Author: Даваанямын Даваасүрэн

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

А.Бүүвэйдулам: Түймрийн утаа хорт хавдар үүсгэх хэмжээний аюултай учраас амны хаалт зүүх шаардлагатай


ОХУ-ын Сибирийн нутаг дэвсгэрт гарсан түймэр 19 бүс нутгийг хамраад байна. Уг түймрийг унтраахаар 8697 хүн, 1514 автомашин техник, 26 нисэх онгоц ажиллаж байгаа аж.

Энэхүү түймрийн утаа манай орныг бүрхээд байгаа бөгөөд энэ нь эрүүл мэндэд хэр хор хөнөөлтэй талаар Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төвийн ОЭМА-ны Эрдэм шинжилгээний ажилтан А.Бүүвэйдуламаас тодруулга авлаа.

-ОХУ-ын Сибирийн ойн түймрийн утаа манай улсыг бүрхээд олон хонолоо. Агаарын энэ их бохирдол хүний эрүүл мэндэд ямар хор хөнөөлтэй вэ?

-Ойн түймрийн утаа нь агаар бохирдуулдаг нэг хүчин зүйл л гэсэн үг. Түймрийн утаа нь манай өвлийн нүүрсний утаа, машины угаарын утаатай адилхан эрүүл мэнд болоод байгаль орчинд хор уршигтай. Агаар бохирдуулагч азотын давхар исэл, хүхрийн давхар исэл, PM2.5, PM 10 гээд нарийн ширхэгт тоосонцруудыг агуулж байдаг. Энэ нь хүний эрүүл мэндэд хэрхэн хор уршиг үзүүлж байгаа нь амьсгал цочроох, хоолой үрэвслүүлж амьсгал боох, ханиалгах, дотор муухай оргих, толгой өвдөх шинж тэмдгүүдээр илэрдэг. PM2.5 тоосонцор нь хүний эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлөхөөс гадна хорт хавдар үүсгэх магадлалтай гэж үздэг. Бидний нүдэнд харагдахгүй жижиг хэмжээтэй боловч агуулагдаж буй элементүүдээр нь нарийвчлан авч үзвэл янз бүр. Тухайлбал, хар тугалга тархины хорт хавдар үүсгэх аюултай бол уушгины хорт хавдрыг өөр нэг элемент нь үүсгэх аюултай гээд элементүүдээсээ шалтгаалаад олон төрлийн хавдраар өвчлөх эрсдэлтэй болоод явчихна. Ялангуяа архаг суурь өвчтэй, хэт мэдрэг, бага насны хүүхэд, жирэмсэн эхчүүд, ахмад настнуудын эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлөх эрсдэлтэй.

-Ковидын үед түймрээс үүдэлтэй энэ их агаарын бохирдол халдварыг хүндрүүлэх бас нэг шалтгаан болох уу?

-Агаарыг бохирдуулдаг бас нэг том хүчин зүйл учраас ялгаагүй л хүний эрүүл мэндэд их, бага хэмжээгээр хортой нөлөөлнө. Хортой агаараар бид амьсгалж байгаа учраас ялангуяа гадагшаа гарахдаа амны хаалттай л гарах хэрэгтэй.

-Тэгвэл бид зун хэрнээ өвлийн утаатай үеийн агаараар амьсгалж хордож байгаа байх нь…?

-Яг л өвлийн утаатай үетэй адилхан хор уршигтай агаарын бохирдлоор амьсгалж байна. Эрүүл мэндэд түрүүн дурдсан шиг хор нөлөө мэдээж ихтэй. Улаанбаатар хотод агаарын чанарын шинжилгээ хийдэг 15 орчим харуулын цэг байгаа шүү дээ. Тэр цэгүүдийн хэмжилтээр ойрын өдрүүдэд агаарын чанар нэлээд муу буюу бохирдол их өндөр байгаа. Агаарын чанарын мэдээллийг хүн бүр гар утсаараа авах боломжтой. Agaar.mn юм уу agaarneg аппликэйшн руу ороод өөрт ойр байрлах цэгүүдэд агаар цэвэр байна уу, бохирдолтой байна уу зэрэг агаарын чанарын хэмжилтийг харж болно. Маш тодорхой, ойлгомжтой харуулсан байдаг.

-Утаа ихтэй энэ өдрүүдэд иргэд гэртээ болон гадаа ямар арга хэмжээ авбал зохих вэ?

-Улсын хэмжээнд агаар бохирдолтой байгаа учраас иргэд утаа ихтэй үед аль болох гадаа гарахаас зайлсхийх хэрэгтэй. Зайлшгүй тохиолдолд гарахаар бол хэдийгээр зуны улирал ч гэлээ PM2.5 тоосонцрыг шүүдэг N95 зэрэг тэмдэглэгээтэй амны хаалтыг зүүхийг зөвлөж байна. Яагаад гэвэл ойн түймрийн утаа нь хүний эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлж хорт хавдар үүсгэх боломжтой учраас шүүлтүүртэй амны хаалт зүүснээр эрсдэлийг бууруулах болно. Иргэд өглөө уул руу гарах, эсвэл гадаа гүйх, биеийн хүчний дасгал их хийдэг. Энэ төрлийн хөдөлгөөнөөс ойрын өдрүүдэд татгалзаж дотоод орчинд хийх хэрэгтэй. Бага насны хүүхдийг гадаа аль болох гаргахгүй байх. Гаргасан тохиолдолд агаарын чанарын мэдээллийг харж байгаад утаа багассан үед амны хаалт зүүлгэж гаргах хэрэгтэй. Харин гэртээ дараах зүйлийг анхаарах нь чухал. Аль болох цонхоо онгойлгохгүй байх. Үнэхээр цонхоо онгойлгох шаардлагатай бол агаар шүүгчээ ажиллуулсан тохиолдолд болно. Агаар шүүгч нь PM2.5 тоосонцрыг 99.97 хувь шүүх чадалтай байдаг. Гэртээ чийгтэй цэвэрлэгээ хийх, боломжтой бол агаар шүүдэг цонхны тор тавиулж болно.

-Хортой утаатай энэ үед хоол ундны тал дээр юуг анхаарах вэ?

-Дархлаа дэмжих хоол хүнс хэрэглэх нь чухал. Нэг зүйлийг нэмж хэлэхэд, манайхан хүчилтөрөгчийн коктейлийг уучихвал уушги цэвэрлэгдчихнэ гэсэн буруу ойлголттой явдаг. Хүн амьсгалын эрхтнээрээ хүчилтөрөгчийг авч уушги руу дамжиж орно уу гэхээс хоол боловсруулах эрхтний замаар хүчилтөрөгчийг авч нөхнө гэсэн ойлголт байхгүй шүү дээ.

-Ойрын хоногт бороотой гэсэн. Бороотой үед утааны бохирдол хэрхэн буурах вэ?

-Энгийнээр хэлэхэд, салхи тухайн агаарыг сарниулж нэг чигээс нөгөө чигт чиглүүлдэг бол бороо ороход агаар дахь тоосонцрын масс нэмэгдэж газарт бууна. Энэ хэрээрээ агаар цэвэрлэгдэнэ л гэсэн үг. Гэртээ чийгтэй цэвэрлэгээ хийхэд тоос тоосонцор багасдагтай л адил.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

​Т.Рэнцэнбадам: Аав ээж маань намайг анх гүйнэ гэхэд таатай хүлээж аваагүй. Эмэгтэй хүн тэр хол замыг явган яаж туулах юм бэ хэмээсэн

Дорноговь аймгийн Замын-Үүд суманд байрлах Хилийн 0108 дугаар ангийн ахлах ахлагч, спортын мастер Т.Рэнцэнбадам өмнөд хилийн отрядаас умард хилийн отряд хүртэл буюу Сэлэнгэ аймаг хүртэл 1100 км-ийн холын зайд гүйхээр болсон билээ.

Тэрээр замдаа гараад дөрөв дэх өдрөө гүйж байна. Ингээд түүнтэй холбогдож цөөн хором ярилцсанаа хүргэе.

-Бие дажгүй юу. Одоо хаана явж байна вэ?

-Сайн байна. Одоо дөрөв дэх өдрөө гүйж байна.

-Цаг агаар ямархуу байна?

-Цаг агаарын байдал гайгүй байна. Ер нь халуун салхитай л байна.

-Хэр хурдаар гүйж байна. Олон хоног гүйх болохоор тодорхой хурдаар гүйх байх. Тийм үү?

-Тэгэлгүй яахав. Ойрын зайн гүйлт биш, маш холын зайн гүйлт учраас хурдаа жигд байлгаж гүйлтийн хэмээ тааруулах чухал байна.

-Нэг километр зайг хэр хугацаанд туулж байна гэсэн үг вэ?

-Зургаан минут гүйж байна.

-Гүйгээд хэд хоночихлоо. Олон хоног гүйнэ, сэтгэл зүйн хувьд ямар байна?

-Гүйлтийн үеийн сэтгэл зүй хэвийн байна.

-Тантай хамт яваа багийнхныгаа танилцуулахгүй юу?

-ХХЕГ-ын Хөнгөн атлетикийн дасгалжуулагч Даваасүрэн багшаас заавар зөвлөгөө аваад явж байна. Жолоочоор Жагсаалын дарга, ахлах ахлагч Батжаргал, арын албанд Шалган нэвтрүүлэх боомтын бичиг баримтын шалгагч ахлах дэслэгч Намжин зэрэг хүмүүсийн бүрэлдэхүүнтэй явж байна.

-Эмч байгаа юу?

-Одоогоор эмчгүй явж байна.

–Өдөрт хичнээн километр гүйж байгаа вэ?

-Өдөрт 30 километр гүйж байна.

-Гүйлтээ амжилттай үргэлжлүүлэхийн тулд хоол унд маш чухал байх. Наанадаж гэдэс өвдөхгүй байхаас эхлээд?

-Тийм. Аль болох хоол ундаа тааруулахын тулд байхуу цай, гурилтай шөл гээд шөл устай хоол л түлхүү идэж байгаа.

-Өмнө нь гүйж байсан уу?

-Ерөнхийлөгчийн маршийн үеэр зургаа, найман километрийн ойрын зайнд гүйж байсан. Яг ийм холын зайнд бол анх удаа гүйж байна.

-Яагаад заавал гүйх болов оо. Саяхан Зэвсэгт хүчний албан хаагч гүйсэн. Үүнийг дуурайлаа ч гэх олны яриа гараад байна?

-Би өнгөрсөн гуравдугаар сард Даваасүрэн дасгалжуулагч багштайгаа ярилцаад Хил хамгаалах байгууллагын 88 жилийн ойд зориулж холын зайнд гүйхээр бэлтгэлээ хангаж эхэлсэн. Тавдугаар сард гүйхээр бэлтгэж байсан ч ковидын улмаас хойшилсон. Монгол Улсынхаа мөрдөстэй бүсгүйчүүдээ төлөөлөөд Дорноговь аймгийн Хилийн 0108 дугаар ангиас Сэлэнгэ аймгийн Алтанбулаг боомтын 652 дугаар тэмдэгт хүртэл гүйе гэж шийдсэн. Монгол Улсын урд хойд хилийн баганын хоорондын хэмжээ 1100 км. Хамгийн гол нь манай улсын хоёр том боомтын сүлдэт багана. Хилийн багана гэдэг бол хилчин хүний бахархал, сүлд хийморь гэж боддог доо.

-Энэхүү шийдвэрийг гэрийнхэн тань анх хэрхэн хүлээж авсан бэ?

-Аав ээж маань таатай хүлээж аваагүй. Эмэгтэй хүн тэр хол замыг явган гүйж яаж барах юм бэ гэсэн. Би анхнаасаа өөрөө зориглоод гүйнэ гээд шийдчихсэн учраас ямар нэг байдлаар буцахыг хүсээгүй. Тиймээс гэрийнхэн маань, хамт олон маань ч гэсэн “Аян замдаа сайн яваад ирээрэй. Замаа амжилттай дуусгаарай” гээд үдсэн.

–Та ХХЕГ хичнээн жил ажиллаж байна вэ?

-Хил хамгаалах байгууллагад 13 дахь жилдээ ажиллаж байна. Анх 0129 дүгээр ангид орж байсан. Үүний дараа ХХЕГ-ын тусгай салбар 303 дугаар ангид ажиллаж байгаад хүүгээ төрүүлсний дараа Дорноговийн 0108 дугаар ангид ажиллах болсон. Одоо Хилийн албаны хил, камерын хянагчаар ажиллаж байна. Ямартаа ч зорьсон зорилгодоо хүрээд ангидаа ирнэ ээ.


Categories
мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

Г.Батжаргал: Том мөнгөн дэвсгэрт гаргах нь авлига, хээл хахуулийг өөгшүүлнэ гэж хөгжилтэй орнууд үздэг

Эдийн засагч Г.Батжаргалтай ярилцлаа.

No description available.-Саяхан УИХ-ын дарга Г.Занданшатар Монголбанкинд том мөнгөн дэвсгэрт гаргах судалгаа хийхийг үүрэгдсэн. Гэвч эдийн засгийн энэ хүнд нөхцөлд том мөнгөн дэвсгэрт гаргах нь мөнгөний ханшийг унагах эрсдэлтэй гэдгийг мэргэжлийнхэн хэлж байна. Энэ талаар та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Мөнгөн дэвсгэртийн тухай ярихын өмнө мөнгөний эдийн засаг дахь үүрэг, хэрэглээний талаар ярих нь зүйтэй байх. Мөнгө үндсэн гурван үүрэгтэй. Нэгдүгээрт, солилцооны үүрэгтэй. Бараа бүтээгдэхүүн худалдаж авах, төлбөр тооцоо хийхэд хэрэглэдэг.

