоомжийг ард түмэнд ойлгуулахад хамгийн чухал зүйл нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд байдаг. Тийм болохоор сэтгүүлчидтэйгээ мөн уулзалт хийж, тодорхой мэдээллүүд өгсөн. УИХ-аас сонгууль товлон зарлах, тойрог батлах тогтоолыг баталж өгсөн. Тийм болохоор СЕХ-ноос сонгуулийн цаг хугацааны хуваарийг баталсан. Үүнтэй холбоотой бэлтгэл ажлуудыг төлөвлөгөөний дагуу хийж байна.

–Ирэх сарын 6-нд хийх уулзалтаараа улс төрийн нам, эвслийн төлөөлөлтэй ямар асуудал ярих вэ?

-Улс төрийн намын бүртгэлтэй холбоотой журмыг Улсын дээд шүүх батлах ёстой. Тухайн журмыг улс төрийн намууддаа хэлэлцүүлэхээр төлөвлөж байна.

Улс төрийн намын тухай хууль батлагдсантай холбоотойгоор СЕХ-нд тодорхой чиг, үүргүүд ирж байгаа. тухайлбал, улс төрийн намыг мэдээлэл, арга зүйгээр хангах, санхүүжилттэй холбоотой гээд хэд, хэдэн асуудал бий. одоо бол сонгогчдын нэг хувиас дээш санал авсан тохиолдолд намуудад улсын төсвөөс санхүүжилт олгоно. Гэхдээ энэ заалт ирэх оноос хэрэгжиж эхэлнэ. үүний улмаас СЕх-ны бүтцэд нэгжүүд байгуулагдахаар төлөвлөсөн.

–Энэ удаагийн сонгуулийг зохион байгуулахад хэдий хэмжээний санхүү шаардлагатай вэ?

-Хэд, хэдэн онцлогтой сонгууль болно. нэгдүгээрт, өмнө нь 2012 онд хэрэглэж байсан хосолсон тогтолцоогоор явна. тойрог томорч, бүсчилсэн байдлаар явагдахаар болсон. Мөн гадаадад байгаа сонгогчдын саналыг авна. Хамгийн гол нь нийт хэсгүүд дээрээ хяналтын тооллогыг 100 хувь, гараар хийхээр хуульчлагдсан. Энэ ажилтай холбогдуулан ноднин жил бидэнд 15.9 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт баталж өгсөн. Түүгээрээ 500 гаруй санал тоолох төхөөрөмж, холбогдох тоног төхөөрөмж худалдаж авсан. харин энэ удаагийн сонгуулийг 32 орчим тэрбум төгрөгөөр зохион байгуулахаар улсын төсөвт тусгагдсан. Энэ төсвийн хэмжээндээ тохируулан ажлаа зохион байгуулаад явж байгаа. хамгийн гол зардал бол тухайн сонгуульд ажиллаж байгаа хүмүүсийн урамшуулал байдаг. Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээгээр төсөвлөж хийхэд нийт зардлын 40 орчим хувийг эзэлдэг. Энэ сонгуульд 20 гаруй мянган хүн ажиллана. мөн гадаадад байгаа иргэдийнхээ саналыг авахад тодорхой зардал гарна, 50 орчим дипломат төлөөлөгчийн газраараа дамжуулан сонгогчдынхоо саналыг авна.

–Сонгогчид маань заавал өөрийн харьяа газартаа очиж саналаа өгөх үү. Байгаа газраасаа саналаа өгөх боломж бий юу. Нэрсийн жагсаалт хэдий үеэр эцэслэн батлагдах вэ?

-Сонгогчдын нэрсийн жагсаалттай холбоотой асуудлыг Улсын бүртгэлийн ерөнхий газар хариуцаж гаргана. дөрөвдүгээр сарын 1 гэхэд тухайн газар өөрийнхөө сайтад нэрсийн жагсаалтыг тавина. Өмнөх сонгуулиудаар сонгогчид маань тухайн сайт руу ороод зөвхөн өөрийгөө бүртгэгдсэн эсэхийг шалгадаг байсан бол энэ удаа тэр хаяг дээр хэдэн хүн байгааг харах боломжтой. Ингэснээр өөр хүмүүс бүртгэгдсэн эсэхийг шалгаж болно. Харин сонгогчдын нэрсийн жагсаалт эцэслэгдээд санал авах өдрөөс гурав хоногийн өмнө хэсгийн хороодод хүрсэн байх ёстой. Дээрээс нь энэ жил улсын бүртгэлийн аль ч газарт тухайн сонгогч гомдлоо гаргах боломжтой байгаа.

–Нам эвсэл, нэр дэвшигчид холбогдох хуулийг санаатай болон санамсаргүй байдлаар зөрчихгүй байхад юун дээр анхаарах хэрэгтэй вэ?

-Сонгуулийн хууль тогтоомж дээр ухуулга, сурталчилгаатай холбоотой зүйлийг тодорхой заагаад өгчихсөн. нэгдүгээр сарын 1-нээс эхлэн аливаа этгээд сонгогчдыг татах зорилгоор найман төрлийн үйл ажиллагааг явуулж болохгүй.

–Тухайлбал?

-Хувьцаа тараах, амлалт өгөх, чансаа тогтоох судалгаа явуулсан бол түүнийгээ хэвлэн нийтэлж болохгүй. Мөн уралдаан, тэмцээн зохион байгуулж, мөнгө тарааж болохгүй гэх зэрэг зүйлсийг сонгууль дуустал хориглосон. эдгээрийг зайлшгүй мөрдөж ажиллах шаардлагатай. Сонгуулийн ухуулга, сурталчилгаа эхэлснээс хойш хориглох заалтууд ч бий. Ер нь сонгуультай холбоотой хэрэг, зөрчлийн маргаанууд гардаг. Энэ маргаануудыг тодорхой чиг үүргийн байгууллагууд шалгаж шийдвэрлэх үүрэгтэй. Эцэст нь шүүх байгууллага тогтооно. Тийм болохоор сонгуулийн хуулиа зөрчихгүй байх дээр анхаарахаас гадна аливаа уулзалт, цуглаан хийхдээ сонгогчдыг татах ямар нэгэн үйл ажиллагаа явуулахгүй байх хэрэгтэй.

-Хэрэв хууль зөрчсөн бол нам эвсэл, нэр дэвшигчид ямар арга хэмжээ авах вэ?

-Зөрчлийн тухай хуульд тодорхой заасан. Торгуулийн арга хэмжээ, нэр дэвшигчийг бүртгэхгүй байх, хасах боломжтой. Энэ удаагийн сонгуулиас эхлээд аливаа этгээд бэлэн мөнгө тараасныг иргэн баримттайгаар нотлоод цагдаагийн байгууллагад мэдэгдсэн тохиолдолд тухайн мөнгөний хэмжээг 20 дахин нэмэгдүүлж олгоно.

-УИХ-ын гишүүд тайлан сэтгүүлээ тараадаг. Одоо ид тарааж байх шиг байна. Гэтэл энэ нь бусдаасаа давуу байдал бий болгож байна гэх шүүмжлэл байдаг. Үүнийг хуулиар зохицуулж өгсөн байдаг уу?

-УИХ-ын сонгуулийн тухай хуульд зааснаар УИХ-ын гишүүд нэр дэвшихээсээ өмнө хэвлэмэл тайлангаа тараах эрхтэй. Яагаад гэвэл тухайн гишүүний бүрэн эрх нь хэрэгжиж байгаа.

-Тэгвэл нэр дэвшихээр горилж байгаа хүмүүс өнгөрсөн хугацаанд хйиж хэрэгжүүлсэн ажлаа танилцуулсан хэвлэмэл материал тараах эрхтэй юу?

-Тийм эрх байхгүй.

-Сонгуулийн сурталчилгааны хэвлэмэл материалын хэмжээ, самбарын тоог багасгасанд дургүйцэх хүмүүс байна. Яагаад ийм заалт оруулсан юм бэ?

-Сонгуулийн тухай хуулийг хэлэлцэж байх явцад сонгууль маш их зардалтай явагдаж байна. Зардлыг бууруулах чиглэлд арга хэмжээ авъя гэдэг үзэл баримтлал явагдсан. Энэ үүднээс хэвлэмэл материал, самбарт гаргадаг зардлын хэмжээг багасгах нь зүйтэй гэж үзсэн. Тэгээд дэлхийн бусад орнуудад хэрэглэдэг нэгдмэл самбартай байхаар болсон. мөн хэвлэмэл материалын хэвлэлийн хэмжээ буурсан. Зардлын дээд хэмжээг өмнө нь тойрог, тойргоор нь тогтоодог байсан бол энэ удаа ч гэсэн нам эвсэл, нэр дэвшигчээр нь тойргоор нь үндэсний аудитын байгууллага гуравдугаар сарын 1-нээс өмнө тогтооно.

-Цахим орчинд хяналт яаж тавих вэ?

-Цахим орчинтой холбоотой асуудлаар харилцаа холбооны зохицуулах хороо /ХХЗЦХ/-ноос тодорхой журмууд гарна. үүнийг нь СЕХ батална. тэгэхээр цахим орчинд ххзх болон цагдаагийн байгууллага хяналт тавьж ажиллана. Мөн рейтинг тогтоох цахим судалгаан дээр Шударга өрсөлдөөн, хэрэглэгчийн төлөө газар хяналт тавина. Дээрээс нь нэр дэвшигч өөрийн цахим хаягийг тухайн тойргийн хороогоороо дамжуулан ххзх-нд бүртгүүлэх ёстой.

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Х.Цэвэлмаа: Өмнө гаргасан хууль, хөтөлбөрөө хэрэгжсэн эсэх дээр дүн шинжилгээ огт хийдэггүй нь бидний том алдаа DNN.mn

МУИС-ийн Эдийн засгийн хүрээлэнгийн захирал, доктор, профессор Х.Цэвэлмаатай Бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлал, эдийн засгийн ач холбогдлын талаар ярилцлаа.

-“Бүсчилсэн хөгжил” гэж их ярьж байна. Тэгвэл бид бүсчилсэн хөгжил гэж юуг ойлгох вэ?

-Аливаа улсын хөгжлийг орон нутаг, бүс нутаг, үндэсний хэмжээнд гэсэн гурван түвшинд авч үзэж болдог. Харин энэ нутаг дэвсгэрээс гараад явахаар эдийн засгийн бүс, хөрш орон, дэлхийн эдийн засаг гээд явна. Нутаг дэвсгэрээр нь авч үзэхэд эдийн засгийн нөөц хязгаарлагдмал болохоор аль ч улс бүх нутгаа бүрэн хамарч хөгжүүлсэн туршлага түүхэнд байхгүй.

-Тэгэхээр тухайн улсын аль нэг хэсэг нь хөгжлөөрөө тааруу л байх нь байна, тийм үү?

-Тийм, мөн нөөц газар, газар өөр байдаг. Нэг газар байгаа нөөц нь нөгөө газарт байхгүй. Тиймээс эдийн засгийн утгаараа энэ нөөцийг солилцож, худалдаж ашиглана. Дэлхий нийтэд анх газар зүйн их нээлтийн үеэс эхлэн түүнийг дагасан худалдаа дэлхийн өнцөг булан бүрд хүрсээр даруй 700 гаруй жил өнгөрчээ. Мөн нөөцийг холбох хамгийн том систем нь логистик. Тээврийн болон худалдааны, эсхүл үйлдвэрлэлийн сүлжээ юу гэдгээс хамаарна. Нөөцийг боловсруулаад, үйлдвэрлээд тээвэрлэдэг. Ийм тээврийн сүлжээг ч бүх улс нутаг дэвсгэрээ бүгдийг нь хамарсан байдлаар хийж чадаагүй л байгаа. Харин одоогоос 130-140 жилийн өмнө АНУ нөөцөө үйлдвэрлэл болгохын тулд төмөр замыг хөгжүүлсэн. Нөөц хаана төвлөрч байна, тэнд зардал бага гарахаар үйлдвэрлэлийг хөгжүүлсэн. Ихэнхдээ ган, төмөр, уул уурхайн үйлдвэрийн нөөц нь байршсан газарт салбарууд хөгжиж, тэр бүс нутгийн, үндэсний эдийн засаг сэргэсэн түүх бэлхэнээ байна. Харин нэг газар үүссэн энэ бүс өөр газарт байх уу үгүй юу гэдгийг судалж байж л тогтооно. Улс орнууд эхлээд газар тариалан хөгжүүлсэн. Манай улсын хувьд Төв, Сэлэнгэ аймгийн нутгуудад газар тариалнгийн бүс болгож хөгжүүлсэн. Нэг хэсэг нөөцийг ашиглаад эхлэхээр өөр бусад нөөц ч ашиглагдаж эхэлдэг. Хайгуул хийж илрүүлээд олборлохоос эхлээд эцсийн бүтээгдэхүүн хүртэл явсан сүлжээний систем чинь автомашины, барилгын гээд үйлдвэрийн том төвүүдийг үүсгэсэн. Үйлдвэрийн бөөгнөрөл үүсэхээр хүн амьдрах орон байр, өөр бусад хөрөнгө оруулалт, санхүүжилт, худалдаа гээд аж үйлдвэрийн бодлого төлөвлөлт явагдахын зэрэгцээ барилга дэд бүтэц, худалдаа үйлчилгээ, боловсрол, эрүүл мэнд, олон нийтийн салбар хөгжөөд хот гэсэн нэг бүс үүсч байдаг.

-Таны ярьснаас бодохоор манай улсад байгаа жишээ нь Эрдэнэт, Дархан юм биш үү?

-Тэгэлгүй яах вэ, манай улс 1990-ээд оноос өмнө 20 жилийн хугацаанд аймгийн төвүүдийг том үйлдвэртэй болгоно гэдэг хөгжлийн төлөвлөлт хийж байсан. Үүнийгээ дагаад аймгийн төвүүд бүгд хот гэдэг нэртэй, тэр нутаг дэвсгэрт эдийн засгийн үйл ажиллагааг төвлөрүүлэх гэж үзсэн. Гэхдээ дээрээс хэт удирдлагатай явсан болохоор үр ашигтай ажиллаж чадаагүй. Тийм болохоор энэ систем ганхсан. Мөн дандаа зээл, шилжүүлгээр хийгдсэн нь өмнөх төлөвлөлтөөс гарсан том сургамж. Одоо бид сүүлийн 30 жилийн хугацаанд хөдөө орон нутаг руу чиглүүлж, нийгэм, эдийн засгийн үйлчилгээний төвлөрөл багассанаас болоод хүн амьдрах боломж нь хязгаарлагдмал болсон. Үүний улмаас Улаанбаатар хот руу чиглэсэн шилжилт хөдөлгөөн эрс нэмэгдсэн. Уг нь шилжилт муу зүйл биш. Харин түүнийг яаж удирдах вэ гэдэг нь л асуудал.

-Анх 2001 онд “Бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлал” гээчийг баталсан юм билээ?

