Author: ОЮУНХҮҮГИЙН ДАШНЯМ

Түүхийн шинжлэх ухааны доктор, Эртний шатар судлаач А.Батзоригтой ярилцлаа.

---

-Эртний Хүннү нар анх шатар тоглож байсан нь, таны хийсэн судалгаагаар тогтоогдсон гэж сонслоо. Иймээс шатрын спорт Энэтхэг биш Монголоос үүссэн болж таарч байна уу?

-Шатрыг Монголоос үүссэн гэж үзэх нь шинжлэх ухааны хувьд тийм ч оновчтой тайлбар биш. Түүхэнд Монгол гэх нэр тэмдэглэгдсэн цаг үе нь, шатрын түүхээс нэлээд залуу юм. Өөрөөр хэлбэл, шатар нь хөгшдөөд, Монгол нь залуудаад байна гэж ойлгож болно. Харин өнөөгийн Монгол Улсын газар нутаг дээр оршин байсан Хүннү нар шатар мэддэг, тоглодог, ахуй амьдралдаа хэрэглэдэг байж.

-Үүнийг та ямар баримтаар тогтоож байгаа юм бэ?

-Архангай аймгийн Хайрхан, Эрдэнэмандал сумдын зааг, Бөхөн шарын нуруунд орших Хүннүгийн оршуулгын газар гэж нэрлэгддэг Гол мод1 гэх газарт, ШУА-ын Археологийн хүрээлэнгий нархеологич Ч.Ерөөл-Эрдэнээр ахлуулсан баг Францын археологичидтой хамтарч Хүннүгийн язгууртны 1 тоот булшинд 2001 онд малтлага хийсэн юм. Малтлагын явцад 17.5 метрийн гүнээс авсны өндөртэй чацуу түвшнээс, нэгэн хөлөгт тоглоом илэрсэн. Энэ тоглоомыг Францын музейн сэргээн засварлах газарт бэхжүүлэлт хийж, он цагийг нь тодорхойлох судалгаа хийхэд, одоогоос 2000 орчим жилийн өмнөх болох нь тогтоогддог. Тухайн үед археологич Ч.Ерөөл-Эрдэнэ, шууд шатар гэж хэлэх боломжгүй байсан. Учир нь шатрын тодорхойлолт нь 8х8 буюу 64 буудалтай гэж тодотгодог бол, тухайн олдсон тоглоом нь нэг тал хөлөг буюу 5 харьцах 11-ийн хэмжээтэй байсан. Иймээс олдворыг шатар гэхээс илүү хөлөгт тоглоомын ангилалд хамруулж байлаа. Миний бие 2019 онд ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнд албан ёсны хүсэлт өгч, судлах боломжийг олж авсан юм. Судалгааны үр дүнд хөлөгт тоглоом бус харин Хүннүгийн үед тоглож байсан Тэнгэрийн нууцтай их шатрын хөлөг мөн гэдгийг нь тогтоолоо.

-Яаж тогтоов?

-Хоёр баримтаар тогтоогдож байна. Нэг нь Говь-Алтай аймгийн Шарга сумын Хамтын хүч баг Шатрын хөндий, Шатрын ам гэх газарт амьдардаг Найдангийн удмынхан, түүний угсааны Пунцагийн Ядам гэх хүнээс, Шатар удмынхнаас шатрын тухай гайхалтай уран яруу өгүүлэх “Хөх өвгөн сахиустай, хөл модон шатрын туульс”-ыг анх удаа олж 99-н бадгаар тэмдэглэн авлаа. Энэ буурал одоо ч мэнд байгаа. Туульсд өгүүлснээр шатар гурван хэлбэртэй нь харагддаг. 1. Газрын сахиустай бага шатар. 2. Дайны сүлдтэй бүтэн шатар. 3. Тэнгэрийн нууцтай их шатрын тухай өгүүлэмжүүд гардаг. Энэ гурван шатрын талаар нарийвчилсан судалгаа хийхэд бага шатар нь 8х8 буюу 64 буудалтай, дайны сүлдтэй бүтэн шатар нь 10х10 буюу 100 буудалтай, Тэнгэрийн нууцтай их шатар бол 10х11+2 буюу 112 буудалтай хөлөгтэй шатрын тухай өгүүлэмжүүд бий. Туульсын өгүүлэмж, археологийн олдвор хоёр яг тохирч байгаа нь гайхалтай. Энэ бол Тэнгэрийн нууцтай их шатар мөн болохыг тогтоох эхний баримт нь.

Нөгөө баримт нь Иран улсын төв Көк саран тосгонд байрлах Аль амулидигийн эртний Персийн судар бичгийн хүрээлэнгээс “ТНГР ИН ШИД ИРҮ” гэх нэртэй судар оллоо. Энэ судар нь эртний монгол хэлээр, эртний перс үсгийн нэг хэлбэр болох авестан бичгийн хэлбэрийг ашиглаж бичигдсэн байна. Ийм учраас өнөөг хүртэл хүний анхаарал таталгүй, тайлагдаж уншигдалгүй ирсэн байх. Энэхүү судрыг тайлах ажил үндсэндээ дуусч байна.

Тоймлон өгүүлбэл сударт Хурмаст тэнгэр, Ашим бөө, Төмөр хаан гурвын хоорондын яриа, яруу найраг мэт дүрслэлээр бичигджээ. Тэд 10х11+2=112 буудал бүхий шатрын хөлөг дээр 44 түм, хоёр ойрадыг бүтнээр өрж, ес есөн тэнгэр босгон, улс орныг хэрхэн удирдах, гадаад улс оронтой хэрхэн харилцах, хэрхэн хаан байх, хурмаст тэнгэрийн өмнө хэрхэн ивээлд нь багтах, эртний бөөгийн жидага гэх хоёр хэлбэрийн зан үйлийг хэрхэн хийх гэх мэт их сонирхолтой зүйлсийг эртний шатрын дүрмээр өгүүлж буй тухай гарна. Энд өгүүлэх шатрын хөлөг мөн л 112 буудалтай юм. Иймээс Археологийн олдвор болох хөлөг бол шатар мөн, он цагийн хувьд 2000 жилийн өмнөх Хүннүгийн үед хамаарна. Эдгээр нотолгооны зүйлсийн үр дүнд 1500 жилийн түүхтэй гэх шатрын түүх 500 жилээр урагшилж 2000 жилийн түүхтэй болж байгаа юм. Өнөөгийн баримтаар бол үүссэн гэж тайлбарлаж болохгүй ч Хүннү нар шатрыг анхдагч байдлаар мэддэг байж, тоглодог байж, ахуй амьдралдаа хэрэглэдэг байжээ. Дашрамд өөр нэгэн сонирхол татах баримт хэлье! Эртний Хүннү нарын тухай өгүүлэх Давс, төмрийн өгүүллийн Гавьяаны анги гэх бүлэгт.“Хүннүгийн шаньюу, ван ноёд нь их хуралдай хийхдээ …мод хавтаслаж ясаар хийсэн нэгэн зүйлээр хоорондоо харилцаад байна, энэ бол бичиг үсэг биш…” гэх өгүүлэмж бий. Шатрын түүх судлаач хүний хувьд энэ өгүүлж буй зүйлийг эргэлзээгүй шатар гэж боддог.

-Шатар Энэтхэгт үүссэнийг дэлхий нийтээрээ хүлээн зөвшөөрдөг. Үүнийг та яаж няцааж байгаа юм бэ?

-Түүхийн шинжлэх ухаан анхдагч эх сурвалжийг чухалчилдаг. Анхдагч эх сурвалжийн судалгаа ихээхэн ач холбогдолтой. Ямарваа зүйлийн бүрэн хэмжээний судалгаа нь, дараа дараагийн цаг үедээ эш татагдаж, тайлбар болж явдаг. Зарим түүхчид анхдагч эх сурвалжийг анхааралгүй, дахин судалгаа хийлгүй үнэн мэтээр тайлбарлаад явдаг тохиолдол ч бий. Магадгүй, ийм байж болзошгүй байна, би ийм таамаглал дэвшүүлж байна гэх мэтээр бичигдсэн зүйлийг, гарцаагүй нотлогдсон мэтээр эх сурвалж болгон авч ашиглах гашуун сургамжууд одоо ч мэр сэр ажиглагдсаар байна. Шатрын түүх яг л энэ зам мөрөөр явж 100 гаруй жилийг өнгөрөөжээ. Иймээ

шатар Энэтхэгээс үүссэн гэх дүгнэлтэд гарцаагүй хариу олох зорилгоор анхдагч эх сурвалжийн судалгааг хийлээ. Шатрын түүхийг бүрэн хэмжээнд шинжлэх ухааны түвшинд судалсан анхны бүтээл бол яах аргагүй 1913 онд Оксфордын их сургуульд хэвлэгдсэн H.J.R Murray “A History of chess” гэх бүтээл болох нь тодорхой болсон. Жишээ нь Дэлхийн шатрын холбооны албан

ёсны веб сайт, Британика нэвтэрхий толь, Wikepedia болон бусад эх сурвалжуудыг харахад бүгд “А History of chess” номыг анхдагч эх сурвалж болгосон байна. Энэ бүтээлээс анхаарал татах хоёрхон эшлэл хэлье!

1. Энэтхэгүүдийн шатрын хөлгийг зээлдэн авч шинээр зохион бүтээсэн “ЧАГТУРАНГA” гэх тоглоом нь бидний судалж буй шатартай огтхон ч хамаагүй тоглоом…
2. Энэтхэгчүүдийн тайлбарлаж буй МАХАБХАРАТА гэх сударт үнэхээр Чагтуранга гэх тоглоомын тухай өгүүлж байвал Шатрын түүх МЭ-V зуунаас эхэлнэ… гэсэн байдаг.

Энэхүү судрыг олж үзэхэд чагтуранга гэх өгүүлэмж хавсралт судар болох Вухнугийн гэр бүл буюу ХАРТВАМСА судрын 1504-р мөрнөөс эхэлж байгаа ч шатрын эсвэл тоглоомын тухай өгүүлэхгүй байна. Чагтуранга гэх эртний Хиндигийн цэргийн армийн бүтцийн тухай л өгүүлсэн байна. Иймээс шатрын анхны хэлбэр мөн хэмээн мэлзэж байгаа Чагтуранга гэх тоглоом болон чагтурангийн тухай өгүүлэх эртний туульс нь авцалдаж холбогдохгүй байгаа юм. Чагтуранга гэх тоглоом нь болох дөрвөн тал болох Заантай цэрэг, Сүйх тэрэгтэй цэрэг, Морин цэрэг, явган цэргүүд 64 буудалтай хөлөг дээр, шоо хаяж азад найдсан хэлбэрээр тоглодог тоглоом. Шатрын цорын ганц гайхамшиг нь хэзээ ч азад найддаггүй, зөвхөн оюун ухаанаараа өрсөлдөхийг чухалчилдаг. Энэ болзолыг төөрөгдүүлэн мэлзсэн Чагтуранга гэх тоглоом хангадаггүй юм.

-Энэ анхдагч эх сурвалж гэж үзээд байгаа H.J.R Mur­ray “A History of chess”-д монгол шатрын тухай юу гэж өгүүлсэн байдаг вэ?

-Английн судлаач H.J.R Murray “A History of chess” бүтээлээ 13 жил судалж байж хэвлүүлсэн байдаг. Энэ хугацаандаа Хойд Манж буюу Монгол Улс руу шатрын судалгааны ажлаар ирэхийг хүсч байж. Харамсалтай нь, Манж нар хилээр оруулаагүй байдаг. Анхны хэвлэл дээр нь “Хойд Манж буюу Монгол Улсад судалгаа хийхээр хандсан ч хилээр нэвтрүүлсэнгүй. Миний чадах зүйл бол Орос улсаас Хойд Манж улсад

суух Элчин сайдын яам руу захидал бичсэн. Захидалд Монгол Улсад шатартай холбоотой ямар нэгэн баримт байвал өгч тусална уу хэмээн онцлов. Захидал хүлээж авснаас хойш долоо хоногийн дараа Элчин сайдын яамны ажилтан Падрин гэх хүн “Хойд Манж буюу Монгол бол хамгийн ядуу, хоцрогдсон улс. Энд шатрын өв соёлын талаар өчүүхэн ч зүйл байхгүй. Шатар мэддэг цөөн

хүн байж магадгүй. Тэд Төвд рүү мөргөл үйлдэх замдаа сурсан байж магадгүй” гэх хариу ирүүлсэн” гэж онцолсон байгаа юм. Судлаач Mur­ray захидлын доор тайлбар бичихдээ “Би үүнд итгэхгүй байна. Учир нь Хойд Манж улсыг хойд талаар тойрсон бүс нутгаар судалгаа хийхэд нэр томьёоны хувьд бүгд монгол үгтэй шатрууд байдаг. Ат, буур, нохой, гөлөг гэх мэт. Тийм учраас төв нь Монгол гэж ойлгогдож байгаа. Харамсалтай нь намайг оруулсангүй. Судалгаагаа хийж чадсангүй, энд хүрээд өндөрлөе” гэж тэмдэглэсэн байгаа юм. Ингээд монгол шатар дэлхийн түүхэнд тэмдэглэгдэж үлдээгүй түүхтэй.

-2016 оноос хойш хийсэн таны судалгааны ажлуудын гол ач холбогдол нь юу вэ?