Хоёрдугаарт, хадгалах. Аливаа хөрөнгийг зараад мөнгө болгоод хадгална. Үл хөдлөх хэлбэрээр нь ч хадгалж болно.

Гуравдугаарт, хэмжих нэгж хэлбэрээр хэрэглэдэг. Бараа үйлчилгээнүүдийг мөнгө, төгрөгөөр хэмждэг шүү дээ. Тэгэхээр солилцооны хэрэгслийн үүргийг анх бэлэн мөнгө маш үр дүнтэй хангадаг байсан. Дараа нь банк төлбөр тооцооны хэрэгслээр хийдэг болсон. Улмаар жижиглэнгийн бараа бүтээгдэхүүнийг бидний мэдэх олон төрлийн картаар хийдэг боллоо. Одоо бол технологийн хөгжилтэй холбоотойгоор цахим мөнгөний хэрэглээ нэвтэрчихлээ. Бидний мэдэх бэлэн мөнгөний хэрэглээ буюу солилцооны үүргийг цахим мөнгө гүйцэтгэдэг болчихоод байна. Статистикийн тоог харахаар гүйлгээнд байгаа бэлэн мөнгөний хэрэглээ жилээс жилд буурсан үзүүлэлттэй гарч байна. Сая хэлсэн технологийн шинэ шийдлүүдтэй холбоотойгоор буурч байгаа юм.

-Тэгэхээр бэлэн мөнгөний хэрэглээ буурсаар байхад дахин дэвсгэрт хэвлэх нь тохиромжгүй гэсэн үг үү?

-Мөнгөний хэрэглээ буурч байгаа энэ үед том мөнгөн дэвсгэртийг гүйлгээнд гаргах уу, үгүй юү. Том дэвсгэрт гаргах нь хэр оновчтой шийдвэр вэ гэдэг асуулт үүсэх нь. Энэ өнцгөөс харахад төдийлөн зохимжгүй шийдэл харагдаад байна. УИХ-ын даргын гол тайлбар нь “Бага мөнгөн дэвсгэрт гүйлгээнд буурсан.

Бараг гүйлгээнээс хасагдах гээд байна. Тиймээс бага дэвсгэртийг татаж, том дэвсгэрт гаргая” гэсэн утгатай байсан. Тийм учраас том мөнгөн дэвсгэртийн судалгааг хийгээч ээ гэж харагдсан. Бид зах зээлийн нийгэмд шилжсэнээс хойш ер нь олон жилийн өмнөөс л бага мөнгөн дэвсгэртийг хэрэглэх соёл ирсэн

Ахуй амьдралдаа бага мөнгөн дэвсгэртээ төдийлөн хэрэглэж хэвшээгүй нь суурин амьдралд шилжээд удаагүйтэй холбоотой ч байж болох юм. Бага мөнгөн дэвсгэртээ хэрэглээнд дэлгэрүүлж чадаагүй хэрнээ дахиад том мөнгөн дэвсгэрт гаргах нь зохимжтой санагдахгүй л байна. Энэ бол эдийн засгийн хэрэглээ талаасаа шүү.

-Тэгвэл том мөнгөн дэвсгэрт гарснаар эдийн засагт хэрхэн нөлөөлөх вэ. Мөнгөний ханш үнэхээр унах эрсдэлтэй юү?

-Том мөнгөн дэвсгэрт гарснаар мөнгөний ханш унадаг гэсэн ойлголт хүмүүсийн дунд яваад байна. Ийм ойлголт мэдээж байж болно. Гэхдээ инфляци өсч байгаа манай эдийн засгийн энэ үед том мөнгөн дэвсгэрт гарснаар мөнгөний ханш айхавтар унах асуудал бол үүсэхгүй болов уу. Бидний жишээ аваад байгаа Венесуэл, Африкийн Зимбабье зэрэг улс шиг мөнгөний ханш айхавтар уначихсан нөхцөл байдалд хүрээгүй байна. Дээрх орнууд чинь мөнгөн дэвсгэртдээ биш угаасаа валют нь үнэ цэнээ алдчихсан. Манай улсын хувьд тэгтлээ эдийн засаг муудаагүй байна. Бага зэргийн хэлбэлзэлтэй ч хэвийн явагддагаараа явагдаж байна. Өнөөдрийн нөхцөл байдал бол нийлүүлэлтээс шалтгаалсан үнийн өсөлт. Эдийн засагт иймэрхүү асуудлууд үүсч л байдаг. Хил, гааль, бараа бүтээгдэхүүн татан авалтаас шалтгаалсан инфляцийн өсөлт ажиглагдаад байна. Дээр нь шатахууны үнэ өсөлт байна. Мөн эдийн засгаа сэргээх нэртэйгээр 10 их наядын хөтөлбөрийн хүрээнд нэлээдгүй мөнгийг эргэлтэд оруулсан. Эдгээр асуудлаас үүдсэн эдийн засгийн өсөлтүүд ажиглагдаж байгаа ч энэ бол тодорхой хугацааны асуудал. Үүнд Төв банкнаас богино болон дунд шатны бодлогын арга хэмжээ аваад мөнгөний бодлогын эргэлтээр зохицуулчих боломжтой. Тэрнээс том мөнгөн дэвсгэртийг харьцуулаад мөнгөний ханш унана гэж тайлбарлах боломжгүй л дээ.

-Тэгвэл том мөнгөн дэвсгэрт гаргах нь ямар ч ач холбогдолгүй зардал гэж хэлж болох уу?

-Мөнгөний хэрэглээ буураад байгаа энэ үед дахиад мөнгөн дэвсгэрт хэвлэх нь өөрөө зардал дагуулна. Том дэвсгэрт хийнэ, хэвлэнэ, тараана гээд ажиллагаа ихтэй шүү дээ. Ямар ч шаардлагагүй үед үр ашиггүй зардал гаргахын л нэмэр. Одоогийн 20.000-тын мөнгөн дэвсгэрт 2006 онд гүйлгээнд гарсан байдаг. Бараг арав гаруй жил хэрэглээд дадчихсан байхад гэнэтийн зүйл гараад ирэхээр нөгөө талаас өөр сөрөг үр дагавруудыг гаргаж ирэхийг үгүйсгэхгүй.

-Гадны орнууд мөнгөн дэвсгэртийн талаар ямар бодлого хэрэгжүүлдэг вэ?

-Ер нь өндөр хөгжилтэй орнууд том мөнгөн тэмдэгт гаргах нь авлига, хээл хахуулийг өөгшүүлдэг хэрэгсэл гэж үздэг. Жишээлбэл, Европын холбооны хамгийн том мөнгөн дэвсгэрт 500 евро. Европ дотроо өндөр хөгжилтэй орнууд нь гүйлгээнээсээ 500 еврог гаргаад байна. Арай албан ёсоор хасчихаагүй хэрнээ хэрэглээ нь буурч байгаа. Тиймээс шинээр хэвлэхээ зогсоочихсон. Нэг хэсэг бүр хэрэглээнээс хасах талаар ч ярьж байсан. Одоо хэрэглээнд байгаа нь яваандаа элэгдлээрээ дуусах зохицуулалттай. Хятад нэг хэсэг мөн л 100 юанийн дэвсгэртийг хэтэрхий бага гээд том дэвсгэрт гаргахаар яригдаж байгаад больсон. Одоо бол цахим юань буюу чиптэй юань гаргана гэсэн судалгаа хийгдэж байгаа. Хятад шинэ том дэвсгэрт гэхээсээ илүү юанийн үнэ цэнийг хадгалсан цахим аюулгүй мөнгө гаргах бодлого руу шилжиж байна. Америкт гэхэд 100 ам.долларын дэвсгэрт бол маш олон жил болсон. Америк, Хятад, Европын холбоо гээд дэлхийн дотоодын нийт бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэж буй эдийн засгийн цөм орнуудын мөнгөний бодлогууд нь ийм байна. Тиймээс хэдийгээр УИХ-ын дарга судлах үүрэг өгсөн ч Монголбанк олон улсын жишгийг дагах болов уу.

-Тэгэхээр хэрэглээнээс бага дэвсгэртээ татах нь хэр оновчтой шийдэл болох вэ?

-Харин одоо хэрэглээнд байгаа хэдий ч төдийлөн хэрэглэгдэхгүй байгаа нэгт, тавт, аравт, хорьт зэрэг бага мөнгөн дэвсгэртүүдээ татах, эсвэл дахиж хэвлэхгүй байх талыг судалж үзэх нь зөв. Бага дэвсгэрт өнөөдөр төдийлөн гүйлгээнд ашиглагдахгүй, уул хаданд тахидаг л хэрэглээ болж хувирсан. Тэгээд ч манайд өнөөдөр 10, 100 төгрөгөөр авах боломжтой бараа бүтээгдэхүүн байна уу. Үүнийг л судлах хэрэгтэй. Мөн манай хөдөлмөрийн бүтээмж, бараа таваарын үнэ тогтож буй процесс, цаашлаад бараа бүтээгдэхүүний өртгийг зөв тооцоолж байна уу гээд арай өргөн хүрээний асуудал болчих гээд байна.

-Хэрэв том дэвсгэрт гараад ирвэл хариултад хэрэглэх бага дэвсгэртийн хүртээмжийг нэмэх үүднээс дахиад л мөнгө хэвлэх шаардлага үүсэх нь…?

-Манайд ийм юм ажиглагддаг. Том дэвсгэртэд тааруулж бараа бүтээгдэхүүнийхээ үнийг тогтоох. Магадгүй 50 мянгатын дэвсгэрт гараад ирвэл 46 мянга гэж зардаг бараагаа шууд 50 мянга болгоно. Тиймээс бүхэл дүнд авааччихдаг учраас бага дэвсгэртийн хэрэглээ ер нь бага байдаг онцлогтой. Энэ нь аажмаар эдийн засагт үнийн хөөрөгдлийг гааруулах бас нэг эрсдэл. Дахин хэлэхэд, том мөнгөн дэвсгэртийг шинээр гаргаж хаана ашигладаг вэ гэхээр эдийн засаг нь уначихсан газар л хэрэглэдэг. Манайх арай тийм түвшинд хүрээгүй. Том дэвсгэрт гарлаа гээд эдийн засаг маш сайхан сэргээд, эсвэл айхавтар уначих зүйлгүй. Зүгээр л өнөөдрийн нөхцөлд ямар ч үр ашиггүй зарлага болсон ажил болох байх.

-20 мянгатын хоёр дэвсгэрт хэвлэснээс 50 мянгатын нэг дэвсгэрт хэвлэх нь нэг талдаа хэмнэлт болох юм болов уу?

-Нэг дэвсгэртийг ямар зардлаар хэвлэдгийг би сайн мэдэхгүй болохоор хэмнэлт үү, зарлага уу гэдгийг хэлж мэдэхгүй байна.

Д.Даваасүрэн

Categories
мэдээ соёл-урлаг

Э.Очирсайхан: Монголын дуучид байгалийн өгөгдлөөрөө л гадны дуучидтай эн тэнцүү өрсөлддөг

Соёлын тэргүүний ажилтан дуурийн дуучин Эрдэнээгийн Очирсайхантай ярилцлаа.

Тэрээр дэлхийн чансаа өндөр уралдаануудад Монголынхоо нэрийг чамгүй гаргаж буй залуу уран бүтээлч юм. Ингээд та бүхэнд залуу уран бүтээлч Э.Очирсайхантай ярилцсанаа хүргэе.

-Та олон улсын дуурийн дуучдын нэлээд нэр хүндтэй уралдааны финальд шалгараад байгаа. Энэхүү уралдааны талаар манай уншигчдад сонирхуулахгүй юу?

-Дэлхийн алдартай гурван тенор хоолойтой дуучны нэг болох Пласидо Домингогийн нэрэмжит уралдаанд материалаа явуулаад урьдчилсан шатанд тэнцэж финальд өрсөлдөх эрхтэй болсондоо баяртай байна. Мөн өнгөрсөн онд Литва улсын Вильнюс хотод зохиогдсон дуурийн дуулаачдын олон улсын Б зэрэглэлийн уралдаанд шилдэг долоон дуучинд шалгарсан боловч харамсалтай нь “Ковид-19” цар тахлын улмаас хил хаалттай төгсгөлийн шатанд оролцоогүй. Гэхдээ 2023 онд зохиогдох тус тэмцээнд сүүлийн шатнаас оролцох эрхтэй болсон.

-Энэ удаагийн уралдаанд хичнээн орноос хэдэн дуучин оролцсон бэ?

-Урьдчилсан шалгаруулалтад 700 гаруй дуурийн дуучид оролцсоноос 20 гаруй орны 34 дуучин тэнцсэн. Финалийн шалгаруулалт аравдугаар сард Москвад Большой театрын зааланд болж шилдгээ тодруулах юм.

-Бэлтгэлээ хэр хангаж байна. Ер нь дуурийн олон улсын томоохон тэмцээнд оролцохдоо бэлтгэлээ хангахдаа юуг анхаарах чухал байдаг вэ?