-Тэртээ 1990-2000 он хүртэлх 10 жилийн хугацаанд Монгол Улс тогтолцооны шилжилт хийсэн. Харин 1990-ээд оны дундаас улс орнуудын нэгэн адил бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлал, судалгаа шинэчлэн хийгдсэн. Энэ үеийн судалгааг хийж байхад манайх бэлчээрээ дагаж буюу урдаасаа хойшоо босоо хөгжих юм байна, байгалийн бүслүүрээрээ ч гэсэн босоо хөгжих юм байна гэдгийг олж харсан. Гэсэн хэдий боловч хүн амын нутагшил, байгалийн бүслүүр, үйлдвэрлэл эрхлэх туршлага, ажиллах хүч бүрэлдсэн эсэх гээд олон зүйлийг аваад үзэх хэрэгтэй болсон. Энэ үед хийгдсэн судалгаанаас харахад, хүн амын нутагшил, суурьшлаар нь аваад үзэхэд 96 төвлөрсөн бүс үүссэн байжээ. Мөн манай улсад хотжилт гэсэн төлөвлөгөө огт гараагүй. Тэр үед хувьчлал явагдаад үйлдвэрүүд нь хаалгаа хаачихсан учраас хотжилтын төлөвлөгөө яваагүй учраас газар зохион байгуулалт “эзэнгүйдсэн” гэж болно. Гэтэл бүсчилсэн хөгжлийн хамгийн гол суурь нь газар зохион байгуулалт. Гэтэл энэ нь байхгүй болохоор хаана, хаана хот үүсэх нь мэдэгдэхгүй. Дээрээс нь Монгол Улс түхий эд бэлтгэдэг орон байх уу, үйлдвэрийн орон болох уу. Эсвэл үйлчилгээний, худалдаа эрхэлдэг улс болох юм уу гэсэн чиглэл нь тодорхойлогдоогүй. 2001 оны бүсчилсэн хөгжлөөр авч үзэхэд эхлээд таван бүсийн дэд бүтцийг босоо байдлаар нь уялдуулъя гэж гаргаж ирсэн. Баруун, хангайн, төвийн, зүүн бүс, нэмээд Улаанбаатар гэсэн бүсүүдэд хөгжүүлэх чиглэлтэй болсон. Харамсалтай нь, тухайн үед үйлдвэр хөгжүүлэхэд шаардлагатай цахилгаан, дулаан, санхүү, мэдээллийн сүлжээ гээд олон чухал зүйл зах зээлийн тогтолцоонд нийцсэн хэлбэрээр хөгжих боломж байгаагүй. Эрчим хүчийг авч үзэхэд одоо ч тасалдаад байгаа нь үүнтэй холбоотой. Эрчим хүч битүү хэлхээнд ажиллаж байж үр ашигтай байдаг гэж тухайн салбарын экспертүүд ярьдаг. Харин манайд Дархан-Эрдэнэт-Улаанбаатар гурвыг холбосон битүү хэлхээ л байгаа. Бусад нь дандаа агаараар цахилгаан дамжуулах сүлжээ явдаг. Очиж байгаа шугам нь үйлдвэрлэлийг дааж чадахгүй учраас бүс нутагт үйлдвэрлэл хөгждөггүй. Одоо ч гэсэн тийм шүү дээ. Харин бүс нутгаар холбочих юм бол суманд хүртэл Засгийн газар очиж ажиллах биш, орон зайнаас удирдах боломжтой. Эдгээр бүсдээ дулаан, эрчим хүч, усны хөрөнгө оруулалт хийгдвэл олон салбар ажлын байраар хангагдах боломж гарна. Мөн бүсдээ боловсрол, эрүүл мэндийг шийдэх нь ч зардал багатай. Тийм болохоор л бүс нутаг гэдэг ойлголт гарч ирдэг. Гэвч 2001 оны хуулийг хэрэгжүүлэх Бүсчилсэн хөгжлийн удирдлага, зохион байгуулалтын тухай хууль нь хоёр жилийн дараа буюу 2003 онд гарсан. Харамсалтай нь одоо хүртэл хэрэгжихгүй явж байна.

-Засгийн газраас энэ оныг “Бүсчилсэн хөгжлийг дэмжих жил” болгон зарласан. Тэгэхээр 20 гаруй жилийн өмнө эхлүүлсэн ажлаа хийхээр, дуусгахаар зорьж байна гэж болох уу. Ер нь одоо бүсчилсэн хөгжлийг хөгжүүлэх боломж нь бүрдэж чадсан уу?

-Эргэлзээтэй, яагаад гэхээр бүсчилсэн хөгжлийн суурь болсон хүн амын нутагшил, засаг захиргааны төлөвлөлт “бүдэг” байна. Нутагшил суурьшлын 96 бүс маань одоо 88 болоод буурчихсан. Харамсалтай нь, үүнийг ярьж байгаа институц огт алга. Эхлээд бид хүн амаа яаж суурьшуулах юм бэ, ямар хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй вэ гэдгээ шийдэх ёстой. Гэтэл саявтархан Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулиа баталж чадсангүй, хойшлуулчихлаа. Нөөц нь хэдий байгаа ч түүнийг яаж ашиглах вэ гэдэг хөрөнгө оруулалтын суваг нь орж өгөхгүй байна. Ийм нөхцөлд үйлдвэрлэл, санхүүжилт, худалдаа, хөрөнгө оруулалтын удирдлага нь тодорхойгүй болчихоод байгаа юм. Монгол Улс өнөөдөр 70 орчим сая толгой малтай л гээд байдаг. Гэтэл түүнийгээ төрөлжүүлээд хөгжүүлэх хөрөнгө оруулалтын бодлого байна уу. Уг нь хуулиасаа өмнө хөрөнгө оруулалтын бодлого нь гарвал хуулиа яаж хэрэгжүүлэх вэ гэдэг нь тодорхой болно. Угаасаа бүс нутгийн хөгжлийн хамгийн гол зүйл нь хөрөнгө оруулалтын бодлого шүү дээ. Бид эх орныхоо хаана нь аялал жуулчлал, хөдөө аж ахуй, соёл, уул уурхайгаа төрөлжүүлэх юм бэ гэсэн бодлогоо нэн даруй тодорхойлж гаргах хэрэгтэй. Хөрөнгө оруулагчид төдийгүй дотоодын ажиллах хүч ч угаасаа биднээс ийм л зүйлийг хүлээж байгаа. Харин үүнийг хэн төрөлжүүлж хийх вэ гэдэг чинь л асуудал. Засгийн газар өнөөдөр өөрөө хөгжүүлэх гээд зүтгээд байгаа нь зардал өндөртэй болгоод байгаа юм. Тиймээс доороосоо буюу хувийн хэвшлийнхээ санаа, бодлыг асуумаар байна. Нөөцийг хэрхэн ашиглах технологи, инноваци нь тэдэнд байгаа.

Бүс нутаг бүрийнхээ онцлогийг гаргасан маркетинг хэрэгтэй. Үйлдвэрлэл хөгжих чигийг нь заахгүй, хөрөнгө оруулалтын бодлого байхгүй хэрнээ хуулиасаа эхлэх гээд байна. Хөгжлийн бодлогын чиглэл, төрөлжилт дээрээ зөвшилцөөгүй хүмүүс чинь юунд ингэтлээ маргаад байгаа юм бол оо. Өнөөдөр манай улсын газар нутгийг 40 жил ашигласан гаднынхан байна уу, байхгүй шүү дээ. Гэтэл ийм байхад 100 жилээр өгөх (уг нь бол ашиглуулах) гэлээ гээд буруутгаад байж болохгүй.

-Гадаадын хөрөнгө оруулалт гэхээр л “хадны мангаа” гэдэг хэсэг бүлэг байх юм байна шүү дээ?

-Нөөцийг ашиглаж байж илүү орлого олж, хүн амын амьжиргааны түвшнийг дээшлүүлнэ. Өмнөговь аймгийн Ханбогд сум 20 жилийн өмнө ямар байсан билээ. Гэтэл 2009 оноос гадаадын хөрөнгө оруулалт ороод эхлэхэд үйлдвэрлэлд “хөдөлмөр хамгаалал, аюулгүй байдал” хамгийн чухал гэдгийг ойлгуулж, ил тод, хариуцлагатай уул уурхайн стандартыг нутагшуулж өглөө. Үүний зэрэгцээ орон нутгийн ханган нийлүүлэгчидтэй гэрээ хийж, одоо 900-гаад аж ахуйн нэгжтэй хамтран ажиллаж байна. Эдгээр байгууллагын ард хэчнээн хүний амьдрал байгаа вэ. Дэлхийн том үндэстэн дамнасан корпорацийг дагаад хөгжих боломж Монгол Улсад гарсан туршлага биз дээ. Тиймээс одоо бидэнд байгаа үйлдвэрүүдээ яаж ийм өрсөлдөх чадвартай болгох вэ гэсэн бодлого хэрэгтэй байна.

-Та түрүү нь яриандаа энэ асуудал дээр хэн манлайлал үзүүлэх вэ гэж ярьсан. Тэгвэл Засгийн газраас бүсчилсэн хөгжлөө ярьж, зарим бүтээн байгуулалтыг эхлүүлэхээр зорьж байгаа нь манлайлал биш үү?

-Орон нутгийн иргэдийнхээ санаа, бодлыг, ямар

үйлдвэрлэл хөгжүүлмээр байгааг нь Иргэдийн хурал нь сонсдог, түүнийгээ нэгтгэдэг, түүнийгээ Засгийн газарт санал болгодог болмоор байна. Төрөлжилтийн чиглэлийг Засгийн газар тодорхойлж болно. Өнөөдөр Засгийн газар 21 аймаг, 360 суманд нэг бүрчлэн хүрч ажиллах нь өндөр зардалтай байгаа учраас 5-6 бүс болгочихвол бодлогын зардал буурна. Бүс нутгаараа аймгууд хамтарч шийдвэрээ Засгийн газарт өгдөг байвал бүсийн засаглал ажиллана.

-Бүсчилсэн тойргоос УИХ-ын гишүүдээ сонгодог болох нь бүсчилсэн хөгжлийг хөгжүүлэхэд хэр тус, нэмэртэй вэ?

-Улс төрийн тойргууд нь эдийн засгийн нөөцийг ашиглах тойрог мөн үү гэдэг дээр эдийн засгийн нарийн судалгаа хийгээгүй байна. Ер нь практикт улс төрийн тойрог, эдийн засгийн тойрогтойгоо давхацдаггүй байх аа. Эдийн засгийн утгаараа авч үзвэл замыг үр ашигтай хөгжүүлэх хоёр чиглэл бий. Нэгдүгээрт, ашиглах гэж байгаа нөөцдөө нийцүүлж замаа барьдаг. Нөгөө нь, замаа дагаж хөрөнгө оруулалтууд хийдэг. Харин бид хоёр дахийг нь сонгосон. Жишээлбэл, Мянганы зам нь анхныхаа бүсчилсэн хөгжлийн төлөвлөлтөөсөө өөрөөр явчихсан юм. Анхны бүсчилсэн хөгжлийн төлөвлөлтийн дагуу гарч байсан “Мянган зам” бол одоогийн зам биш. Үүнийг судалсан судалгаа байгаа ч олон нийтэд хүрээгүй байна. Ингээд харахаар бид өмнө нь гаргасан хууль, хөтөлбөрөө хэрэгжсэн эсэх дээр дүн шинжилгээ огт хийдэггүй. Үүнээсээ болоод бид их алддаг. Дандаа л ийм зүйл хийе, болгоё гэж асуудалд ханддаг. Гэтэл хийсэн зүйлээ зөв буруу, үргэлжлүүлэх үү үгүй юу гэдэг эцсийн үр дүнгээ үнэлэх нь хэрэгтэй. Хүмүүсийн хандлага ч ийм л болчихоод байна.

-Хот, хөдөөгийн тэнцвэрийг хангана гээд “Хөдөөгийн сэргэлт” хөтөлбөр хэрэгжүүлж байгаа нь таны ярьсан хүн амын нутагшил, суурьшлыг нэмэгдүүлэх зүйл мөн үү?

-Шилжилт, хөдөлгөөний талаарх олон орны зохицуулалтаас харахад, нэн тэргүүнд, амьдрах байр, ажиллах байр гэсэн хоёр зүйлийг шаарддаг. Энэ хоёр байгаа бол тухайн газарт шилжихийг хүн амдаа зөвшөөрдөг. Гэтэл бид энэ хоёрыг алийг нь ч хэрэгжүүлээгүй. Үр дүн нь өнөөгийн Улаанбаатар. Үүний хамгийн том сургамжийг Засгийн газар авах ёстой. Яагаад гэхээр Засгийн газар нь бодлогоо хэрэгжүүлж чадахгүй буюу ердөө 1.3-1.8 жилийн настай явж ирлээ. Бодлогоо хэрэгжүүлж чадаагүй учраас л хүмүүсийн сонголт, шийдвэр ийм алаг цоог болчихоод байгаа юм. Хэрвээ бид боловсруулсан бодлогоо шинжлээд үнэхээр болохгүй байна гэсэн дүгнэлтэд хүрвэл дараагийн зүйлийг нь сорьж үздэг байдал руу явах ёстой. Одоо бол нэгэнт хийснээ буруу, эсвэл зөв байсан тухай ярих нь ховор болсон. Тиймээс улстөрчдөөс бүс нутгийн хөгжлийг дэмжсэн хэдэн хууль санаачилсан, тэдгээр нь хэдэн хувийн хэрэгжилттэй байсныг нь асуудаг болох хэрэгтэй. Бодлого нь ил тод, зөв тодорхойлогдоогүй учраас хүмүүс сонголтоо цахим ертөнц, бусад орны хөгжлөөс авч байна. Тэгээд алдаа мадаг гараад буруудахаар “Мөнгө алга” гэсэн тайлбар хэлдэг. Мөнгө байгаад ажил хийдэг гэсэн логик эдийн засагт байдаггүй юм. Монголчууд чинь огт мөнгөгүй эхэлсэн юм биш үү? Оюу толгойн төслийг аваад үзье. Тухайн үед Засгийн газар нь ч мөнгөгүй байсан. Харин хүмүүсийн хүсэл эрмэлзэл байсан учраас хийж чадсан юм. Гэтэл одоо дараагийн гарч ирэх залуус, үйлдвэртээ тодорхой чиглэл хэрэгтэй байна. Үүнд нь бүс хэрэгтэй болчихоод байгаа юм.

Т.ДАРХАНХӨВСГӨЛ

 

Categories
мэдээ нийгэм

Б.Солонгоо: Оюу толгой компанид нэмж 280 тэрбум орчим төгрөгийн татварын акт гаргасан DNN.mn

Хууль зүй, дотоод хэргийн дэд сайд Б.Солонгоотой ярилцлаа.

-Энэ удаагийн Засгийн газар байгуулагдаад гурван жил болж байна. Танай салбарт энэ хугацаанд ямар, ямар гол ажлууд хийгдсэн бэ?

