Author: Э. Энхболд

Монголын тайз дэлгэцийн урлагт мөнхөрсөн уран бүтээлчдийн
нэг нь ардын жүжигчин Д.Чимэд-Осор агсан билээ. Чимэд-Осорын Болдтой аавынх нь
тухай ярилцсан ярилцлагыг нь дахин хүргэж байна. Нэрт жүжигчний амьдрал хийгээд уран
бүтээлийнх нь тухай ярилцлагыг уншина уу.

-Аавын тань мэндэлсний 100 жилийн ой
тохиож байна. Үр хүүхдүүдийнх нь зүгээс ямар ажил хийхээр төлөвлөсөн бэ?

-Аливаа хүний 100 жилийн ойг тэмдэглэнэ гэдэг мэдээж амаргүй. Олны дунд гэгээн
зам мөртэй явсан урлагийн энэ хүний ойг даац­тай тэмдэглэх ёстой гэж бодож
байна. Ойг тэмдэглэх саналыг үр хүүхдүүд бидний зүгээс Драмын театрт тавьсан
байгаа. Театрын зүгээс  талархалтай хүлээж авсан. Тэд ардын жүжиг­чин
Д.Чимэд-Осорын мэндэлсний 100 жилийн ойг тэм­дэглье гэсэн албан бичгийг Соёл,
спорт, аялал жуулчлалын яаманд хүргүүлсэн. Яам хамтарч ажил­лахаар болсон. Мөн
Монголын урлагийн ажилтны холбоо талар­хан хүлээн авч бүх соёл урлагийн
байгууллагууд өргөн дэлгэр тэмдэг­лэх ёстой гэж мэдэгдсэн. Энэ мэт­чи­лэн олон
сайхан албан байгуул­лага, хувь хүмүүс дэмжиж байгаа.

Бидний зүгээс хэд хэдэн номыг нь эмхэтгэх тал дээр анхаарч бай­на. Саяхан
“Жүжигчний ажиллагаа”  номыг нь ахин хэвлүүлсэн. Одоо жүжгийг
зохиол, шүлэг, дуу тэргүүт өөрийн уран бүтээлүүдийг нь эмхэтгэн ном гаргачих
бодолтой байна. Ардын жүжигчин Г.Жигжид­сүрэн гуайд аавын тухай баримтат кино
хийхээр болсныг дуулгахад үнэхээр сайхан хүлээж авсан. Мөнгө төгрөг нь
шийдэгдчихвэл эхэлчих гээд байгаа л даа. Драмын театр цэнгүүнийг нь хийхээр
болж, СУИС эрдэм, шин­жил­гээний бага хурлыг бие даан хийнэ гэсэн.

-Аавынхаа төрж өссөн нутаг усных нь тухай ярихгүй юу?

-Аав минь Богд хаант Монгол Улс байгуулагдсаны дараа жил буюу 1912 онд Архангай
аймгийн Өлзийт суманд төрсөн. Эхээс гурвуулаа. Ахыг нь Мэндбаяр гэдэг лам хүн
байсан бөгөөд Эрби гав­жийнд шавилан суудаг байгаад сүүлд шар шувталж
мужаан  болсон. Дүү нь Жамсран гэж  байсан. Ээжийг нь Банзрагч гэдэг.
Эмээ маань баян айлд зарцлагддаг ядуу нэгэн байж. Аав багадаа айлын хурга, ишиг
хариулж бай­гаад эрийн цээнд хүрэхтэй зэрэг адуу, малд нь явдаг байсан тухай
ярьдаг байлаа. Ах, дүү хоёр нь ээжээрээ овог­лож, аав Дэндэв гэсэн өөр нэрээр
овоглох болж.

-Дэндэв гэдэг нь төрсөн аав нь уу?

-Үгүй юм аа. 1933 онд аав цэрэгт татагдсан гэдэг. Цэргийн комис­соор ороход
бүдүүн дуутай хүдэр эр “Чимэд-Осор” гэж дуудаж. Аав ч “Би”
гэтэл “Овог чинь” гэхээр нь сандрахдаа “Зайдав” гээд хэлчи­хэж.
Харин өнөө цэргийн дарга “Хэн, Дэндэв гэнэ ээ” гэхээр нь бантсандаа
“Тийм ээ” гэж хэлээд Дэндэв гэж овоглох болсон гэдэг.