-Миний бэлтгэлийг МУГЖ Б.Эрдэнэтуяа багш голчилж зөвлөгөө өгч ажиллаж байна. Түүнчлэн дуурийн урлагийг төгөлдөр хуурчгүй төсөөлөхийн аргагүй. Энэ утгаараа төгөлдөр хуурчнаар УДБЭТ-ын төгөлдөр хуурч Намуун ажиллаж байгаа. Бид гурав хамтарсан бэлтгэлээ хийгээд арваад хонож байгаа. Өөрийн зүгээс анхаарах зүйл гэвэл аль болох бие физиологийн хувьд өвдөхгүй байх, хоолойгоо өвтгөхгүй байх, дархлаагаа дэмжих зэрэгт анхаарч байна. Манай салбарт 200 хувь бэлдэж байж тайзан дээр 100 хувь үзүүлбэрээ үзүүлнэ гэсэн үг бий. Тиймээс тайзан дээр маш сайн гүйцэтгэлтэй байхын тулд шаргуу бэлтгэл хийж байна.

-Өөрийнхөө төгөлдөр хуурчтай явах уу?

-Үгүй ээ. Энэ уралдаанд цаанаас төгөлдөр хуурч тавьж өгнө гэсэн. Уг нь би өөрийнхөө төгөлдөр хуурчтай явах сонирхолтой байсан.

-Олон улсын тэмцээнд оролцохдоо зардал мөнгөө хэрхэн шийддэг вэ?

– Ерөөсөө л 100 хувь өөрөө л гаргана. Энэ жилээс манай салбар яамтай болсон. Одоохондоо нүдэнд үзэгдэж гарт баригдтал урлагийнхнаа дэмжээд байгаа зүйл харагдахгүй л байна. 2014 оноос хойш гадагшаа томоохон уралдаануудад оролцож Гран при, тэргүүн дэд байр ч авч байсан. Тэр болгонд дандаа л өөрөө зардлаа зохицуулдаг. Мэдээж тэмцээн болгонд амжилттай оролцоно ч гэж юу байхав. Мултрах үе ч байна. Алдаа, оноотой явж л байна. Зөвхөн би ч гэлтгүй уран бүтээлчид хамаг юмаа шавхаад бүх зүйлээ дэнчин тавиад л явдаг даа.

-Дуурийн олон улсын наадмуудад аль улсын дуучид илүү байдаг вэ?

– МУГЖ Ариунбаатар, МУГЖ Э.Амартүвшин нарын дуучдыг ид гарч ирж байх үед Монголын баритон хоолой дэлхийд ноёрхож байсан. Сүүлийн үед БНСУ- ын баритон хоолойтой дуучид хүчтэй гарч ирж байна. Манайхыг бодвол хөрөнгө мөнгө урлагтаа хангалттай зарцуулдаг учраас Италийн чадалтай багш нарыг нутагтаа гэрээгээр урьж ажиллуулах болсон. Итали школыг нутагтаа сурна гэдэг маш том давуу тал. Тийм учраас маш сайн дуучид бэлтгэгдэж байна. Мөн Хятад, Гүрж болон баруун Европынхон хүчтэй өрсөлдөгчид байдаг даа. Харин монгол дуучдын тухайд гэвэл сонсохоор цаанаа нэг тос даасан өнгө бий. Түүгээрээ л илүү. Түүнээс техникээрээ бол багаасаа бэлтгэгдэж буй орныхон илүү байгаад байна. Манайхан бол арван жил төгсөөд оюутан болоод л төгөлдөр хуур гээч хөгжимтэй танилцаад л дуулаачийн мэргэжлээр сурч эхэлж байгаа байхгүй юу. Сүүлийн үед бага багаар өөрчлөгдөж л байна. Энэ хооронд асар ялгаа бий. Бидэнд ганц суурь болж байгаа зүйл бол монгол ардын уртын дуу байна. Дээр нь манай ард түмэн бүгд дуучин гэж болохоор байгалийн өгөгдөл нь их түлхэц болдог болов уу гэж боддог.

-Та нэг хэсэг Италид театрт дуулж байгаад ирсэн. Ер нь Монголдоо сонгодог урлагийг хөгжүүлэх тал дээр юу хийе бүтээе гэж боддог вэ?

-Хүн бүрийн хөгжмийн боловсролыг дээшлүүлж, театрынхаа үзэгчдийг илүү их болгохыг хүсдэг. Хүүхэд залуучуудыг багаас нь сонгодог урлагаар хичээллүүлж хайртай, дуртай болгохыг хүсдэг. Уран бүтээлч хүний хувьд дэлхийн бүх том тэмцээнүүдэд түрүүлэхийг мэдээж хүсдэг. Уралдааны хязгаарлах нас ч дөхөж байгаа.

– Хэдэн нас хүртлээ дуурийн дуучид олон улсын тэмцээнд оролцдог юм бэ?

– Эрэгтэй дуучдыг 33 насаар уралдааны насыг хязгаарладаг.

– Таны хувьд дахиад хэдэн жил тэмцээнд оролцох боломж байна?

-Би энэ жил 28 настай. Тэгэхээр дахиад таван жил байна. Тиймээс оролцож буй бүх тэмцээндээ л чадах чинээгээрээ оролцох болно. 33 наснаас хойш хувийн карьераа хөөгөөд театруудад дуулаад явдаг. Үүнээс өмнө уралдаануудад амжилттай оролцож өөрийнхөө туршлага, чадварыг нэмэгдүүлж нэр хүндтэй агентлагуудтай гэрээ хийх чухал байдаг. Харин манайд сургуулиа төгсөөд шууд театрт дуучнаар орох тохиолдол их. Миний хувьд арай өөр замналаар явсан. Би сургуулиа төгсөөд бие даасан уран бүтээлээ хийж эхэлсэн. Улмаар Италид театрт хоёр ч удаа дуулсан. Ингээд эх орондоо ирээд “Очир” нэртэй продакшнаа нээгээд өөрөө уран бүтээл хийхээс гадна шинэ залуу дуучдаа дэмжих зорилгоор клип, аудио, бичлэгийг аль болох цогцоор нь хийх, чадах чинээгээрээ зөвлөж ажиллаж байна.

-“Учиртай гурван толгой” дуурийн Юндэнгээс эхлээд дэлхийн сонгодгуудын гол дүрүүдийг нэлээдгүй бүтээснийг уншигчид мэдэж байгаа байх. Харин бие даасан уран бүтээлээс тань онцолж асуумаар байна. Ялангуяа “Зандан шоо” дууг сэргээж дуулсан нь ард түмэнд их хүрсэн, танигдсан ч гэж хэлж болох болов уу. Энэ дууг дуулах сэдэл юунаас төрсөн юм бэ?

-Баярлалаа. Бие даасан уран бүтээлээ сургуульд суралцах үеэсээ л хийж эхэлсэн. Гэхдээ 2020 оноос бие даасан уран бүтээлээ илүү эрчимтэй хийж байна. “Зандан шоо” дууны хувьд МҮОНРТ-ийн “Сэтгэлд хоногшсон дуунууд” нэвтрүүлэгт зориулж дуулсан. Нэвтрүүлгийн гол зорилго нь 1960, 1970-аад оны дуунуудыг сэргээж дуулах. Миний зүгээс Г.Бирваа гуайн хөгжим, Ж.Бадраа гуайн шүлэг “Зандан шоо” дууг сэргээж дуулсан. Д.Мяасүрэнгийн хөгжим, Б.Цэдэндамбын шүлэг “Хангайн дуу”-г мөн сэргээж дуулсан. Үүнээс “Зандан шоо” дуу үзэгчдэд илүү хүрсэн юм болов уу.

-Энэхүү дууг дандаа эмэгтэй дуучид дуулж байгаад эрэгтэй хүн дуулахаар үзэгчдэд илүү хүрсэн санагддаг?

-Тийм байж магадгүй. Уг дуу бүтсэн түүх нь Г.Бирваа гуай залуу байхдаа нэг бүсгүйд дурлаад тэр бүсгүйтэйгээ Архангай аймаг руу очиж уулзахын тулд таван тугалтай үнээгээ зандан шоо мориор сольсон байдаг. Ингээд зандан шоо морин дээр давхиж явахдаа дууны ая орж ирсэн гэдэг юм билээ. Дууны утга нь хайртай хүн рүүгээ тэмүүлсэн эрэгтэй хүний өгүүлэмжтэй л дээ. Тиймээс надад их таалагдаж уг дууг сонгож дуулсан юм. Мөн найз А.Энхнарангийн ая СГЗ Д.Нямаа гуайн шүлэг “Чамайг хайрлах хайрандаа” дуу болон найз Ш.Сугарцэрэнгийн ая, С.Төрмөнхийн шүлэг “Үр минь” дуунууд маань ард түмэнд их сайхан хүрсэн санагддаг.

Categories
мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

Д.Гантулга: Арматурын үнийн өсөлт өнөөдрийн орон сууцны үнэд нөлөөлөх ёсгүй

Барилга, барилгын материалын үйлдвэрлэлийн бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын дарга Д.Гантулгаас цаг үеийн асуудлаар тодрууллаа.

-Дэлхийн зах зээл дээр арматурын үнэ нэмэгдсэнтэй холбоотойгоор барилгын бараа материалын үнэ нэлээд өсч байна. Арматурын үнийг гаалийн татвараас чөлөөлөх байдлаар үнийг барих, буулгах санал гаргасан ч Сангийн яамнаас энэ боломжгүйг мэдээлсэн. Үүнтэй холбоотойгоор БХБЯ-наас ямар бодлого барьж ажиллаж байна вэ?

-Барилгын материалын үнийн өсөлт, авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээний асуудлаар энэ оны хоёрдугаар сараас эхлэн тус яамнаас Засгийн газрын хуралдаанд удаа дараа асуудлуудаа танилцуулж, холбогдох саналуудаа хүргүүлж ажилласан. Нэг талаасаа ковидын дараах эдийн засгийн томоохон сорилт гэж харж байгаа. Цаашид гол нэр төрлийн бүтээгдэхүүнүүдээ эх орны түүхий эдээр дотооддоо үйлдвэрлэх, импортыг орлох дотоодын үйлдвэрүүдийг дэмжин ажиллах, ханган нийлүүлэлтэд анхаарч ажиллаж байна. Мөн мэдээлэл солилцооны тогтолцоог цахимжуулж, тээвэр ложистикийг сайжруулах зайлшгүй хэрэгтэй байна. Тиймээс барилгын гол нэр төрлийн материалын үнийн мэдээллийг цахимжуулж, ил тод нээлттэй болгох чиглэлд анхаарч ажиллаж байна. Мөн манай яамнаас барилгын материалын үнийн өсөлтийн талаарх дэлгэрэнгүй судалгааг гаргаж холбогдох яаманд хүргүүлсэн. Цаашлаад үнийн өсөлтийн асуудал нь ганц манай яамны асуудал биш Засгийн газрын түвшинд шийдвэрлэх хэд хэдэн асуудлууд байгаа юм. Энд зөвхөн үнийн хөөрөгдлийг анхаараад чанарын асуудлыг орхиж болохгүй. Энэ талаар барилгын материалын үйлдвэрлэгч, импортооор оруулж ирж байгаа аж ахуй нэгж, барилгын материалын гарал үүслийн гэрчилгээ, тохирлын гэрчилгээ, чанарын талаарх мэдээллийг цахимжуулж иргэд, олон нийтэд ил тод болгох, хилийн боомт дээр түргэвчилсэн шинжилгээний лаборатори бий болгох талаар ажиллаж байна.

-Засгийн газрын шийдвэрээр гаргасан ажлын хэсгийн гол анхаарч байгаа асуудлууд юу вэ?

-Манай яамнаас Засгийн газрын хуралд барилгын материалын болон арматурын асуудлаар танилцуулга хийсэн. Энэ дагуу Ерөнхий сайдын өнгөрсөн тавдугаар сарын 27-ны өдрийн 105 дугаар захирамжаар Барилгын гол нэр төрлийн материалын үнийн өсөлтийн талаар авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээний санал боловсруулах үүрэг бүхий ажлын хэсгийг Сангийн сайдаар ахлуулан байгуулсан. Тус ажлын хэсгийн хүрээнд барилгын материалын өсөлт нь барилгын төсөвт өртөгт хэрхэн нөлөөлж байгаа талаарх судалгааг манай яамнаас гаргаж танилцуулсан. Мөн тус ажлын хэсгийн гол асуудал бол арматурын үнийн өсөлтийг бууруулах, хомсдолоос сэргийлэх чиглэлүүдийг баримтлан ажиллахаар байгуулагдсан. Ажлын хэсгийн ахлагчаас зургаадугаар сарын 17-нд мэдээлэл өгсөн байгаа. Мэдээлэлд уян хатан зах зээлийн горимоор явуулах нь зүйтэй гэж үзсэн. Харин зах зээлийн бус монопол тогтоох эсвэл богино хугацаанд их ашиг олохоор хэсэг бүлэг хүн яваад байгаа эсэх тал дээр судлахаар холбогдох газруудаас ажиллахаар болсон байгаа.

-Орон сууцны үнийн хөөрөгдлийг хянаж шалгах боломжтой юу?