-Өнгөрсөн гурван жилийн хугацаанд салбарын хэмжээнд хийгдсэн ажлуудыг дурдвал маш урт жагсаалт гарна. Хууль зүйн бодлогын хүрээнд 2021 оноос хойш Хууль зүй, дотоод хэргийн яамнаас 47 хуулийн төслийг боловсруулж, Засгийн газраар хэлэлцүүлэн, УИХ-д өргөн мэдүүлснээс 31 хуулийн төсөл батлагдсан. Одоо 17 хуулийн төсөл боловсруулах шатанд байна. Манай яам хууль зүйн бодлогын хүрээнд хувийн эрх зүйн шинэчлэлд онцгойлон анхаарал хандуулан ажиллаж байгаа. Арилжааны ерөнхий хуулийн төсөл, Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хууль, Эвлэрүүлэн зуучлалын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл, Компанийн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах төсөл зэрэг төслүүд дээр ажиллаж байна.

Мөн энэ хүрээнд Монгол Улс 1926 онд үүсгэн байгуулагдсан олон улсын нэр хүндтэй судалгааны байгууллага болон Хувийн эрх зүйг ижилтгэх олон улсын хүрээлэн буюу UNIDROIT-ийн 65 дахь гишүүн орон болсон. Хууль зүй, дотоод хэргийн яамны харьяа агентлаг, байгууллагын үйл ажиллагаа, үйлчилгээний хүртээмжийг сайжруулах чиглэлээр хуулийн хэд

хэдэн шинэчлэл хийгдсэн. Тухайлбал, Хууль зүйн туслалцааны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга 2022 оны 10 дугаар сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлснээр улсын өмгөөллийн буюу төрөөс хууль зүйн туслалцааг үнэ төлбөргүй үзүүлэх хүртээмжийг нэмэгдүүлсэн. Түүнчлэн, Шүүх шинжилгээний тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга ноднин жилийн нэгдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлсэн. Үүний дагуу Шүүх шинжилгээний үндэсний хүрээлэн Шүүх шинжилгээний ерөнхий газар болон агентлаг хэлбэрээр зохион байгуулагдаж, сэтгэцэд учирсан хор уршгийн зэрэглэлийг тогтоох зэрэг шинэ үйлчилгээг үзүүлэх эрх зүйн орчин бүрдсэн.

-Намрын чуулганы төгсгөлд Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах төслийг УИХ-аас баталлаа. Гол онцлог нь юу вэ?

-Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай болон Иргэний хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төслүүд намрын чуулганаар энэ долоо хоногт батлагдсан. Гол онцлогийг дурдвал Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуульд бага үнийн дүнтэй маргааныг илүү хялбаршуулсан журмаар шийдвэрлэх зохицуулалтыг тусгасан. Ингэснээр шүүхийн үйлчилгээний хүртээмжийг нэмэгдүүлэх, шүүхийн ачаалал буурах, иргэд маргаанаа шийдвэрлүүлэхэд хугацаа алдахгүй байх чухал ач холбогдолтой.

Цаг хугацаа алдаж маргаан шийдвэрлүүлэх нь тухайн маргааныг шүүхээр шийдвэрлүүлэхүгй байхтай агаар нэг гэсэн үг байдаг. Тиймээс иргэний маргааныг шийдвэрлэхэд хугацаа их алддаг асуудлыг шийдвэрлэхэд тодорхой ахиц гарч байна.

Харин Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуульд хүний халдашгүй байх эрхийг хангах зорилгоор сэжигтнийг хойшлуулшгүйгээр баривчлах үндэслэл, процесс, болон гомдол гаргах процессыг тодорхой болгож, цагдан хорих хугацаа, процесс, цагдан хорих байранд мөрдөн шалгах нууц ажиллагаа явуулахтай холбоотой өөрчлөлтийг тусгаж, шүүхийн хяналтыг нэмэгдүүлсэн. Түүнчлэн, хялбаршуулсан журмаар хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааг боловсронгуй болгосон. УИХ-аас батлагдсан хувилбар албан ёсоор хэвлэгдсэний дараа илүү тодорхой мэдээллийг манай яамнаас өгөх болно.

-Энэ оноос хэрэгжиж эхэлж байгаа ямар, ямар хуулиуд байгаа вэ?

-Энэ оны нэгдүгээр сарын 1-нээс Улс төрийн намын тухай хууль, Нийгмийн даатгалын багц хууль, Төрийн болон орон нутгийн өмчийн хөрөнгөөр бараа, ажил, үйлчилгээ худалдан авах тухай буюу тендерийн хууль зэрэг хэд хэдэн томоохон хууль хэрэгжиж эхэлж байна. Мөн манай яамнаас хүүхдийн эрхийг хамгаалах, замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлыг хангах чиглэлээр Эрүүгийн болон Зөрчлийн хуулиудад нэмэлт, өөрчлөлт оруулах төслийг боловсруулж УИХ-аар баталсан. Тухайлбал, согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодсон тохиолдолд ногдуулах хариуцлага, хүүхдийн эсрэг хүчирхийлэл үйлдсэн этгээдэд ногдуулах хариуцлагыг чангатгасан. Зарим төрлийн гэмт хэрэг үйлдсэн тохиолдолд өршөөл үзүүлэхгүй байх, хугацаанаас нь өмнө суллахгүй зэрэг хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтүүд орсон. Хууль зүй, дотоодын хэргийн яамнаас сүүлийн хоёр жилийн хугацаанд авлига, албан тушаалын гэмт хэрэгтэй тэмцэхэд чиглэсэн хууль эрх зүйн орчны шинэчлэлд анхаарлаа хандуулж ажилласан. Эрүүгийн хуульд авлига, албан тушаалын гэмт хэрэгт ногдуулах ялыг чангатгасан нэмэлт, өөрчлөлт оруулах төслийг 2022 оны 12 дугаар сард УИХ-аас баталсан. Мөн 2023 оны хаврын чуулганаар ашиг сонирхлын хууль гэж хэлж заншсан Нийтийн албанд нийтийн болон хувийн ашиг сонирхлыг зохицуулах, ашиг сонирхлын зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах төслийг баталсан. Үүгээр төрийн өндөр албан тушаалтан болон гэр бүлийн гишүүд нь төрөөс олгож байгаа хөнгөлөлттэй зээл, хөтөлбөрт хамрагдах, тендерт оролцохыг хязгаарласан зохицуулалт тусгасан.

-Таны хэлснээр энэ жил сонгууль болно. Тэгэхээр шинээр хэрэгжиж эхэлсэн Улс төрийн намын тухай хуулийн гол онцлог юу вэ?

-Гол онцлог нь энэ хуулиар улс төрийн намын санхүүжилт болон үйл ажиллагааг ил тод, нээлттэй болгох дээр анхаарсан зохицуулалтууд нэмэгдсэн. Нөгөө талаасаа улс төрийн намуудыг төрөөс санхүүжүүлэхтэй холбоотой зохицуулалтыг тусгасан. Ер нь улс төрийн намуудын санхүүжилт ил тод болсноор сонгууль шударга, нээлттэй болох суурь бүрдэнэ. Нэмээд сонгуулийн үеэр зарцуулсан хөрөнгийн хэмжээ, эх үүсвэрийг ил тод, нээлттэй болгох авлигатай хийж байгаа тэмцэл чухал ач холбогдолтой. Мөн улс төрийн намуудыг төлөвшүүлэх, институцийн хөгжлийг дэмжих нь манай ардчиллыг бэхжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой. Энэ нь улсын тогтвортой хөгжилд ч чухал хувь нэмэр болно.

-Эрүүгийн хуульд ойр, ойрхон гар хүрээд байгаа нь ямар учиртай юм бэ. Ингэх нь хэр зөв зүйтэй байдаг вэ?

-Эрүүгийн хууль болон эрүүгийн процессын хуулиуд хууль зүйн бодлогын хувьд чухал хуулиуд. Бид өнөөдөр асар хурдтайгаар өөрчлөгдөж буй технологийн дэвшил, нийгмийн өөрчлөлт дунд амьдарч байна. Үүнийгээ дагаад тодорхой хуулийн зохицуулалтыг эргэн харж, илүү оновчтой зохицуулах шаардлага гарч байна. Нөгөө талаасаа олон улсын гэрээгээр Монгол Улсын хүлээсэн үүргүүдийг хэрэгжүүлэхтэй холбогдуулаад нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тохиолдол ч байдаг. Мэдээж хууль тогтвортой хэрэгжих ёстой. Гэхдээ огт өөрчлөгдөхгүй хэрэгжих ёстой гэсэн үг биш. Огт өөрчлөхгүй байх нь эргээд олон сөрөг үр дагавар авчрах ч эрсдэлтэй. Тиймээс олон талын судалгааг хийж тухайн зохицуулалтыг илүү сайжруулахын тулд эдгээр төслүүдийг боловсруулж, УИХ-д өргөн мэдүүлдэг.

Засгийн газрын зүгээс сүүлийн жил гаруйн хугацаанд авлига, албан тушаалын гэмт хэрэгтэй тэмцэх хүрээнд улс төрийн хүсэл, зориг гаргаж ажиллаа. Тиймээс Эрүүгийн хуульд энэ төрлийн гэмт хэрэгт ногдуулах ялын бодлогыг чангатгасан нэмэлт, өөрчлөлтүүд оруулсан. Харамсалтай нь сүүлийн жилүүдэд хүүхдийн эсрэг үйлдэгдэж буй гэмт хэрэг, зөрчлийн тоо буурахгүй, харин ч нийгмийг цочирдуулсан хэрэг гарч байна. Түүнчлэн, согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодох иргэдийн тоо улам өсөн нэмэгдэх хандлагатай байсан нь иргэдийн эрүүл мэнд, хөдөлгөөний аюулгүй байдалд эрсдэл учруулж байсан учраас хуулийн зохицуулалтыг эргэж харах шаардлага үүссэн. Холбогдох хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтүүд иргэдийн эрүүл мэнд, аюулгүй байдлыг хангах, хамгаалах, гэмт хэрэг зөрчлөөс урьдчилан сэргийлж, гэмт хэргийг бууруулах зорилготой.

-Манай улс Оюу толгой компанитай татварын маргаантай, арбитрын шүүх дээр байгаа. Та Оюу толгойн гүний уурхайн нээлт дээр ноднин жилийн наймдугаар сард шийдэгдчих байх гэсэн байр суурийг хэлж байсан. Тэгвэл энэ асуудал өнөөдрийн байдлаар яг юу болсон бэ?

-Ноднин жилийн 12 дугаар сарын 31-нд арбитрын маргааныг түр түдгэлзүүлээд байсан хугацаа дууссан. Тэгэхээр энэ арбитрын маргаан хуваарийн дагуу үргэлжилж байна гэж ойлгож болно. Засгийн газраас “Оюу толгой” ХХК-д ногдуулсан татварын актуудыг үндэслэлтэй гэж үзээд маргаанд байр сууриа хамгаалах бэлтгэл ажлыг ханган ажиллаж байна. Рио тинто компани “Оюу толгой” ХХК-ийн 66 хувийг эзэмшигчийн хувиар энэ маргааны явцад идэвхтэй оролцдог. Мөн 2023 оны 12 дугаар сард “Оюу толгой” ХХК-ийн 2019, 2020 оны татвар төлөлтөд Татварын албанаас хяналт, шалгалт хийж, нэмж 280 тэрбум орчим төгрөгийн акт гарсан. Шинээр гарсан татварын актад туссан зөрчлүүд маргаантай байгаа өмнөх хоёр татварын актын зөрчлүүдтэй адил учраас “Оюу толгой” ХХК арбитрын маргааны нэхэмжлэлийн шаардлагыг нэмэгдүүлэх магадлал их өндөр байна.

-Шүүх хурлын тов гарсан уу. Манай улс энэ маргаанд ялах магадлал хэр өндөр байгаа вэ?

-Шүүх хуралдааны товыг арбитрын бүрэлдэхүүнээс тодорхойлно. Тиймээс одоогоор шүүх хуралдааны товыг төдийд гэж хэлэхэд эрт байна. Мэдээж бид татварын актууд үндэслэлтэй гарсан гэж үзэж байгаа учраас энэ маргаанд өөрийн байр суурийг хамгаалж гадаадын нэр хүндтэй зөвлөх хуулийн фирмтэй хамтран ажиллаж байна. Гэхдээ энэ маргааныг Лондонгийн олон улсын шүүхийн арбитрын дүрмийн дагуу гурван арбитрч шийднэ. Тэд нотлох баримт, тайлбаруудыг хэрхэн шинжилж дүгнэн шийдвэр гаргахыг бид урьдчилан таамаглаж хэлэх боломжгүй юм.

-Хуулийн ямар фирм хөлсөлж ажиллуулж байгаа вэ. Мөн өнгөрсөн хугацаанд хэдий хэр хэмжээний төлбөр төлсөн бэ?

-Монгол Улсын Засгийн газар олон улсын арбитрын маргаанд хариуцагчаар оролцох тохиолдолд энэ чиглэлд мэргэшсэн олон улсын хуулийн фирмийг хөлсөлж хамтарч ажилладаг. Ингэж мэргэшсэн фирмтэй хамтарч ажиллаж байж бид өөрсдийн байр сууриа хамгаалж чадна. Өнгөрсөн хугацаанд “Хан Ресурс” компанитай холбоотой маргаанаас бусад маргаанд Засгийн газар ялж байсан. Бид “Оюу толгой” ХХК-ийн нэхэмжлэлтэй татварын маргаанд Herbert Smith Free­hills хуулийн фирмтэй гэрээ байгуулан хамтарч ажиллаж байна. Олон улсын хуулийн фирмүүдийн ажилладаг тогтсон жишиг, стандартын дагуу гэрээний хөлсийг тохирсон. Харин төлбөрийн мэдээллийг одоогоор хэлэх боломжгүй байна.

-Сүүлийн үед Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгатай холбогдуулан эзэмших, ашиглах гэсэн хоёр үгэн дээр их талцаж байна. Тэгвэл энэ үг маань хуульд яг ямар зааг ялгаатай ордогийг хэлж өгөөч?

-Манай Газрын тухай хуульд газрын эрхтэй холбоотой суурь зохицуулалтыг тусгасан. Уг хуульд газрыг өмчлөх, эзэмших, ашиглах гэсэн гурван төрлийн эрх байдаг. Монгол Улсад төр, иргэн газар (иргэнд өмчлүүлэх газрын хэмжээ хязгаартай) өмчлөх эрхийг эдэлдэг. Харин газар эзэмших эрхийг Монгол Улсын иргэн болон дотоодын аж ахуйн нэгжүүд эдэлдэг. Энэ эрхийг шилжүүлж, барьцаалж болдог, илүү урт хугацаагаар олгодог. Тэгвэл газар ашиглах эрх гэдэг нь хамгийн хязгаарлагдмал эрх байдаг. Тухайн зориулалтаар нь ашиглах бөгөөд харьцангуй богино хугацаагаар олгодог, шилжүүлэх, барьцаалах боломжгүй. Гадаадын хөрөнгө оруулалтын аж ахуйн нэгж газрын ашиглах эрх авах боломжтой. Ер нь газрын эрхтэй холбооотой асуудлыг Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулиар зохицуулдаггүй, Газрын тухай хуулиар зохицуулдаг.

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Б.Батбаатар: Улс төрийн нам төрөөс санхүүжих шаардлагагүй DNN.mn

Иргэний зориг ногоон нам /ИЗНН/-ын дарга, УИХ-ын гишүүн асан Батын Батбаатартай ярилцлаа.