-Аавыг тань шаггүй зохиолч байсан гэдэг?

-1933 онд цэрэгт татагдан мо­рин зарлага хийдэг байж л дээ. Өдөр нь ийш тийшээ
явсаар бай­гаад таарна. Шөнө орондоо ороод толгой дээгүүрээ хөнжлөө нөмөрч
төмөр лаазан дотор лаа асаагаад зохиолоо бичдэг байсан гэсэн. Нэг өдөр ангийн
нууцын эрхлэгч Лувсан­доо гэдэг дарга нь үзчихээд “Энэ чинь овоо юм
болчихож” гээд аваад явжээ. Дараахан нь “Штаб дээр яаралтай дуудаж
байна. Баярын хувцсаа өмсөж сэлмээ зүү” гэхээр бүр гайхсан гэдэг.
Лувсандоо дарга нь гайхаад яахав. Сахилгад хийхгүй нь л лав гээд дагуулаад
ангийн даргын өрөөнд оруулжээ. Тэгээд “…Цэрэг нөхдийн дотор уран сайхны
ажлыг ихээхэн дэлгэрүүлсэн учир улсаас “Уран зохиолч” хэмээх цол хүр­тээсэн
байдаг шүү. Цолны үнэмлэхийг дагуулан 35 төгрөгийн үнэ бүхий гаансны сайн төмөр
толгой гар­дуулав гэж бичсэн байсан. Урла­гийн халуун бүлд багтахад зохиол
бичиж байсан нь нөлөөлсөн гэж ихэд хөөрдөг сөн.

-Ардын армийн цэрэг урлаг­тай холбогдсон түүхийг сонир­хож болох уу?

-Аав 20 нас хүртлээ айлд зарц­лагдаж байсан юм билээ. Ардын армийн байлдагчаас
Монгол Улсын ардын жүжигчин болох уран бүтээ­лийн замаа эхэлсэн нь их сонин л
доо. Хужирбулан дахь зэвсгийн үйлдвэрт хугацаат цэргийн алба хааж байхдаа
“Уран зохиолч” хэмээх цол хүртсэн нь хөдөөгийн малчин залуугийн
амьдралын хүрдийг орвонгоор нь эргүүлсэн нь мэдээж. Хуучнаар “Бөмбөгөр
ногоон”-ы үүдэнд “Уран зохиолч” цолтны үнэмлэх өвөртөлсөн
цэргийн за­луу­хан байлдагч нэлээд халган байж театрын хаалга татжээ.
Шалгаруулалтад ороход нь аавыг “Чи юу чадах уу. Дуулаад өг дөө” гэсэн
байгаа юм. Аав нутгийнхаа тухай нэг дууг солгой хоолойгоор дуулчихаж. Гэтэл
“Өөр юу чадах уу” гэхээр нь “Лимбэ үлээж чадна” гэсэн чинь
үүнийг үлээ гээд нэг лимбэ өгчээ. Өнөө лимбийг нь үлээтэл өнгө нь сааралтаад
явчих­сан чинь “За одоо боль” гэж. “Зуны халуун өдөр хонь
хариулаад явж байтал нойр чинь хүрээд сууж байтал гэнэт хэдгэнэ толгой дээр
чинь ирээд дүнгэнээд байгаа дүрийг үзүүл” гэжээ. Аав “Энд чинь хонь
байхгүй байна ш дээ” гэтэл “Хонь байхгүй. Хонийг байна гэж бод.
Хэдгэнэ ч мөн адил байхгүй болохоор байгаа гэж бо­доод үзүүл” гэж
шалгалтын комисс тушаасан байна. Дүрээ үзүүлсний дараа аавыг гарч бай гээд
гаргачихаж. Ингэж аав минь 1936 онд театрт дагалдан жүжигчнээр орсон
түүхтэй. 