-Барилга байгууламжийг бий болгох барьж байгуулах ажил нь хоёроос дээш жилийн үйл явц, олон оролцогч талуудын хамтын ажиллагаа, олон төрлийн хүчин зүйлсээс хамаарч байдаг. Барилгад хэрэглэгдэх гол нэр төрлийн материал болох арматур, эрдэс хөвөн, хөөсөн шахмал хавтан, модон материал, металл хийц эдлэлүүд, хуванцар цонх хаалга, бусад туслах материалуудын үнэ дэлхийн зах зээл дээр болон дотоодод худалдан борлуулах үнэ огцом өссөн, зарим бүтээгдэхүүний хомсдол бий болсон, татан авалт, тээврийн үнэ өссөн зэрэг олон шалтгаануудаас үүдэлтэй байна.Дээр дурьдсан үнийн өсөлтүүдийг 2022, 2023 онуудад илүү мэдрэгдэх бөгөөд өнөөдрийн байдлаар арматурын үнийн өсөлтөөс хамаарч үнэ өсөх нь үндэслэлгүй юм. Харин бусад материалын үнийн өсөлт, төгрөгийн ханшнаас хамаарсан өссөн үзүүлэлт бага хэмээгээр нөлөөлөхөөр байгаа.

-Гэхдээ ирэх жил биш өнөөдрийн байдлаар бүхий л орон сууц барилгын материалын үнэ өссөн нэрээр үнээ огцом нэмчихээд байгаа шүү дээ?

-Гэвч зарим аж ахуй нэгж байгуулагууд борлуулалтын үнээ үндэслэлгүйгээр хэт хөөрөгдсөн зүйлүүд байна. Аливаа бараа материал, бүтээгдэхүүний үнийн хөөрөгдөл дээр хяналт шалгалт хийх эрх бүхий байгууллага бол Шударга өрсөлдөөн, хэрэглэгчийн төлөө газар. Тус байгууллага нь үнийн өсөлтийн асуудлаар холбогдох байгууллагуудтай хамтран хяналт, шалгалтуудаа тогтмол зохион байгуулах ёстой.

-Төмөр хийцлэлийн үнэ өссөнөөр төсвийн хөрөнгөөр баригдаж буй бүтээн байгуулалтын ажлууд хүнд байдалд ороод байгаа. Энэ тал дээр ямар зохицуулалт хийгдэж байгаа вэ?

-Улсын болон орон нутгийн төсвийн хөрөнгөөр хэрэгжиж буй барилга байгууламжийн төсөвт өртгийн үнийн өсөлтийн асуудлаар манай яаманд ажлын хэсэг байгуулагдан ажиллаж байна. Мөн Барилгын тухай хуулийн 24 дүгээр зүйлийн 24.4-т “Барилгын материалын үнэ болон ханшны өөрчлөлт, бусад хүчин зүйлээс хамааран барилга байгууламжийн төсвийн тооцоонд өөрчлөлт оруулах тохиолдолд санхүү, эдийн засгийн болон барилгын асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагууд хамтран үндэслэл, тооцоог хянаж, санхүүжүүлэх асуудлыг зохих журмын дагуу шийдвэрлэнэ.” гэж заасны дагуу холбогдох арга хэмжээ авах хуулийн зохицуулалт тусгагдсан байдаг. Манай яамны зүгээс жил бүр хөрөнгө оруулалтын төлөвлөлтөд ашиглагддаг барилга байгууламжийн үнийн индексийг тооцон гаргадаг. 2020 оны үнийн ерөнхий индекс 1.08 гарсан. Харин 2021 оны үнийн индексийг яаралтай байдлаар урьдчилан тооцсон ба 1.35 пунктын өсөлттэй гарсан. Энэ асуудлаар Сангийн яамтай зөвшилцөх, цаашид энэ хүндрэлтэй байдлаас хэрхэн даван туулах, шаардлагагүй хөрөнгө оруулалтыг зогсоох, нэн тэргүүн ээлжийн барилга байгууламжийн хөрөнгө оруулалтыг эрэмбэлэх, үндсэн шийдлийг хувилбартай байдлаар гарах талаар ажиллаж байна.

-Манайх өөрсдөө арматураа үйлдвэрлэнэ гэж яриад нэлээд удлаа.Төмөр хийцлэлээ дотооддоо үйлдвэрлэх асуудал нь ямар шатандаа явж байгаа вэ?

-Монгол Улс 2019 онд 244.5 мянган тонн арматурыг БНХАУ болон ОХУ-аас импортоор оруулж 55.7 мянган тонныг дотооддоо үйлдвэрлэсэн, 2020 онд 240.1 мянган тонныг импортоор оруулж 12.3 мянган тонныг дотооддоо үйлдвэрлэсэн, өнгөрсөн тавдугаар сарын 25-ны байдлаар 73.6 мянган тонныг импортоор оруулж зургаан мян.тонныг дотооддоо үйлдвэрлээд байна. Дотоодын 15 үйлдвэр өнөөдрийн хүчин чадлаараа, төмрийн хаягдлын олдоц, нөөцөөр ажиллалаа гэж үзэхэд дотоодын хэрэгцээний 25 орчим хувийг л үйлдвэрлэх л боломжтой байна. Цаашид дотоодын хэрэглээг бүрэн хангах асуудлын хүрээнд “Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр” , “Бэрэн групп”-ын гангийн үйлдвэрүүдийн хөрөнгө оруулалт, технологийн шинэчлэлтийг хийх, төмрийн хүдрээс ган туйван үйлдвэрлэх чиглэлд анхааран холбогдох яамдтай хамтран ажиллаж байна.

Categories
булангууд мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

А.Эрдэнэцогт: УИХ өөрийн эрх мэдлээ нэмээд байвал эрх мэдлийн тэнцвэрт байдал алдагдаж бүгдийг шийддэг, хянадаг хүч болж хувирна

Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, хууль зүйн ухааны доктор профессор А.Эрдэнэцогттой ярилцлаа.

-Саяхан Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн хэмээх эрхэм цолыг хүртсэнд тань баяр хүргэе. Та нутаг ус, аав ээжийгээ танилцуулахгүй юу?

-Би Архангай аймгийн Төвшрүүлэх сумын хүн. Хуучин Төвшрүүлэхийн сангийн аж ахуй гэж атрын ууган сангийн аж ахуйнуудын нэг, тэр суманд төрж өссөн. Аав Д.Адилбиш Архангай аймгийн Их тамир сумын уугуул. Залуу насандаа Төвшрүүлэх суманд ирж ажил амьдралынхаа гарааг эхэлж миний ээж Д.Марусъятай гэр бүл болсон. Ээж маань Төвшрүүлэх суманд төрж өссөн. Аав жолооч, гагнуурчин мэргэжилтэй насаараа Төвшрүүлэхийн сангийн аж ахуйд жолооч, гагнуурчин, тоо бүртгэгч, нярав зэрэг ажлуудыг хийж явсан сум орондоо нэр хүндтэй хүн байсан. Ээж маань мөн насаараа тус сангийн аж ахуйн ажилчны клуб, сумын номын санд ажилчин, үйлчлэгчээр ажилласан ажилч хичээнгүй, цэвэрч нямбай хүн байсан. Эргээд бодоход үр хүүхэд биднийгээ багаас ажил хөдөлмөрт дуртай, эхэлсэн ажлаа заавал дуусгадаг зан чанар суулгах гэж мэрийн зүтгэж байж дээ.

-Таны ажил амьдрал МУИС-тай салшгүй холбоотой юм. Гэхдээ нэг хэсэг төрсөн нутагтаа ажиллаж байсан юм билээ. Энэ талаар сонирхуулаач?

-Би 1987 онд Архангай аймгийн Төвшрүүлэх сумын 10 жилийн дунд сургуулийг төгссөн. Ингээд 1990 онд Хууль Цаазны Дунд Сургуулийг, 1997 онд МУИС-ийн Хууль зүйн сургуулийг хуульч мэргэжлээр төгссөн. Үүний өмнө 1990 онд Төвшрүүлэх сумандаа АДХ-ын ГЗ-нд байцаагч, улсын байцаагчаар ажиллаж байгаад 1992-1995 онд сумын ЗДТГ-ын даргаар ажиллаж байсан. Үүнээс хойш миний ажил амьдрал үндсэндээ МУИС-тай салшгүй холбоотой. Их сургуульдаа багшаас эхлээд ахлах багш, тэнхимийн эрхлэгч гээд удирдах албанд өнөөг хүртэл тасралтгүй ажиллаж байна. Мөн Монголын Хуульчдын Холбооны Удирдах зөвлөлийн гишүүн, Монгол Улсын Шүүхийн мэргэшлийн хорооны гишүүний сонгуульт албан тушаалыг тус тус хашиж байна.

-Таныг Хууль зүйн ухаанд Захиргааны процессын эрхзүй гэдэг шинэ чиглэлийг гаргаж ирж, өнөөгийн түвшинд хөгжүүлэхэд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан гэдэг?

-Өнгөрсөн хугацаанд Захиргааны эрх зүй, Захиргааны процессын эрхзүйн чиглэлээр сургалт, судалгааны ажил голлон эрхэлж ирлээ. Монгол Улсын хууль зүйн шинжлэх ухаанд Захиргааны процессын эрх зүй гэдэг шинэ салбарыг үндэслэн хөгжүүлж, үндэсний бие даасан салбар эрх зүй болгон хөгжүүлэхэд оруулсан хувь нэмрийг минь төр өндрөөр үнэлж Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн хэмээх эрхэм цолыг хүртээсэн болов уугэж бодож байна. Миний хийсэн бүтээснийг ийнхүү үнэлсэнд баяртай байна.

-Захиргааны эрхзүй гэдэг их өргөн хүрээтэй салбар. Тэр дундаа Захиргааны процессын эрхзүй гэсэн ойлголт гарч ирснээр энэ салбарт ямар өөрчлөлт гарсан бэ?

-Хууль зүйн шинжлэх ухаанд Үндсэн хуулийн эрх зүй, Эрүүгийн эрх зүй, Иргэний эрх зүй, Захиргааны эрх зүй гэсэн үндсэн дөрвөн салбар бий. Энэхүү суурь салбарууд дотроо материаллаг болон процессын эрхзүй гэж хоёр хуваагддаг. Жишээлбэл, Эрүүгийн эрхзүй, Эрүүгийн процессын эрхзүй гэж. Захиргааны эрхзүй үүн шиг л задарна. Захиргааны материаллаг эрхзүйн салбарын тухайд гэвэл Б.Чимэд багш 1970-аад оны эхээр, 1988 онд “Захиргааны эрхзүйн ерөнхий ангийн сурах бичиг”-ийг анх зохиож захиргааны материаллаг эрхзүйн чиглэлийг хөгжүүлсэн байдаг. Харин тухайн үед Захиргааны процессын эрхзүйн салбар зөв гольдролоор хөгжих боломж, бололцоо хаагдмал байсан. Монгол Улс захиргаадалтын дэглэмтэй байсан учраас эх газрын эрхзүйн хэв маяг болон захиргааны шүүх хөгжсөн улс орнуудтай адил түвшинд авч үзэх боломжгүй байсан нь мэдээж. Харин 1992 оны шинэ Үндсэн хууль батлагдснаар Захиргааны процессын эрхзүйн салбар жам ёсоор хөгжих нийгмийн зайлшгүй шаардлага гарч ирсэн. Би энэ чиглэлээр түлхүү ажиллаж “Захиргааны процессын эрхзүй” хэмээх анхны сурах бичгийг 2006 онд гаргасан. Энэ бол их, дээд сургуульд хэрэглэгдэх анхны сурах бичиг болсон гэдгээрээ онцлогтой. Одоо ч энэхүү сурах бичиг хууль эрхзүйн чиглэлийн их, дээд сургуулиудын гол сурах бичиг болж ашиглагдаж байгаа. Үүнээс гадна тухайн үеийн Дэлхийн банкны хөтөлбөрөөр “Шүүх эрхзүйн шинэчлэл” хөтөлбөр хэрэгжиж байсан бөгөөд Хууль зүй дотоод хэргийн яамтай хамтраад Захиргааны процессын эрхзүйн салбарын хичээлийн хөтөлбөр, гарын авлага зэргийг хэвлүүлэн хууль зүйн бүх их дээд сургуулиудад тараан өгсөн зэргээр энэ салбарын мэдлэг, чадварыг олгох ажлууд шат дараалан системтэйгээр хийгдсэн. Өнөөдөр Захиргааны процессын эрхзүйн салбар хуулийн их дээд сургуулийн заавал судлах судлагдахуун болж бусад суурь салбаруудтайгаа эн тэнцүү хөгжөөд явж байна. Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасан хүний эрх, эрх чөлөө хэдийд яг баталгааждаг вэ гэхээр үндсэн эрх зөрчигдөхөөс хамгаалсан процессын болон процедурын журмыг нарийвчилан хуульчилсан тохиолдолд хууль зүйн баталгаа нь сая хангагддаг. Тэгэхээр 1992 оноос хойш 2002, 2004 онд Захиргааны шүүх байгуулагдах, 2015 онд Захиргааны тухай ерөнхий хууль батлагдах хүртэл хүний эрх, эрх чөлөөний хууль зүйн баталгаа бүрэн хангагдаагүй явж ирсэн гэсэн үг. Захиргааны процессын эрхзүйн салбар гэдэг нь Монгол Улсын иргэний Үндсэн хуулиар хамгаалагдсан эрхийг захиргааны байгууллагуудын хүнд суртал, дур зоргоороо гаргадаг шийдвэрээс хамгаалах хуулийн тогтолцоо юм. Тогтолцооны журмыг зөв тодорхойлох чухал. Товчхондоо иргэн захиргаа хоёрын дунд үүссэн маргаан бүхий харилцааг зохицуулдаг шинэ салбар, эрхзүйн орчин гарч ирсэн гэсэн үг. Захиргааны процессын эрхзүйн салбар хүмүүст төдийлөн анхаарал татах сэдэв биш юм шиг боловч бидний өдөр тутмын амьдралтай салшгүй холбоотой байна. Хүн өдөр бүр л машинаа бариад замын хөдөлгөөнд оролцоно, захиргааны байгууллагуудаар үйлчлүүлдэг, бичиг баримт хөөцөлддөг гээд л бүхий л талаар захиргааны байгууллагатай харилцдаг. Энэ бүхэн дээр л захиргааны байгууллага хүнд суртал гаргахгүй байх, иргэнээ хохироохгүй байх, хэрэв иргэний эрхийг зөрчсөн эрх зүйн маргаан үүсвэл иргэнийг хамгаалдаг механизмтай байлгах л зорилготой юм шүү дээ.