-ИЗНН өнгөрсөн жил Их хурлаа хийсэн. Түүнээс хойш ямар ажлууд дээр төвлөрч ажиллаж байна вэ?

-ИЗНН-ын удирдлага ноднин жил өөрчлөгдсөн. Намын их хурлаа 2023 оны есдүгээр сарын 9-ний өдөр 21 аймаг, есөн дүүргийн төлөөллийг оролцуулан хийсэн. Улмаар намын Их хурлаас өгөгдсөн чиг үүргийн дагуу шинээр зохион байгуулагдсан Үндэсний хороо хуралдаж, намын дүрэмд өөрчлөлт оруулсан. Ингэснээр бид ИЗНН-ыг олон түмний нам, ард түмний тайз нь байх боломжийг олгож өгч чадсан. Энэ хүрээнд намынхаа дотоод зохион байгуулалтын ажлыг хийгээд, дэд дарга болон Улс төрийн зөвлөлөө шинэчлэн зохион байгууллаа. Мөн Үндэсний хорооны хурлаас тодорхой шийдвэрүүдийг гаргасан. ИЗНН Монголын ард түмэнд ус, агаар мэт дутагдаж байгаа улс төрийн сөрөг хүчний үүргийг биелүүлэх, гүйцэтгэх ажил чухал ач холбогдолтойгоор тавигдаж байна гэж үзсэн. Манайх бол хулгайгүй, хулгайчгүй нам. Сүүлийн үед маш их хулгайн хэрэг ил боллоо. Үүнийг нийтээрээ мэдэж байгаа. Ил болсон нь л энэ болохоос цаана нь илрээгүй хэчнээн ч хулгай байгааг мэдэхгүй. Тиймээс авлига, албан тушаалын хэрэг, хулгайд холбогдсон хүмүүсийг эгнээндээ элсүүлэхгүй гэдгийг ил тод, нээлттэй илэрхийлсэн. Өнгөрсөн хугацаанд Үндсэн хууль, Улс төрийн намын тухай болон Сонгуулийн хууль өөрчлөгдөж, улмаар энэ удаагийн сонгуулийг бүсчилсэн томсгосон тойргоор, холимог системээр явуулахаар боллоо.Тийм болохоор бид одоо энэ сонгуульд хэрхэн оролцох вэ гэсэн ажлаа ид хийгээд явж байна. Миний бие шинэ оны өмнөхөн олон нийтэд  хандаж дэвшүүлсэн мэндчилгээндээ Монгол Улсын төлөө зүтгэе гэсэн иргэн бүрийг төрийн сонгуульд ИЗНН-аас нэр дэвшээч гэсэн уриалга гаргасан. Манай намын дүрэмд өнөөдрийн улс төрийн намуудад огт байхгүй нэг өөрчлөлт мөн орсон. Тэр нь нам дэргэдээ мэргэжлийн холбоо, клубүүд, хөдөлгөөнүүд, олон нийтийн байгууллагуудтай байх боломжийг нээж өгсөн. Бусад намуудад ийм дүрмийн заалт байхгүй учраас зөвхөн нас, хүйсээр нь ангилдаг.

-Танай нам түүхэндээ Монголын ногоон намтай нэг хэсэг нийлээд буцаад салсан. Энэ салж, нийлсэн асуудал намын үйл ажиллагаа, гишүүдэд нөлөө үзүүлсэн үү?

-Энэ яах вэ, 10 гаруй жилийн өмнө болсон явдал. Дангаасүрэнгийн Энхбат Монголын ногоон намын дарга байх үед Иргэний зориг нам нэгдсэн. Ингэхдээ ногоон үзэл баримтлалаа авч Иргэний зориг ногоон нам болж өөрчлөгдсөн. Тэр цагаас хойш Монголд ногоон үзэл, амьдралыг төрийн болон Засгийн газрын бодлогын түвшинд аваачих хэмжээнд ажиллаж чадсан цорын ганц нам бол ИЗНН. Хуучин Байгаль орчны яам гэж байсныг Байгаль орчин, ногоон хөгжлийн яам буюу үндсэн чиглэлийн яам болгож, ИЗНН-ын дарга асан С.Оюун сайдаар нь ажиллаж байлаа. Гэтэл харамсалтай нь одоо Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам болгож өөрчилсөн. Аялал жуулчлал, байгаль орчин хоёр хоорондоо хэр нийцтэй байх юм. Сайд нь аялал жуулчлалаа хөөгөөд байгаль орчноо хаячихаад л, яг үндсэн ажлаа хийгүй байна шүү дээ.

-Энэ оны сонгууль их онцлогтой болно. УИХ 126 гишүүнтэй болно. Дээрээс нь холимог системээр, бүсчилсэн томсгосон тойрогт өрсөлдөнө. Энэ байдлыг та хэрхэн харж байгаа вэ?

-Тойрог томсгосон, олон мандаттай болгосонд буруу зүйл огт байхгүй. Жалга довны гэж ярьдаг бичил буюу бага орчинд хамжлагат ёс тогтоогоод түүгээрээ олон дахин сонгогддог байдлыг эвдэж байгаагаараа зөв. Монгол Улс өнөөдөр үнэхээр хөгжлийн зөв баримжаагаа гаргаад, зөв зам дээрээ гарч ирье гэвэл асуудлаа улс орны хэмжээнд боддог, хардаг. Шийдвэр нь түүнтэйгээ тулж очиж гардаг байх ёстой. Мөн геополитик, дэлхийн улс төрийн нөхцөл байдал өнөөдөр их өөрчлөгдчихлөө. Дэлхийн дэг журам өөрчлөгдөж байгаа энэ цаг үед монголчууд өөрөө өөртөө эзэн байх, өөрсдөө засагладаг байдал руу түлхсэн тогтолцоог нэвтрүүлж, бэхжүүлэх зайлшгүй шаардлага бий.

-Гэтэл нөгөө талдаа нэг бүс нь 10 мандаттай, олон намын төлөөлөл сонгогдоно. Улс орны хөгжилд чиглэсэн зүйлээ нэг баг болж хийж чадах уу гэдэг асуудал байна. Улс дотроо намаар талцдаг байсан нь бүс болоод бүр жижгэрчих юм биш үү гэсэн эргэлзээ байна л даа?

-Ер нь том олонлог руугаа очиж л байвал сайн шүү дээ. Хамгийн том олонлог чинь ард түмэн. УИХ-ын 76-хан гишүүн байсан нь 126 болж байна. Цаашдаа хоёр танхимтай парламенттай болъё гэсэн санал санаачилга гарч байна. Зарим нам, улс төр судлаачид өнөөдрийн томсгосон тойргийг эрх баригчдад, үндэсний хэмжээний намуудад нь ашигтай гэх зэргээр ярьж байгаа. Ингэж тооцоолсон байхыг ч үгүйсгэхгүй. Гэсэн хэдий боловч Санжаасүрэнгийн Зориг агсны хэлснээр нэгдүгээрт, улсын эрх ашиг, хоёрдугаарт нам, бүлэглэлийн, гуравдугаарт хувийн эрх ашгаа тавих ёстой. Тэгэхээр эрх ашгийн эрэмбийн хувьд энэ зөв. Монгол гэсэн зургаахан үсгэнд багтсан эх орныхоо эрх ашгийн төлөө л гэж байгаа бол урьд нь сум, аймгаараа хуваагдаж байсныг бүс нутгаараа болгон томруулсанд эмзэглэх хэрэггүй.

-УИХ-д суудалгүй, жижиг намуудад нэлээд халгаатай сонгууль болно гэж байна. Учир нь сурталчилгааны хоног багасч, тараах хэвлэмэл материалын хэмжээг бууруулсан гээд олон асуудлыг хэлж байгаа?

-Угаасаа хүн, хөрөнгө санхүүгийн хүчин зүйл, хэвлэл мэдээллийн орон зай гээд бүгд дутуу байгаа нь үнэн. Арга хэлбэр, хэрэгслийг нь зөв болгох тухайд нэлээд сайн ажиллах ёстой байсан юм. Харин энэ удаад хийж чадсангүй. ГовьАлтай, Завхан, Увс, Ховд гэсэн 10 гишүүн сонгогдох тойрогт нэр дэвшигчид 16 хоногт бүрэн хүрч ажиллах ямар ч боломж байхгүй. Тэгэхээр хэн нь доороо хөл, гар бүтэцтэй байна. Тэр нь зохион байгуулалтаа хийгээд аваад гарна гэсэн санаа ярьж байгаа. Үүнийг өөрчлөхийн тулд намуудаас нэр дэвшсэн хүмүүсийн дунд бодлогын халз мэтгэлцээн хийлгэх хэрэгтэй. Харин энэ мэтгэлцээнд ирээгүй хүмүүст нь цаашдаа улс төрийн хариуцлага хүлээлгэж болно. Ийм маягаар ард түмэн төрийн эрхээ барих, төлөөллөө зөв сонгох эрхийг нь хангаж өгөх боломжийг аятайхан хийгээд өгчих боломж хангалттай байсан. Гэхдээ цаашдаа хийгдэнэ л гэж харж байгаа.

-Улс төрийн намын тухай хуулийг өөрчилсөн. Танай намын зүгээс тус хуульд ямар саналууд өгсөн бэ. Ер нь хэр хууль болсон гэж хэлэх вэ?

-Ерөнхий утга нь айхтар өөрчлөгдөж чадаагүй. Улс төрийн намын тухай хууль дахиад ч өөрчлөгдөх ёстой. Яах вэ, нэг хүний маягтай байдаг намуудыг төлөөллийн төв байгууллагаа хуралдуулдаг болох, санхүүгийн тайлан нь ил тод, шилэн байх гэсэн шинэ заалтууд бас бий, бий.

-Сонгогчдын нэг хувийн санал авбал төрөөс санхүүжүүлдэг болох тухай заалт ч орсон. Энэ хэр зөв бэ?

-Хувь хүнийхээ хувьд хэлэхэд хууль тогтоогчдын хүсэл эрмэлзэл өөр байна. Нэг талаасаа олон улсын жишээг ярьж байгаа. Нөгөө талдаа өнөөдөр Монгол Улсад улс төрийн намууд бэхжиж, төлөвшиж чадахгүй байна. Буруу хэлбэр, санхүүжилттэй, эрх мэдэл, хулгайн төлөөх бүлэглэлүүдэд намууд нь эзлэгдсэн гэдгийг бүгд ойлгоод байгаа юм. Гэтэл засч, өөрчилсөн хуулиар үүнийг сайжруулж, засч чадахааргүй байгаа. Төрөөс санхүүжих тухай би арай өөр бодолтой явдаг. Ер нь улс төрийн нам төрөөс санхүүжээд байх шаардлага байхгүй. Гишүүдийнхээ татвараар санхүүждэг байх ёстой. Хэрвээ Монгол Улс ардчилсан улс мөн юм бол улс төрийн намын гишүүнчлэлийг нээлттэй болгох хэрэгтэй. Хэрэв тэр хүн намын гишүүн мөн бол Хүн амын орлогын албан татвар дээрээ нэг хувийг нэмж төлдөг. Түүнийг нь татварын байгууллагаараа дамжаад төрийн сангаас намуудад ордог байж болно. Тухайлбал, жилд тэрбум төгрөгийн ашигтай ажилладаг хүн намдаа 10 сая төгрөгийн татвар төлдөг хэлбэр рүү орчихвол намын гишүүн байж ажилтай байдаг, хамгаалагддаг, хөшигний цаана эрх ашгаа гүйцэлдүүлдэг байдлаас сална. Харамсалтай нь хууль тогтоогчдын дунд ИЗНН-аас төлөөлөл алга. Харин төлөөлөлтэй болсон цагтаа энэ мэт өөрчлөлтийг хийгээд явна.

-ИЗНН энэ удаагийн сонгуульд юун дээр илүү анхаарал хандуулж оролцох вэ?

-Сонгуулийн тухай хуулиар юу ярьж болох, болохгүй гээд заалтууд бий. Тийм болохоор зарим зүйлийг дэлгэрэнгүй хэлж болохгүй байх. Гэхдээ ИЗНН хууль тогтоох байгууллагад улстөрчид юу хийх ёстой вэ гэдэг дээр ажиллаж байгаа. Бидний үзэл баримтлал бол үндэсний үзэл, эх ногоон дэлхий, газар шороо, нутаг усаа гэсэн үзэл бий. Мөн шударга ёсны төлөө явж байгаа. Ерөөсөө энэ намын үүсэж гарсан түүх нь тийм юм. Манай намаас Эрх чөлөөний тухай хуулийн төслийг санаачилж, ажиллаж байна. Эрх чөлөө гэж юу юм. Бид өнөөдөр Үндсэн хуульд заасан нийтлэг заалтыг авч үзээд байгаа. Тэгэхээр хамгийн чухал нь санхүүгийн эрх чөлөөтэй хүн бол эрх чөлөөтэй байж чадна. Засгийн газар нэг мөнгө, нэг төгрөгийн ашгийн төлөө бизнес хийж болохгүй. Иргэдтэйгээ өрсөлддөггүй, иргэдээсээ булаадаггүй байх ёстой. Боломжийг нь олгож өгдөг байх хэрэгтэй. Түүнээс биш Засгийн газар компани байгуулаад тэр нь олон их наяд төгрөгийн алдагдалтай ажиллаж, түүнээс нь бүх хулгай гардаг байж болохгүй. Мөн өнөөдөр Монгол Улсын нийт хүн амын бараг 10 хувь, хөдөлмөр эрхлэх насны 15 хувь болсон 300-400 мянган хүн гадаадад байна.

Гэтэл дахиад энэ тооны хүмүүс хэзээ ч эх орноосоо гарахад бэлэн визний дараалалд байгаа. Энэ бол аюулын харанга. Тэд хүссэндээ гадагшаа гарах гээгүй. Монголдоо амьдрах эрх чөлөөг нь олгохгүй, дарамт их байгаа учраас л ийм шийдвэрт хүрч байгаа. Энэ чиглэлд манай намын мөрийн хөтөлбөр бичигдэж байна.

-Тантай уулзсан дээрээ асуухад Санжаасүрэнгийн Зоригийн амь насыг бүрэлгэсэн хэргийн эзнийг олох тал дээр хэр анхаарал хандуулж байна вэ. Өнгөрсөн хугацаанд янз бүрийн л юм болоод өнгөрлөө?

-ИЗНН аль ч улс, нийгэмд аллага, хүчирхийлэл, дээрэм байх ёсгүй гэж үздэг. Санжаасүрэнгийн Зориг бол Монголын улс төрд өөрчлөлт хийсэн, нийгмийг өөрчлөх ард түмний хүчийг өөр дээрээ авсан хүн байсан. Энэ хүн харамсалтайгаар бусдад алагдсан. Бидний хувьд гашуун ч гэсэн шударга, бодит, нүүр тулсан үнэн нь гарч ирэх ёстой гэж хардаг. Өнгөрсөн хугацаанд учир нь олдохгүй, төөрөгдсөн байдалтай л байлаа. Тиймээс энэ хугацаанд эрх баригчид байсан хүмүүс төрд байгаа цагт мөнхийн энэ чигээрээ үлдэх юм байна гэсэн ойлголттой болсон. Бид төдийгүй Монголын ард түмэн энэ хэргийн гашуун ч гэсэн үнэнийг мэдэх эрхтэй.