Театрт ороод удаагүй байхдаа тэр оныхоо есдүгээр сарын 16-ны өдөр Ши.Аюушийн
“15 наст Адъяа” жүжгийн олны хэсэгт гарсан юм билээ. Дараа нь
Ши.Аюушийн “Яг 18” жүжгийн Ойдовт тоглосон. Бүтээсэн дүр нь 18 настай
ядуу лам Ойдов эвлэлийн гишүүний ухуул­гаар цэрэгт явсан залуугийн тухай
гардаг. Сүүлд нь цэргийн дарга болдог юм. Нэг сонин нь аавын тайз, дэлгэцийн
урлагт бүтээсэн анхны дүрүүд нь холбоочин цэр­гийн дүр байсан. Үүндээ их баяр­ладаг
байлаа.

-Аавыг тань гайхалтай уран бүтээлч гэдгээр нь Монголын ард түмэн мэднэ.
Амьдрал дээ­рээ хэр сайн аав байсан бэ?

-Аав жилд хоёр удаа төрсөн өдрөө тэмдэглэчихнэ. Эхлээд жин­хэнэ төрсөн өдрөө
тэмдэглэж бай­гаа юм. Дараа нь есдүгээр сарын 16-нд Монголын театрын алтан
тайзнаа анх гарсан өдөр. Зайлшгүй тэмдэглэх шаардлагатай. Миний ахин төрсөн
өдөр гэнэ. Бид “Аав ёстой сайхан далимдуулнаа” гээд инээлддэг байлаа.
1936-1960 он хүртэл театрт, 1960-1984 он хүртэл Монгол кино үйлдвэрт ажилласан.
Ингээд бодохоор аав минь Монго­лын урлагт хагас зуун жил зүтгэсэн байгаа юм.

Аав өөрөө их шооч хүн байлаа. Үр хүүхдүүдээ халамж хайраар дутаагаагүй. Өнгө
будаггүй хэлэхэд сайхан аав гэдэг үг л зохино. Ээжийгээ хайрлаж яваарай гэж их
захьдаг байсан. Аргагүй биз дээ 40 хүртлээ ээжийнхээд дэргэд байсан хүн юм
чинь. Бидэнд “Аавынхаа шийрийг хатааж ардын жүжигчин болоорой” гэж
байсангүй. “Аавынхаа нэрийг хугалж архичин болуузай” ч гэж хэлээгүй.
“Ганцхан ижийгээ хайрлаж яваарай” л гэж захьдаг байсан.

-Аавынхаа уран бүтээлийн жагсаалтыг гаргаж байв уу. Нэлээдгүй урт бүтээлийн
тоо гарах байх?

-Тэгэлгүй яахав. Аав 1945 онд “Цогт тайж” киноны Ли Сан Син гэгч
цэцэрлэгч өвгөний дүрийг бүтээ­сэн.

-“Цогт тайж” кинонд хоёр дүр бүтээсэн байх аа?

-Тийм ээ. Өнөөх нь “Миний эрхэм хүн Цогт хун тайжийн өлмий бат оршиг”
гэдэг бадарчингийн дүр л дээ. Энэ хоёр дүрийн хооронд асар их ялгаа байгаа биз.
Аав маань 26 жил театрт ажиллахдаа 85 дүр бүтээсэн юм билээ. Харин кино урлагт
“Цогт тайж”, “Ардын элч”, “Улаанбаатарт байгаа миний
аав”, “Хүний мөр, “Өглөө”, “Тунгалаг Тамир,
“Моторын дуу”, “Улаан дарцаг, “Мандухай сэцэн хатан”
зэрэг 39 кинонд 44 бүр бүтээсэн. Мөн Ч.Ойдовын “Зам”, Д.Нацаг­доржийн
“Учиртай гурван толгой” тэргүүтэй есөн жүжиг найруулсан бол
“Зэрэг нэмэхийн өмнө”, “Хонины найр”, “Тамирын охин”
зэрэг таван киноны ерөнхий най­руу­лагч, түүнчлэн есөн кинонд зөвлөх буюу II
найруулагчаар ажилласан. Орчуулгын кино гээд явбал тоймгүй их зүйл бий л дээ.
Зохиолч Х.Зандраабайдий гуай аавын тухай олон талт уран бү­тээлч хэмээн бичсэн
шүү.

-Хэдэн онд ардын жүжигчин болсон бэ?

-1945 онд гавьяат жүжигчин, 1981 онд ардын жүжигчин болсон.

-Чимэд-Осор гуайн үед сур­гууль соёлын мөр хөөх боломж тааруухан байсан.
Ямар сур­гуульд сурсан юм бол оо?