-Тэгэхээр захиргааны процессын эрхзүйн ойлголт гарч ирснээр иргэн захиргааны байгууллагын эсрэг гомдол гаргах эрхтэй болсон. Өөр ямар давуу талууд бий болсон бэ?

-Монгол Улсын нийт захиргааны байгууллагуудын үйл ажиллагаа өнгөрсөн хугацаанд ялангуяа 1990 оноос өмнө хүнд суртал, чирэгдэл ихтэй, захиргаадалтын дэглэмийг хэрэгжүүлэгч институци байсан. Үйл ажиллагаа нь иргэний эрхийг хамгаалах хэрэгжүүлэхэд бус иргэнээ дур зоргоор захирах, дарангуйлахад чиглэгдэж байсан гэж болно. Энэ арга барил нь одоо ч бүрэн арилаагүй л байна. Үүнийг л хуулийн дагуу явагддаг, иргэн рүү хандсан захиргааны акт зэргийг гаргахдаа иргэний хуулиар хамгаалагдсан эрхийг зөрчихгүй байхыг л зорилгоо болгох, зөрчигдсөн бол иргэний гаргасан нэхэмжлэлээр үүсгэсэн маргааныг хянан шийдвэрлэх ажиллагааг зохицуулдаг эрхзүй юм. Өмнө нь тогтолцооны хувьд иргэд захиргааны байгууллага болон албан тушаалтантай гаргасан шийдвэрийнх нь талаар маргах эрхгүй эрхээр төдийлөн хангагдаагүй.Харин эсрэгээрээ Засгийн шийдвэрийг зөрчвөл хариуцлага хүлээх тогтолцоотой байсныг хүн бүхэн мэдэж байгаа. Одоо бол иргэд эрхээ хэрхэн хамгаалуулахаа мэддэг болсон. Захиргааны хэм хэмжээний акт, захиргааны гэрээний маргааныг иргэд Захиргааны шүүхээр дамжуулж шийдүүлж эрхээ хамгаалуулахаар ийм механизмийг бий болгосон. Монгол Улсын иргэд Захиргааны шүүхийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа руу яаж оролцох, эрхээ яаж хамгаалуулах вэ гэдгийг л процессын хувьд тодорхой болгож өгснөөрөө онцлогтой. Ингэж байж орчин үеийн хууль эрхзүйг дээдэлсэн захиргааны байгууллага бий болдог. Энэ үйл явц манайд эхлээд явж байна.

-Ер нь иргэн захиргаа хоёрын хооронд аль төрлийн маргаан түлхүү гардаг вэ?

-Өдөр ирэх тусам захиргаа иргэн хоорондын маргаан шийдвэрлүүлэх байдал нэмэгдэж байна. Ингэхдээ иргэн захиргаа хоорондын маргааны дийлэнх хувийг захиргааны акттай холбоотой маргаан эзэлдэг. Захиргаанаас иргэн рүү чиглэж гардаг хориглосон, захиран тушаасан, эрхийг нь хязгаарласан, тусгай зөвшөөрлийг нь хүчингүй болгосонч гэдэг юмуу актын маргаан их гардаг.

-Цэц үндсэн үүргээ гүйцэтгэхгүй байна гэж хуульчид шүүмжилдэг. Энэ тал дээр та ямар байр суурьтай явдаг вэ?

-Цэцийн үйл ажиллагаатай холбогдуулаад шүүмжлэлтэй хандаж буй зүйл, зарим ололттой зүйл ч байна. Өргөн хүрээнд өнөөдөр ярих боломжгүй учраас энд тодорхой зарим асуудлыг л ярья. Захиргааны процессын эрх зүйн салбартай холбогдуулан хэлэхэд Үндсэн хуулийн Цэц Үндсэн хуулийн эрх зүйн шинжийг агуулаагүй буюу захиргааны акттай холбоотой маргааны захиргааны хэргийн шүүхтэй зэрэгцүүлэн буюу давхцуулан шийдвэрлэдэг буруу жишиг тогтсон байдаг. Үүнд тухайлан хэлбэл Засгийн газрын шийдвэртэй холбоотой маргаан, Сонгуулийн ерөнхий хорооны шийдвэртэй холбоотой маргаан, аймаг, нийслэлийн Засаг даргыг чөлөөлж, огцруулсантай холбогдсон маргаан ч гэдэг юмуу олон жишээг дурдаж болно. Эдгээр буруу жишгийг цаашид засч залруулан зөв жишиг тогтоох нь зүйтэй юм. Харин Цэц болон УИХ дээр шийдвэрлэгдээд явж байгаа асуудлуудаас дурдвал Шүүхийн тухай хуулийн зарим зүйл заалтыг Үндсэн хууль зөрчсөн, зарим маргааныг хянан хэлэлцсэн тухай 2021 оны 4-р сарын 28-ны өдрийн 03 дугаар дүгнэлт гарсан байгаа. Үүний гол үндэс нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгч асан Х.Баттулга Үндсэн хуулийн Цэцэд хандаж хүсэлт гаргасан байдаг. Тэр хүсэлтийг Шүүхийн тухай хууль дотор байгаа ШЕЗ, Шүүхийн сахилгын хороог яаж бүрдүүлэх томилох вэ, шүүгч бус гишүүдийг яаж томилох вэ гэсэн асуудлаар УИХ-аас баталсан Шүүхийн тухай хуулийн зарим зүйл заалт Үндсэн хуульд нийцэхгүй байна гэсэн хүсэлтийг Цэц дунд суудлынхаа хуралдаанаар хэлэлцээд үүнтэй холбоотой гол гол заалтууд Үндсэн хуулийг зөрчсөн байна гээд гаргаад ирсэн. Шүүгч бус таван гишүүнийг хаанаас нэр дэвшүүлж, яаж томилох вэ гэдэг асуудлаар УИХ-аас баталсан зохицуулалт маш буруу гэж үзэж байгаа.Үүнийг харин Үндсэн хуулийн Цэц зөвдүгнэж тодорхойлж зөв шийдвэр гаргажээгэсэн байр суурьтай байна.

-Яагаад?

-УИХ өөрөө ШЕЗ-ийн гишүүн, Шүүхийн сахилгын хорооны гишүүнийг тодорхойлж, томилж байгаа явдал нь Үндсэн хуульд нийцэхгүй байна гэж Цэц дүгнэсэн. Ингэхдээ хэд хэдэн үндэслэл дурдсан байгаа. Нэгдүгээрт Үндсэн хуулийн үзэл баримтал, нэмэлт өөрчлөлтийн агуулга юугаар илэрч байгаа вэ гэхээр Үндсэн хуулийг дагаж мөрдөх журмын тухай хууль бий. Үндсэн хуулийг дагаж мөрдөх журмын хүрээнд шүүх эрх мэдлийн байгууллагуудыг яаж зохион байгуулах талаар УИХ-аас 02 тоот тогтоол гаргаад Үндсэн хуулийн Нэмэлт өөрчлөлтийн дагуу хууль тогтоомжийг шинэчлэх цаг хугацааны хуваарь гаргасан байдаг. Энэ дотроо маш тодорхой заасан. ШЕЗ, Шүүхийн сахилгын хороог эрх мэдлийн институциудын тэнцвэрт байдлыг хангах үндсэн дээр хууль тогтоомжийг боловсруулж батлана гэсэн агуулгаар хуваарьтаа тусгасан байгаа. Үндсэн хуулийн Нэмэлт өөрчлөлтийг дагаж мөрдөх тухай хуульд Үндсэн хуулийн нэгэн адил хүчинтэй гээд заачихсан. Институциудын тэнцвэрт байдлыг хангана гэдэг нь мөн ялгаагүй. Үндсэн хуулийн Нэмэлт өөрчлөлтийн нэг гол зөвшилцөл гэж хэлж болно. МУ-ын Ерөнхийлөгч УИХ-тай зөвшилцлийн ажлын хэсэг байгуулаад тэр зөвшилцлийнх нь агуулга нь энэ дагаж мөрдөх журмын тухай хууль болоод хуультогтоомжийг боловсронгуй болгож өөрчлөх цаг хугацааны хуваарь буюу тэр 02 тогтоолоор илэрч байгаа юм билээ. Тэгэхээр эдгээр нь өөрөө Үндсэн хуулийн Нэмэлт өөрчлөлт болоод явчихаж байгаа юм. Гэтэл УИХ энэ хуулийг батлахдаа энэ зөвшилцлийн гол агуулга болж байгаа Үндсэн хуулийн Нэмэлт өөрчлөлтийг дагаж мөрдөх журмын тухай хууль болон УИХ-ын 02 тоот тогтоолд заасан чиглэлүүдийг огт баримтлаагүй байдаг. Энэ өөрөө Ингэснээр УИХ-аас баталсан Шүүхийн тухай хуулийн холбогдох зүйл, заалт Үндсэн хуулийнхаа нэмэлт өөрчлөлтийн суурь агуулгад нийцэхгүй болчихож байгаа юм. Хоёрдугаарт шүүгч бус таван гишүүнийг УИХ өөрөө сонгон шалгаруулаад, томилох Үндсэн хуулийн ямар ч боломж байхгүй. Тэгэхээр Үндсэн хуулиар УИХ зөвхөн өөрт нь ажлаа тайлагнадаг байгууллагын бүтэц бүрэлдэхүүнийг тогтоож томилох үүрэгтэй. Тэгвэл ШЕЗ, Шүүхийн сахилгын хороо бол УИХ-д ажлаа шууд хариуцан тайлагнадаг байгууллага биш. Тэгэхээр ШЕЗ, Шүүхийн сахилгын хорооны шүүгч бус гишүүдийг сонгон шалгаруулж, томилох эрх УИХ-д Үндсэн хуулиар өгөгдөөгүй гэсэн үг. Гэтэл өнөөдөр УИХ-ын гишүүд хэт их эрх мэдэлдээ эрдэж өөрсдийнхөө хүнийг шүүхийн системд оруулах гэж Үндсэн хуульд байхгүй эрх хэмжээг хэрэгжүүлж явж байна гэж хэлж болохоор байна. ШЕЗ болон Шүүхийн сахилгын хороо ямар нэгэн институциэс шууд хараат байж болохгүй. Өмнө нь өөрсдийнхөө ярьсаны эсрэг болчихож байгаа юм. Үе үеийн ерөнхийлөгч л эрх мэдэлтэй байгаад байна. Ерөнхийлөгчийн нөлөөллийг багасгахгүй бол болохгүй байна гээд яриад байгаа хэрнээ УИХ өөрийнхөө хэмжээ хязгаарыг, жолоог хэрхэн татахаа ярьдаггүй. Тэгээд нэг институцийнхээ хөлийг тайрчихаад УИХ-ынхаа эрх мэдлийг нэмээд байх юм бол УИХ эрх мэдлийн тэнцвэрт байдлыг алдагдуулагч болж хувирна гэсэн үг. Бүгдийг шийддэг, хянадаг. Ингэж болохгүй. Үндсэн хуулийн суурь зарчимтай нийцэхгүй байгаа юм.

Categories
мэдээ онцлох-нийтлэл соёл-урлаг туслах-ангилал

Д.Отгонбаяр: Анх биднийг урт үс, уранхай жинстэй тайзан дээр гарахад үзэгчид хөөж байлаа

“Хурд” хамтлагийн гитарчин, ая зохиогч Д.Отгонбаярын 2013 онд “Өдрийн сонин”-д өгсөн ярилцлагын хэсгээс сонирхуулж байна. Тухайн жил “Хурд” хамтлагийн 20 жилийн ой тохиож байсан билээ. Өдгөө гитарчин Д.Отгонбаяр “The Voice” шоуны эрхэм шүүгч төдийгүй рок попынхны ертөнцөд өнгийг тод бичиж олон ч залуучуудыг дасгалжуулж урлагт хөл тавихад нь чиглүүлж байгаа билээ.

-Юуны өмнө 20 жилийн ойн баярын мэнд хүргэе. Энэ жил ойгоо тохиолдуулж олон ч тоглолт хийлээ шүү?

-Баярлалаа. Монголын урлагийн 20 жилийн түүхийг “Хурд” хамтлаг тасралтгүй бүтээлцэж, өөрсдийн түүхийг мөн бичиж иржээ. Тиймээс энэ 20 жилийн ойг нэг өдөр тэмдэглээд өнгөрөөх бус 2013 оныг дуустал төсөл боловсруулж, үүнийхээ дагуу ажиллалаа. Өнгөрсөн гуравдугаар сард эмэгтэйчүүддээ зориулж “Март-8”, цэргийн баяраар эрчүүддээ зориулж “Цэргийн бодол” зэрэг олон тоглолт хийлээ. Энэхүү тоглолтуудаа биднийг сонсдог, сонс­соор ирсэн үнэнч фенүүд­дээ зориулж үнэ төлбөргүйгээр тоглосон. Мөн саяхан Өвөр Монгол, Эрдэнэт, Дархан зэрэг хотуудад аялан тоглолтоо хийж орон нутгийн фенүүдтэйгээ уулзаад ирлээ. Харин энэ удаагийн тоглолт бол жинхэнэ тэсрэлт байх болно.