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Мөсөн зуд нүүрлэж, малчид аргаа барж байна DNN.mn

Цаг уур, орчны шинжилгээний газраас өнгөрсөн оны 12 дугаар сарын 30-ны өдрийн байдлаар зудын нөхцөл байдалд үнэлгээ хийсэн. Ингэхэд улсын хэмжээнд долоон аймгийн 15 суманд төмөр зуд, 17 аймгийн 81 суманд цагаан, 16 аймгийн 66 суманд цагаанаар зудархуу, хоёр аймгийн дөрвөн суманд харын зудын буюу нийт 20 аймгийн 166 суманд өвөлжилт хүндэрсэн гэж гарчээ. Малчдын бэлтгэсэн өвс, тэжээл бараг дуусч, малын хорогдол ч нэлээн гарч байгаа аж. Тиймээс бид зарим аймаг, сумдын Засаг дарга, малчидтай холбогдож, нөхцөл байдлыг тодрууллаа.

Дорнод аймгийн Матад сумын нутаг цагаан зудтай, байдал нэлээд хүнд байгаа гэдгийг тус сумын Засаг дарга Д.Баттулга хэлж байна. Цасны нягтаршил их байгаа нь байдлыг улам дордуулж байгаа аж. Мөн тус суманд өөрийн нутгийн 55 мянган адуу өвөлжиж байгаа дээр нэмээд Сүхбаатар аймгийн зарим сумд, Дорнод аймгийн Булган, Хөлөнбуйр, Баянтүмэн, Гурванзагал сумдаас шуурганаар 40 гаруй мянган адуу уруудаж иржээ. Өнгөрсөн оны сүүлээс малчид өөрсдийн гар дээрх өвс, тэжээлээ хэрэглэж эхлээд бараг дууссан байна. Тиймээс сумынхаа өвс, тэжээлийн агуулахаас хүндэрсэн, цас ихтэй гурван багтаа 4000 орчим боодол өвс тараажээ. Уг нь сумын нөөцийг хавар төлийн үед тараах ёстой байдаг боловч цагийн байдал хүнд байгаа учраас үүнээс өөр арга байхгүйг тэрбээр учирлаж байна. Сумын ЗДТГ-т багуудаас долоо хоног бүр малын хорогдлын мэдээ авч байгаа бөгөөд долоо хоногтоо л 500-600 тооны мал хорогдож байгаа ажээ. Мөн нөхцөл байдлыг улам дордуулж байгаа нэг зүйл нь шатахуун, түлшний хомсдол болжээ. Тэгвэл Дорнод аймгийн Булган сумын нутагт энэ жил 246 мянган толгой мал өвөлжиж байна. Зуншлага тааруу байсан, нийт нутгаар нь 15-25 см зузаан цасан бүрхүүл тогтсон бөгөөд 600 гаруй мал хорогджээ.

Малчдын бод мал шуурганаар нэлээд уруудаж, Матад болон Халх гол сумын 19, 21 дүгээр талбай,

Мэнэнгийн тал орчимд очсон бөгөөд Аймгийн онцгой комиссын шийдвэрээр тус газруудад сумын Засаг дарга Т.Гантулга тэргүүтэй хүмүүс ажиллаж байгаа юм байна. Булган сумын хувьд нийт 653 малчин өрхтэй бөгөөд мөн л өвс, тэжээл нь дууссан учраас аймгийн нөөцөөс 1000, сумаас 4000 боодол өвс тараахаар шийдвэрлэжээ. Цаашид цас нэмж ороод, шуурвал мал бэлчих ямар ч аргагүй болох бөгөөд малын хорогдол ч нэмэгдэхээр байгаа аж.

Сүхбаатар аймгийн Уулбаян суманд ч нөхцөл байдал ялгаагүй байна. Сумынхаа зүн талд 30-аад километр зайд өвөлжиж байгаа тус сумын V багийн малчин Л.Амгаланбаатарын хэлснээр айл, саахалтындаа очиход ч бэрх болсон байна. Машин, мотоцикльтой явах ямар ч боломжгүй бөгөөд хаа нэг морьтой л явж байгаа аж. Өвс, тэжээлийн нөөц нь ч шавхарч, мал нь доод талаасаа ширвэгдээд эхэлсэн байна. Нэг боодол өвс 15-17 мянга, хивэг 35 мянган төгрөгийн үнэтэй байгааг тэрбээр хэт үнэтэй тусаж байна гэв. Л.Амгаланбаатар гуайн адуу аль оны өмнө л шуурганаар уруудсан бөгөөд одоо хаана байгааг ч мэдэхгүй, араас нь явж чадахгүй, хий дэмий л санаа зовж сууна.

Дорноговь аймгийн нутагт энэ жил тун хүнд өвөл болж байна. Ялангуяа Иххэт, Алтанширээ сумдын нутагт мөсөн зуд нүүрлэжээ. Алтанширээ суманд ноднин жилийн 11 дүгээр сараас эхлэн 14-15 удаагийн их хэмжээний цас оржээ. Цас орох бүрдээ салхины эрч чангарч шуурсан бөгөөд бямба гаригт л гэхэд 24 цагийн турш шуурсан байна. Малчдын гар дээрх өвс, тэжээл бүрэн дуусч, сумын нөөцөө ч тарааж дуусчээ. Өнгөрсөн намар боодол өвс 10-11 мянган төгрөгөөр зарагдаж байсан бол ийн зуд болсны дараагаар ченжүүд үнээ 20 мянга болгон нэмж, 25 килограммын тэжээл 33-35 мянган төгрөг болсон байна. Малчид зарим малаа бойлсон ч гэсэн сумын хэмжээгээр 6-7 мянган мал хорогдож, 14-15 мянган мал шуурганд урууджээ. Уруудсан малынхаа зарим хэсгийг малчид олсон ч айлууд нүүх, мал бэлчих газаргүй болжээ. Сумын зүгээс зам гаргах ажлыг тогтмол хийж байгаа ч шөнөдөө шуураад буцааж дарчихаад байгаа аж. Хүн эмнэлэг нь хоёр фургонтой ч нэг нь эвдэрч, ашиглах боломжгүй болсон бөгөөд иргэддээ очиж эмнэлгийн тусламж үйлчилгээ үзүүлэхэд нэн хүндрэлтэй болсон гэдгийг тус сумын Засаг дарга Н.Бүрэнтэгш хэлж байна. Харин Төв аймгийн Баян-Өнжүүл сумын хувьд бог мал хорогдоод эхэлсэн, малчдын 70-80 хувь нь хүндхэн байдалтай болсон гэнэ.

Малчдын өвс бараг дуусч, тэжээл 35 мянга, өвс 20 мянган төгрөгөөр худалдаж авч байгаа аж. Сумын аюулгүйн нөөцөд нь ямар ч өвс, тэжээл байхгүй болсон гэдгийг тус сумын Бараат багийн Засаг дарга Д.Тунгалаг хэлэв. Тэрбээр аймгийнхаа Онцгой байдлын газар руу утасдаж, зам гаргахад туслаач гэсэн санал тавьсан байна. Хүн эмнэлгийнх нь машин эвдрээд саяхан зассан ч их хэмжээний цастай, зам харгуй байхгүй учраас малчид эмнэлгийн тусламж авч чадахгүй байгаа ажээ.

Хангайн бүсийн аймгуудад ч ижил нөхцөл байдалтай байгаа аж. Хөвсгөл аймгийн Улаан-Уул сумыг өндөр эрсдэлтэй гэж үнэлсэн байна. Сумын хэмжээнд нийт 221 мянган мал өвөлжихөөс 10 гаруй мянга нь зэргэлдээх сумдад отроор явжээ. Нийт нутгаараа 40-70 сантметрийн цасан бүрхүүлтэй байгаа нь улсын хэмжээнд нэлээд зузаантайд орж байна. Тиймээс сумын удирдлагаас УОК-т нэгдүгээр сарын эхээр хүсэлт тавьснаар 30 тонн тэжээл авч, зургаан багийнхаа малчдад хямдралтай үнээр хуваан өгчээ. Мунгараг, Соёо, Муна багийн нутгуудад байдал нэлээд хүндэрч, он гараад мал хорогдож эхэлсэн байна. Гэвч одоогийн байдлаар яг нарийн тоо гаргах боломжгүй, багууддаа тэр бүр хүрч очиж чадахгүй байгаа гэсэн мэдээллийг Улаан-Уул сумын Засаг даргын орлогч М.Отгонбаатар өгөв. Харин тус сумын Соёо багийн малчин, өндөр настан Ж.Даажин өвч тэжээлээ бүрэн дууссан. Саяхан сумаас хөнгөлөлттэй үнээр буюу 15 мянган төгрөгөөр тэжээл өгсөн байна. Хонь, ямаа нь хэт хүйтэнд даарч, өлдөж үхээд байгаа ч хүн, хүч муутай учраас отор нүүдэл хийж чадалгүй суугаа гэнэ. Хэдэн малынх нь буян заяа түшиж, хорогдол эндэл багатайхан урин цагтай золгоосой хэмээн залбирч сууна хэмээн Ж.Даажин гуай хэлж байна. Тэгвэл Архангай аймгийн Өндөр-Улаан сум ч гэсэн онц ялгаагүй аж. Өвөлжилт нэлээд хүндэрч тал газраа 5-25 сантметр, Азарга, Хануй багийнхаа нутагт 60-70 сантметрийн зузаан цастай гэнэ. Мал одооноос хорогдож эхэлж, малчдын өвс бараг дуусч байгаа ч тэднийх сумын аюулгүйн нөөцөө задлаагүй байгаа юм байна. Өндөр-Улаан суманд зэргэлдээх аймаг, сумдын отрын мал орж ирсэн бөгөөд тэдгээртэй нийлээд 400 гаруй мянган толгой мал өвөлжиж байгаа гэдгийг Засаг дарга Ю.Баасанжаргал хэллээ.

Ийнхүү бидний холбогдсон бүхий л газарт өвөлжилт нэлээд хүнд байна. Энэ жилийн хувьд цас орж хүйтрээд, дараа нь хэд хоног дулаарч, дахин хүйтэрсээр ийнхүү мөсөн буюу шилэн зуд нүүрлэжээ. Намрын дэлгэр цагаар бэлдэж нөөцөлсөн малчдын өвч тэжээл үндсэндээ шавхагдаж, одоо л жинхэнэ хүнд цагтай нүүр тулах нь гэдгийг ч малчид учирлаж байна.

Тиймээс холбогдох газруудаас нь яаралтай арга хэмжээ авч, тодорхой тусламж дэмжлэгийг УОК-оос өгөхгүй бол дөрвөн цагийн уртад хэдэн малаа дагаж, амьдрал ахуйгаа өөд татаж явдаг хэдэн бор малчид маань хамраараа газар хатгаж мэдэхээр байна.

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Аялал жуулчлалаас гурван их наядаас ч их орлого олох боломжтой DNN.mn

Манай улс өнгөрсөн жилд аялал жуулчлалаас гурван их наяд гаруй төгрөгийн орлого олжээ. Ингэхийн тулд мэдээж төр засгаас шат дараатай олон арга хэмжээ авсан. Засгийн газраас 2023-2025 оныг Монголд зочлох жил болгон зарлаж, визний тодорхой нөхцөлүүдийг чөлөөлж, заримыг нь сулруулсан нь ихээхэн түлхэц болсон. Дээрээс нь салбар яамнаас Монголыг олон улсад сурталчилсан эвентүүд зохион байгуулж, дэлхийд танигдсан инфлүүнсерүүдийг урьж авч ирсэн нь дэлхийн аялагчид манайхыг сонирхох хүслийг өдөөсөн. Бид өнгөрсөн хугацаанд эдийн засгаа солонгоруулна, аялал жуулчлалыг хөгжүүлнэ гэж их ярьсан. Гэвч тэр бүр дорвитой ажил хийж байгаагүй нь харамсалтай. Аливаа бодлого шийдвэрийг гаргахдаа уялдаа холбоотой, судалгаа тооцоотой гаргавал амжилттай болдогийг аялал жуулчлал харууллаа. Манай улсад аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх хамгийн том суурь нь болсон байгалийн сайхан нь байна. Даанч аялагчдад зүгээр нэг онгон дагшин, хүний хөл хүрээгүй үзэмжит байгалийн сайхан байгаад хангалтгүй. Тэд тав тух, боломжийн үнэ, сайн үйлчилгээ, эелдэг харилцаа, үнэнч байдлыг хүсдэг. Энэ бүхнийг нь цогцлоож чадвал цаашид бид гурваар тогтохгүй, их наядын орлого олох бүрэн боломж байна.

Үүн дээр нэмээд дотоод болон гадаадын аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх нэгэн том хөшүүрэг бол дэд бүтэц. Үүнийгээ бид эхнээс нь хийж хэрэгжүүлж л байна. Харамсалтай нь санхүү мөнгөний асуудлаас үүдэн тэр бүр богино хугацаанд шийдэж чадахгүй байгаа нь гачлантай. Саалиа бэлдэхээр саваа бэлд гэдэгчлэн орон нутгуудыг холбосон зам харгуйгаа сайтар барьж, жуулчдын сонирхлыг татах олон арга хэмжээг зохион байгуулах нь чухал. Засгийн газраас энэ оныг “Бүсчилсэн хөгжлийг дэмжих жил” болгон зарласан. Үүний хүрээнд бүс нутгуудыг холбосон авто замууд ч барина гэнэ. Ингэснээр аялал жуулчлалын шинэ бүсүүд бий болох нь гарцаагүй. Харин үүн дээрээ нэмээд төр, хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааг нэмэгдүүлж, хувийн хэвшлийнхний үнэ ханшийн уян бодлого, үйлчилгээний сайтар анхаарах хэрэгтэй. Нэг удаа ахиу орлого олоод дуусах биш, нэг ирсэн жуулчин дахин олон жуулчин дагуулж ирдэг тогтолцоо, хандлагыг бий болгож байж Улсын төсөвт аялал жуулчлалаас төвлөрүүлдэг орлогыг нэмэгдүүлж, энэ салбарт ажлын олон байр нэмэгдүүлж чадна.

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Аялагч Б.Мөнхцэлмэг: Би өлсгөлөнд нэрвэгдсэн орнуудаар аялж, ядуурлын шалтгааныг нь харуулахыг хичээж байна DNN.mn

Африк тивийн ядуу буурай орнуудаар ганцаараа аялж, тухайн улс орнуудын ядуурлын шалтгааныг судалж буй “Exploring Africa” төслийг санаачлагч Б.Мөнхцэлмэгтэй ярилцлаа.

-Та одоогоор хэдэн орноор аялаад байна, яагаад зөвхөн буурай хөгжилтэй орнуудаар аялах болсон бэ?