-Аливаа улс үндэстэн түүхийн дурсгалт зүйлээ үнэлж, хүндэлж, ойлгож байх ёстой. Бидний өвөг дээдсээс өнөөдрийг хүртэл уламжлагдаж ирсэн энэ гайхамшигтай тоглоом хэд хэдэн шалтгааны улмаас дарагдаж, танигдахаа больж, мартагдсан явдал монгол шатрын түүхэнд хар мөр үлдээжээ. Шатартай байлгахгүй гэсэн Манжийн үеийн санаархал оролдлого, Элчин сайдын яамны хариуцлагагүй албан тушаалтнууд, өөрсдийн мэтээр тайлбарлаж өнөөдрийг хүрсэн судлаачдаас болж монголчуудын шатрын соёл мартагдах дээрээ тулсан нь эмгэнэлтэй. Үүнийг залруулж үнэн баримтыг гаргаж ирсэн нь миний судалгааны гол ач холбогдол. Монгол шатрын түүхийг дэлхий нийтэд үнэн зөвөөр нь таниулах нь судлаач миний үүрэг гэж боддог. Үр хойчдоо үнэн зөв түүхийг үлдээх ёстой. Гэхдээ өнөөдөр ганц би хэлснээрээ шийдэгдэх асуудал биш, Дэлхий нийтээрээ хэлэлцэнэ. Иймээс монголчууддаа юуны өмнө танилцуулж байгаа минь энэ. Миний судалгааг үгүйсгэх баримтууд гарч ирэхийг үгүйсгэх аргагүй. Гэхдээ өнөөдрийн түвшинд олдсон баримтуудаар “Бидний өвөг дээдэс болсон Хүннү нар дэлхий дээр анхдагч байдлаар шатар тоглож, хэрэглэж, ашиглаж байсан нь тогтоогдлоо”.

О.ДАШНЯМ

Дэлхийн допингийн эсрэг байгууллагаас Монголын Үндэсний допингийн эсрэг байгууллага (МОНАДА)-ын үйл ажиллагаанд “муу” дүн тавьжээ. Тодруулбал дараах зургаан зөрчлийг илрүүлж засах үүрэг өгсөн байна.

Үүнд:

lдопингийн эсрэг үндэсний дүрэм,

lэмчилгээний зорилгоор чөлөөлөх олон улсын стандарт,

lшинжилгээ мөрдөн шалгалтын олон улсын стандарт,

lүр дүнгийн удирдлагын олон улсын стандарт,

lдопингийн эсрэг боловсролын олон улсын стандарт,

lгарын үсэг зурагчдыг дүрэмд нийцүүлэх олон улсын стандарт зэргийг мөрдөж ажилладаггүй нь тогтоогдсон байна. Өөрөөр хэлбэл, допингийн шинжилгээ авахдаа олон улсын стандарт мөрддөггүй нь тогтоогджээ. Энэ байдал цаашид үргэлжилбэл Монгол Улс ирэх жилийн олимпын наадамд цагаан тугийн дор оролцохыг Олон улсын олимпын хорооноос албан ёсоор мэдэгдээд байгаа.

Энэ нь МОНАДА-д оруулсан шалгалтаар илэрсэн зөрчлүүд. Үүний цаана бөхчүүдээс допингийн шинжилгээ авахдаа авлигал нэхэж “аргалж” өгдөг нь олон эх сурвалжийн амаар батлагддаг. Энэ хэрэг гэрэл цохиж асуудал АТГ-т очиж нийслэлийн прокурорт шилжсэн ч тэгсхийгээд чимээгүй болсон. Тэгвэл допингийн шинжилгээний цаана хөшигний ард өрнөдөг үйл явцын талаар энд онцолъё.

Баяр наадамд дөрөв давсан 32 бөх допингийн шинжилгээнд хамрагддаг. Шөвгөрсөн бөхчүүд шинжилгээ өгөхдөө гэрч болон хянагчийн хамт тусгайлан бэлтгэсэн өрөөнд орж саванд шээдэг. Олны нүднээс далд өрнөдөг энд л хамаг юм явагддаг байна. Тодруулбал шинжилгээнд хамрагдаж буй тамирчин тухайн өрөөнд орохдоо өөр саванд шүүс нууж ордог асуудал түгээмэл гардаг байна. Ингэхдээ хажуу дахь хянагчаа аргалаад л дуртай хүний шээсийг шинжилгээний саванд хийгээд гараад ирдэг юм байна.

Олон улсын допингийн эсрэг байгууллага “ВАДА”-гийн дүрэмд зааснаар бол “ВАДА”-гийн сургалтад хамрагдаж сертификат авсан этгээд допингийн шинжилгээнд ажиллах ёстой.

Манайд бол энэ үйл ажиллагаанд хэн дуртай нь ажиллаж бөхчүүдтэй ханцуйдаа наймаалцдаг гэнэ. “МОНАДА”-д албан ёсны сертификаттай байдаггүй аж. Допингийн шинжилгээний талаар бөхчүүд дараах байр суурийг илэрхийлж байна.

Улсын аварга О.Хангай “Би 2017 онд допингийн шинжилгээ өгсөн. Энэ үеэр нэр бүхий бөх шээсээ солих гэж оролдоод баригдсан. Тухайн бөх допингийн шинжилгээнд бүдрэх нь үү гэж харж байсан ч тийм зүйл болоогүй. Допингийн шинжилгээ авах явцыг хуулийн байгууллага хянаж байх ёстой. Түүнчлэн тухайн бөхөд өвдөг шороодсон бөх давхар хянах ёстой. Би допингийн шинжилгээнд хамрагдахад миний дээжний савны кодыг давхар хянаж зургийг нь дарж баталгаажуулаад хариу нь ирэхэд тулгаж болно. Допингийн шинжилгээг хянаж байгаа эмч болон хянагчтайгаа хуйвалдаад л шээсээ солих бүрэн боломжтой”

Улсын начин Д.Цэрэнтогтох “Намайг допингийн шинжилгээ өгч байхад хэд хэдэн зөрчил илэрч байсан. Допингийн шинжилгээ өгөхөд хянагч эмч болон гэрч л хамт байлцдаг. Дүрэм нь ийм. Гэтэл Улсын начин Ж.Ням-Эрдэнэ допингийн шинжилгээ өгөхөд хөдөлмөрийн баатар Х.Цагаанбаатар шинжилгээний өрөөнд орчихсон Ч.Насанбат эмчтэй уулзаад наагуур цаагуур гүйгээд байсан. Үүнийг би хоёр нүдээрээ харсан. Х.Цагаанбаатар допингийн шинжилгээний үйл ажиллагаанд орох эрхгүй хүн шүү дээ. Ямар учраас тэнд явж байсныг ойлгоогүй. Энэ бол допингийн шинжилгээ авах журмыг зөрчсөн ноцтой үйлдэл мөн. Түүнийг допингийн шинжилгээнд нөлөөлсөн гэж хардаж байгаа”

Улсын арслан Х.Мөнхбаатар “Допингийн эсрэг байгууллага төрийн наадмаар 20 жил тоглолоо. Долдугаар сарын 12-ны орой хэдэн дадлагын оюутан допингийн шинжилгээний дээж аваад л ор сураггүй алга болчихдог. Шинжилгээний дээж хаана хадгалагддаг, хэний хяналтад тээвэрлэдэг нь тодорхой биш. 40-50 хоногийн дараа шинжилгээний хариу нь ирээд л хэн нэгнийг яллаад хэн ч биш болгодог. Ийм хууль бус шинжилгээг бөхчүүд өгөх хэрэггүй. Шинжилгээ өгөхдөө 24 цагийн дотор хариугаа авах шаардлага тавих хэрэгтэй. Бүтэн сар болсон шинжилгээний хариугаар яллаж байгаа нь хууль бус”.

Өөр нэг бөх “Допингийн шинжилгээ нүднээс далд явагддаг. Үүний ард асуудалтай олон үйл явдал болдог. Энд би ганцханыг нь л онцолъё. Хэдэн тамирчин шинжилгээнд хамрагдах юм тэр тоогоор шинжилгээний сав байдаг. Өөрөөр хэлбэл, 32 бөх шинжилгээнд хамрагдахад сорьцын өрөөнд 32 сав л байх ёстой. ВАДА-гийн дүрэм ийм. Намайг шинжилгээ өгөхөд илүү сав өрөөстэй байгаа нь анхаарал татсан. Илүү савыг юунд зарцуулдаг нь ойлгомжгүй. Үүний ард шинжилгээний дээж сольдог асуудал байхыг үгүйсгэх арга байхгүй. Бөхчүүд өөр хүний шээс өвөртөлж ороод хольж сольдог явдал болж л байдаг. Допингийн хяналтын ажилтнуудтай хуйвалдаад уснаас хуурай гарах бүрэн боломжтой. Энэ асуудал АТГ-ын чихэнд хүрч шалгагдаж байсан. Эмч нартай холбоотой авлигалын асуудлыг шалгаж илрүүлээд прокурорт шилжүүлсэн ч таг чиг болсон. Өнөөх яригдаад байдаг 38 бөхийн асуудал чинь үүнтэй л холбоотой”.

Допингийн шинжилгээний талаар энэ цагт ид сайн барилдаж буй бөхчүүд ийм байр суурийг илэрхийлж байна. Түүнчлэн допингийн шинжилгээнд ажилладаг эмч нар шинжилгээний хариугаар шантаажилж мөнгө нэхдэг асуудал түгээмэл болсныг бөхчүүд дуу нэгтэй хэлж байгаа юм.

Энэ бүхнээс харахад МОНАДА допингийн шинжилгээ авахдаа Допингийн эсрэг олон улсын байгууллагын стандартыг мөрддөггүй нь нь харагдаж байна. Сүүлдээ ид сайн барилдаж байгаа бөхийг допингийн асуудалд оруулахаар заналхийлдэг болсон гэх. Энэ бүх идээ бээр нь ил гарч Монгол Улсын тамирчид олимпын наадамд цагаан туган дор жагсах дээрээ тулж ирлээ.

Дээрх асуудал өндрөө авч МОНОДА-гийн тэргүүн Ж.Хатанбаатарыг АТГ-аас шалгаж эхэлсэн байна. Энэ асуудлыг богино хугацаанд шалгаж, шийдвэрлэхгүй бол 2024 оны Парисын олимпын наадамд Монгол Улс цагаан тугаа өргөж ороход ойрхон байна. Олон улсын допингийн хорооны зүгээс энэ бүх завхралаа 2024 оны нэгдүгээр сар хүртэл засах хугацаа өгөөд байна. Энэ хугацаанд дотоод асуудлаа шийдэж чадахгүй бол төрийн далбаа Парисын тэнгэрт мандахгүй нь. Олимпын тэнгэрт цагаан тугаа өргөх болсон шалтгааны зах зухаас дурдахад ийм байна. Цаашлаад санхүүжилт тайлагнадаггүй гэх мэтчилэн олон асуудал бий.

Үндэсний их баяр наадам зохион байгуулах комиссын бөхийн салбар хорооноос өнөөдөр мэдээлэл хийнэ. Энэ үеэр улсын их баяр наадмын түрүү бөх М.Бадарчийн допингийн шинжилгээний “Б” сорьцын хариуг албан ёсоор зарлана. Зарим хэвлэлд мэдээлж байгаагаар бол түүний шинжилгээнээс допингийн төрлийн бодис илэрсэн нь дахин батлагджээ. Энэ хариуг зарласны дараа Баяр наадам зохион байгуулах хороо хуралдаж, М.Бадарчид хүлээлгэх хариуцлагын асуудлыг хэлэлцэх юм. Допингийн эсрэг үндэсний журамд зааснаар бол түүний барилдах эрхийг дөрвөн жилээр хасч, Улсын арслан цолыг нь хурааж авна.

Улсын арслан М.Бадарчийн зүгээс шинжилгээний хариутай санал нийлэхгүй байгаа. Тэрбээр шинжилгээний явцад процессын алдаа гарсан гэж үзэж байгаагаа илэрхийлсэн. Цаашид арбитрын шүүхэд хандаж, өөрийн эрхээ хамгаалахаар төлөвлөж байгаа юм байна. Өмнө нь барилдах эрхээ найман жилээр хасуулсан Э.Оюунболд арбитрын шүүхэд хандаж, барилдах эрхээ сэргээж байсан юм.

 

 

Зүүн уулын суганаас алгуурхнаар хөөрөх нарны туяа өвс халиурсан талыг шаргалтуулж орхив.

Зөөлөн салхины аясаар долгиолох дэрсний толгойд сандайлсан шүүдрийн дусал илч муутай нарны туяанд гялтганаж үзэгдэх нь намар авхайн уран бүтээл ажээ. Бөртийх ч үүлгүй тунгалаг тэнгэрийг хээлж таван шувуу умардыг зорих замдаа ганганалдах чимээ алсад сонсогдох нь намрын дуу гэлтэй. Уран зураг шиг намрын өглөөний үзэсгэлэнг тольдох завсарт зүүн уулын бэлд шовойх таван ханатаас 40 эргэм насны эр огло харайж гармагцаа цэнхэр тракторын кабинд үсрээд суучихав.

Тал нутагт тухалсан намрын өглөөний аниргүйг цэнхэр тракторын тачигнасан дуу эвдэж хаяв.

Төв аймгийн Жаргалант сумын тариаланч М.Даваанямаар ахлуулсан бригадын ажлын нэг өдөр эхэлж байгаа нь энэ. Анх 2004 онд аавынхаа хамт алга дарам газарт ногоо тарьж эхлүүлсэн ажил нь өдгөө өргөжин тэлж том бригад болжээ. 20 гаруй хүний бүрэлдэхүүнтэй энэ бригадын нэг өдрийг сурвалжилснаа хүргэе.

Эднийх Жаргалант сум руу салдаг самбарын урд талд нийт 37 га талбайд төмс, манжин тариалжээ. М.Даваанямын бригадын ажил өглөөний нартай уралдаад эхэлдэг. Цэнхэр тракторын дуунаар сэрсэн хүүхдүүд халуун цай боорцог идээд ажилдаа гарахад Давааням аль хэдийнээ гурван мөр талбайн хөрсийг эргүүлчихсэн түр амсхийх зууртаа тамхилж зогсов.