-Яг ямар тэсрэлт байх бол. Уншигчдад сонирхуулаач?

-Монголын ард түмэн мэдэх байх. Манай хамтлагийнхан их даруухан. Хийх ёстой уран бүтээлээ л хийхээс биш тэглээ, ингэлээ гээд шуугиан тариад, гайхуулаад байсан юмгүй. 10, 15 жилийн ойн тоглолтоо ч тэр даруухан хийж байсан. Харин 20 жил гэдэг бол багагүй хугацаа. 20 жилийн өмнө дөнгөж 18, 19 настай байсан хөвгүүд өнөөдөр нас биед хүрцгээж, том боллоо шүү дээ. Үүнтэй адил уран бүтээлийн сан ч мөн арвижсан байна. Тиймээс энэ удаа тоглолтдоо яахын аргагүй хүч өгч, их хариуцлагатай хандаж байгаа.

-“Хурд” гэдэг хамтлаг 20 жилийн өмнө хэрхэн урлагт хөл тавьж байснаа дурсахгүй юу. Одоогийн өндөрлөгөөс эргээд харахад бас л сонин байдаг болов уу?

-Тэгэлгүй яахав. Эргээд бодоход их сайхан мэдрэмж төрдөг. Урлагийн тайзаа орхил­гүй, банзан гитараа гараасаа салгалгүй явсаар нэг л мэдэхэд 20 жилийг ардаа орхисон байна.”Хурд” хамтлаг тэртээх 1993 оноос эхлэн өнөөг хүртэл тасралтгүй, ухралтгүйгээр уран бүтээлээ туурвиж ирсэн байна. Анх манай хамтлагийнхныг уранхай жинстэй, урт үстэй, бөөн гинж, төмөр зүүчихсэн тайзан дээр гитар бариад гарахад үзэгчид мэл гайхаж бүр “Тайзнаас зайл” гэж хөөж байлаа. Аргагүй ш дээ хүзүү, хоолойн­доо бөөн төмөр зүүгээд өөрс­дийгөө рокууд гээд нэрлэчихсэн хүмүүсийг тухайн үеийн нийгэм хүлээж авахад хүнд байлгүй яахав. Бид нар тайзан дээр гараад өөдөөс янз бүрийн хог шидэж байхад л “Дөрвөн хөлтэй болж төрсөн хөх чоно миний буруу юу…” гээд л дуугаа дуулж байсан. Залуу хүмүүс их зоригтой байж. “Хурд” гэдэг хамтлагийг нийгэмд хүлээн зөвшөөрөгдсөн, хэдэн мянган фентэй болгох болно гэж өдөр шөнөгүй зүтгэдэг байсан. Үнэхээр тэр хүсэл мөрөөдөлдөө бид хүрч чадсандаа баяртайбайна. Одоо “Хурд” хамтлаг өөрийн гэсэн орон зай, үнэнч фентэй болсон байгааг харах, мэдрэх сайхан санагддаг шүү.

-Мэдээж өнгөрсөн хугацаанд хүлээн зөвшөөрөгдсөн хамтлаг болохын тулд амаргүй байсан байх. Нийгмийн өөрчлөлтөөс авахуулаад л?

-Тухайн үед “Хөх чоно” дууг дуулаад гарчирэхэд жаахан урлаг ойлгодог, урлагийн мэдрэмжтэй нэг хэсэг нь үнэхээр энэ хамтлаг өөрчлөлт, шинэчлэл авчирч байна гэж хардаг байсан. Харин үлдсэн хэсэг нь хийх юм аа олж ядсан орцны хэдэн гитарчид гэдэг нүдээр хардаг байлаа. Яагаад гэхээр 1990-өөд онд хөлтэй болгон Эрээнээс бараа зөөж, Орос руу гаргаж, тарваганы арьс хил давуулж байсан цаг. Урлагийн томчууд хүртэл амьдралын эрхээр ганзагын наймаанд орж байсан байхгүй юу. Яг энэ үед манай хамтлагийнхан хэн нь ч ганзагын наймаа хийж, компанийн захирал болно гэж явалгүй банзан гитартаа үнэнч үлдэж чадсан юм. Бид өнөөгийн ирээдүйгээ үнэхээр харж чадсан хэрэг. Шантрах үе байсан хэдий ч хэзээ ч тайзаа орхиж, гитараа зарж иднэ гэсэн бодол төрж байгаагүй юм шүү.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Б.Ууганцэцэг: “Эерэг бай” гэж туйлшрах нь хүнийг дотоод сэтгэл хөдлөл, мэдрэмжээ гаргаж чадахгүйд хүргэж улмаар хямралд оруулах талтай

Сэтгэл Судлалын Үндэсний Төвийн Гүйцэтгэх захирал Б.Ууганцэцэгтэй ярилцлаа.

-Нийгмээрээ л эерэг байя, гоё байя, гэгээлэг байя гэх боллоо. Гэвч хэт ингэж туйлшрах нь хүнийг өөрийнхөөрөө байхыг хязгаарлаж, улмаар сэтгэлзүйн хямралд оруулах сөрөг талтай гэдгийг сэтгэлзүйчид онцлох боллоо. Эерэг байх гэж хэтэрхий хичээх нь хэр сөрөг үр дагавар дагуулдаг вэ?

-Эерэг сэтгэл зүйтэй байх нь өөрөө зөв л дөө. Яагаад эерэг байх зөв гээд байна гэхээр бодол санаа тогтвортой тайван байх нь чухал юм. Бодол санаа тогтворгүй, хямралтай байх үедээ бид хичээгээд ч эерэг байж чадахгүй. Сэтгэлийн хөдөлгөөн мөн сөрөг болдог. Тиймээс бодол санаагаа тогтвортой байлгавал сэтгэлийн хөдөлгөөнөө тайван тогвортой буюу эерэг байхад нөлөөлнө. Бодол санаа илүү эерэг тайван байх тусам биднээс гарч буй үг, үйлдэл хэвийн байна. Гэхдээ эерэг бай гэдэг үгнээс магадгүй залхаж дургүйцэж байгаа бол аливаад бодитой хандах нь чухал юм. Бодитоор асуудалд хандана гэдэг аливааг илүү байгаагаар нь хүлээж авахад дөхөмтэй. Бодитоор аливаа асуудалд хандана гэдэг маань тухайн нөхцөл байдлаа бид зөв үнэлж дүгнэнэ гэсэн санаа юм.

Аливаа нэг зүйлийг юмс үзэгдлийг тусган хүлээж авахад тухайн хувь хүний хандлагын асуудал чухлаар хөндөгддөг. Хүлээж авахад хүндрэлтэй нөхцөл байдлыг хүмүүс өөр өөрийнхөөрөө тусгаж хариу үйлдэл үзүүлдэг. Асуудалд хэт эерэгээр хандан хүлээж авах, нэг бол хэт сөргөөр хүлээж авах нь аль аль талдаа эрсдэлтэй. Аливаа асуудлыг юмс үзэгдлйг байгаагаар нь хүлээж аваад бодитоор хандаж боловсруулалт хийгээд зөв хариу үйлдэл гаргах нь хамгийн зөв шийдэл юм.

-Тэгэхээр эерэг гэдгээсээ илүү асуудалд бодитой хандах, өөрийнхөөрөө байх нь тухайн хүнийг тайван, амар амгалан байдалд хөтөлдөг гэж ойлгох нь зөв үү?

-Нэг талдаа хүн өөр өөрийнхөө онцлог шинж чанараар, үзэл бодлоор байх нь зөв. Гэхдээ тухайн хүний зөв гэж бодож байгаа зүйлс бусдын хүлээн зөвшөөрөгдөх хэм хэмжээг зөрчөөд байна уу гэдэг л чухал. Өөрийнх нь зөв гэж бодож, үнэлээд байгаа зүйл нийтээр хүлээн зөвшөөрөгдөж чадахаар зүйл мөн үү, аливаа хэм хэмжээг давж байна уу гэдгийг эхлээд бодолцох хэрэгтэй.

Магадгүй бидний хүүхэд би дураараа байх ёстой, дураараа үгээ хэлэх ёстой гэсэн хандлагаар өслөө гэж бодъё. Гэхдээ тэр хүүхэд ирээдүйд айлын эхнэр, нөхөр болоод өрх тусгаарлана. Нэг албан байгууллагад ажилд орж хамт олонтой болоод нийгмийн харилцаанд орно. Ингээд ирэхээр өнөөх би хүссэнээрээ байх ёстой гэсэн хандлага маань өөрт нь эргээд халгаатай болж мэдэх юм. Тэгэхээр өөрийнх нь баримтлаад байгаа зарчим, үзэл бодол бусдад саад болохгүй шинж чанар байна уу гэдгийг бодох хэрэгтэй. Зан чанар маань бусадтай харилцахад, суралцахад саад болоод байвал л бид энэ тал дээр бодолцож эхэлнэ л гэсэн үг. Биднээс гарч буй үг үйлдэл бусдын тайван байдал, сэтгэл санаанд саад учруулахааргүй бол өөрийнхөө байх ёстой л гэсэн санаа.

-Тэгэхээр “эерэг” байх гэдгийг нийгэм хэт туйлширч хүлээж аваад байгаа бололтой. Энэ нь эргээд уйлмаар байгаа ч тэвчээд гаднаа хүчтэй мэт дүр эсгэхэд хүргээд байна уу?

-Тийм. Тухайн хүн “эерэг бай” гэдэг ухагдахуунаа өөрийнхөөрөө хүлээж авч ойлгоод тэрэндээ тохирсон үйлдлийг гаргаж байгааг үгүйсгэхгүй. Уйлж болохгүй тэвчээртэй бай, уурлаж болохгүй инээ гэсэн ойлголт явдаг. Гэвч хүн уйлна, инээнэ, уурлана. Энэ сэтгэл хөдлөлөөрөө дотоод мэдрэмжээ илэрхийлж, гаргаж байх ёстой. Гэтэл хажуудах хүнээ хэт эерэг бай гээд шахаад байхаар өнөөх хүн сэтгэл хөдлөлөө гаргаж чадахгүйгээс болж бачимдах, стрессдэх, хямрах хариу үйлдэл гаргаж эхэлдэг. Хямралд өртөх ч талтай. Тэгэхээр бид юун дээр эерэг байх юм, юун дээр өөрийнхөөрөө байх боломжтой юм бэ гэдгийг ялгаж салгахгүй болохоор хэт туйлшрал ажиглагдаад байна.

Магадгүй эерэг байх гэдэг ойлголтоо бид өөр өөрсдийхөө байр сууринаас тодорхойлоод харилцагч хүмүүстээ өөрийнхөө ойлгосон шаардлагыг тавьж байхыг үгүйсгэхгүй. Эсвэл амьдралын бүхий л юман дээр эерэг байлгах гээд туйлширдаг. Гэтэл бид эерэг, сөрөг аль алиныг нь мэдэрч байдаг мэдрэмжийн амьтан учраас тэрийгээ зөв ойлгож хүлээж авч гадагшлуулна гэдэг чухал болов уу. Нөгөө талаас хүн өөрийгөө илэрхийлэх уйлах, инээх ээлжлэх нь хэвийн сэтгэл хөдлөл юм. Уйлах нь сөрөг сэтгэл хөдлөлөө гаргаж илэрхийлэх нэг боломж. Энэ болгон хязгаарлагдчихаар өөрийн сэтгэл хөдлөл хязгаарлагдаж хиймэл байдал үүсч, зарим хүмүүст өөрийнхөөрөө байж чадахгүй байх эсвэл дарамт болж хувирах ч талтай байдаг.

-Нийгмээрээ сэтгэлзүйн хувьд ингэж шахалт үүсгэх нь ямар хор нөлөөтэй вэ. Түрүүн та хүүхэд дээр жишээ авсантай төстэй хор нөлөөллийг дурдаж болох уу?

-Жишээлбэл, өсвөр насны хүүхдүүдийг битгий асуудал тариад бай. Байгаа юмандаа баярла, битгий ингэж гомдолло гэж ээж, аав нь хэлдэг. Хүүхдүүд өөрийгөө илэрхийлэх, үзэл бодол үнэт зүйлээ олж авах насан дээрээ явж байдаг үе дээр нь хэтэрхий ийм хандлага гаргаад байхаар үүнээс болоод өөрийгөө илэрхийлэх чадвар хумигддаг.