-Одоогоор миний бие арав гаруй орноор аялаад байна. Миний хийдэг аяллын гол онцлог нь монголчууд очдоггүй, Монголчууд байтугай дэлхийн бусад улс орнуудаас аялагчид очдоггүй орнуудаар аялах юм. Ядуу буурай, өлсгөлөн ихтэй орнууд руу тухайн нутгийн иргэдийн амьдрал дунд орж нөхцөл байдлын харах, бусалтай хуваалцах зорилготой. Манай аялагчид, төр засаг маань ч гадаадад аялах, айлчлах үеэрээ өндөр хөгжилтэй орнуудаас туршлага судалж байдаг. Би харин ямар алдаа гаргавал ядуурдаг вэ гэдгийг харуулах гэж хичээж байна. Би тэдгээр хүнд хэцүү нөхцөл байдалтай орнууд руу очих үед нүд халтирам дүр зураг олон байдаг.

-Та ямар зорилгоор аялдаг вэ. Цаашдаа аялах ямар төлөвлөгөөтэй байна?

-Миний зорилго бол дэлхийн бүх улсаар аялах, тухайн улсын ард иргэдийн ахуйн амьдрал дунд орох юм.

 

Зорилгоо амьдрах орчин нөхцөл хамгийн хүнд хэцүү байдаг улсуудаас эхлүүлж байгаа. Хөгжилтэй орнууд руу олон хүмүүс туршлага судлах гээд очдог. Яавал хөгжих вэ гэдгийг тэдгээр хүмүүс мэдэж байгаа. Зовлонгийн түргэн нь дээр гэдэг дээ. Хамгийн ядуу буурай орнуудаар эхлүүлээд, дараа нь хөгжингүй, аюул эрсдэл багатай улсуудаар явна.

Энэ жилдээ Ойрхи Дорнодын улсууд буюу Афганистан, Ирак, Сири гэх мэт улсуудаар явах төлөвлөгөөтэй байна. Дараа жил Латин Америкийн Венесуэль, Хаити гэх мэт улсуудаар явна. Монголд байдаггүй болохоос бусад орнуудад над шиг аялагч хүмүүс зөндөө байдаг. Дэлхийн ядуу, буурай орнуудаар явж бичлэг хийдэг, нутгийн айлуудаар зочлоод явдаг. Энэ төрлийн контент нь Монголд хараахан хөгжөөгүй байна, би чадах чинээгээрээ хийгээд явж байна даа. Хувийнхаа камераараа дүрс бичлэг хийгээд, нутгийн айлуудаар ороод бодит байдлыг бусадтай хуваалцаж байна. Монголд анх Амай гэдэг залуу ийнхүү аялаж байсан юм. Амайгийн хувьд тухайн үед интернэтгүй, камергүй аялдаг байсан. Гэхдээ Амай аяллынхаа тухай ном гаргасан. Би тэр хүний бүх номыг нь уншсан. Энэ чиглэлээр аялдаг, бичлэг хийдэг хоёр дахь аялагч би бололтой.

-Хэл хэрхэн нэвтрэлцэж байна. Орчуулагчтай юу?

-Миний англи хэл сайн биш боловч англи хэлтэй тухайн орнуудын хөтөчтэй явж байгаа. Хөтөчүүдтэйгөө англи хэлээр ойлголцож болоод л байна. Хамгийн гол нь эдгээр аюултай, гэмт хэрэг, зөрчил өндөртэй орнуудаар аялахдаа инээмсэглэж сурах хэрэгтэй. Орчуулагч байхгүй. Танихгүй хүнтэй харц тулах үедээ инээмсэглээд, эх хэлээр нь мэндчилэх үед нутгийн иргэд их дуртай байдаг. Англи хэл сайн сураагүй маань асуудал болж байна. Би өөрөө орос хэлээр ярьдаг. Ямар ч улс оронд англи хэлээр ярьдаг хүн байдаг. Аялах улсдаа очихоосоо өмнө хөтөч хүнээ хайгаад, олсон хойноо тэр улс руугаа явдаг.

-Тэдгээр улсын ядуурлын шалтгаан юу вэ?

-Миний аялсан улсуудын авлигын индексийг харвал бүгд сүүл мушгидаг. Ихэнх нь 150-иас хойш бичигддэг байдаг. Авлигал ихтэй улс ядуу байдаг юм байна, ядуу улс авлигал ихтэй байдаг. Ийм зүй тогтол, нийтлэг шинж чанар хамгийн түрүүнд ажиглагдсан. Африкт байгаа ихэнх орнууд яагаад усны хомсдолтой байдаг вэ гэхээр гүний усны бохирдолтой. Газрын гүнээс ямар ч цэвэр ус гарахгүй гэхээр харамсалтай байгаа биз. Мөн байнгын халуун уур амьсгалтай. Тиймээс усны хомсдолтой байдаг. Ард иргэд нь улстөрчдөө маш их дэмждэг. Зимбаб гэдэг орны худалдааны захаар явах үед ерөнхийлөгчийнхөө зурагтай пудволк өмссөн иргэд явах жишээтэй. Ядуу байлгаж байгаад тархийн хэвлэл мэдээллээр дамжуулж зад угаадаг юм байна. Үр дүнд нь ард түмэн байгалийн баялгаа хулгайлуулаад, цөөхөн хүмүүс баяждаг. Байгаль, цаг уур их олон зүйлийг шийдвэрлэдэг.

-Монгол Улсыг эдгээр улстай харьцуулбал?

-Монгол бол хамаагүй сайхан орон. Бидэнд өлсгөлөнгийн аюул түүхэндээ байгаагүй, цаашдаа ч байхгүй. 60 сая малтай. Монгол Улс өрний ядууралтай. Халамж, хангамж гэж тэр улсуудад байхгүй. Манай оронд хүмүүс ажил хийхгүй амьдарч болоод байна шүү дээ. Халамж, хорооноос хүнсний талон авна. Эмнэлэг ч гэж байхгүй. Хүүхдийн эмнэлэг нь гэр хорооллын эзгүй байшин шиг. Монгол бол тэдгээр орнуудтай харьцуулахад хамаагүй жаргалтай орон юм. Африк шиг болох уу, эсвэл хөгжих үү гэдэг төр засгаас л хамаарах юм байна. Монгол амьдралын чанарын хувьд дундаж улс юм байна гэсэн дүгнэлт хийсэн. Баян улс биш гэхдээ айхтар ядуу улс биш.

Монгол Улс хөгжих үү, эс хөгжих үү гэсэн салаа замын уулзвар дээр ирээд байна. Монгол Улс хэрхэн зөв замаар явах вэ гэсэн асуултын хариултыг олох гэж явна.

-Ундны цэвэр усны асуудлаа яаж шийдэж байв, халуун орны халдварт өвчнөөс хэрхэн сэргийлж байна?

-Цэргийн эмнэлэг дээр хулхайны урьдчилан сэргийлэх эм байдаг. Тэр эмийг хэрэглэдэг. Мөн ХӨСҮТ дээр шар чичрэг гэдэг өвчний эсрэг вакцин хийдэг. Эрүүл мэнд талаасаа ийнхүү өөрийгөө хамгаалдаг. Тогтмол ус ууж явдаг. Усгүй газар бол дэлгүүрт нь ус зарж байдаг. Усаа маш сайн нөөцөлж авах хэрэгтэй. Дэлгүүрт нь зарагдаж байгаа усны үнэ Монголоос гурав дахин үнэтэй шүү. Зимбаб улсын мөнгө тэмдэгт инфляциас болоод ямар үнэ цэнэгүй. Тиймээс өөрсдийн мөнгөн тэмдэгтийг хальж доллар ашиглах болсон, нэг савтай ус гэхэд л нэг доллар байсан. Нэг килограмм төмс долоон доллар гэх мэт. Энэ бүхний шалтгаан авлигал, далайд гарцгүй, эрх баригчид ард иргэдийнхээ тархийг зад угаадагт байгаа юм.

-Зуун доллароор юу хийж болох вэ?

-Мадагаскарт хүн өдөрт нэг доллароор цалинжина. 30 өдөр ажиллаж байж 30 доллар авах юм. Өлсгөлөнд нэрвэгдэхгүй байх аргагүй, ямар ч ажил хийсэн. Ажилгүйдэл маш их. Бараа бүтээгдэхүүний үнэ маш өндөр. Ямар нэг байдлаар тэдгээр хүмүүс төмс болон будаа тариалдаг. Усны хомсдолтой учраас усалгаа хийх боломжгүй, борооноос шууд хамааралтай. Хэт их бороо ороод үер болбол шууд өлсгөлөн. Эсвэл хэт их нар гараад байвал ган болно. Ургацаа авч чадахгүй. Нэгт эдийн засгийн орчин, хоёрт байгаль цаг уур. Газар зүйн байршил нь их азгүй улсууд байна. Мадагаскарт бол зуун доллароор хангалттай гурав хоног буудалд байрлаад хоол ундаа дааж болно. Зимбаб улсад бол ганц хонож чадахгүй. Мадагаскарт бол зуун доллароор зуун хүүхэд баярлуулж болно. Би хөтөчдөө өгөөд хүүхдүүдэд мөнгө өгүүлсэн. Тэдгээр хүмүүс гэр оронгүйчүүдийн төв дээр үнэгүй унтах газар, үнэгүй хоолны хариуд цалингүй ажил хийж амьдарч байна шүү дээ.

-Аяллын үед тохиолдсон хамгийн хэцүү зүйл юу байсан бэ?

-Би анхны аяллаараа онгоцноос буух үед нэвтрэх дээр намайг нэр өрөө рүү буутай цагдаа дагуулаад орсон. Миний бүх ачааг задлаад, бичиг баримтыг маань бас хураагаад авсан. Гол зорилго нь авлигал авах гээд байсан. Нэг цагдаа арван доллар, нөгөө цагдаа 20 доллар надаас авсан. Африкт газардсан улс болгондоо авлигал өгсөн. Сүүлдээ бүр дассан. Өдөр явж байх үед цагдаа нар зогсоогоод заавал мөнгө авч байж салдаг. Америкийн мотоцикльтой аялдаг нэгэн бүсгүй Нигер явж байх үед нь хоёр цагдаа авлигал авах гээд зогсоогоод нөгөө бүсгүй нь бичлэг хийгээд олон нийтийн сүлжээнд тавьсан байгаа юм. Тэр хоёр цагдаа нь шоронд орсон. Африкийн орнуудын хамгийн хэцүү зүйл нь авлига.

-Хамгийн дулаахан дурсамж юу вэ?

-Нэг танихгүй филиппин залуу намайг хоёр километр шахам дагаж очих газарт маань хүргэж өгсөн. Тийм гоё тусархаг. Хүмүүс нь маш найрсаг, нөхөрсөг “манайд ороод ир, биднийг яаж аж төрдөгийг үзэж хар” гэж хэлж байсан.

-Африкийн орнуудад хүүхдийн эрх хамгаалагдаж байна уу?

-Тэнд байгаа хүүхдүүдэд ямар ч эрх мөн ирээдүй байхгүй санагдсан. Мадагаскарт хүүхдийн албадан хөдөлмөр, хүүхдийн наймаа, хүүхдийн бэлгийн хүчирхийлэл маш их байсан. Тухайлбал чулууны уурхай дээр хүүхдүүд ээж, аавтайгаа хар ажил хийж байсан. “Хүүхдүүдийнхээ ирээдүйг яаж харж байна” гэж асуухад хэн ч гэгээлэг зүйл хэлээгүй. Хүн хаана төрөх нь хувь тавилан юм байна. Хэрвээ бид Мадагаскарт төрсөн бол ямар ч сонголтгүйгээр хэцүү амьдралтай нүүр тулах байжээ.

Н.Нарванчин

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Солонгосын визний мэдүүлэг хүлээн авах 14 байгууллагыг шалгаруулжээ DNN.mn

Манай сонины нэгдүгээр сарын 17-ны дугаарт “Солонгосын ЭСЯ-наас Монгол компаниуд виз мэдүүлгээр ашиг олоод байна гээд солонгос агентлагуудыг сонгосон” нэртэй ярилцлага гарсан юм. Уг ярилцлагад гарсан мэдээллийн хүрээнд БНСУ-аас Монгол Улсад суугаа Элчин сайдын яамнаас дараах тайлбарыг өглөө.

-БНСУ-аас Монгол Улсад суугаа ЭСЯ-ны зүгээс 2023 оны 12 дугаар сард 2024-2026 онд визний мэдүүлэг хүлээн авах төлөөлөн гүйцэтгэх байгууллагаар үндсэн 14, нөөцөнд нэг байгууллага (солонгос-7, монгол-8)-ыг сонгон шалгаруулсан. Энэхүү явцад Элчин сайдын яам нь Солонгос Монголын найрамдалт харилцаа, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх үүднээс хоёр орны хуулийн этгээдүүдийг тэнцвэртэйгээр оролцуулах боломжийг бүрдүүлэхийн зэрэгцээ иргэдээс ирэх хүсэлтийг хурдан шуурхай шийдвэрлэх зорилгоор өрсөлдөөний зарчмын дагуу өмнөх 10 хуулийн этгээдийг 14 болгож нэмэгдүүлсэн.

-Мөн БНСУ-ын хилээр нэвтрэх шалгалтын явцад аль нэг улсын гадаадын иргэдэд ялгавартай хандсан зүйл байхгүй бөгөөд гадаад иргэдийн хууль бус оршин суух явдлыг хязгаарлах үүднээс холбогдох арга хэмжээнүүдийг авч хэрэгжүүлж байна. Түүнчлэн өнгөрөгч 2023 оны арванхоёрдугаар сарын байдлаар Монгол Улсаас БНСУ-д хууль бусаар оршин суугаа иргэдийн эзлэх хувь 33.7 хувьд хүрчээ. Өөрөөр хэлбэл, Солонгост оршин суугаа 54846 монгол иргэний 18524 нь хууль бусаар оршин суудаг. Энэ мэт шалтгаанаас үүдэн цаашид Монгол Солонгосын найрамдалт харилцааг хөгжүүлэхэд монгол иргэдийн зүгээс анхаарал хандуулах шаардлага үүсээд байна.

 

Categories
мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Д.Отгонжаргал: Өдөрт 1000 төгрөгөөр дөрвөн удаа зорчих нь иргэдэд хүндрэлтэй тусахгүй DNN.mn

Нийтийн тээврийн автобусны чиглэлийг өөрчлөх шийдвэр гарсан. Уг асуудлаар нийслэлийн Нийтийн тээврийн газрын дарга Д.Отгонжаргалаас тодруулга авлаа.

-Нийтийн тээврийн чиглэлийг өөрчилсөн. Чухам яагаад ийм шийдвэр гаргасан юм бэ?

-Өнөөдрийн байдлаар 110 чиглэлд 1075 автобус үйлчилгээнд гарах хуваарьтай ажиллаж байна. Харин энэ төлөвлөлтийн дагуу үйлчилгээнд явж байгаа их багтаамжийн автобусыг харвал баруунаас зүүн, зүүнээс баруун, урдаа хойшоо, хойноос урагшаа гээд бүх тээврийн хэрэгсэл Энхтайваны өргөн чөлөөгөөр ороод гардаг. Олон улсын хэмжээнд нэг чиглэлийн автобусанд суугаад очих газартаа хүрдэг төлөвлөлтийг хийдэг.