Энэ завсарт нь амжиж түүнтэй таван үг солилоо. Энэ жил ургацын үр дүн сайнгүй байгаа гэнэ. Өнгөрсөн жил га талбайгаас 20-25 тонн ургац хурааж байсан бол энэ жил 10-11 тонн болж буурчээ. Үүний үндсэн шалтгааныг тодорхойлохдоо сүүлийн жилүүдэд яригдаад буй чийгийн өвчинтэй холбож байна. Тодруулбал их чийг ногооны ургах явцын сатааруулдаг явдал түгээмэл ажиглагдах болж. Зөвхөн эдний талбай ч биш Жаргалант сум даяар ургац хураалт тааруу байгаа гэнэ. Энэ жил наадмын өмнө чийгийн өвчнөөс сэргийлж төрөл бүрийн арга хэмжээ авсан ч төдийлөн нэмэр болоогүй аж. Ингээд ургац хураалтын арвин ажил эхэлж одоогоор гүйцэтгэл 85 хувьтай явж байгаа гэнэ.

Ажлын гүйцэтгэлийг нугалахад гол үүрэг гүйцэтгэгч нөхөд бол ногооны талбайд хөл хөөр болсон Төв Политехникийн коллежийн нэгдүгээр дамжааны охид, хөвгүүд. Тэд энэ жил 15-16 настай. Тариан талбайд ирээд 10 гаруй хоног ажиллаж байгаа гэнэ. Цаг алж ажил цалгардуулалгүй хөдөлмөрлөдөг хүүхдүүдийн тусаар ажлаа богино хугацаанд нугалж байгаадаа Давааням сэтгэгдэл өндөр байна лээ.

“Жилийн жилд тариаланчдад тулгамддаг гол асуудал нь ажиллах хүч. Энэ жил Төв аймгаас коллежийн хүүхдүүд ирж ажиллаж байна. Хүүхдийн эхний өдрүүдэд ажиллах учраа олохгүй байсан бол одоо мэргэшсээн. Нэг мөр талбайг бол тэр дор нь аваад гарч байна. Хөвсгөл, Булган, Дархан гээд олон газраас хүмүүс төмс хураах ажилд ирдэг. Гэсэн ч хүүхдүүд төмс хураагаад хөдөлмөрийн үр шимээ хүртвэл тэдэнд тустай юм уу гэж санаад хамтарч ажиллаж байгаа юм. Энэ их борооны завсраар арвин ажлыг дор нь л нугалаад ард нь гарч байна даа. Тэдэнд үлдэх гол зүйл нь тууштай чанар, цалингаа ч авчихна. Ингэж хөдөлмөрлөсөн хүүхэд барагтай ажлаас хойш сууж, цааргалаад байхгүй” гэж М.Давааням онцлов. Энэ талбайд охид хөвгүүд нийлсэн 20 орчим хүүхэд багшийн хамт ажиллаж байна. Тэднийг анзаарахад шуудай төмсийг нүд ирмэхийн зуурт л босгоод ирж байна лээ. Эдний ажил борооны завсарт үргэлжилдэг тул цаг хугацаатай уралдаж явдаг. Зарим амралтын өдөр сумын төвөөс нэмэлт хүч дууддаг. Нэмэлт хүчээр ирсэн хүмүүс шуудай төмсийг 2000 төгрөгөөр түүдэг юм байна. Тариалалтын талбайд нэг өдөр сайн ажиллахад 100 мянган төгрөг хураачих боломжтой.

Жаргалантад Хөвсгөл, Булган, Дархан, Сэлэнгэ гээд олон газраас ажиллах хүч төвлөрдөг. Тариа хураалтын үеэр энэ жижигхэн сууринд хөдөлмөрийн зах зээл төвлөрч түм түжигнэж бум бужигнадаг байна. Жаргалант сум Монголын Сөүл гэх нэр аваад хэдэн оныг үдэж байгаа гэнэ. Харин энэ жилээс аж ахуйн нэгжүүд сургуулиудтай гэрээ байгуулж оюутнуудыг ажиллуулах нь түгээмэл болжээ.

Өглөөний нартай уралдаж гарсан хүүхдүүд 11:00 цагийн алдад ногооны талбайн талыг нь ногоон шуудайтай төмсөөр дүүргээдэхжээ. Том цагаан портер талбайг сүлжиж, шуудайтай төмс цуглуулж байв. Төд удалгүй хүүхдүүдийн үдийн хоол болов. Тогооч эгч шинэ ногооны үнэр цоргисон шөл гаргажээ. Тариалалтын талбайд дуу хадааж байсан хүүхдүүд айргийн хул шиг том аягаар дүүрэн шөлийг шожигнотол сорж уугаад ар араасаа ажилдаа гарав. Тэд өдөрт гурван удаа хооллодог.

ХОЁР ХҮҮХЭД НИЙЛЭЭД ӨДӨРТ 50-60 ШУУДАЙ ТӨМС ХУРААДАГ

Энд гэрээтээр ажиллаж буй Э.Даваасүрэнтэй ярилцлаа. Тэр бол энд ажиллаж буй зургаан охины нэг. Хамгийн шалмаг хөдөлгөөнтэй нь гэнэ.

-Хэд хоногийн гэрээтэй ажиллахаар ирсэн бэ?

-Энд хоёр долоо хоногийн хугацаатай гэрээ байгуулж ирсэн. Өчигдөр хугацаа дууссан юм. Гэсэн ч талбай дуусаагүй болохоор хэд хоног сунгаж ажиллахаар болсон. Бороо орсон үед ажиллаж чадахгүй юм. Ойрын хэд хоног бороо их орлоо. Цас орохоос өмнө дуусгах даалгавартай байгаа. Анх удаа ийм ажилд ирлээ.

-Өдөрт хэдэн шуудай төмс хурааж байна вэ?

-Хоёр хүүхэд нийлээд 50-60 шуудай төмс хураадаг. Хамгийн багаар бодоход л ийм. Энд 20 хүүхэд ажиллаж байгаа. Тэгэхээр өдөрт хамгийн багадаа 500-600 шуудай төмс хураадаг гэсэн үг. Бороо орохгүй бол илүү ч ажиллах боломжтой юм билээ.

-Зуунмод хотоос ирсэн гэсэн. Зуны амралтаараа юу хийв?

-Би Сэргэлэн сум руу хөдөө явсан. Гэрийн ажил хийж байгаад л ирсэн. Хичээлд ороод удаагүй байхдаа энд хүрээд ирлээ. Өдөрт гурван удаа хоол иддэг, завсраар нь боорцог идэж кофе ууж болно. Хажуугаар нь чихэр иднэ. Хоол нь амттай /инээв/. Хамт ажиллаж байгаа хүүхдүүдээс маань ядарч, шантарч байгаа нь бараг алга. Багаараа ажиллаж байгаа учраас гоё байна гэв.

Төв Политехникийн коллежийн хүүхдүүд өдрийн 40 мянган төгрөгийн цалинтай ажилладаг. Үүнийх нь 10 мянган төгрөгийг сургууль нь авч төвлөрсөн мөнгөөр нь оюутнууддаа дүрэмт хувцас авдаг гэнэ.

Хүүхдүүдийг өдрийн хоолноосоо буухын өмнө үр бүтээлтэй ажилласан хүүхдийг шагнах тухай мэдээ дуулгав. Тэд ч дуу шуу хөл хөөр болсоор талбай руугаа гүйлдлээ.

М.Даваанямынх энэ жил 37 га талбайгаас 400 тонн төмс хурааж авна. Энэ жил газар дээрээсээ шуудай төмс 40 мянган төгрөгөөр ченжүүдийн гарт хүрч байгаа юм байна. Өнгөрсөн жил газар дээрээсээ 23 мянган төгрөгөөр зарагдаж байсан ч энэ жил ургац ховор байгаатай холбоотойгоор үнэ нь өсчээ. Шинэ ургацын төмс худалдаж авахаар портерууд ар араасаа эгнээд жагсаж байна лээ. Нийт ургацынхаа тодорхой хувийг газар дээрээс нь борлуулаад үлдсэнийг нь зооринд хадгалаад хэрэгцээнд нь тааруулж гаргаж зах зээлд нийлүүлдэг байна. 400 тонн төмсийг Цагаан сараас өмнө дуусгах талаараа ярьж байна. Жаргалант сумын тухайд Улаанбаатарын хүнсний ногооны хэрэглээний цөмийг хангаж ирсэн талаар ногоочид хэлдэг. Томоохон сүлжээ дэлгүүрүүд ч Жаргалантын төмсийг илүүд үзэж авдаг юм байна. Учир нь энд хөрс нь илүү эрүүл байдаг ажээ.

Тариалан эрхэлдэг ААН-үүдийн зүгээс техник сайжруулах хэрэгцээ байгаа талаар хэлж байв. Комбайн авчихвал ажиллах хүч хайж сандардаг үзэгдэл үндсэндээ цэгцрэхийг онцлов. Цаг хугацаатай уралдаж явдаг энэ ажилд техник чухал үүрэгтэй. Жаахан алгуурлахад л ургацаа цасанд даруулах эрсдэлтэй тул цаг агаарын мэдээг цаг тутам сонсож, нөөц бололцоогоо тултал ашиглаж шоргоолж шиг л зогсолтгүй ажиллаж байна.

Талбай дахь хүүхдүүд ч үүнийг ухамсарлажээ. Энд тэндгүй тонголзож гүйгээд л ногоон шуудайнуудыг нүд ирмэхийн зуурт л дүүргэж тавиад байх. Энэ завсраа тэд хошигнож бие биенээ явуулахаа мартахгүй. Урд гарч тонголзох нэгнийхээ араас жижигхэн төмс чулуудаад тачигнатал хөхрөлдөх хүүхдүүдийн ажил гэрлийн хурдаар л урагшилж байна.

Төв Политехникийн коллежийн нэгдүгээр дамжааны оюутан М.Хантайшир “Бөөнөөрөө ажилд зүтгэхэд ажил хурдан явдаг юм байна. Найзуудтайгаа хамт дурсамж бүтээж ажиллаж байгаа анхны тохиолдол минь энэ. Ажлаа хийх завсартаа тоглож наадаж байхад л өдөр өнгөрчих юм. Оройдоо жаахан ядардаг ч цалингаа тооцож үзээд мартчихдаг. Энд ажиллаад хөдөлмөр эрхлэх талаар анхны ойлголттой болж байна. Хөдөлмөрлөөд л сайхан амьдрахыг илүү ойлголоо. Ямар ч ажлаас халшраад байхааргүй болж байна” гэв. Тэрбээр цааш нь “Бидний хураасан ногоог Улаанбаатар хот руу нийлүүлнэ гэж бодохоор сайхан байх юм. Бүтээн байгуулалтад бага ч болов хувь нэмрээ оруулж байгаа хамт олноороо бахархаж байна” гэж ярина лээ.

Жаргалант сум бол газар тариалангийн бүс нутаг. Иргэдийн амьжиргааны эх үүсвэр нь тариалан. Айл бүр хашаандаа ногоо тарьдаг. Мал сүргээс илүү газар тариаланд ач холбогдол өгдөг талаар тариаланчид хэлж байна. Хүнсний ногооноос гадна хадлан бэлтгэх ажил өрнүүн явж байна. Эндээс бэлтгэсэн хадлангаа говь руу нийлүүлдэг гэнэ. Жаргалантын өвс ч шимтэй тул булаацалдаад авдаг талаар хадланчид хэлнэ лээ.

Буйдхан суурингийн хаяанд ногоо тариалж, амьжиргаагаа залгуулахын зэрэгцээ ажлын байр бий болгож илүү өргөжүүлэх амбицтай ажиллаж буй тариаланч залуугийн ажлын нэг өдрийг зураглахад товчхондоо ийм байна. Ирэх жил тэрбээр техникээ баяжуулж илүү талбайд төмс, хүнсний ногоо тариалж ажиллахаа хэлж байна лээ. Ургахын улаан нартай уралдаж ажилдаа гарсан тэд харанхуй нөмөртөл талбайдаа ажиллаад сая нэг шороотой хувцсаа гөвөөд гэр рүүгээ дөхөхөөр алхав.

 

Нийслэлийн онцгой байдлын газрын харьяа ХУД-ийн гал унтраах 30 дугаар ангийн жолооч, ахлагч Х.Баттулга галд автсан гэрээс гурван хүнийг аварч эсэн мэнд гаргаж, тусламж үзүүлжээ. Галд автсан байшинд тухайн айлын эзэгтэй зургаан настай хүү болон 11 настай охины хамт байсан гэнэ. Аврагч Х.Баттулгатай ярилцлаа.

-Та галд автсан байшингаас гурван хүний амийг аварчээ. Тухайн айл галд автсаныг яаж мэдэв?

-Энэ сарын 17-ны ням гаригт ажлаасаа буугаад гэртээ ирэхэд 21:00 цаг болж байлаа. Галаа түлээд сууж байтал нүргэлсэн чанга дуу гарах нь сонсогддог юм. Том машины дугуй буудаж байгаа юм уу гэмээр чанга чимээ гарсан. Гайхаад гүйгээд гартал хажуу айлаас улаан гал дүрэлзэж байдаг юм даа. Байшингаас жаахан хүүхдийн хашхирах чимээ сонсоод л шууд гүйж ороод өргөөд гаргасан. Ингээд шууд гал командад дуудлага өгөөд буцаж ороод ээж болон эгчийг нь гаргаж авсан. Яаралтай арга хэмжээ авахгүй бол гал газар авч нөхцөл байдал яаж ч эргэж мэдэхээр байлаа.

-Гэрт орохдоо өөрийн аюулгүй байдлаа хэрхэн хангав?

-Ажлын бус амралтын цаг учраас надад багаж хэрэгсэл байгаагүй л дээ. Аюулгүй байдлаа хангах боломж надад байсангүй. Гал дүрэлзсэн байшингаас жаахан хүүхдийн хашхирах дууг сонсоод л шууд ухасхийсэн. Гүйгээд ороход утаа харанхуйлаад хаана юу байгаа нь мэдэгдэхгүй, амьсгалж ч болохгүй нөхцөл байдал хүнд байлаа. Гэрт таг харанхуй байсан учраас хүүхдийн чимээгээр нь барагцаалж байгаад л байршлыг нь олсон. Хурдхан шиг л гаргаад дуудлага өгөөд эргэж ороод ээж, охин хоёрыг гаргаад сая нэг тайвширсан. Гал гарах үед байшинд хүү, охин хоёр ээжийн хамт байсан. Тухайн үед унтахаар амарч байсан юм билээ. Байшингаас гаргахад хүү, охин хоёр хувцасгүй байсан. Надад хамгаалалтын хувцас хэрэглэл байгаагүй учраас 20 хэдэн жил хуримтлуулсан туршлагадаа найдахаас өөр арга байгаагүй.