Эсвэл бүр би мэдрэмжээрээ өөрийгөө илэрхийлж болохгүй байна гэдэг бодол рүү түлхчихдэг. Иймэрхүү байдал ажлын байранд ч, хосуудын хоорондын харилцаанд ч ажиглагддаг. Ер нь бол бид амьдралаа бодитой үнэлж байж зөв алхмуудыг хийх ёстой. Хүн байгаа байдал, орчин нөхцлөө зөвөөр үнэлчихвэл эргээд түүндээ тохирсон зөв үйлдэл, шийдвэрүүдийг гаргаж чаддаг. Тэгэхээр тухайн зүйлийнхээ давуу тал, сул талыг анализ хийгээд дадчихвал бидний үг, үйлдэл аяндаа зөв гардаг. Тэгэхгүй таалагдахгүй байхад нь нэгэндээ хүчээр хүлээн зөвшөөрүүлэх гэдэг ч юм уу, эсвэл өөрийнхөө таалагдахгүй байгаа зүйлийг бусад хүнээр хүлээн зөвшөөрүүлэх гээд байгаа нь дарамт үүсгэдэг. Тиймээс хүн бүр адилгүй, хүлэг болгон жороогүй гэдэг шиг өөр өөрийн оюун санаа, үзэл бодолтой хүмүүсийг бодитоор хүлээж авах чухал. Чи нэг юм хэллээ гэхэд нэг хүн уйлж байхад өнөөх нь инээж болно. Хариу үйлдэл адилхан байх албагүй. Аливаад обьектив хандах буюу бодитоор хандах л чухал.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Д.Отгонбаяр: Хөл хорио тогтоохгүйгээр тогтоол журмаа бага ч гэсэн сулруулаад өгвөл дотоодын аялал жуулчлал идэвхжих нь тодорхой байна

Монголын аялал жуулчлалын холбооны гүйцэтгэх захирал Д.Отгонбаяртай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Энэ жил гадаадын жуулчидгүй, дотоодын жуулчдаа л тойглох цаг. Гэвч дотооддоо аялах нөхцөл байдал нэлээд хязгаарлагдмал болоод байна уу даа?

-Өнгөрсөн жилээс цар тахалтай холбоотойгоор дотоодын аялал жуулчлал өссөн үзүүлэлттэй гарсан. Тиймээс бид дотоодын аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх чиглэлээр гишүүн байгууллагууд буюу гадаадаас жуулчин оруулж ирдэг болон гадагшаа жуулчин аялуулдаг үндэсний суурь оператор компаниудтай хамтран нэлээд ажилласан. Гэвч одоогоор бүх зүйл тодорхойгүй байна. Бид ковидгүй зун гээд байгаа, гэтэл бодит нөхцөл байдал хүнд байна. Энэ сард бол аялал жуулчлал явагдахгүй нь ойлгомжтой боллоо. Харин долдугаар сард яах эсэх нь тодорхойгүй байна. Хөл хорио тогтооно, тогтоохгүй гээд яриад байдаг. Дээр нь улсын хэмжээнд 16 аймгийн 173 сум хөл хориотой байгааг харахад энэ зуны аялал жуулчлалын салбар бас л бүрхэг харагдаж байна. Хөл хорио тогтоохгүйгээр тогтоол журмаа бага ч гэсэн сулруулаад өгвөл дотоодын аялал жуулчлал идэвхжих нь тодорхой байна.

-Өнгөрсөн жилийн өдийд дотоодын аялал жуулчлал хэр эрчимтэй байсан бэ. Үүнтэй холбоотой тоо баримт, судалгаа дурдаж болох уу?

-Өнгөрсөн жилийн хувьд ковидын халдвар тархаагүй байсан учраас 6-10 дугаар сар хүртэл дотоодын аялал жуулчлал нэлээд идэвхтэй явсан. Зөвхөн наадмаар гэхэд нийслэлийн товчоогоор 30 гаруй мянган автомашин, нэг сая хүн орон нутаг руу гарсан байна гэсэн судалгаа байсан.Цар тахалтай холбоотойгоор олон сар, хоногоор хөл хоригдсон хүмүүс чинь зуны урин дулаан цагт амралт зугаалгаар их явсан нь дотоодын аяллын урсгал нэмэгдэхэд мэдээж нөлөөлсөн. Ингэхдээ дотоодын аялагчдын 95 хувь нь хувиараа, үлдсэн таван хувь нь зохион байгуулалттай аялалд хамрагдсан гэсэн судалгаа бий.

-Тэгэхээр манайхан ихэвчлэн өөрсдийн унаа тэрэгтэй, гэр бүлээрээ аялах илүү сонирхолтой гэж харж болох нь ээ?

-Тэгж болно. Маш бага хувь нь аялал жуулчлалын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг компаниудын зохион байгуулалттай аяллын хөтөлбөрт хамрагдаж явсан гэсэн үг. Ингэхдээ өөрсдөө очих боломжгүй, мэдэхгүй, арай өөр төрлийн аялал сонирхдог хүмүүс зохион байгуулалттай аялалд хамрагддаг нь түлхүү ажиглагдсан. Монголчууд бид чинь эх орноороо аялж байгаа гэдэг утгаараа дураараа, өөрсдөө хүссэн үедээ яваад сурчихсан, учраас нэг их зохион байгуулалттай аялалд хамрагдаж сураагүй. Энэ нь нэг талаараа манайд аяллын боловсрол төдийлөн хөгжөөгүйтэй л холбоотой. Гадны орнуудад өөрсдөө үүргэвчтэй, ганцаарчилсан аялал хийдэг хүмүүс байдаг ч дийлэнх нь зохион байгуулалттай аялалд хамрагддаг. Манайд энэ хэлбэр одоо л тавигдаж байна. Уг нь социализмын үед нийгмийн онцлогоос шалтгаалсан уу зохион байгуулалттай аялалд их явж байсан харагддаг.Бид ч гэсэн гаднаас жуулчдыг хэрхэн татах, жуулчдыг авчрах чиглэлд түлхүү анхаарч ажиллаад ирсэн. Гэтэл ковид гараад нөхцөл байдал өөрчлөгдөж дотоодын аялал жуулчлал руу хандах шаардлагатай болж байна. Тиймээс дотоодын аялал жуулчлалаа ч гэсэн бид зэрэг хөгжүүлээд явах ёстой. Үүнд төрийн бодлого маш чухал байна. Ямартаа ч зохион байгуулалттай аялал өмнөх жилүүдээс өсөх хандлагатай байгаа. Ийм төрлийн аяллаар нэг явсан хүн давуу талыг мэдрээд дахиж зохион байгуулалттай аялалд хамрагдах хүсэлтэй болж байна. Ялангуяа байгууллага, хамт олноороо зохион байгуулалттай аялалд хамрагдах сонирхол их болсон байна. Ойрын хугацаанд аялал жуулчлал зохион байгуулалттай аялал руу чиглэж, энэ хэлбэрийн аялал түлхүү хөгжиж магадгүй байна.

-Зохион байгуулалттай аялалд хамрагдах, өөрөө бэлтгэлээ базаагаад аялалд гарах хоёрын давуу болон сул тал юу вэ?

-Манайхан хувиараа аяллаар явах нь илүү хямд зардалтай гэж боддог. Өөрөө машинаа унаад, гэр бүл, найз нөхдөөрөө дуртай газраа зогсоод цагт баригдахгүй тааваараа явна гэж боддог. Нэг ёсондоо төлөвлөгөөгүй явна гэсэн үг шүү дээ. Ингэж явж байгаа тохиолдолд бүх хариуцлага өөрсдийн нуруун дээр ирдэг. Нөхөр нь машинаа барилаа гэхэд идэж уух юмаа эхнэр нь бэлдэнэ. Дээр нь олон цаг амралтгүй машин барьж яваа хэрнээ хүрэх газар нь дөхсөн байвал “За яадаг юм гүрийгээд оройдоо амжаад оръё” гээд давхичихдаг. Нөгөө газраа арайхийж шөнөдөө хүрнэ. Баахан ядарсан хүмүүс болсон болоогүй хоол идээд л унтдаг. Энэ нь эргээд эрүүл мэндийн асуудал үүсгэдэг. Мөн ядрах, зам тээврийн осол гаргах эрсдэлийг нэмэгдүүлдэг. Зохион байгуулалттай аялал бол бүх зүйл цаг хугацааны хувьд төлөвлөгдсөн тодорхой машрутын дагуу явдаг учраас аялагч зөвхөн өөрийн аяллын дурсамжийг хэрхэн бүтээх, хувийн авч явах эд зүйлсдээ л анхаардаг. Зохион байгуулалттай лыг үнэтэй байна гэдэг. Уг нь иргэд маань амьдралд тань үлдэх нандин дурсамжийнхаа төлөө мөнгө төлж сурах цаг болсон. Манайхан хүнд мөнгө төлчихөөд ингэх ёстой, тэгэх ёстой гэсэн хандлага гаргадаг. Яг үнэндээ зохион байгуулалт сайтай аяллын газрыг үнэхээр зөв сонгоод явж чадвал тэр аяллаар амьдралдаа үлдэх нандин сайхан дурсамж, мэдрэмж, аяллын таашаалыг тухайн хүн бүрэн утгаар нь авч чадах юм. Наад зах нь манайхан цагаа төлөвлөдөггүй шүү дээ. Өглөө эрт хөдөө аяллаар гарахаар боллоо гэхэд тэгж, ингэсээр байгаад л 11, 12 цаг гээд хотоос гардаг. Зохион байгуулалттай аялал бол яг цагтаа л явна. Явах буцах цаг, хоол, амралтын цаг бүгд тодорой хуваарийн дагуу явдаг. Эрүүл мэнд талаасаа ч давуу тал их бий. Хүмүүс зохион байгуулалттай аяллын мөн чанарыг ойлгоод жилдээ энэ төрлийн аялалд ядаж нэг, хоёр удаа хамрагдаад сурчихвал бидний аяллын хандлага багагүй өөрчлөгдөнө. Ядаж л бидний үр хүүхэд аяллаа төлөвлөдөг болно. Бусад ажлаа ч төлөвлөж сурна гэсэн үг.

-Манай оронд долдугаар сар, наймдугаар сар гэх зэрэг тухайн сарын цаг уурын байдлаас хамаарч аялахад тохиромжтой газар гэж ялгаатай байх уу?

-Манайхан Хөвсгөл, Увс, Хэнтий аймаг руу ихэвчлэн аялдаг. Ер нь судалгаанаас харахад монголчууд ус бараадаж их аяладаг. Гол мөрөн, нууртай газраар ихэвчлэн аялдаг. Яг говь руу аялъя гэх хүн маш цөөхөн. Өнгөрсөн жил дотоодын аялагчид Увс, Хөвсгөл, Завхан зэрэг баруун аймаг руу түлхүү чиглэсэн. Зөвхөн Алтай Таван богдод наймдугаар сарын сүүлээр гэхэд 5000 жуулчин очсон байсан.

-Энэ жил хэрвээ хөл хорио тогтоохгүй, аялах боломж бүрдвэл дотоодын жуулчид хаашаа аялах сонирхол их байх шиг байна вэ?

-Хөвсгөл, Увс, Хэнтий рүү явах байх. Говь руу аяллаа гэхэд Ёлын ам орчихоод ирдэг. Энэ жил Хонгорын баазууд ажиллахгүй сурагтай байна. Тэгэхээр Хонгорын гол, элс рүү явах урсгал жаахан саарах байх. Ер нь Өвөрхангай, Архангай зэрэг төвийн аймгуудаар л энэ зун жуулчдын урсгал ихтэй байх болов уу. Монголчуудын нэг онцлог байдаг л даа. Өнгөрсөн жил Хөвсгөл, Увс руу аялсан бол ойрын хоёр гурван жилдээ тийшээ аяладаггүй. Харин энэ жил Булган, Хэнтий аймаг руу явна гэдэг ч юм уу нэг газраа дахиж очих сонирхолгүй байдаг. Тиймээс Алтай Таван богд, Баян-Өлгий рүү чиглэсэн жуулчид энэ жил өнгөрсөн жилийнхээс ч бага байж магадгүй. Гадаадын жуулчдыг харахад энэ жил аялсан газраа дараа жил дахиад ирэх магадлалтай. Тухайн газар үнэхээр сэтгэлд нь хүрч таалагдсан бол дараа жил дахиад нөгөө газраасаа харж амжаагүй зүйлээсээ арай өөр мэдрэмж авахыг хүсдэг. Бүр есөн жил дараалан нэг л газраа очих гэж зорьж Монголд ирдэг жуулчин хүртэл байдаг. Харин манайхан бол энэ жил очсон бол дараа жил огт өөр газар үзэхийг илүүд үздэг. Магадгүй нэг зүйлээс хурдан уйддаг, сонирхол нь маш хурдан хувьсдагтай холбоотой ч юм уу. Эсвэл хүмүүс “Тэр газар гоё гэж байна. Тийшээ л явъя” гээд хошуурдаг. Аялалын боловсрол зэрэг янз бүрийн л зүйлтэй холбоотой л байх л даа.

-Ялангуяа нэг газарт аялагчдын хөдөлгөөн их төвлөрөх нь тухайн орон нутаг, байгальд ямар эрсдэлийг дагуулдаг бол?

-Массаараа очиж байгаа газар байгаль сүйтгэгдэхгүй байна гэж байдаггүй. Ил задгай бие засна. Хогоо хаяна. Хувиараа аялж байгаа тохиолдолд био нойлыг авч явж сурах хэрэгтэй. Хөдөө хээр майхнаа бариад хоноглож байгаа тохиолдолд тодорхой хэмжээний гүнтэй нүх ухаж хэрэглээд явахдаа булаад явдаг байх хэрэгтэй. Өнгөрсөн жил гэхэд л “Хэцүү хад”-ны ойр хавь ёстой хэцүү болсон байсан. Тиймээс аялагчид маань хөдөө хээр юм чинь гээд ил задгай бие засмааргүй, хогоо хаягмааргүй байна. Дор бүрнээ ухамсартай байгальд ээлтэй аялж суръя гэж уриалмаар байна. Аяллын боловсрол, соёл гэдгийг багаас нь хүн бүрд суулгаж өгөх хэрэгтэй байгаа юм. Үүнтэй холбоотойгоор бид өнгөрсөн жил “Эх орондоо ээлтэй, хариуцлагатай аялцгаая” гээд аян өрнүүлж олны танил хүмүүстэй хамтран шторк бэлтгээд олон нийтэд хандсан суртчилгаа, уриалга явуулсан. Энэ жил халдвар хамгааллын дэглэмээ баримтлаад хэрвээ дотооддоо аялах боломжтой болвол хариуцлагатай, эрүүл аялъя гэсэн уриалгыг гишүүн байгууллагуудаараа дамжуулж явуулж байгаа.