Нэг хүн А цэгээс Б цэгт хүрэхдээ нэг автобусаар л зорчино гэсэн үг. Гэхдээ өнөөдрийн байдлаар Энхтайваны өргөн чөлөөнд нийтдээ 22 чиглэл давхцаж байгаа нь замын түгжрэлд нөлөөлж байна гэж харж байна. Тиймээс дахин төлөвлөлтөөр энэ 22 чиглэлийг давхцуулахгүйгээр хийж байгаа. Тодруулбал, Таваншараас Офицеруудын ордон хүртэл нэг чиглэл болгоод 35 автобус үйлчилгээнд явна.

Ингэснээр зарим тохиолдолд иргэд хоёр автобус дамжин зорьсон газартаа хүрэхэд өнөөдрийн туулж байгаа хугацаа нь багасна гэсэн тооцоо гарсан. Мөн Зунжингаас Сүхбаатарын талбай ороод буцаад Зунжин явдаг. Хан-Уул дүүргээс Сүхбаатарын талбай ороод буцаад Хан-Уул дүүрэг явахыг бид босоо чиглэл 1, 2 гэж хуваасан. Үүнээс гадна баруун талаас ирсэн автобус шууд хотын төв хүртэл явдаг байсныг болиулж Таваншараас буцах, зүүн талынх нь Офицеруудын ордноос буцаад явдаг байдлаар зохицуулж байгаа. УИХ-ЫН ЧУУЛГАН Ингэж дамжин суугаад явбал замын түгжрэл бууруулахаас гадна иргэдийн цаг хугацааг хэмнэнэ.

-Нэг өдөрт хэдий хэмжээний зорчигч нийтийн тээврээр үйлчлүүлдэг вэ?

-Цахим картын тоогоор өдөртөө 520 мянга орчим гэж гардаг. Үүн дээр бэлэн мөнгөөр зорчдог иргэд 15-20 хувь байна гэсэн судалгаа бий.

-Богино маршрут гэж юуг хэлж байна вэ?

-Үндсэн зургаан чиглэлээ тойроод хотын найман тойрогт 92 автобус явна. Бусад замуудаар 40 богино эргэлтийн чиглэлд 490, хот орчмын 15 чиглэлд 89 автобус иргэдэд үйлчилнэ. Мөн их багтаамжийн автобус явах боломжгүй хотын захын хорооллууд буюу нэгдүгээр хорооллын ар, Чингэлтэй хойд, Баянзүрхийн хойд тал гэх мэт чиглэлийн гэр хорооллуудад таван чиглэлд 25 дунд багтаамжийн автобус явуулахаар болсон. Тэгэхээр иргэд энэхүү дунд оврын автобусанд сууж ирээд төв замын автобусандаа дамжин суух боломжтой. Ингэж богино маршрутыг зохион байгуулснаар нийтийн тээврийн автобусны ашиглалтын хурд 11-13 км/ц байгааг 18-20 км/ц болгон нэмэгдүүлэх боломжтой. Харин чиглэлийн эргэлтийн хугацаа одоо 100 минут байгаа бол үүний дараа 70 минут болж багасна. Энэ бүх өөрчлөгдсөн чиглэлийнхээ мэдээллийг бид видео, аппликейшн, хэвлэмэл материал зэргээр иргэддээ танилцуулахаар төлөвлөж байна. Мөн автобус, автобусны буудлууд дээр QR код тавина. Түүнийг иргэд маань гар утсаараа уншуулаад тодорхой мэдээллүүдийг авч болно.

-Чиглэлийг өөрчилж, богино маршрут зэргийг нэмж гаргаснаар жолооч нарын ачаалал буурах уу?

-Манай жолооч нарын цай уух, бие засах боломж зэргийг бүрдүүлэхээр Нийтийн тээврийн газар захын буудлууд дээр үйл ажиллагаа явуулдаг зургаан аж ахуйн нэгжтэй гэрээ байгуулан ажилладаг. Богино эргэлт бол цаг хугацааг хэмнэхээс гадна жолоочийн ажлын бүтээмжийг нэмэгдүүлнэ. Урт чиглэл буюу хойноос гараад Энхтайвны өргөн чөлөөгөөр нэвт гарч урагшаа 18, 22, 25 километр явдаг байсан. Мөн нийтийн тээврийн жолооч нарын гар дээр авдаг цалинг 3.5 сая төгрөг болгох зорилтыг нийслэлийн Засаг дарга Х.Нямбаатар дэвшүүлээд НИТХ-аар батлуулахаар ажиллаж байна.

Энэ батлагдчихвал жолооч нарт маань бодитой нэмэр болно гэж үзэж байгаа. Үүнээс гадна жолооч нараа тогтвортой ажиллуулахын тулд орон сууцны хөнгөлөлттэй нөхцөлд хамруулахаар ажиллаж байна. Ноднин жилийн хувьд манай салбарт 221 жолооч дутагдалтай байна гэсэн тооцоо гарсан. Ер нь 1000 автобус үйлчилгээнд явахад хоёр ээлжийн 2000 жолооч хэрэгтэй. Тиймээс цалин нэмэгдэж, нийгмийн баталгаа нь хангагдаад ирэхээр жолоочоор ажиллах хүмүүсийн хүсэл сонирхол нэмэгдэнэ.

-Оюутнуудын хөнгөлөл тийн картыг хүчингүй болгох тухай яриа гарсан. Энэ юу болсон бэ?

-Засгийн газрын тогтоол ноднин жилийн гуравдугаар сард гарсан. Уг тогтоолоор хотын даргад оюутны зорчилтыг хоёр дахин нэмэгдүүлж, үүнд шаардлагатай нөхөн олговорыг НИТХ-аар төсвийг батлуулах үүрэг, чиглэл өгсөн. Үүний дагуу НИТХ-ын 2023 оны арванхоёрдугаар сарын 5-ны өдрийн төсөв батлах тогтоол дээрээ оюутнуудын зорчилтод олгох нөхөн олговрын хэмжээг 12.3 тэрбум төгрөг байхаар тусгасан. Энэ нь өнгөрсөн 2022 оныхоос хоёр дахин нэмэгдсэн үзүүлэлт. Тиймээс энэ онд оюутнууд нөхөн олговроор зорчих нь хэвээрээ гэж ойлгох хэрэгтэй.

-Нийтийн тээврийн картыг өдөрт 1000 төгрөг, дөрвөн удаа зорчдог байхаар бас ярьж байсан?

-Энэ асуудал НИТХ-аар орж хэлэлцэгдэнэ. Ер нь нэг өдөрт 1000 төгрөгөөр өдөрт дөрвөн удаа зорчих нь иргэдэд хүндрэлтэй тусахгүй. Өнөөдөр нэг иргэн өглөө гэрээсээ гараад орой харихдаа 1000 төгрөгөөр л зорчиж байгаа шүү дээ. Харин ч дөрвөн удаагийн зорчилтыг 1000 төгрөг болгох асуудлыг бид судлаад оруулж байгаа юм. Гэхдээ үүний дүн хэрхэн гарах вэ гэсэн судалгааг энэ сарын 20-ноос тодорхой хугацаагаар хийнэ.

-Парк шинэчлэлийн хүрээнд шинэ автобусууд орж ирж байгаа. Эдгээрийг улсын болоод хувийн компаниудад хэрхэн хувиарлах вэ?

-Ноднин жил байгуулагдсан гэрээ ёсоор БНХАУ-аас их багтаамжийн 600 автобусыг 2023 оны 12 дугаар сарын 28-наас энэ оны хоёрдугаар сарын 2-ны хооронд ирүүлнэ гэсэн графиктайгаар ажиллаж байгаа. Үүнээс одоогийн байдлаар дөрвөн удаагийн тээвэрлэлтээр нийт 185 автобус ирчихээд үйлчилгээнд гарахаар бэлтгэл ажлыг нь хангаж байна. Төлөвлөгөөний дагуу бид энэ сардаа үлдсэн автобусуудаа аваад хамгийн сүүлд ирэх сарын нэгэнд 65 автобус очиж авснаар дуусна. Үйлдвэрлэгч компаниас заасан хугацаандаа амжиж нийлүүлнэ гэсэн мэдээлэл өгсөн. Бид 50, 50-иар нь авч байгаа шалтгаан нь нийтийн тээврийн автобусны жолооч нарын хүрэлцээ дутмаг байгаатай холбоотой. Дээрээс нь хэт олноор замд явуулах юм бол замын хөдөлгөөнд оролцож байгаа бусад хүмүүст хүндрэл учруулна гэж тооцсон.

Хуваарилалтын хувьд гэвэл Зорчигч тээврийн нэгтгэлд эхний 35 автобус хуваарилагдаад үйлчилгээнд гарсан. Нэмээд төрийн болон орон нутгийн өмчит хоёр, хувийн хэвшлийн 16 компани байгаа. Хувийн хэвшлийн эдгээр компаниуддаа нийслэлийн нэгж болох Улаанбаатар хөгжлийн корпорациар дамжуулан таван жилийн хугацаанд түрээслээд өмчлөх нөхцөлөөр өгөхөөр ярилцаж байна. Гэхдээ энэ автобус маань 275.980.200 төгрөгийн үнэтэй учраас хувийн компаниуд маань хугацааг нь 8-9 жил болгож өгөөч гэсэн хүсэлтүүд ирсэн. Тиймээс энэ асуудал хэлцлийн түвшинд явж байгаа.

-“Ногоон автобус”-ны хэрэгтэй холбогдуулан тухайн хувийн компанийн дөрвөн ч объектыг төр мэдэлдээ авсан гэдэг мэдээлэл байгаа. Ер нь энэ асуудал юу болж байна вэ?

-Их багтаамж болон дунд багтаамжийн, цахилгаан автобус нийлүүлэх гэрээ ноднин байгуулагдсан. Энэ гэрээний нэг, хоёр дахь заалт хэрэгжсэн. Цахилгаан автобус 160 ирэхээс 55 нь үйлчилгээнд явж байна. Мөн дунд багтаамжийн дизель хөдөлгүүртэй 50 автобус хүлээж аваад үйлчилгээнд гаргахад бэлдсэн байгаа. Харин энэ гэрээгээр их багтаамжийн 100 автобусыг “Тэнүүн-Огоо” оруулж ирсэн ч олон нийтийн шүүмжлэлд өртсөн. Улмаар эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгаж байгаа. Энэ хэргийн иргэний нэхэмжлэгчээр намайг нийслэлийн Засаг даргаас томилж оролцуулсан. Харин эрүүгийн хэргийн яллагдагч иргэн Г-гээс учирсан хохирол дотор өөрийн нийтийн тээврийн салбарт хийж хэрэгжүүлсэн автобааз, үл хөдлөх хөрөнгө, газар, шатахуун түгээх станц, угаалга болон засварын цехийг үнэлүүлж, өр төлбөртөө тооцуулъя гэдэг хүсэлт гаргасан. Эдгээр нь одоогийн байдлаар 66 орчим тэрбум төгрөгийн объект байгаа юм. Бид үнэлгээ, байршил, газруудын талаар нийслэлийн Засаг даргын шуурхай зөвлөгөөн дээр танилцуулсан.

Энэ зөвлөгөөнөөс эдгээрийг дахин үнэлүүлэх, гуравдагч этгээдэд барьцаанд байна уу гэдгийг нягтлах, нийтийн тээврийн үйлчилгээнд ашиглах боломжтой, үнэ нь зах зээлийн ханшид нийцэж байна гэсэн шийдвэр гарвал авах эсэх асуудлыг шийдэхээр ажиллаж байна. Харин их багтаамжийн ногоон өнгөтэй 100 автобус тухайн аж ахуйн нэгжийн мэдэлд байгаа. Эдгээрээс нийтийн тээвэрт нэг нь ч гараагүй, одоо явж байгаа ногоон өнгөтэй нь цахилгаан автобус байгаа юм.

Categories
мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

С.Даваасүрэн: “Баялгийн хараал”, “Голланд өвчин” зэргээс зайлсхийх арга нь хүндээ хөрөнгө оруулах DNN.mn

МУИС-ийн багш, эдийн засгийн ухааны доктор С.Даваасүрэнтэй ярилцлаа.

-Цар тахлын үед дэлхийн эдийн засаг нийтээрээ унасан. Манай улсынх ч гэсэн хасах үзүүлэлттэй байсан. Тэгвэл манай улсын эдийн засгийн нөхцөл байдал одоо ямар байна вэ?

-Манай эдийн засаг төрөлжөөгүй. Уул уурхай, эрдэс баялгийн экспортоос хамааралтай. Энэ төрлийн орлого нэмэгдэхээр дагаж тэлдэг. Буурахаар нь эргээд агшдаг эмзэг эдийн засагтай байгаад байна. Энэ байдал сүүлийн 10 жилийн хугацаанд маш тодорхой харагдаж байгаа. Үүнд хамгийн том асуулт нь газрын доорх баял гаа хэрхэн газрын дээр тогтвортой, өсөлттэй, хүртээмжтэй эдийн засаг болгох вэ л гэдэг байна. Дэлхий нийтээрээ сүүлийн 4-5 жил маш амаргүй, хэцүү байдалтай байсан. Ер нь эдийн засагт тодорхойгүй нөхцөл байдал. Гэтэл цар тахлын үед илүү тодорхойгүй, таамаглах боломжгүй болгосон. Үүний ул мөр нь бүрэн арилаагүй байтал Орос, Ук раины дайн, бүс нутаг хоо рондын мөргөлдөөн нөлөөлсөн. Мөн байгалийн гэнэтийн аюул, гамшгийн давтамж нэмэгдсэн нь эдийн засагт улам л тодорхой бус байдлыг бий болгоод байна. Үүнээс шалтгаалан хүнс, эрчим хүчний үнэ өссөн. Тийм болохоор инфляци дорвитой буурахгүй байна. Төв банкууд нь мөнгөний бодлогоо хатууруулсан нь эдийн засгийн өсөлтийг сааруулах, хөрөнгө оруулалтыг хязгаарлах том хүчин зүйл болсон. Энэ нь гадаад эх үүсвэр татах, хөрөнгө оруулалт оруулж ирэх боломжийг хязгаарласан. Түрүү нь хэлсэнчлэн бид байгалийн баялгаа хүртээмжтэй, өсөлт тэй болгох дэд бүтэц нь санхүүгийн салбар юм.

-Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг Их хурлаар хэлэлцэж байна. Энэ тал дээр юу хэлэх вэ?

-Энэ хуультай холбоотой зарим судалгааны ажлыг би сонирхож үзсэн. Дэлхийн хөгжингүй болон хөгжиж буй 69 оронд хийсэн судалгаагар санхүүгийн тогтолцоо либералч лаг даагүй, сан хүүгийн зах зээл сайн хөгжөөгүй үед гадаадын хөрөнгө оруулалт нэг хүнд ногдох Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн/ДНБ-ий өсөлтөд эерэг биш сөргөөр нөлөөлсөн бол санхүүгийн салбар нь хөгжсөн орнуудад эдийн засгийн өсөлтөд эерэг нөлөө үзүүлсэн.