-Тухайн айлын эзэгтэй бие давхар байсан гэв үү?

-Тийм. Энгийн л залуу гэр бүлийн төлөөлөл байсан. Эхнэр нь тулгар биетэй. Ихэр хүүхэд тээж буй байсан буянтай эмэгтэй. Амаржих хугацаа нь ч ойртчихсон байсан юм билээ. Байшинд байсан хүмүүсийн аюулгүй байдлыг хангасны дараа тухайн гэрийн эзэгтэй надад “Таван хүний халуун амийг аварлаа” гэж хэлээд талархал илэрхийлж байсан. Тухайн үедээ сайн ойлгоогүй л дээ. Сүүлд ихэр хүүхэд тээж байсныг нь мэдсэн. Залуу гэр бүлийг галын аюулаас хамгаалж, эсэн мэнд гаргаж чадсандаа сэтгэл дүүрэн сайхан байна. Онцгойн бид чинь түмэн олныхоо урмын үгээр тэтгэгдэж, илүү эрч хүчтэй ажилладаг хүмүүс л дээ.

-Тухайн айлын байшин галд бүрэн автсан уу?

-Галын аюул гэдэг аймшигтай л даа. Амьдрахын төлөө хөдөлмөрлөж яваа залуухан гэр бүлийн байшин галд автахыг харах амар биш л байлаа. Тухайн байшинд гарсан гал нэлээд газрыг авсан. Гэрт байсан зүйлс бүхэлдээ галд авсан. Дунд ангийн охин, бага ангийн хүү хоёр өмсөх хувцасгүй л хоцорч байна. Галын аюул хэнд ч хэний ч өмнө тулгарч болно. Галд өртсөн залуу гэр бүлийн төлөөлөлд ард түмэн минь тусламжийн гараа сунгахыг хувийн зүгээс уриалах байна. Хоёр ихэр хүүхэд тээж яваа эмэгтэй сар хүрэхгүй хугацааны дараа амаржих юм билээ. Ийм хариуцлагатай чухал үед дээрх нөхцөл байдал үүссэн. Үүнийг уншигчид маань ойлгож хөдөлмөрч, залуу гэр бүлд туслах байх аа гэж гэж найдаж байна. Монголчууд бид чинь бие биедээ халуун сэтгэлээр тусалдаг гайхамшигтай шинж чанартай хүмүүс шүү дээ.

-Та онцгой байдлын албаны босгоор хэзээ алхаж байв?

-Би 2000 онд Онцгой байдлын албанд гал сөнөөгчөөр ажилд орж байлаа. Ингээд зургаан жил алба хаагаад мэргэжил дээшлүүлж, хажуугаар нь ажиллахаар хилийн чанадыг зорьсон. Гадаадад тодорхой хугацаанд хөдөлмөрлөж, боловсролоо дээшлүүлээд буцаад ХУД-ийн гал унтраах 30 дугаар ангид жолоочоор ажиллаж байна.

-Та ямар ямар аврах ажиллагаанд үүрэг гүйцэтгэж байв?

-Гал, ус, зуд, осол аваар гээд бүх л гамшгийн үед онцгойн алба хаагчид л зогсдог л доо. Зам тээврийн ослын үед ч шаардлагатай бол онцгойн залуус л бэлэн жагсдаг. Бид ийм тангараг өргөсөн улс. Миний тухайд гол төлөв галын шугамд үүрэг гүйцэтгэж ажилладаг. Том хэмжээний түймрүүдийн олонхид нь үүрэг гүйцэтгэж ажилласан болов уу. Хээрийн түймэрт бол хэд хоногоор ч үүрэг гүйцэтгэсэн удаа бий. Тэр бүрийн ард гарч байж л гүнзгий амьсгаа авдаг юм даа. Онцгойн алба хаагчид авхаалж самбаатайн хажуугаар бусдын төлөө гэсэн чин сэтгэлтэй хүмүүс байдаг. Тийм халуун сэтгэлтэй улс л бусдын амь нас, эрүүл мэнд, эд хөрөнгийн манаанд зогсдог юм. Бусдын хөрөнгийг хамгаалахаар дүрэлзсэн галын өөдөөс ордог хүмүүс бол онцгойн алба хаагчид.

-Аврагчийн нэг өдөр хэрхэн өнгөрдөг вэ?

-Бусадтай л ижил гэж хэлж болно доо. Ажлын өдөр бол дуудлагад гарч ажиллана. Бусад үед бол гэр бүлдээ цаг гаргана. Гэхдээ бид утсаа унтраах эрхгүй, хариуцлагатай улс. Шөнө амарч байхад ажилдаа дуудагдах нь хэвийн үзэгдэл. Утсаа унтраагаад хариуцлагаас бултах аврагч гэж байхгүй.

-Таны бахархал юу вэ?

-Бусдын төлөө халуун сэтгэлээр ажилладаг миний мэргэжил. Байгалийн давагдашгүй гамшгийн өмнө бусдын эрүүл мэнд, эд хөрөнгийг хамгаалж бэлэн жагсдаг мөрдэс нэгт нөхөд минь миний бахархал. Иргэд маань бидний ажил мэргэжлийг ойлгож, хүндэтгэлтэй ханддагт нь баярладаг юм. Бид чинь робот биш. Ачаалал авна. Дүрэмт хувцастайгаа харьж явахад таарсан хэн нэгэн талархал илэрхийлж, хүндлэл үзүүлэхэд л ажлын ачаалал алга болчих шиг санагддаг. Бид ийм зүйлээс урам зориг авч, цаашид илүү эрч хүчтэй ажилладаг юм.

О.ДАШНЯМ

 

Хавдар судлалын үндэсний төвийн ерөнхий захирал Н.Эрдэнэхүүтэй ярилцлаа.

-“Хавдрын тулгамдсан асуудал” зөвлөгөөн энэ өдрүүдэд үргэлжилж байна. Зөвлөгөөнөөр ямар асуудал хөндөж байна вэ?

-Бид шинэ технологи оруулахаар оролдож байна. Энэ маань зөв байна уу, хийж байгаа эмчилгээ маань дангаараа ямар үр дүнтэй байна, хавсарч хийвэл үр дүн гардаг юм гэх мэтчилэн туршлагаасаа хуваалцаж байна.

Мэс засалчид л гэхэд мэс заслын эмээ дангаар нь ярихаа больсон. Мэс заслаа хийхийн хажуугаар ийм хоол хүнс хэрэглэж, тийм асаргаа хийж, ийм хяналт явуулахад амьдрах хугацаа нь ийм байна гэх мэтээр хийж байгаа ажил дээрээ дүгнэлт хийж, хийсэн судалгаануудаа харьцуулж байна. Зөвлөгөөнд Япон, ОХУ, Швейцарь зэрэг улсын эмч нар ирж оролцлоо.

-Тэд ямар туршлага хуваалцаж байх юм.

-Олон улсаас ирсэн зочид Монгол Улсын эмч, мэргэжилтнүүд, эмнэлгийн тусламж үйлчилгээнд үнэлгээ өгөхөөс гадна Монголын эмч, мэргэжилтнүүд тэднээс суралцах боломж нээгдлээ. Өөрөөр хэлбэл, олон улсын эмч, мэргэжилтнүүдийн хийж байгаа хагалгааны үеийн үйл явцыг цахимаар шууд дамжуулж эмч, мэргэжилтнүүддээ харилцан туршлага судлах боломж нөхцөлийг бүрдүүллээ. Түүнчлэн элэг, цөс, нойр булчирхайн хавдрын чиглэлээр орчин үед ямар эм, эмчилгээ, мэс засал, эмнэлгийн ямар шинэ арга барил нэвтрүүлж байгааг судлах, суралцах боломж бүрдэж байна. Тэд төрөл бүрийн л туршлага хэлж байна. Тайваниас ирсэн элэгний эмчийн ярьж байгаагаар хүмүүсээ хооронд нь өндөр эрсдэлтэй, бага эрсдэлтэй гээд хуваадаг гэнэ. Хавдрын хэмжээ нь ийм байгаад биеийн байдал нь ийм байвал эхлээд химийн эмчилгээ хийнэ.

Хими эмчилгээ хийхдээ энэ эмчилгээг дангаар нь хийвэл үр дүн нь ялгаагүй байна. Жишээ нь бай эмчилгээг дархлаа эмчилгээтэй хавсраад хийсний дараа хагалж болохгүй байсан хагалгаа амжилттай болох боломжтой талаар ярьж байна. Чухал нь мэс засал хийх биш. Тухайн мэс засал хийсний дараа хүний биеийн байдал сайжирсан ч тодорхой хугацааны дараа хавдар дахих магадлалтай байдаг. Хавдар дахиулахгүйн тулд мэс засал хийхийн өмнө хими туяа юм уу, дархлаа эмчилгээгээ хийгээд аль нь ямар хүндээ үр дүнтэйг тодорхойлсон судалгаа харуулж байгаа юм. Үүний дараа тайрч болохгүй байсан хавдрууд хэмжээгээрээ жижгэрдэг юм уу, нэг бол тайрч авсны дараа дахин хавдар үүсэх магадлал нь багасч байгаа юм. Хавдар гэдэг тусламж үйлчилгээ өөрөө нэг чиглэлийн тусламж үйлчилгээ биш олон мэргэжилтэн хамтдаа оролцож шийдвэрээ гаргадаг. Энэ шийдвэрийн дагуу явдаг тусламж үйлчилгээ. Нэг хүний асуудлыг нэг хүн шийддэггүй. Олон хүн сууж нэг хүний асуудлыг зөвлөж шийддэг. Зөвхөн эмийн эмчилгээ хийгээд байхаас гадна шийдвэр гаргалтдаа бид юуг анхаарах ёстой вэ. Шийдвэр гаргалтыг ганцаараа хийхэд юу анхаарах вэ гэх мэтчилэн туршлага харж байна.

-Хавдрын нөхцөл байдал ямар байна вэ?

-2021 онд жилд 6000 гаруй иргэн хавдраар өвчилж байсан бол 2022 онд 6882 иргэн хавдраар өвчилсөн дүн мэдээтэй байна. Энэ тоо цаашид 7000 давах магадлалтай байна. Өвчлөлийн тоо нэмэгдэж байна. Өвчлөлийн хэрээр нас баралт нэмэгдсэн эсэхийг аваад үзэхэд багассан байна. 2021 онтой 2022 оны дүн мэдээг харьцуулахад 200 гаруй тохиолдлоор буурсан. Хавдрын тоо өсөхөд Монгол Улсын Засгийн газраас эрт илрүүлэг үзлэг оношилгоонд орон даяар бүх иргэнийг хамруулах ажил зохион байгуулж байгаа нь нөлөөлсөн. Хэдийгээр хавдраар өвдсөн ч гэсэн таваас дээш жил амьдарч байгаа иргэдийн тоо жил бүр хоёр хувиар нэмэгдэж байгаа нь сайн хэрэг. Гэсэн хэдий ч хожуу шатанд илэрч байгаа тохиолдлын тоо буурахгүй байна. Хавдар дотроо ходоодны хорт хавдрын тохиолдол нэмэгдсэн.

-Хавдрын эмчилгээнд шинээр ямар зүйл нэвтрүүлээд байна вэ?

-Шинжлэх ухаан цаг тутам хөгжиж байна. Шинээр нэвтрүүлэх зүйл олон байна л даа. Санхүүгийн асуудалтай холбоотойгоор тэр бүрийг нэвтрүүлж чадахгүй юм. Манайх нэвтэрсэн эмчилгээний араас хөөж яваа улс. Жишээ нь бидний яриад байгаа дархлаа эмчилгээ 1998 онд нэвтэрсэн. Одоо л бид дархлаа эмчилгээг нэвтрүүлэхээр ажиллаж байна. Дархлаа эмчилгээг нэвтрүүлж чадвал хожуу үеийн хавдрууд болон элэгний хавдарт хийж чадахгүй байсан эмийн эмчилгээг хийх боломжтой болно.

Мөн 2019 онд Австри улсын Засгийн газрын тусламжтайгаар туяа эмчилгээний шугаман хурдасгуур аппаратыг манай улсад анх оруулж ирж байсан. Шугаман хурдасгуур хоёр аппаратын тусламжтайгаар орчин үеийн туяа эмчилгээний шинэ цаг үе рүү шилжсэн байдаг. Улмаар гурван хэмжээст конформал туяа эмчилгээ хийж байв. Туяа эмчилгээний чанарыг улам сайжруулж шинэ технологиор нэмж баяжуулаад тухайн аппарат дээр IMRT, VMAT технологийг нэвтрүүлсэн. Ингэснээр өвчтөнийхөө цагийг хэмнэхээс гадна туяа эмчилгээний тунг оновчтой хүргэх ач холбогдолтой болж байгаа юм.

Уг төхөөрөмжийн тусламжтайгаар асар өндөр энергитэй цацрагийг гаргаж, хүний биеийг нэвтлэн дамжуулах байдлаар цацрагийн эмчилгээг хийх боломж бүрдсэн. Цацраг нь хавдрын бай дээр очиж тусах ёстой. Энэ туссан цацраг маань эсийн түвшинд үйлчлээд хавдрын эд эсийг устгаж үгүй болгодог. Гэхдээ цацраг хүний биеийг нэвтлэх замдаа таарсан эд эс бүхнийг гэмтээдэг байсан. Өөрөөр хэлбэл, хавдар эсхүл эрүүл эрхтэн үү гэдгийг ялгах боломж байгаагүй.