-Аав ямар ч сургуульд сураагүй. Тэнхимд сууж дөрвөн аргын тоо, шинэ, хуучин
үсэг заалгаж байгаа­гүй. Аав ч гэлтгүй алтан үеийн жүжигчид сургууль соёлын мөр
хөөсөн нь цөөхөн байдаг. М.Горькийн хэлдгээр “Амьдралын их сургууль
төгссөн” байхгүй юу. Урлагийнхан “Сонгодог уран бү­тээлд дүр бүтээнэ
гэдэг нэг их сургууль төгссөнтэй тэнцүү” гэдэг шүү дээ. Театрынхан
бүгдээрээ аавыг “Өвгөн Шукарь” хэмээн авгайлдаг байв. Урлагийнхантай
утсаар ярихад “Өвгөн Шукарь”-ийн хүү байна гэхэд Болд уу гээд
андахгүй шүү. Сүүлийн үеийн уран бүтээлчид “Төрд хэрэгтэй зайран” гэх
болж. Хүмүүсийн сэтгэлд хо­ногш­сон нэгэн дүр нь “Хүний сай­хан
сэтгэл” киноны Дэнзэн хэмээх усчин өвгөний дүр байна.

-Урлагийнхантайгаа илүү ойр дотно нөхөрлөж явсан байх даа?

-Манай гэрээр хамгийн их бу­жиг­надаг нь урлагийнхан л байлаа. Аав хүн
ялгадаггүй, голдоггүй хүн. Урлагийн бурхад манайхаар орж гарна. Гэр ойр болоод
ч тэр үү Ё.Шаравдоо гуай их ирнэ. Жүжигчид, уран бүтээлчид манай босгыг их ч
илээсэн дээ.

Цагаан сар тэмдэглүүлэхгүй гэж байхад аав хийнэ. Цагаан сарыг манайх шиг өргөн
дэлгэр тэмдэг­лэдэг айл байсангүй. Сэт­гэлд хам­гийн тод үлдсэн нэг дурсамжийг
хэлэх үү.

-Бололгүй яахав?

-Нэг өдөр хичээл тараад иртэл манайд хэдэн хүн сууж байнаа. Хартал Богд хаан
(ардын жүжиг­чин Н.Цэгмид), Сүхбаатар жанжин (гавьяат жүжигчин Д.Дашнамжил),
Дамбийжаа (гавьяат жүжигчин М.Цолмонбаатар) нар ирчихсэн халамцуухан суугаа
харагдав. Богд хаан Дуйнхар зайрантай буу ха­лан­гаа хундага тулгаад, хажууд нь
Сүхбаатар жанжин Дамбийжаатай тэврэлдэн дуу дуулж байхыг хара­хад үнэхээр сонин
байсан.

-Та аав, ээжээс хэдүүлээ вэ?

-Хорвоогийн жамаар энэ хор­воо­гоос буцсаар байгаад одоо найман хүүхдээс гурав
нь л үлдэж дээ.

-Аавынхаа мэргэжлийг өвлө­сөн хүн бий юу?

-Байхгүй. Аав бүх хүүхдээ дагуу­лан кинонд авч явсан. Кинонд хүртэл тоглуулсан.
Даанч жүжигчин болсон хүн байхгүй. Авьяасыг бурхан тэр болгон хүнд хайр­ладаггүй
юм шиг байгаа юм.

-Ээжийнхээ тухай ярихгүй юу. Аавтай тань хэрхэн танилцсан бэ гээд…

-1952 онд аав өөрөөсөө 20 дүү бүсгүй болох манай ээжтэй суусан байгаа юм. 40
хүртлээ аавыг хаа­гуур юу хийж явсан бэ гэсэн асуулт гарч ирдэг л дээ. Энэ
хугацаанд аав хоёр удаа гэр бүл зохиосон ч эхнэрүүд нь тэнгэр болчихсон юм
билээ. Дөч хүрэх насандаа хоёр эхнэр, гурван хүүхдээ алдсан болохоор нэг хэсэг
амьдралын жолоогоо алдахдаа хүрсэн тухай ярьдаг байлаа. Архинд ороод
урууддагийн даваан дээр ээжтэй танилцан амьдрал нь эргэсэн гэдэг шүү.
“Хэрэв би ээжтэй чинь учраа­гүй бол төв театр нэг жүжигчнээр дутаж, төв
захын архичин нэгээр нэмэгдэх байлаа” гэж ярьж байсан.