Тиймээс гадаадын хөрөнгө оруулалт татах нь чухал ч дотоодын санхүүгийн зах зээлээ хэр зэрэг хүчтэй байлгах вэ гэдэг түүнээс илүү чухал гэдэг нь үүнээс харагдаж байгаа юм. Засгийн газрын өрийг ч гэсэн аваад үзвэл манайх эрсдэлтэй, эмзэг улсдаа ордог. Манай Засгийн газрын гадаадаас авсан зээлийн 95 хувь нь гадаад валютаар авсан байдаг. Тэгэхээр ханшийн эрсдэл давхар нөлөөлдөг гэсэн үг. Хэрэв ма най дотоодын хөрөнгийн зах зээл маань хөгжчихсөн байсан бол бид ийм эрсдэлд орохгүй. Хөрөнгийн зах зээл хөгжөөгүй, санхүүгийн зах зээл нь чадавх сул байгаа нь эдийн засгийн өсөлтөд нөлөөлж байна.

-Санхүүгийн зах зээл гэдэгт юуг ойлгох юм бэ?

Санхүүгийн байгууллагууд нэг талаасаа хөрөнгө, мөнгө хайж байгаа хүмүүст зээл олгоно. Эсвэл хөрөнгө оруулах хүсэлтэй байгаа хүмүүсийнхээ уялдааг хангаж өгдөг эдийн засгийн чухал салбар юм. Санхүүгийн хадгаламж, зээл, хөрөнгө оруулалт, валютын арилжаа гээд мөнгөн төрлийн бүх үйлчилгээг санхүүгийн зах зээл дээр явуулдаг. Энэ утгаараа эдийн засагт санхүүгийн зах зээл амин чухал сүнс нь юм. Манайд 1990-ээд оны төгсгөлд арилжааны банкууд үйл ажиллагаа явуулаад хүмүүсийн орон сууцыг барьцаа хөрөнгө болгосноос шалтгаалж тэр нь амьд хөрөнгө болж эхэлсэн. Ингэж байж эдийн засгийн эргэлтэд оруулж байгаа юм. Энэ систем дотор арилжааны банкууд өнгөрсөн хугацаанд маш хүчтэй үүрэг гүйцэтгэсэн. Гэтэл өнөөдөр дэлхий дахинд зөвхөн арилжааны банкны систем гэхээсээ илүүтэй хөрөнгийн зах зээл, даатгалын зах зээл, банк бус санхүүгийн байгууллага, хадгаламж зээлийн хоршооны тэнцвэр нь адилхан хангагдаж явдаг. Харин манай санхүүгийн зах зээл дээр байгаа нийт хөрөнгийн 90 гаруй хувь нь банк, үлдсэн хувьд бусад нь явж байгаа нь өрөөсгөл бүтэц болчихоод байна. Том эдийн засагтаа уул уурхайн давамгайлчихсан байгаатай адилхан санхүүгийн салбарт банк гэдэг дан ганц хөлөгтэй байна гэсэн үг. Тэгэхээр санхүүгийн сал барыг чадавхжуулах, либ ралчлал явуулж, энэ бүхнийг зөв хөгжүүлэхийн тулд хүртээмжтэй, ногоон санхүүгийн үйлчилгээ, төр болон хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааг хангах зэргийг хийх хэрэгтэй. Дотоодын санхүүгийн зах зээл тааруу байгаа учраас л гадна талаасаа хэт хамааралтай, өрийн эрсдэлд өртөх магадлал өндөр байгаа юм.

-Санхүүгийн зах зээлийг хөгжүүлж, чадавхжуулахад юун дээр анхаарах ёстой вэ?

Би өмнө нь Санхүүгийн зохицуулах хорооны даргаар ажиллаж байсан. Монгол Улсад 2016 онд 500 гаруй ББСБ үйл ажиллагаа явуулдаг, тэдгээрийн нийт хөрөнгийн хэмжээ 700 орчим тэрбум төгрөг байсан. Харин даргаар нь очоод хоёр сарын хугацаанд судалгаа, шинжилгээ хийж үзээд ББСБ-уудын дүрмийн санг үе шаттайгаар нэмэгдүүлэх шийдвэр гаргаж байлаа. Шинээр ББСБ байгуулах юм бол 2.5 тэрбум төгрөгийн дүрмийн сантай байна. Харин үйл ажиллагаа явуулж байгаа бол дөрвөн жилийн хугацаанд үе шаттайгаар дүрмийн сангаа нэмэгдүүлэхээр болсон. Тухайн үед маш их галтай шийдвэр байсан. Тэгвэл энэ шийдвэр гарснаар гурван жилийн дотор ББСБ-уудын нийт хөрөнгийн хэмжээ 2.3 их наяд төгрөгт хүрсэн бол ноднин жилийн гуравдугаар улирлын байдлаар 4.3 их наяд төгрөгт хүрсэн. Мөн тэдгээр байгууллагуудаас хөрөнгийн зах зээл дээр гарч, IPO гаргах ажлыг хийж эхэлсэн. Гэхдээ тухайн үед байсан 500 гаруй ББСБ-уудын тоо өнөөдрийг хүртэл огт өөрчлөгдөөгүй. Ингэж дүрмийн санг нь нэмэгдүүлснээр ББСБ ууд банкуудтай өрсөлдөх боломжийг олгосон. Мөн 2016 онд үнэт цаасны зах зээл нэг их наяд төгрөг хүрэхгүй зах зээлийн үнэлгээтэй, 87 хувь нь Засгийн газрын бонд арилждаг байсан. Нэг ёсондоо бирж дээр борлуулах бараа бүтээгдэхүүн бараг байгаагүй. Харин хоёр жилийн хугацаанд 10 гаруй компани анхдагч хувьцаагаа олон нийтэд санал болгож, зах зээлийн үнэлгээ маань гурван их наяд төгрөгт хүрсэн. Өнөөдөр арилжааны банкууд IPO гаргаж, хөрөнгийн биржээр дамжуулан уул уурхайн бүтээгдэхүүнийг борлуулж байна. Ноднин жилд л гэхэд 7.4 их наяд төгрөгийн борлуулалт хийсэн. Үүнээс харахад тооцоо судалгаатай шийдвэр гаргаад түүнээ тууштайгаар хэрэгжүүлэх нь хэрэглэгчийн зан үйлд хүртэл нөлөө үзүүлдэг. Нобелийн шагналт Мухаммед Юнүс гэж хүн 1970аад онд Бангладешийн Грамеен банкаар дамжуулан эмэгтэйчүүдэд зориулан итгэл дээр суурилсан, барьцаагүй зээл олгосон байдаг. Харин энэ зээлийнх нь эргэн төлөлт 98 хувьтай гарсан. Энэ санаачилгыг Дэлхийн банк хөгжиж буй олон оронд хэрэгжүүлсэн. Тэдний нэг нь манай улс. Ядуурлыг бууруулах хөтөлбөрийн хүрээнд манайд барьцаа хөрөнгөгүй, эмэгтэйчүүдэд зориулсан зээл өгөхөд эргэн төлөлт нь ердөө 30 гаруйхан хувь байсан. Их ялгаатай үр дүн байгаа биз.

-Бизнесийн зээлийн эргэн төлөлт их тааруу байдаг нь арилжааны банк болон ББСБ-ууд нь ломбардын шинжтэй буюу хүү өндөр байдаг. Мөн зээл аваад бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхээр зах зээл нь жижиг учраас тэгсгээд үйлдвэрлэл нь зогсдогтой холбоотой юм уу гэж хардаг?

Эдийн засагт уул уурхай ноёлж эхэлсэн нь бусад салбаруудаа шахан гарах хандлага ажиглагдаж байна. Ур чадвартай, мэдлэгтэй хүмүүс нь уул уурхайн салбарт ажиллаж, өндөр цалин авахыг хүснэ. Эдийн засгийн маань бүтэц бусад аж ахуйг эрхлэх боломжийг улам бүр хязгаарлаж байна л гэсэн үг. Өнөөдөр манай улсын өрхийн зээл ДНБ ийхээ 30 гаруй хувьтай тэнцэж байна. Хэрэглээний зээл ч гэсэн сүүлийн жилүүдэд өсч байгаа. Энэ нь бизнесийн орчин хумигдаж байгааг харуулж байгаа юм. Магадгүй үүн дотор шийдэх хамгийн чухал асуудал нь хүний капитал. Манайх шиг байгалийн баялаг ихтэй улс “Баялгийн хараал”, “Голланд өвчин” зэргээс зайлсхийх арга нь хүндээ хөрөнгө оруулах. Хүнд боловсрол, эрүүл мэнд гэсэн хоёр сувгаар л хөрөнгө оруулалт хийнэ. Эрүүл байх тусмаа урт хугацаанд боловсрол эзэмших боломжтой болдог. Боловсрол өндөртэй хүн өөрийн эрүүл мэнддээ сайн анхаардаг. Бид цөөхүүлээ учраас монгол хүн хамгийн үнэтэй капитал юм. Тухайн хүний мэдлэг, ур чадвар, туршлагыг эдийн засагт үнэлдэг. Эдгээр нь сайн байх тусам хүний бүтээмж өсдөг. Ингэж байж эдийн засаг нь тогтвортой хөгжинө. Өнгөрсөн хугацаанд уул уурхайн баялгаас орж ирсэн нэг ам.долларын 99 центийг нь хэрэглэчихсэн.

-Арилжааны банк, ББСБ-уудын хүү өндөр байгаа гэдэг дээр ямар байр суурь илэрхийлэх вэ. Мөн гадаадын банкууд оруулж ирэх яриа их гарч байна?

Ер нь ББСБууд, банкууд, даатгал, хөрөнгийн зах зээлийн асуудал ярихаар иргэдээ шулдаг, өндөр хүүтэй гээд ярьдаг. Зээлийн хүү нь өндөр байгаагийн нэг том шалтгаан бол манай зах зээлд тодорхой бус байдал өндөр, тогтворгүй байдаг. Тэгэхээр энэ бүхнээ тооцоод явахаар зардал өндөр гардаг. Харин гарсан зардлаа шингээхээр зээлийн хүү өндөр байх шалтгаан болж байгаа юм. Эдийн засгийнхаа өрөөсгөл бүтцийг нь сайжруулаад уул уурхайн салбарынхаа орлогын тодорхой хувийг хүндээ хөрөн гө оруулаад явах юм бол сан хүүгийн салбарын чадавх, эмзэг байдалд эергээр нөлөөлөх боломжтой. Зээлийн хүүг төрөөс шууд бууруулах, хүүгийн дээд тааз тогтоож зохицуулах гэж оролдож байсан. Энэ нь тэгээд шийдэгдэх асуудал биш. Зах зээлийн өөрийнх нь эрэлт, нийлүүлэлт гэж байна. Харин гадаадын банк оруулж ирэх тал дээр хүмүүс янз бүрийн л бодолтой явдаг. Сингапур улсад 60 гаруй банк үйл ажиллагаа явуулдаг, тэдгээрийн гурав нь өөрийнх, бусад нь гадаадын банкууд байдаг. Хамгийн чухал нь тэнд санхүүгийн систем нь маш сайн.

-Санхүүгийн систем тааруу байгаа үед гадаадын банк оруулж ирэх нь ямар нэгэн эрсдэл дагуулах уу?

Санхүүгийн систем нь сайн байх тусмаа гадаадын хөрөнгө оруулалт болон ДНБ ий өсөлт хооронд маш хүчтэй эерэг хамаарал байдаг. Гэтэл тааруу үед нь гадаадын хөрөнгө оруулалт нь ДНБд эерэг биш харин сөрөг үр дагавар авч ирдэг гэсэн судалгааны үр дүнгүүд бий.

-Манай улсын нэг хүнд ногдох ДНБ-ий хэмжээ 5000 ам.доллар давж, валютын нөөц өссөн. Гэтэл эргээд валютын ханш яагаад сулрахгүй байгаа юм бэ?

Тийм ээ, манай улсын гадаад валютын албан нөөцийн хэмжээ өссөн. Гэтэл гадаад валютын цэвэр нөөц гэж тусдаа байгаа. Манай зах зээл дээр ам.долларын эрэлт хэрэгцээ их өндөр байгаа учраас ханш нь өндөр байна гэсэн үг. Мөн өнгөрсөн оны төгсгөлд 23 том зээлийн эргэн төлөлт хийсэн. Импортын ба раа, бүтээгдэхүүний хэрэг лээ, үйлчилгээ өндөр.  До тооддоо бараа бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхгүй, гаднаас их авдаг, түүнийгээ дагаад ам.доллароор төлбөрөө хийдэг нь ч нөлөө үзүүлдэг.

-Манай бирж өнөөдөр хэр байна вэ. Дэлхий дахинд ховор эмийн ургамал зэргээс эхлээд зарж болох бүхнийг биржээр арилжаалдаг. Манай хувьд саяхнаас л нүүрсээ биржээр борлуулж эхэлж байна?

Дэлхийд биржийн зах зээл хөгжөөд 100 гаруй жил болж байна. Харин манайд хөрөнгийн  бирж гэхээр л барилгаар нь төсөөлдөг үе саяхан байлаа. Гэхдээ сүүлийн жилүүдэд идэвхжиж байгаа ч байнгын үйл ажиллагаатай, дэлхийд өрсөлдөхүйц байдлаас хол, сул хэвээр байна. Харин дэлхийд бол Хонконгийн, НьюЙоркийн биржүүд гэхэд аж үйлдвэрийн чиглэлийн бүтээгдэхүүн, Австрали, Торонтогийн бирж уул уурхайн бүтээгдэхүүн гээд төрөлжсөн. Манай хөрөнгийн зах зээлийн үнэлгээ сүүлийн үед өсөхөд арилжааны банкуудын IPO, биржээр борлуулсан нүүрсний хэмжээ нөлөөлсөн. Түүнээс биш бирж дээр арилждаг бүтээгдэхүүний төрөл цөөн, биржийн арилжаанд оролцогчид олон биш, цаашлаад гадагшаа хөрөнгийн зах зээл дээр гарсан компаниуд маш цөөн, манай биржийн арилжаанд оролцогч гаднынхан ч бага байна.

-Та түрүү нь хүмүүн капиталдаа хөрөнгө оруулалт хийх ёстой гэсэн. Тэгвэл иргэдээ санхүүгийн өндөр мэдлэг боловсролтой болгохын тулд юу хийх ёстой юм бэ?

Долоо хэмжиж нэг огтол гэсэн үг бий. Түүн шиг төрийн бодлого, шийдвэрийг гаргахдаа маш сайн нягталж, олон талын судалгаа хийж байж гаргах хэрэгтэй байгаа юм. Нэгэнт гаргасан шийдвэрээ тууштай хэрэгжүүлэх ёстой. Боловсролын салбарын бодлогоо байс гээд солиод байж болохгүй. Боловсролын салбарыг хөгжүүлэхэд алсын хараа, тогтвортой, тууштай байдал чухал. Хэнийгээ эхлээд бэлтгэх вэ, дараа нь хэрхэн зааж сургах вэ гээд олон чухал ажил бий. Энэ бүхнийг зарлах бол амархан. Харин яг хэрэгжүүлэх, үр дүнд хүргэх чадавх, тууштай, тогтвортой байдал маш чухал.