Шинэ нэвтрүүлсэн технологиор хавдрыг бүрэн устгаж эмчлэхдээ туяаны хор нөлөөгүй байх боломжийг олгож байгаа. VMAT эмчилгээний хувьд туяаны цацрагийг илүү гаргахгүй эмчилгээ хийх боломжтой. Эдгээрийг нэвтрүүлснээр туяа эмчилгээний дараагийн дэвшилтийг авчирч байна. Илүү үр дүнтэй, аюулгүй болж байна гэсэн үг. Бид ийм шинэ технологийг нэвтрүүлээд байна. Үүний цаана дэмжсэн санхүүжилт нь бэлэн байх ёстой. Энэ тусламж үйлчилгээг иргэдэд хүргэхэд үүнийг даатгал даахгүй л шинэ технологи нэвтрүүлээд ямар ч үр дүнгүй. Гол анхаарал зүйл нь санхүүжилт.

-Тоног төхөөрөмжийн хүртээмж ямар байна вэ. Зайлшгүй мэс ажилбарт орох хүн хэдэн сар хүлээдэг тохиолдол бий шүү дээ.

-Ямар мэс ажилбарт орохоос шалтгаална. Манайд элэг, ходоодны хавдар тэргүүлдэг. Элэг ходоодны мэс заслын эмчилгээ л урт дараалалтай байдаг. Бусад хавдрууд харьцангуй гайгүй. Бид мэс заслын хүлээлтийг хоёр долоо хоногийн дотор барих зорилготой ажиллаж байна. Зөвхөн элэгний мэс ажилбарт л ингэж барьж чадахгүй байна.

-Та дархлаа эмчилгээг нэвтрүүлэх талаараа онцолж байсан. Энэ талаараа тодруулахгүй юу?

-Монгол Улсад энэ жилээс дархлаа эмчилгээг нэвтрүүлэхээр ажиллаж байна. Ингэснээр Монгол хүнд дархлаа эмчилгээ нэвтрэх боломжтой болно. Дархлаа эмчилгээ гэдэг нь хүний биеийн дархлаа эсүүдийг идэвхжүүлж, тэр эсүүдээр дамжуулан хавдрыг устгах шинэ эмчилгээний технологи гэж ойлгож болно. Энэ эмчилгээ өндөр үнэтэй байсан учраас бид хэрэглэж чаддаггүй байсан юм. Одоо оруулж ирэхээр Эрүүл мэндийн яам олон улсын Швейцарийн компанитай гэрээ байгуулж ажиллаж байгаа. Энэ нь амжилттай болбол Монголд хавдрын эмчилгээнд орж байгаа хүмүүст хэрэглэгдэх боломж бүрдэн, амьдрах хугацаа уртсах боломжтой болох юм.

-Монголчууд эмчилгээний аялал жуулчлалд их мөнгө зарцуулдаг. Энэ их урсгалыг дотоодод үлдээх боломж байна уу?

-Хавдар бол олон эрхтний өвчлөл. Манайд нойр булчирхай, ходоод, элэг, умайн хүзүү, бүдүүн гэдэсний хавдар зонхилон тохиолддог. Эдгээр хавдрын асуудлуудыг бид тодорхой хэмжээнд шийдэж байна. Гэхдээ бүрэн төгс шийдвэрлэж чадаж байна уу гэвэл үгүй. Тоног төхөөрөмж болон тухайн мэргэжлээр мэргэшсэн мэргэжилтэн дутагдалтай байна. Шинэ технологийг тухай бүрд нь оруулж чадахгүй байгаатай холбоотойгоор орхигдсон тусламж үйлчилгээ бий. Гэхдээ ХСҮТ хавдрын тусламж үйлчилгээг цогцоор нь хийх зорилго тавиад ажиллаж байна. Улмаар манайд хийгддэггүй байсан туяа эмчилгээ болон бусад эмчилгээг нэвтрүүлэхийг зорьж байгаа. Түүний нэг нь тархины хавдрын мэс засал юм. Мөн бөөр шээсний замын хавдар болон цусны хавдрын эмчилгээг хийдэг болсон. Түүнчлэн бай эмчилгээний хүртээмжийг нэмэгдүүлэх дээр гол бодлогоо барьж байна.

-Дотоодод эмчлүүлэх, гадаадад эмчлүүлэх зардал хоорондоо ялгаатай байдаг шиг санагддаг.

-Манайд элэг шилжүүлэн суулгах хагалгааны өртгийг 100 хувь Эрүүл мэндийн даатгалын сангаас төлдөг. Харин гадны улсад энэ төрлийн эмчилгээ нь хамгийн багадаа 33 мянган ам.долларын өртөгтэй. Тиймээс Нэгдүгээр эмнэлэг болон ХСҮТ-д элэг шилжүүлэн суулгах хагалгааг хийдэг болсноор олон хүний санхүүгийн асуудлыг хөнгөвчилж байгаа юм. Эх орондоо, ямар нэг төлбөр төлөхгүйгээр эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ авч байгаа нь монгол хүнд маш том боломж. Энэ том боломжийг бүх чиглэл дээр бий болгох хэрэгтэй.

Нийслэлд бүтээн байгуулалтын ажил энд тэнд л өрнөж байна. Яармагийг Хархорин руу холбосон гүүрийн ажлыг онцолж болно. Содон хорооллоос Гэмтлийн эмнэлэг хүртэлх замын хөрс хуулалтын ажил эхэлж том гүүрний ажил эхэлж байгаа. Бүтээн байгуулалтын үйл явцыг газар дээрээс нь сурвалжиллаа. Яармагийн гуравдугаар буудлаас чанх хойшоо Хархорины чиглэлд хийж буй гүүрэн байгууламж руу очиход залуус шоргоолж шиг ажиллаж байна. Тэд яг Туул голын дээгүүр гүүр тавих ажлынхаа ард үндсэндээ гарчээ. Зарим газраар голын урсацыг нь шороо овоолж байгаад ажилладаг юм байна. Өчигдрийн байдлаар хучилтын ажилдаа шамдаж байв. Энд 200 орчим залуус байрлаж ажиллаж байгаа гэнэ. Онцлог нь гэвэл энэ гүүрийн монгол инженерүүдийн ур ухаанаар монгол залуус гүйцэтгэж ажиллаж байна. Барилгын ажил төгсгөлийн шатандаа орж байгаа нь босч буй бүтээн байгуулалтаас анзаарагдаж байв.

Гүүрийн ерөнхий инженерээр П.Норовсүрэн гэх эмэгтэй ажиллаж байгаа гэнэ. Ар араасаа ундарсан их ажлынх нь чөлөөгөөр түүнтэй хөөрөлдөж зарим зүйлийг тодрууллаа.

-Ажил хэдэн хувьтай явж байна вэ?

-Бүтээн байгуулалтын ажил 2022 оны есдүгээр сард эхэлсэн. Яг жилийн ард ажлын гүйцэтгэл 74 хувьтай үргэлжилж байна. Манай төслийн хүрээнд нийт гурван гүүрийн ажил үргэлжилж байна. Хойно Дунд голд гэхэд 54.8 метр урт гүүр барьж байгаа. Тэнд “Тэргүүн саруул зам” компани ажиллаж байна. Гурван төслийн хувьд гүйцэтгэл нь 70 гаруй хувьтай явж байна.

-Та бид хоёрын зогсож байгаа энэ гүүр хэзээ ашиглалтад орохоор байна вэ?

-Энэ жилийн аравдугаар сарын 31-нд ашиглалтад оруулах гэрээтэй ажиллаж байна.

-Бүтээн байгуулалт нэлээн явжээ. Хугацаандаа ашиглалтад орж амжих нь уу?

-График төлөвлөгөөний дагуу бүх хүчин чадлаа бүрэн дайчлаад л ажиллаж байна. Яг Яармагийг Хархоринтой холбосон том гүүрний бүтээн байгуулалтын ажил 70 орчим хувьтай үргэлжилж байна.

-Энэ хаанаас эхлээд яг аль замд нийлэх гүүр вэ. Ажил хүлээлгэж өгөхөд сар гаруйн л хугацаа үлдсэн байна шүү дээ.

-Наадамчдын авто замаас Энхтайваны өргөн чөлөөг холбосон барилгын ажил л даа. Яармагаас Барсын баруун тал, 32-ын гүүрээр холбогдох бүтээн байгуулалт. Хархоринтой холбогдоно гэж хэлж болно. Энэ нь уртаараа Монголд хоёрдугаарт орно. Яг энд 200 гаруй залуус өглөөний нарнаас үдшийн бүрий хүртэл тасралтгүй ажиллаж байна. Зарим тохиолдолд цаг сунгаж ажиллах нь ч бий. Үүнийг зөвхөн монгол ажилчид бүтээж байгаа. Хугацаанд нь ашиглалтад оруулахаар бүгд л зүтгэж байна. Том хэмжээний бүтээн байгуулалтаа өөрсдөө босгох чадалтай болсон гэдгээ баталж харуулахыг зорьж байна” гэв. Ийн хөөрөлдөөд тэр ажлаа үргэлжлүүлэхээр талбай руу алхав. Энэ гүүрийг босгоход шаардлагатай түүхий эдийн цөмийг нь дотоодын аж ахуйн нэгжүүд нийлүүлсэн гэдгийг тэд онцлов. Яармаг Хархориныг холбосон энэ гүүр хоёр урсгал, зургаан эгнээтэй. Энхтайваны гүүртэй харьцуулахад хоёр дахин өргөн гэсэн үг. Ар араасаа цуваад түгжрээд нам зогсчихгүй юм байна. Энэ том бүтээн байгуулалтын түүхий эдийн цөмийг нь дотоодын аж ахуйн нэгжүүд нийлүүлжээ. Энэ их байгуулалтын тэр их төсөв дотоодын зах зээлд шингэж байна гэсэн үг.

Гүүрийн ашиглалтад орох хугацаа нь аравдугаар сарын 31. Юу юугүй тулж ирчихээд байна. Залуус ч хугацаанд нь ашиглалтад оруулахаар амсхийх завгүй хөдөлж байна. Дээрх хугацаанд хараахан амжихааргүй юм уу гэж анзаарсан. Инженер эмэгтэй ч хугацаандаа ашиглалтад орох эсэх талаар баттай хариу хэлээгүй. Ашиглалтад орох хугацаа хойшоо бага зэрэг сунаж болох ч Дарханы зам шиг хэдэн он дамжиж домог болохгүй байх. Машиндаа хонох нь холгүй түгжирдэг яармагчууд энэ жилдээ биш юм аа гэхэд ирэх оны эхний хагаст багтаад сэлүүхэн замаар тааваараа давхих нь. Энэ гүүр боссоноор Нисэх, Яармагийнхан уулын зам, Яармагийн гүүр, удахгүй босох шинэ гүүр гээд гурван сувгаар хотын төв рүү “урсах” юм.

Түүнчлэн Толгойтын замыг Ард Аюушийн өргөн чөлөөтэй буюу Гэмтлийн эмнэлгийг Содон хороололтой холбох олон түвшний огтлолцлын авто зам, гүүрэн байгууламжийн ажлын газар чөлөөлөлтийн ажил бараг дуусчээ. Нэг гудамжны 4-5 айлтай газар чөлөөлөх асуудал дээр ажил гацаад байсан бол энэ нь бараг шийдэгдсэн гэнэ. Яг зам явах газарт үйл ажиллагаа явуулж хоёр давхар барилгыг есдүгээр сарын 18-нд буулгажээ. Энэ барилгын нэгдүгээр давхарт хүнсний дэлгүүр, хоёрдугаар давхарт нь кимчиний цех үйл ажиллагаа явуулж байсан гэнэ. Хүнсний дэлгүүрийн эзэнтэй тохиролцож доод талд нь шинээр газар олгож, нүүлгэхээр болсон байна. Одоо ганц хашааг л буулгаагүй байлаа. Энэ хашаанд хоёр эсгий гэрээс өөр юу ч харагдсангүй. Хүн ч алга. Энд гүйцэтгэгчээр ажиллаж байгаа “Монгол зам” группийн инженер н.Нямдагвын онцолж байгаагаар газар чөлөөлөх асуудал үндсэндээ шийдэгдсэн гэнэ. Зөвхөн ганцхан айл дээр л торж ажил гацчихаад байгаа бололтой. Тун удахгүй ойлголцож ажлаа хэвийн үргэлжлүүлэхээр хэлэлцэж байгаа аж.

Нийслэлийн Замын хөгжлийн газрын дарга Г.Баярсайхан “Гэмтлийн эмнэлгээс Содон хороолол, Толгойт хүрэх авто зам зургаан эгнээтэй, хоёр талдаа тойрогтой, гүүрэн гарцтай. Энэ зам ашиглалтад орсноор Энхтайваны өргөн чөлөөний замын ачааллыг 50 хувь бууруулна гэж тооцоолсон. Замын ажлыг “Монгол зам групп” ХХК гүйцэтгэж байна. 2024 оны зургадугаар сард уг ажлыг хүлээлгэн өгч дуусгахаар төлөвлөсөн” гэх мэдээллийг хэлж байна. Нийслэлийн зүгээс газар чөлөөлөх асуудлыг бүрэн шийджээ. Одоогоор хөрс хуулах ажил үргэлжилж байгаа гэнэ. Ирэх оны зургадугаар сар гэхэд хотын баруун захаас төв рүү урсах том бүтээн байгуулалт ашиглалтад орох нь. Ингэснээр баруун хотын төв рүү урсах замын хөдөлгөөний ачаалал үндсэндээ шийдэгдэхийг инженерүүд онцолж байгаа юм. Дэлхийн жишиг хотууд гүүрэн байгууламж, давхар зам байгуулж түгжрэлийг давж гарсан байдаг. Улаанбаатар ч энэ жишгээр л урагшилж байна.

-Танхимаас улстөр, популизм, карьеризм хол байх ёстой. Энэ бол олон нийтийн ажил-

МҮХАҮТ-ын дарга Т.Дүүрэнтэй ярилцлаа. 

-МҮХАҮТ-ын XXI ээлжит их хуралхувийн хэвшил төдийгүй олон нийтийн анхаарлыг ихээхэн татаж байна. Хэчнээн нэр дэвшигч тодорсон бэ, та бас өрсөлдөж байгаа. Хурлын бэлтгэл ажил хэр хангагдаж байна вэ?