-Орон нутаг руу аялах байдал хязгаарлагдмал хэвээр үлдвэл аялал жуулчлалын салбарыг түшиглэсэн орон нутаг, олон мянган аж ахуйн нэгж, иргэд, хүнд байдалд орох байх даа?

-Мэдээж тэгнэ. Аялагчид хүнсний бүтээгдэхүүн авна, шатахуун авна, ахуйн хэрэглээний зүйл авна, үйлчилгээний газруудаар үйлчлүүлнэ. Цаашлаад аялж буй хүмүүс чинь орон нутгийн иргэдээс цагаан идээ худалдаж авна гээд эдийн засгийн хувьд аяллын салбар маш олон салбартай уялдаа холбоотой хэвтээ чиглэлд ажилладаг. Хэдийгээр аялал жуулчлалын салбар гол салбар гэх боловч төрөөс хэрэгжүүлж буй бодлогын хувьд дутмаг санагддаг. Цар тахалтай холбоотойгоор аялал жуулчлалын салбар үндсэндээ хоёр жил орлогогүй, хөдөлгөөнгүй сууж байна. Энэ жил жуулчин ирнэ гэсэн хүлээлт байхгүй. Магадгүй есдүгээр сараас ганц, нэг жуулчин ирвэл ирэх байх. Тиймээс бид эдийн засаг тал руугаа Засгийн газраас дэмжлэг хүсч, дуу хоолойгоо хүргэхээр зорьж ажиллаж байна. Нөхцөл байдал хүнд байхад бид “Аялаарай, аялаарай” гээд болохгүй шүү дээ. Тиймээс компаниудынхаа хариуцлагыг нэмэгдүүлэх тал дээр анхаарч, ирэх 2022, 2023 оноос аялал жуулчлалын салбар эргээд сэргэвэл хэрхэн ажиллах, алдагдлаа яаж нөхөх талаар бодлого боловсруулах, төлөвлөгөөгөө гаргах зэрэг бэлтгэл ажлуудыг хийгээд явж байна. Бараг долоо хоногийн гурван өдөр хуралдаад, асуудлаа яриад л сууж байна. Хувийн хэвшлийнхний дуу хоолойг хэрхэн төрийн байгууллагад хүргэх вэ, одоо үүсээд буй бэрхшээлийг хэрхэн давах зэрэгт илүү анхаарч ажиллаж байна.

-Төр засгаас энэ хүнд үед аялал жуулчлалын салбарыг сэргээх талаар тодорхой ажлууд хийж байгаа юу?

-Яг үнэндээ аялал жуулчлалын салбарыг дэмжиж байгаа зүйл алга. Эдийн засгаа сэргээх арван их наядын хөтөлбөр зарлаад аж ахуйн нэгжүүдэд зээл олголоо. Манай салбарынхан тэр зээлд хамрагдаж чадсангүй. Тиймээс ирэх долоо хоногт бид Засгийн газарт өргөх бичиг барихаар төлөвлөж байна.Холбооны зүгээс дөрөвдүгээр сард салбарын яам болон холбогдох байгууллагуудтай санал солилцоод “Аялал жуулчлалын үйлчилгээг зохицуулах түр журам” боловсруулаад Монгол Улсын Ерөнхий сайдад хүргүүлсэн. Одоо болтол тэр түр журам батлагдаагүй. Хэрвээ түр журмыг эртхэн батлаад өгчихсөн бол тухайн үед аялал жуулчлалын компаниуд тав нь тав, арав нь арван жуулчин аваад жаахан сэхээ авах боломжтой байлаа. Учир нь гишүүн байгууллагуудаас маш их холбогдож “Долдугаар сард ирэх 10, 15 хүн байна” гэж ярьсан. Тавдугаар сарын сүүл хүртэл аль 2019 оноос хойш манайд ирэх аяллаа хойшлуулсан 40 гаруй мянган жуулчны хүлээлт байсан. Гол нь гадаадын жуулчид “Танайд очлоо гэхэд энэ хүнд үед ямар журмыг баримталж аялах вэ” гэдэг зүйлийг биднээс нэхээд байдаг. Тэр журам нь бидэнд байдаггүй. Уг нь журмыг боловсруулаад бид холбогдох газарт өгчихөөд байдаг, эсвэл УОК нөхцөл байдлаас болоод батлахгүй байгаа юм уу бүү мэд. Саяхан Ерөнхий сайдад энэхүү журмын талаар албан бичиг явуулсан. Уг албан бичигтээ үнэхээр бид сөхөрч байна, ядаж журмаа батлаад өгөөч гэсэн хүсэлтийг илэрхийлсэн байгаа. Ямар ч байсан нааштай хариу гарах болов уу гээд л найдаад хүлээж байна.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

В.Үнэнбат: Тариалалтаас харахад дотоодын улаанбуудай болон төмсний ногооны хэрэгцээг бүрэн хангахаар байна

Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яамны ГТБХЗГ–ын дарга В.Үнэнбатаас тариалалттай холбоотой цаг үеийн мэдээллийг тодрууллаа.

–Улсын хэмжээнд нийт хичнээн га талбайд тариалалт хийгдсэн бэ?

-Улсын хэмжээнд нийтдээ 527 мянган га-д тариалалт хийхээр зорилт тавин ажилласан. Өнөөдрийн байдлаар энэ дүнгээс давуулан тариалалт хийгдээд байна. Тодруулбал, 389.3 мянган га-д үр тариа, үүнээс 368.3 мянган га-д улаанбуудай, 17.9 мянган га-д төмс, 9.6 мянган га-д хүнсний ногоо, 66.5 мянган га-д малын тэжээл, 40 мянган га-д тосны ургамал, өссөн дүнгээр 4.3 мянган га-д жимс жимсгэнэ тариална гэж төлөвлөсөн. Тэгвэл одоогоор нийтдээ 553 мянган га-д тариалалт хийснээр улсын хэмжээний үр тарианы тариалалт 105 орчим хувьтай байна. Үүнээс улаанбуудайн тариалалт 384 мянган га-д тариалсан нь 106 хувьтай байна. Төмс 15.8 мянган га-д, хүнсний ногоо 8.4 мянган га-д, малын тэжээл 41 мянган га-д, тосны ургамал 68 мянган га-д зэрэг өссөн дүнгээр тариалт хийгээд байна. Энэ бол эцсийн дүн биш. Зарим хүнсний ногооны тариалалт дуусаагүй байгаа. Жишээлбэл, шар манжингийн тариалалт хийгдэж байна. Тэгэхээр хүнсний ногооны тариалалт долдугаар сарын 1-н хүртэл нэмэгдэх хандлагатай.

–Энэ жилийн тариалалтаар дотоодын хэрэгцээг бүрэн хангаж чадах болов уу?

-Тариалалтын урьдчилсан дүнг харахад ямар ч байсан улаанбуудай болон төмсөөр дотоодынхоо хэрэгцээг бүрэн хангахаар байна.

–Ковидтой холбоотойгоор тариалалтад ямар нэг хүндрэл бэрхшээл гарч байв уу?

-Ковидтой холбоотойгоор Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам Эрүүл мэндийн яамтай хамтраад тариаланчдаа вакцинжуулалтад хамруулсан. Орон нутгийн удирдлагуудтай хамтран ажиллаж тээвэрлэлт, зорчих зэрэг бүх асуудлыг зохицуулж тариалалт цаг хугацаандаа хийгдсэн. Энэ жил цаг агаарын хувьд нэлээд хүйтэн байгаа. Тиймээс хүнсний ногооны тариалалт жаахан хоцорч явагдсан.

–Хоцорч тариалалт хийгдсэн гэхээр эрт ургацын ногооны гарах үе хойшлогдсон гэсэн үг үү?

-Тийм олон хоногоор хоцорсон гэсэн үг бас биш л дээ. Цөөхөн хоногоор хойшлогдсон. Тэгэхээр эрт ургацын ногоо гарах хугацаа хойшлох хэмжээнд нөлөөлөхгүй. Технологийн хугацаандаа л гарна. Гэхдээ хүнсний ногоо төрлөөсөө хамаарч шинэ ургац гарах цаг хугацаа харилцан адилгүй байгаа.

–Төлөвлөсөн дүнгээр ургац авахыг тариалалтын соёололтоос урьдчилсан байдлаар харж болдог гэдэг. Соёололтын үзүүлэлт ямар гарсан бэ?

-Энэ жилийн хувьд тариалалтын чанарыг соёололтоор нь хүлээн авах ажлыг нийт 12 аймгийн 79 суманд 1350 аж ахуйн нэгж дээр хийсэн. Ингэхэд нийт хамруулсан тариалалтын соёололт 80.2 хувьтай байна. Өмнөх жилийнхээс өндөр буюу онц сайн үнэлгээтэй гараад байна.Буудайн соёололт онц сайн үнэлгээтэй гарсан нь тариалангийн бүс нутагт 5, зургадугаар сард хур тунадас ахиу орж чийг их өгсөнтэй холбоотой. Хэдийгээр цаг агаар бага зэрэг сэрүүхэн байсан ч чийг хангалттай хэмжээнд байсан учраас таримлын өсөлт хөгжил, ургалтад таатайгаар нөлөөлсөн. Ингэснээр ирэх намар төлөвлөсөн хэмжээний ургацаа авах боломж үндсэндээ бүрдэж байна гэж урьдчилсан байдлаар харж байна.Яг одоо буудайн талбайд ургамал хамгааллын арга хэмжээг хэрэгжүүлж, өсөлтийг идэвхжүүлдэг органик бордоонуудыг буудайнд өгөх, хортноос хамгаалах ажил ид өрнөж байна.

–Хил гаалийн асуудалтай үед хүнсний ногоо, нарийн ногоогоо өөрсдөө тарьж, дотоодыг хангах нь эдийн засгийн хувьд ч хэрэгтэй гэдгийг бид хаа хаанаа харсан. Энэ тал дээр ямар ахиц гарсан бэ?

-Ерөнхийдөө хүнсний ногооны дотоодын хэрэгцээний 50 орчим хувийг хангаж байгаа. Нарийн ногооны хэрэгцээний 25 хувийг хангаж байгаа. Үүнийг нэмэгдүүлэхийн тулд ХХААХҮЯ-наас 1.8 тэрбум төгрөгийн хүнсний ногооны үр аваад 80 хувийн хөнгөлөлттэй үнээр тариаланч, ногоочдодоо нийлүүлсэн. Аль болох дотоодын хэрэгцээг нэмэгдүүлэх талаас бид ажиллаж байна. Ямар ч байсан улаанбуудай болон төмс, хүнсний ногоогоор дотоодынхоо хэрэгцээг урьдчилсан байдлаар буюу тариалалтаас харахад бүрэн хангахаар байна. Мэдээж технологийн хувьд бороо, ургамал хамгаалалын бодисоо цаг үед нь хэрэглэх, ургац хураалтын үед техникийн бэлэн байдлыг хангах чухал. Дээр нь намар цас, бороо орвол буудайн чанарт нөлөөлдөг. Ингэснээр гурилын чанарт нөлөөлөх тал бий. Тиймээс эдгээр эрсдэлүүдэд анхаарч ажиллах л чухал байна.

–Цаашдаа тариалалтыг нэмэгдүүлээд явахад тариаланчдад тулгамдаж буй асуудал байна уу?

-Монгол Улсын Засгийн газрын 2021 оны “Эрүүл мэндээ хамгаалж, эдийн засгаа сэргээх” 10 их наяд төгрөгийн цогц төлөвлөгөөний хүрээнд Арилжааны банкны эх үүсвэрээс 100 тэрбум төгрөгийн хүүгийн хөнгөлөлттэй зээл олгох шийдвэрийн дагуу Төрийн банк, Хаан банк, Хас банк, Голомт банк, Худалдаа хөгжлийн банк, Капитрон банкаар дамжуулан 768 иргэн, аж ахуйн нэгжийн зээлийн хүсэлтийг хүлээн авснаас 316 иргэн, аж ахуйн нэгжид 16 тэрбум төгрөгийн зээлийг олгоод байна. Тиймээс үлдсэн зээлийг тариаланчид маань авах боломжтой. Мөн Беларус улсаас 35-150 морины хүчтэй 130 ширхэг трактор, төмс ногооны болон хадлангийн иж бүрдэл долдугаар сардаа багтааж оруулж ирэхээр ажиллаж байна. Энэ бүхэн ороод ирвэл тариаланчиддаа хөнгөлөлттэй үнээр нийлүүлэх боломжтой болно.

–Хичнээн га талбайд уринш хийгдээд байна вэ?

-Уринш яг хийгдэж байна. Одоогоор 142 мянган га талбайд уриншийн нэгдүгээр боловсруулалт хийгсэн. Эцсийн дүн гараагүй байна.