1952 онд аав Архангай аймгийн соёлын ордонд найруулагчаар ажиллаж байхад
байгууллагуудаас урлагийн номер гарган тоглодог байж. Тэр үед танилцсан юм
билээ. Ээж маань “Анх Чимэдээ ахаа, Чимэдээ ахаа гэсээр байгаад аваад
суучихсан” гэж ярьдагсан.

-Алтан үеийн уран бүтээлчид багагүй сархад хүртдэг байсан гэдэг. Чимэд-Осор
гуай уудаг байв уу?

-Балгана шүү. Аавын минь өвөг эцэг Зайдав гэгч хүн нанчид хүртэх дуртай байсан
аж. Тэр буурал аавыг минь дагуулан Орхон голыг өгсөж нэг балгадаг, уруудаж нэг
уудаг байж. Аавын ах Мэндбаяр лам хүн тул сархадаас хол, дүү Жамсран нь спорт
хөөсөн тул мөн л уудаггүй байсан. Харин аав “Идээний дээж” гээд
сэржим өргөх дуртай хүн байлаа. Хааяа бидэнд “Өвгөн ааваа дууриасан юм
байл­гүй” гэж өөрийгөө шоолон суудаг­сан.

Аав хүнийг хүн гэдэг утгаар нь харьцдаг байсан. Энэ муу хүн, энэ сайн хүн
гэхгүй. Ямар сайндаа хүмүүсийн архичин гээд тоодоггүй хүнтэй хүртэл халуун яриа
дэлгээд сууна. Тэр хүмүүс­тэйгээ ганц хоёр лонхны бөглөө мултлан суудаг байв.
Нэр хүнд, албан тушаал, цол хэргэм аавд үйлчилдэггүй байлаа. Нэг удаа “Та
ийм муухай архичинтай уугаад байхдаа яахав дээ” гэж хэлээд загнуулж билээ.
“Аав энэ чинь хүн ш дээ” гэсэн нь одоо ч санаанаас гардаггүй. Аавыг
хааяа нэг балгасан үед нь жаахан дургүй өнгө аястай зүйл хэлэхээр “Өндөг
нь тахиагаа сургадаггүй юм аа, хүү минь” гэж хариу барина гээд бод­доо.

-Чимэд-Осор гуайг өнгө­рө­хийн өмнө хөдөлмөрийн баатар Л.Цогзолмаа гуай ирж
уулзсан байдаг. Тэр үед юу ярилцсан бол гэсэн хүмүүсийн сониучирхсан зан одоо ч
хэвээрээ байх юм…

-Харин аав эмнэлгээс гарч ирээд “Нэг авдар архи, каракум, улаан малгайт,
баавгайтай чихэр, медалион шоколад, вафли аваарай” гэв. Тэгээд л өөрийн
ойр дотны ах дүү, анд нөхөд, шавь нараа дуудсан. “Өвгөн Шукарь өнөө
маргаашгүй болжээ” гэж сураг сонсоод ирсэн хүмүүс ч байлаа. Бие тааруу аав
минь хүн болгонтой сэтгэлээсээ ярилцаад сүүлд нь “Өвгөн Шукарийн сүүлчийн
хишиг тогтоочих” гээд сархад хундагалж, өөрийн гараар чихэр, шоколад
өгсөн. Ингэж л хүмүүстэй салах ёсоо хийсэн. Тэр үед юм ярьсныг нь мэдэхгүй юм.
Аав нэг өрөөнд ганцаараа хүмүүсийг хүлээн авч уулзаж байсан болохоор
Л.Цогзолмаа гуайтай юу ярьсныг мэдэхгүй.