-МҮХАҮТ-ын одоогийн удирдлагын баг 2019 онд сонгогдсон. Танхимын түүхэнд анх удаа удирдлагын баг нь 100% бизнесээс сонгогдсон гэдгээрээ онцлог.Их хуралд оролцох гишүүдийн нэрс9 сарын 15-наар тодорхой болж, 18-нд өчигдөр Танхимын шинэ удирдлага, ерөнхийлөгчид нэр дэвшигчид хүсэлт, бичиг баримтаа өгч, өнөөдөр буюу 19-ний орой компаниуд мандатаа авч дууссан байх ёстой. Ингээд 20-ны өглөө нэр дэвшсэн хүмүүсийн дугтуй задарч, хэн хэн нэр дэвшиж байгаа нь тодорхой болно.

Миний хувьд, одоогийн удирдлагын баг ажлаа үргэлжлүүлж, цар тахлын үед алдсан хоёр жилийн хугацаагаа нөхөж эхэлсэн ажлуудаа гүйцээх нь зөв гэсэн хатуу байр суурьтай байгаа. Яагаад гэвэл дараа жил шинэ сонгууль, Үндсэн хууль өөрчлөгдсөн цоо шинэ нөхцөл байдал биднийг угтаж байна. Улс төрийн нөхцөл байдал юу болох, хаашаа явахыг бид мэдэхгүй. 126 гишүүнтэй анх удаа бид амьдарч үзэх гэж байна. Хувийн хэвшилд ажиллаж, орлогоо залгуулан амьдарч буй нэг сая хүний амьдралд нөлөөлөх нөхцөл байдал, тиймээс  МҮХАҮТ-ын одоогийн удирдлагын баг залгамж халааны зарчмаа хадгалж, төрийн ой санамж нь болж, туршлага мэдлэгээ шинэ гарч ирэх Засгийн газарт, шийдвэр гаргагч нарт уламжилж, энэ хугацаанд ямар зүйлсийг туулж, юу юун дээр тохиролцоонд хүрч ойлголцсон, ямар бодлогыг үргэлжлүүлээд явах хэрэгтэй вэ гэдгийг зөв ойлгуулах чухал үүрэг бидэнд ногдож байгаа юм. Ийм л учраас бид үргэлжлүүлээд нэр дэвшиж, багаараа ажиллана гэсэн хатуу байр суурьтай байна.

-Танхимын ерөнхийлөгчийн сонгууль ямар зарчмаар явагдах вэ? Өнөөдөр МҮХАҮТ нийт хэчнээн гишүүнчлэлтэй болоод байгаа вэ?

-МҮХАҮТ нь сайн дурын үндсэн дээр гишүүнчлэлтэй, өөрөө удирдах ёсны байгууллага.5000 гаруй гишүүнтэй. Үүний 60 хувь буюу 3500 нь 21 аймгаас бүрддэг. Улаанбаатар хотод 2000 гаруй гишүүн байдаг. Гэхдээ тэр болгон үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцохгүй, мэдээллээ аваад, солилцоод явдаг. Харин яг идэвхтэй оролцоотой, татвараа төлөөд явдаг 2000 гаруй компани бий. Үүнээс 1200 гаруй нь их хуралдаа оролцохоор бүртгүүлсэн.

2019 онд баталсан МҮХАҮТ-ын дүрмээр бол бүх гишүүдийн хурлаас ерөнхийлөгч, Удирдах зөвлөлөө сонгоно. Танхимын Удирдах зөвлөлд 75 компани ордог. Үүнээс 21 нь хөдөө орон нутаг, 51 нь Улаанбаатар хотоос сонгогддог.

 

-Нэлээд өргөн оролцогчидтой болох юм байна. Ирээдүйн дөрвөн жилээ тодорхойлохын тулд өнгөрсөн хугацаанд яаж ажилласнаа дүгнэх ёстой байх. Хэрэв үнэлгээ сайн байвал Танхимын гишүүн байгууллагууд одоогийн удирдлагын багийг үргэлжлүүлэн сонгох боломжтой шүү дээ?

 

-Өнгөрсөн дөрвөн жил ажиллаад манай баг тайлангаа тавьж, хурлын зааланд дүгнүүлнэ.Даравч далдайна, булавч бултайна гэгчээр МҮХАҮТ-ын өнгөрсөн дөрвөн жилийн ажлыг ер нь нийгмээрээ мэдэрсэн байх. Танхимнөлөөллийн хүрээгээ нэлээд тэллээ, судалгааны хүчин чадлаа нэмэгдүүлж, сайжруулсан. Анхнаасаа бидний тавьсан зорилго бий. Нэгдүгээрт, Танхим гэдэг хувийн хэвшлийг төлөөлж байгаа байгууллага учраас ямар нэгэн улстөржилтөөс ангид байх ёстой. Хоёрдугаарт, төр засгийг юм л бол болсон болоогүй байнга шүүмжилдэг биш, харин төр засагт шийдвэр гаргахад нь судалгаагаар нотлогдсон, бодитой зөв мэдээллийг өгч, зөв шийдвэр гаргах, эдийн засгийн орчноо сайжруулах тал дээр нь ажиллаж, бизнесийн орчны бодлогыг тодорхойлж манлайлж хэрэгжүүлжявна гэсэн зорилго тавьсан. Энэ зорилгын дагуу иж бүрэн судалгаа өрнүүлж, 2019 оны төгсгөлд “ЭЗЭН 2020” хөтөлбөрийг боловсруулж, тухайн үеийн төр засгийн удирдлага болон 2020 оны УИХ-ын сонгуульд оролцох бүх намуудад танилцуулж мөрийн хөтөлбөрт нь тусгуулсан. Үндсэн санаа бол нэгж хүнд оногдох ДНБ-ийг 2026 он гэхэд 8000 ам долларт хүргэх, уул уурхайн бус экспортыг 3 дахин өсгөх боломжтой, түүнийг хэрэгжүүлэх, төр хувийн түншлэлийн төслүүдийг хөдөлгөх бодит орчныг бий болгох. Зорилгодоо тодорхой хэмжээнд хүрсэн гэж бодож байна.

Мэдээж энэ хугацаанд бүх зүйл амар байгаагүй. Ажлаа аваад хагас жил ч болоогүй байтал цар тахлын нөхцөл байдал үүсэж, хоёр жил хил хаалттай байдалд ажилласан. Энэ үед маш богино хугацаанд уян хатан нөхцөлд шилжиж, тухайн онцгой нөхцөлд тохирсон, төр засгийг зөв мэдээллээр хангах, цар тахлын үеийн судалгаануудаа эрчимжүүлж явсан. Ингээд цар тахал дуусах үед төр засаг вакцинд анхаарч, иргэдийн эрүүл мэнд л энэ үед чухал байлаа шүү дээ. Хэн ч цар тахлын дараа юу болох вэ, бид бэлэн үү гэдэг тухай бодох сөхөөгүй байсан. Тиймээс цар тахлын дараа яах вэ гэдэгт бэлдэж эхэлье гээд Танхим бусдаас түрүүлж дэлхийн эдийн засгийн хандлага, томоохон эдийн засагчдын хэлж байгаа судалгаа, дүгнэлтүүдэд үндэслээд, өөрсдийн гэсэн, Монгол Улсад зориулсан бодлогын бичиг баримтыг боловсруулж, төр засагт санал болгосон. Тэр нь өмнөх “ЭЗЭН 2020” хөтөлбөр дээр суурилсан, цар тахлын дараах онцлогийг тусгасан “Их Сэргэлт” санаачилга юм. Энэ санаачилгаа Танхим төр засгийн бүх шатанд уйгагүй танилцуулж, цар тахалд хямарсан эдийн засгаа богино хугацаанд хэрхэн яаж босгох вэ, ямар арга хэмжээ цаг алдалгүй авч болох талаар маш тодорхой, судалгаанд суурилсан саналыг дэвшүүлсэн.

-Цар тахлын үед нэлээд олон судалгаа хийж, түүнд суурилан санаачилгатай ажилласныг нийгмээрээ харсан гэдэгтэй санал нэг байна. Бизнес эрхлэгчдийн эрх ашиг, дуу хоолойг төр засагт хүргээд зогсохгүй эдийн засаг, бизнесийн орчныг бүхэлд нь сэргээх тухай эрчимтэй ажлууд өрнөж байсныг тод санаж байна…?

-Цар тахлын үеийн онцлог нэг ажлыг эш татмаар байна. Мэдээж анх бол “ЭЗЭН 2020” хөтөлбөрийн дагуу бид уул уурхайн бус экспорт буюу Монгол улсын ноолуур, мах, самрын экспортыг онцгой анхаарч, нэмүү өртөг шингэсэн эцсийн бүтээгдэхүүн болгон боловсруулбал богино хугацаанд, илүү хурднаар өндөр орлоготой амьдрах юм байна гэж дүгнэж байсан. Ялангуяа, Монголын эдийн засгийг, иргэдийн орлогыг тэтгэдэг, дэмждэг байсан нэг салбар болох аялал жуулчлал цар тахлын улмаас 100 хувь унасан. Энэ тохиолдолд уул уурхайн бус экспортоо онцгой анхаарах нь цорын ганц гарц байсан. Яагаад гэвэл одоохондоо манай улсад уул уурхайн баялаг шударга бусаар цөөн хүнийг хөрөнгөжүүлж, иргэдийн халаасанд шууд хуваарилагдаж ордоггүй шүү дээ.

Ингээд хамгийн түрүүнд хил хааж, тухайн үедээ “гомдоосон”, манай Монголын уул уурхайн бус экспортын хамгийн гол худалдан авагч болох Хятад улсад “Нэг малчин өрхөөс нэг хонь бэлэглэе” гэдэг санаачилга буюу 300,000 малчин өрхтэй улсын хувьд 300,000 хонь бэлэглэе гэдэг санаачилгыг бид гаргаж, тухайн үеийн Монгол Улсын Ерөнхий сайд, эрх баригч намын дарга У.Хүрэлсүхэд хүргүүлсэн. Уг санаачилгыг богино хугацаанд Үндэсний Аюулгүй Байдлын Зөвлөлөөр хэлэлцээд, явцын дунд 30,000 болсон юм билээ. Гэхдээ энэ санаачилга бол цэвэр манай удирдлагын багаас 2020 оны хоёрдугаар сарын 17-нд гарч байсан нь Засгийн газарын Хэрэг эрхлэх газрын архивт бий. Цар тахлын асуудал өндөрлөнгүүт бид уул уурхайн бус экспортыг онцгой анхаарч эхэлсэн гэдгийн нэг том сонирхолтой нотолгоо бол энэ.

-Танхимбизнесийн байгууллагуудын маш том нэгдэл. Гэтэл улс төр, бизнес хоёр хэт хутгалдахаараа тэр дотор авлига бий болдог, том том хэргүүд ар араасаа гарлаа шүү дээ. Гэтэл нөгөө талд энэ хоёр яаж түншлэх ёстой юм бэ? Магадгүй төр зарим чиг үүргээ хувийн хэвшилд шилжүүлж, түншлэл маягаар ажиллана гэж байгаа. Тэгэхээр энэбалансыг яаж төрдөө ч хүндрэл учруулахгүй, бизнест ч дарамтгүй, ээлтэй байлгах боломжтой гэж Танхимын зүгээс үздэг вэ?

-Өнөөгийн нөхцөлд бидний өмнө тавигдаж буй хамгийн чухал асуудал бол энэ. 126 гишүүн байна уу, Үндсэн хуулийн өөрчлөлт байна уу, тэр бол яахав болчихно. Хамгийн гол асуудал нь бизнесийн салбарт төрийн оролцоо хэр хэмжээнд байх юм бэ гэдэг асуулт.

Бид социализм буюу төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засаг болохгүй, мухардалд ордог юм байна гэдгийг 70 жил амьдарч, ойлгоод татгалзчихсан. Ингээд зах зээлийн эдийн засгийг сонгоод явж ирсэн боловч өнөөдөр төрийн эрх мэдэл, төрийн оролцоо улам бүр томроод, сүүлдээ ойлгогдохоо байчихлаа. Бид социализм руугаа буцаж байгаа юм уу, Монголын ард түмэн энэ талаар мэдэж байгаа юм уу гэдэг дээрээ тулж ирлээ. Та ч мөн асууж байгаатай адил хүн бүрийн өмнө энэ асуулт гарч ирээд байгаа хэрэг. Хэрээс хэтэрч байгаа зүйлс ч их байна.

Төрийн оролцооны улаан шугам, зааг хаана байх юм бэ гэдгийг одоо тодорхойлж чадахгүй байгаад байна шүү дээ. Үүнийг тодорхойлоход хамгийн тогтвортой ажиллаж байгаа, 21 аймагт салбартай, залгамж халаа, ой санамжтай томоохон бүтэц гэвэл МҮХАҮТ яах аргагүй мөн. Монгол Улсын Засгийн газрын дундаж насжилтыг 1.8 жил байж ирсэн. Өнгөрч буй дөрвөн жилийн хугацаанд л гэхэд бид нэг сонгууль, гурван Засгийн газрын нүүр үзлээ, салбар болгонд гурван өөр сайдтай ажиллаж үзлээ. Шинэ сайд гарч ирэх болгонд бид нэг зүйлээ гурван удаа тайлбарлах хэрэг гарсан. Нөгөө хэд маань зөв ойлгож аваад дэвшилтэт, давуу тал, сул талыг нь ойлгох гэсээр байтал хамгийн багадаа гурван сар гэхээр есөн сар урсчхаж байгаа юм. Цар тахлын хоёр жилийг хасаад идэвхтэй ажилласан хоёр жилийнхээ талыг нь бид зөвхөн гурван өөр сайдад нэг л зүйлийг ингэж тайлбарлаж, ойлгуулах гэж алдсан гэсэн үг. Тэгэхээр өнөөдрийн энэ Танхимын их хурал ямар чухал вэ гэдэг нь эндээс харагдаж байгаа юм. Яагаад гэвэл дараа жил бид өмнөхөөсөө ч бүр ойлгомжгүй, хэн ч амьдарч үзээгүй цоо шинэ нөхцөлд очих гэж байна. Гэтэл тэр үед нь Танхимын сонгуулиар нэг популист юм уу, улс төрийн карьер хөөж яваа, эсвэл энийг карьерын нэг шат гэж бодоод, Танхимын нэр хүндийг ашиглах гэж байгаа хүн гараад ирвэл дараа жилийн ойлгомжгүй улс төрийг дагаад намирчих юм уу. Тэгвэл хувийн хэвшил маань яах вэ, бодлого хаана зангидагдах вэ гэдэг зүйл рүү очно.

Зах зээлийн эдийн засагт төр, хувийн хэвшлийн түншлэл гэдэг зарчим бий. Тэгэхээр төрийн оролцоо хаана байх гээд байна вэ гэдэг заагийг л бид дараа жил илүү сайн тодорхойлж өгч, шинээр гарч ирэх, шинэ бүрэлдэх 126 гишүүн, шинэ Үндсэн хуулиар амьдрах тэр орчинд МҮХАҮТ бодлогын гол манлайлагч, хамгаалагч болж оролцох ёстой.

Тэгэхээр бид албан тушаалтай зууралдах гээд юм уу, дулаан газраа үлдэх гээд байгаа юм биш. Яалт ч үгүй бид өнөөгийн хүрсэн дэвшил, ололтоо, сүүлийн дөрвөн жилд олсон судалгааны болон цар тахлын бүх сургамжаа дараагийн шинээр бүрэлдэх төр засагт зөв байр сууринаас, зөв хамгаалж, төрийн оролцох зааг хэтэрвэл ард түмний амьдрал улам дордоно гэдгийг томъёолж өгөх туршлагатай, мэдлэгтэй баг нь бууриа сахиж үлдээд, улс төрийн, яаж ч мэдэх эргэлзээтэй шуурганд автаж магадгүй, энэ үед ядаж нэг бүтэц нь тогтвортой байя гэдэг итгэл үнэмшлээр сонгуульдаа оролцож байна.

-Маш олон төрийн бус байгууллага, холбоод байдаг. Тэдэнтэй яаж уялдаж ажилладаг вэ. Эсвэл хэдэн хувийг нь гишүүнээр элсүүлчихсэн учраас тэднийг төлөөлөл гэж үзээд Танхим ажилладаг уу. Ер нь олон улсад Танхим гэдэг жишигямар байна вэ?

-Ер нь аливаа улс орны эрх зүйн тогтолцоо Англосакс ба Ром-Германы гэж үндсэн хоёр чиглэлд хөгжсөн байдаг. Түүнтэй адил төр, бизнесийн харилцаа ч бас тухайн орныхоо хуулиас хамаараад яг үндсэн хоёр зарчмаар хөгжсөн түүхтэй. Жишээ нь, Англосакс хуультай улс оронд ихэнхдээ Танхимын гишүүнчлэл нь сайн дурын үндсэн дээр, одоогийн манай Монголынх шиг явдаг. Гэхдээ тэнд төр нь үүсэхээс өмнө хувийн, бизнесийн харилцаа үүсчихсэн байсан. Эх газрын буюу илүү Ром-Германы тогтолцоонд суурилсан улсад ихэнхдээ тухайн улсад бүртгүүлсэн компани бүр автоматаар Танхим дээрээ бүртгэлтэй байдаг. Өөрөөр хэлбэл, шинээр үүсэж байгаа компаниудын төртэй харьцах гол гарц нь Танхимболж өгдөг.

Манай 1996 онд батлагдсан хуулиар бол сайн дурын үндсэн дээр гээд гарчихсан. Тухайн үед нэгдүгээрт, компани цөөхөн байсан. Хоёрдугаарт, Монголын хүн ам газар зүйгээрээ хөдөө орон нутагт жигд тархсан байсан. Одоо бол 30,000 компанитай, дийлэнх нь Улаанбаатартаа төвлөрчихсөн. Гэтэл 2000 гаруйхан нь л Танхимын үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцож байна. Цаана нь байгаа  27,000 гаруй компани юу бодож, хаанаас мэдээллээ авч байгаа вэ гэдэг асуудал байгаа биз. Тэд байр сууриа илэрхийлмээр байгаа. Тэрийг нь төр сонсож чадаж байна уу. Төр олонхын төлөөллөөсөө саналыг нь сонсож чадахгүй учраас шийдвэр нь буруу гараад ч байгаа юм билүү. Төр засгийн буруудаа ч биш, мэдээллээ зөв авч чадахгүй, судалгаагаа зөв хийж чадахгүй байгаа учраас шийдвэрээ буруу гаргаад байж магадгүй шүү дээ.

Тэгвэл 2019 онд гарч ирсэн шинэ удирдлагууд бидний тавьсан зорилго бол ерөөсөө л тэр байсан, Танхимын нөлөөлөл, гишүүдийнхээ тоог нэмэгдүүлэх. Үүнийг хуулийн хүрээнд шинэчлэх ёстой юм байна. Өөрөөр хэлбэл, улсын бүртгэлд бүртгэгдсэн компанийн мэдээлэл буюу утасны дугаар, и-мэйл хаяг нь Танхим дээр автоматаар ирээд, ядаж төр засгаас гаргаж байгаа хууль, мэдээлэл, ямар өөрчлөлт орох гээд байгаа зэрэг мэдээллээ солилцдог болохоос гадна тэр компаниуд саналаа хэлж, бодлогод тусгуулдаг байх юм. Одоо бол ямар ч мэдээлэлгүй, алх цохьчихсон, өнгөрсөн хойно нь яагаад ийм болчхов гээд төр, бизнес хоёрын харилцаа улам л холдоод байна шүү дээ.

Дээр дурдсанчлан энэ байдлыг засахын тулд Танхимын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах ёстой гэсэн байр суурьтай байгаа. Хуульд хоёр үндсэн зүйл бий. Нэгдүгээрт, Монгол Улсад бүртгэлтэй компаниТанхимаас ямар нэгэн байдлаар мэдээлэл авдаг байя. Төртэй харилцах тогтвортой суваг нь Танхим байя. Хоёрдугаарт, 1996 онд анх хууль гарч байх үеийг бодоход Улаанбаатар хот ДНБ-ий 80 хувийг үйлдвэрлэж, нийт хүн амын 70 хувь нь энд ажиллаж, амьдарч байна. Гэтэл нийслэлд ганцхан Танхим байна. Бүх асуудалд бид хүний нөөц, ачааллын хувьд хүрэлцэхгүй байгаа юм. Нэг талаас, байгалийн баялаг, хөдөө аж ахуй суурьтай хөдөө орон нутгийн хариуцсан танхимаа хүчирхэгжүүлэх ёстой, тэгж байж орон нутгийн Танхимууд онцлог асуудлаа төр засагтаа хүргэнэ. Хоёрдугаарт, Улаанбаатар хотод барилга, аялал жуулчлал гээд эдийн засгийн тусгай салбаруудыг хариуцсан төрөлжсөн Танхим байж, тус тусад нь ажиллахгүй бол 32 салбарын хурал, хэлэлцүүлэгт Танхимын ерөнхийлөгч ба Захирал хоёрхон хүн зэрэг сууж чадахгүй, хүрэлцэхгүй байгаа юм. Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайдын тогтоолоор янз бүрийн зөвлөл байгууллаа гэхэд тэнд Танхимын удирдлага л ордог, ажилтан орох боломжгүй болчихдог.

-Мэргэжлийн холбоод нь тэднийг төлөөлөхгүй юу?

-Мэдээж иргэний нийгмийн байгууллага, мэргэжлийн холбоод нь байгаа. Тэр болгон өөрийн гэсэн зорилготой. Жишээ нь, Ноос ноолуур үйлдвэрлэгчдийн холбоо, Ноос экспортлогчдын холбоо, Ноос ноолуур бэлтгэн нийлүүлэгчдийн холбоо байлаа гэхэд бүгд өөр өөрийн зорилготой, өөр өөрийн байр суурийг л хамгаална. Харин ноос, ноолуурын салбар бүхэлдээ яах вэ гэдэг дээр нэгдсэн манлайлал, бодлого байх ёстой. Тэгэхээр эдийн засгийн салбарын танхим үүсгээд, ерөнхий асуудлыг нь ярилцдаг байя гэж байгаа. Энэ тохиолдолд Үндэсний Танхимнь салбар танхимуудаас бүрдэх ба зөвхөн Хөдөлмөрийн тухай хууль, Татварын ерөнхий хууль яах вэ гэдэг ерөнхий зүйл дээрээ илүү төвлөрөх юм. Энэ нь хамгийн зөв сонголт юм гэдгийг бид ойлгосон. Үүнийг бид зүгээр нэг бодож олчихоогүй, төр засагтай ярилцсан, УИХ-ын төлөөлөл, эрх барьж байгаа болон бусад нам, эвслүүдтэй ярилцсан. Төрийн туршлагатай, салбарыг төлөөлж байгаа Яам, Тамгын газар ч хамгийн боломжит хувилбар нь энэ юм гэдэг сонголтыг хийсэн. Үүнээс гадна Герман, Австри гээд олон улс, хуучин ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд байсан 15 орон, хуучин соц бүтэцтэй байсан улс орны танхимууд яаж хуулиа өөрчилсөн талаар зөвлөх үйлчилгээ авсны дүнд тэр бүх туршлагыг нэгтгээд, социалист нийгмээс зах зээлийн эдийн засагт шилжээд, хөгжиж буй одоогийн Монгол Улсын хувьд ямар тогтолцоо нь зөв юм бэ гэдэг хуулийн үндсэн өөрчлөлтийг санаачилсан. Хуулийн өөрчлөлт маань энэ ондоо багтаад батлагдах байх гэж найдаж байна.

Ирэх жил шинэ Үндсэн хууль хэрэгжихээс өмнө бид түрүүлээд хөрс сууриа бэлдчихсэн байх зорилгоор хуулиа боловсруулсан. Үүнийг төр засгийн одоогийн эрх барьж байгаа нам, төрийн удирдлага ойлгож байгаа.

Эцэст нь хэлэхэд, энэ бүх ололтоо төр засгийн өмнө, шинэҮндсэн хуулийн өөрчлөлтийн нөхцөлд шинээр бүрэлдэх төр засагт зөвөөр ойлгуулах гэж бууриа сахиж үлдээд, тайван сайхан тайлбарлаад өгье гэж байгаа юм. Яагаад үүнийг дахин дахин хэлээд байна вэ гэвэл анх орж ирээд, энэ нөхцөл байдлыг ойлгохын тулд бид дор хаяж есөн сарыг зарцуулж байгаа шүү дээ. Тэгэхэд дараагийн цоо шинэ нэг хүн орж ирээд, дахиад жил зарцуулах хооронд сонгууль болоод, Засаг бүрэлдээд өнгөрчихсөн, хувийн хэвшил яахыг хэн ч мэдэхгүй болчихсон сууж байх вий гэдэг асуудал байгаа юм. Ийм нөхцөлд улс төрийн карьер хөөсөн, эсвэл Танхимаар нэр хүндээ өсгөх гэсэн, эсвэл цаашдын карьерын шат гэж бодсон хүн санамсаргүй байдлаар Танхимын сонгуулиар гараад ирвэлхарамсалтай. Энэ олон нийтийн байгууллага, нэг том компанийн өмчбиш, улстөрчдийн тоглоом биш. Хувийн хэвшилд бизнес хийж, цалин авч буй 1 саяхүний асуудал. Хоёрдугаарт, улс орны ирээдүйд ч гэсэн. Бид ойлгомжгүй байдал руу орох гэж байна шүү дээ.Тэгэхээр энэ бол маш чухал сонгууль. Бизнесийнхний өөрсдийнх нь шийдэх асуудал.

-Ярилцсанд баярлалаа. Танд амжилт хүсье.

 

 

Дуудлагын жолоочийн үйлчилгээ эрхэлдэг иргэд архи согтууруулах ундаа хэрэглэсэн үедээ бусдын тээврийн хэрэгслийг жолоодох тохиолдол түгээмэл болжээ. Улмаар цагдаад баригдах нь бий. Энэ тохиолдолд торгууль болон тээврийн хэрэгсэл журмын хашаанд хоносон мөнгийг дуудлагын жолооч захиалсан этгээд төлж их хэмжээний хохирол амсах тохиолдол хэд хэд гарчээ. Дээрх журмын хашааны төлбөрийг дуудлагын жолооч төлөх үү, тээврийн хэрэгслийг эзэмшигч төлөх үү гэх асуудал маргаан дагуулдаг байна. Энэ асуудлын хүрээнд Тээврийн цагдаагийн албаны Урьдчилан сэргийлэх хэлтсийн дарга, цагдаагийн дэд хурандаа Б.Очирбатаас тодруулга авлаа.

-Дуудлагын жолооч согтуурсан үедээ бусдын тээврийн хэрэгслийг жолоодож хөдөлгөөнд оролцох, цагдаад баригдах асуудал гарах болжээ. Энэ тохиолдолд учирсан торгуулийг хэн нь төлөх вэ. Тээврийн хэрэгслийн эзэмшигч үү. Согтуугаар жолоо барьсан дуудлагын жолооч уу. Эрх зүйн зохицуулалт нь ямар байдаг юм бэ?

– Дуудлагын жолооч гэх эрх зүйн зохицуулалт байхгүй. Нэг талдаа такси үйлчилгээ гэж ойлгож болно. Тухайн тээврийн хэрэгслийн эзэмшигч өөрөө зөвшөөрөөд машинаа бариулаад хүргүүлж байна.

Тэгэхээр жолоогоо шилжүүлж таарна. Энэ талаас нь харахад жолоогоо шилжүүлж байгаа үйлдэл. Жолоогоо шилжүүлэхдээ хувь хүн өөрөө эрхийн үнэмлэхтэй эсэх, архи согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн эсэхийг шалгаад жолоогоо шилжүүлэх ёстой. Согтууруулах ундаа хэрэглэсэн дуудлагын жолоочид жолоо шилжүүлснээрээ эзэмшигч давхар хариуцлага хүлээнэ.

Ингээд харахад нэгдүгээрт согтуу хүнд жолоо шилжүүлсэн асуудал, хоёрдугаарт дуудлагын жолооч согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн явж байгаа бол одоогийн зохицуулалтаар жолоодох эрхээ хасуулаад давхар 400 мянган төгрөгөөр торгуулна.

-Түр саатуулах байрны зардлын асуудал энд хөндөгдөж таарна. Хэн нь төлөх вэ?

-Цагдаагийн албаны тухай хууль болоод хөдөлгөөн зохицуулах хянан шалгах журамд заасны дагуу тээврийн хэрэгслийг түр саатуулах үндэслэл байгаа учраас тээврийн хэрэгслийг зөөж шилжүүлэх зохицуулалттай.

Эрхийн үнэмлэхгүй юм уу согтуурсан этгээдэд жолоо шилжүүлсэн бол тухайн автомашины эзэмшигч өөрөө хариуцлага хүлээх ёстой.

-Дуудлагын жолооч бусдын тээврийн хэрэгслийг унаж яваад осол гаргавал хохирлыг хэн барагдуулах вэ?

-Энэ тохиолдолд дуудлагын жолооч жолоочийн хариуцлагын даатгалд хамрагдсан эсэх асуудал яригдана.

Дуудлагын жолооч жолоочийн хариуцлагын даатгалтай бол асуудлаараа даатгалаар шийдэх боломжтой. Ингэхлээр дуудлагын жолоочид жолоо шилжүүлэхдээ нэгдүгээрт тухайн этгээд жолооч мөн эсэх, согтуурсан эсэх, жолоочийн хариуцлагын даатгалтай эсэхийг шалгаж байх нь учирч болох эрсдэлээс сэргийлнэ.

Буух эзэн буцах хаяггүй дуудлагын жолоочоос зайлсхийх хэрэгтэй. Үйлчилгээ үзүүлэх зөвшөөрөлтэй аж ахуйн нэгж рүү хандах нь эрсдэл багатай. Зүгээр дугаараа тавьсан хувь иргэн рүү хандахад ямар ч нөхцөл байдал үүсч болно” гэв.

Бусдад жолоо шилжүүлэхдээ тухайн этгээдийг жолооч мөн эсэх, жолоочийн албан журмын даатгалтай эсэх, согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэсэн эсэхийг заавал шалгаж байх ёстой гэнэ. Түүнчлэн баталгаатай газраас жолооч дуудах нь учирч болох эрсдэлээс сэргийлэх юм байна. Баталгаагүй, хэн нь мэдэгдэхгүй нэгэнд итгэж жолоогоо шилжүүлэх нь осол аваар хийх эрсдэл дагуулдаг аж. Бусдын тээврийн хэрэгслийг унаж яваад осол хийгээд хаяад зугтсан тохиолдол ч хэд хэд бүртгэгджээ. Энэ тохиолдолд буух эзэн, буцах хаяггүй тээврийн хэрэгсэл эзэмшигч өөрөө хохирол барагдуулахаасөөр аргагүйд хүрдэг байна.

“Монголын эрэгтэйчүүдийн холбоо”-ны удирдах зөвлөлийн гишүүн, санаачлагч, зөвлөх Д.Бадамцэцэгтэй ярилцлаа.

-Танай багийн зүгээс эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн дундаж наслалтаар судалгаа явуулжээ. Үр дүн нь яаж гарав?

-Эрэгтэй эмэгтэй хүмүүсийн дундаж наслалт 9.7гоор зөрүүтэй байна. Эрэгтэй хүмүүс тэтгэвэрт гараад л нас барж байгаа нь судалгаанаас харагдлаа. Эрэгтэйчүүд богино насалж байгааг судлаад үзэхэд үндсэн дөрвөн хүчин зүйл байгаа нь ажиглагдсан. Нэгдүгээрт эрэгтэйчүүдийн эрүүл мэндийн асуудал. Хоёрдугаарт боловсролын байдал богино наслахад нөлөөлж байна. Гуравдугаарт хөдөлмөр эрхлэлт түүний аюулгүй байдал. Дөрөвдүгээрт эрэгтэйчүүдийн сэтгэл гутрал.

-Эрэгтэйчүүд эрүүл мэндээ анхаарахгүй байгаа нь голлох үзүүлэлт болж байна уу?

-Тийм. Би эмнэлэг ч орж үзээгүй, эм уудаггүй гэх яриа эрчүүдийн амнаас түгээмэл гардаг. Ийм хэнэггүй хандлага нь богино наслахад нөлөөлж байна. Эрүүл мэндийн явуулын үзлэг орон нутагт ажиллахад эмэгтэйчүүд л түлхүү хамрагддаг. Эрэгтэйчүүд цааргалах нь бий.

Эрэгтэй хүн өвдөх эрхгүй, өвдсөн ч тэвчих ёстой гэх хэвшмэл ойлголт богино наслахад хүргэж байна л даа.

-Боловсролын асуудал дундаж наслалтад хэрхэн нөлөөлж байна вэ?

-Айл хүү, охинтой байлаа гэж үзэхэд хүмүүжлийн өөр өөр арга хэлбэр явагдаад байдаг. Ижилхэн хүүхэд гэж ханддаггүй. Хүйсээр нь ялгаварладаг. Боловсрол эзэмшүүлэхэд нэгдүгээрт охиноо тавьж, хүүгээ хойшлуулдаг. Ийм хандлагаас шалтгаалж хүү нь боловсролгүй болж үлдэх нь түгээмэл. Ингэхлээр эрэгтэйчүүд дунд түвшинд ажиллах боломжгүй болж байгаа юм. Нийгэмд тодорхой хэмжээний байр суурь эзэлж чадахгүй, биеийн хүчний, хүнд хөдөлмөр эрхэлж амьдарна. Энэ нь эрүүл мэндээр хохироход нөлөөлж байгаа нь судалгааны үр дүнгээс харагдлаа. Мөн уул уурхай, цагдаа, цэрэг гэхчлэн хүнд салбарт эрэгтэйчүүд л ажиллаж байна. Энэ салбарт ажиллаж байгаа улс шөнийн цагаар ажиллах нь түгээмэл. Цагдаа нарыг анзаарахад 24 цаг ажиллачихаад амрахгүй үргэлжлүүлээд хэрэг бүртгэл дээрээ суух нь бий. Уул уурхайн салбарт адилхан. Шөнийн цагаар ажиллах нь түгээмэл. Энэ нь эрүүл мэндээ л хорлож байгаа хэрэг. Ингээд харахад хамгийн эрсдэлтэй, хүнд ажлыг эрэгтэйчүүд хийж байдаг.

-Энд сэтгэл санааны гутрал гэх үзүүлэлт анхаарал татаж байна.

-Энд харамсалтай тоон үзүүлэлт дурдах болох нь. Жилд 400 эрэгтэй амиа хорлож байна. Хүн амтай нь харьцуулаад харахад энэ бол дэлхийд тэргүүлэх үзүүлэлт. Энэ тоо жилээс жилд зогсолтгүй өсч байгаа. Дээрээс нь зам тээврийн ослоор 300 гаруй эрэгтэй нас бардаг судалгаа бий. Ингээд харахад 1000 эрэгтэйгээ ганцхан жилд л алдаж байна. Энхийн цагт бол байж болохгүй л үзүүлэлт.

Эрэгтэйчүүд амиа хорлож байгаа нь тухайн хүний сэтгэл санааны байдал тогтворгүй, асуудлаа даван туулж чадахгүй, хаана хандахаа мэдэхгүйгээс хамаарч байна. Энэ нь эрэгтэй хүүхдээ хоёрдугаарт тавьдаг буруу ойлголттой хамааралтай. Эрэгтэй, эмэгтэй хоёр хүүхэд нь чулуунд бүдрэхэд охиндоо хошуу дэвсээд хүүгээ тоодоггүй. Өөрөө унасан хүүхэд уйлдаггүй юм гээд загнаад босгодог. Угтаа бол хүүхэд л бол хүүхэд. Хүйсээр нь ялгаварладаг нь байж болохгүй үзэгдэл. Эрэгтэй хүн уйлдаггүй, олон юм ярьж болдоггүй гэх хэвшмэл ойлголтыг багаас нь суулгачихдаг. Энэ нь үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийг нь хязгаарладаг. Ийм нөхцөлд өссөн хүүхэд насанд хүрээд болж бүтэхгүй байгаа зүйлээ ярилцаж чадахаа больдог. Асуудлаа дотроо хадгалаад л яваад байдаг.

Түүнчлэн эрэгтэй хүн амьдралаа үүрч явах ёстой гэх хэвшмэл хандлага бий. Энэ нь эхнэр, нөхрийн хэн хэнийх нь л хариуцлагатай холбоотой

асуудал. Хүйсээр ялгаварлах асуудал огт биш. Багаасаа боловсрол нь орхигдсон эрчүүд гэр бүлдээ тодорхой байр суурь эзэлж чадахаа больдог. Гэр бүлээ манлайлаад явах хүн орлогогүй болохоор сэтгэлээр унана. Энэ үед нь тал талаас нь хэмлэнэ. Ингээд зарим тохиолдолд бор дарс балгана. Энэ бугласан бүхэн тэсрээд л амиа хорлох сонголт хийдэг. Уул нь ярилцаад дотор бугласан зүйлээ гадагшлуулах нь зөв. Энэ нь хүн бүрийн л хэрэгцээ.

-Эрэгтэй хүн хүчирхийлэлд өртлөө гэх асуудал тэр бүр дуулддаггүй шүү дээ.

-Цагдаагийн байгууллагын дуудлага мэдээллиийг шүүхэд эрэгтэй хүн хүчирхийллээ гэх мэдээлэл гарч ирэхгүй. Энэ нь эрэгтэй хүн хүчирхийлэлд өртөхгүй байна гэх ойлголт биш. Монгол эрэгтэйчүүд бие махбодийн хүчирхийлэлд өртөж байгааг цахилгаан шатанд эхнэртээ зодуулаад цусаа урсгаж буй саяхны жишээ харууллаа. Ийм төрлийн хүчирхийлэл өнөөдөр түгээмэл болсон. Нөхрийнхөө биед халдах нь хэвийн үзэгдэл болсон. Хууль хүчний байгууллага нь ч тэр бүр тоодоггүй. Саяны жишээн дээр л гэхэд нийгмийн сүлжээнд цацагдсаны дараа цагдаагийн байгууллага хөдөлж байгаа юм. Гэтэл хаалганы цаана эмэгтэй хүн хашхирахад л хажуу айл нь цагдаа дууддаг. Ингээд нөхрийг нь шууд ачаад явдаг. Эрэгтэй хүн зодуулаад хэвтэж байхад хэн ч тоогоогүй нь бичлэгээс харагддаг. Ер нь эхнэртээ цохиулаад цагдаад дуудлага өгөх хүн байдаггүй.

Энэ мэт хүчирхийллийг тэвчиж байгаа нь өөгшүүлсэн хэлбэр. Цаг тухайд нь хууль хяналтын байгууллагад мэдэгдээд явах ёстой. үүнийг тэвчиж явснаараа өнөөдрийн нөхцөл байдал бий болж байгаа юм. саяных нь бол ганцхан жишээ. Гэр хороололд нөхөртөө бие махбодийн хүчирхийлэл үйлдээд, цагдаагаар айлган сүрдүүлээд сууж байдаг эхнэрүүд олон бий. Бид эрэгтэй хүн уйлдаггүй гэх хэвшмэл ойлголтоо яг одоо цэгцлэх хэрэгтэй. Хүүхдээ хүйсээр нь ялгаварлахгүй хүмүүжүүлэхээс энэ ажил эхэлнэ.

Эмнэлэгт очдоггүй хэнэггүй хандлагаа гээх цаг болсон. Эрүүл мэнддээ анхаарахад хань ижил нь ч дэм болох хэрэгтэй. Эрэгтэйчүүд маань гавьяаны амралтаа аваад ач, зээгээ торгуулж суулгүй тэнгэрт дэвшээд байна. Жилд нэг удаа эмчийн хяналтад заавал орох ёстой.

-гэр бүлийн хүчирхийллийн тухай хуулийн зүйл заалт эрэгтэйчүүдэд халгаатай гэх гомдол байдаг. Энэ асуудалд та байр сууриа илэрхийлэхгүй юу?

-Гэр бүлийн хүчирхийлэл үзүүлсэн гэх дуудлага мэдээлэл цагдаагийн байгууллагад очиход л шууд баривчилдаг. Эхний тохиолдолд долоо хоног. Дараагийн тохиолдолд 14-30 хоног баривчилна. Гурав дахь удаа бол шууд эрүүгийн хэрэг үүсээд явдаг. Энд сануулга ч юм уу, торгуулийн санкц байхгүй. Гэр бүлд ялихгүй маргаан гарахад л шууд цагдаа ирээд л нөхрийг нь ачаад явдаг. Ахуйн хүрээний маргаан гэдэг хоёр хүн байж л бий болно. Хэн хэнээсээ шалтгаалсан байж болно. Гэтэл шууд л эрэгтэйг нь бариад хорьдог тогтолцоо бий болоод байна. Согтуу эмэгтэй нөхрийнхөө нүүр амыг улаан эрээн болтол нь маажаад, нүдийг нь хөх алаг болгочихоод байхад л нөхрийг нь 14 хоног хорьсон бэлэн жишээ байна. Эхлээд буруутай этгээдийг тогтоох хэрэгтэй. Эрэгтэйгээрээ энэ л хүчирхийлэл үйлдсэн байна гэх байдлаар хандаж болохгүй. Хуулийн байгууллага бол мэргэжлийн ур чадвартай. Хэн хүчирхийлэл үйлдсэнийг тогтоох хэрэгтэй. Өнөөдөр эхнэрийнхээ хүчирхийлэлд өртсөн олон залуу торны цаана сууж байна.