Э.ЭНХБОЛД

Ай,
хавар цаг аа. Чи ямархан бурханлиг болоод зүрх сэтгэлийг гэрэлтүүлнэм бэ.
Зөвхөн чиний араас залуу насаа үдсэн хичнээн хүмүүн зун, намар, өвлийг
сэтгэлдээ хүлээж, зөвхөн чамтай хамт дэлгэрэхийг хүснэм гээч. Үүлсийн
сиймхээгээр
шагайх нарны илч нэмэгдэж улбар туяагаа цасны өнгөнд уусгана. Байгаль дэлхийн
энэхэн зохилцолын дүнд яргуй, яргуй үй түмэн яргуй газрын хөрс хөндөн өндийнэ.
Намар гунигтай минь хамт навчисаа гөвсөн модод дахин навчлана.

*  
                     *                               
*

Энх улирал дахин эхлэхэд ижий, нутаг бодогдоно. Шөнийн нойр хугаслан бүр их
бодогдоно. Газрын холоос нутагтаа тэмүүлэх хүлэг шиг л ижий, нутагтаа нулимс
тээгээд хүрнэ. Ижийгээ харна. Ээж догдолсон харцандаа үл мэдэгдхэн нулимстай
зогсоно. Энэ нулимс хайрын нулимс. Аав өнөөх л зангаараа хүүгийнхээ духан дээр
үнэрлэнэ. Хоёр хүүг минь намайг багад эрхлүүлэн дээр өргөдөг байсан шиг тээр
дээр өргөн үрсийг минь инээлгэнэ. Ханийг минь үнсэнэ. Хоёр дүү морин харгуй
дагасаар гэртээ ирнэ. Элэг бүтэн болно. Хэдэн өдөртөө энэ баяр цэнгэл сэтгэлд
нар адил мандана. Тийм бүлээн илчээ өгнө. Ийм л дулаан илчээр дараах хаврыг
хүлээнэ.

*                          
*                                       
*

Бага тойрогт хөл хөөр нэмэгдэнэ.
Охидын инээд гэрэл адил туяарч эрсийн сэтгэлд гэрэл сацарна. Хосууд инээмсэглэн
зөрж хайр мэдрүүлнэ. Ханийгаа бүр ч ихээр санана. Ном, дэвтэр барьсан оюутнууд
цэцэрлэгийн хашаанд сууж харагдана. Олоон жилийн өмнө яг л ингээд сууж байсан
бодогдоно. Тэгж суухдаа тэр бүсгүйн гарыг чангаар атгаж байсныг гайхан бодоод
одоо гэргийн минь болсон гэдгийг санахаар хаврыг бүр ч ихээр хайрламаар
санагдана.

*                          
*                                
*

Улаанбаатарын утаа ор мөргүй арилж эхэлнэ. Бүтэн өвлийн турш цонхоор нь юу ч
харагдаагүй Яармагийн чиглэлийн автобусны цонхоор нийслэл бүхэлдээ гоёмсог
үзэгдэнэ. Шулганах хүү минь “Миний автуус” хэмээн зорчигчдоос
харамлах мэт чангаар хэлнэ. Хүүгээ үнсэнэ. Хавар насыг минь зөөж ирнэ. Хүүг
минь өсгөж ирнэ.

Ай ийм л тунгалаг хаврыг хүлээж амьдарна. Хавар намайг хүрээлж амьдарна. Ингэж
бодохын зуур чамайг улам хайрламаар бодогдоно.

Хас банкны гүйцэтгэх захи­рал асан Ч.Ганхуягтай ярилцлаа.

 
-Дэлхий нийтийн анхаарлын төвд болж өнгөрдөг Давосын эдийн
засгийн чуулганд оролцоод ирсэн сэтгэгдэл ямар байна вэ. Өнөө жил ямар
асуудлуудыг голчлон авч хэлэлцэв?

-Давосын эдийн засгийн чуулга уулзалт 1970-аад оны эхэнд
профес­сор Клаус Шваб гэдэг хүний санаа­чил­гаар анх хөшгөө нээж байсан. Уг
форум нь ямарваа нэг талын ашиг сонирхолд үйлчлэхгүйгээр эдийн засгийн томоохон
шийдвэр гаргах түвшний улс гүрнүүдийн удирдлагууд хоорондоо дэлхий нийтийн
нийтлэг тодорхой сэдвүүдийн хүрээнд ярилц­даг. Монгол Улс Давосын чуулганд
1990-ээд оны эхнээс албан ёсоор одоогийн тухайн үеийн Хөрөнгийн биржид ажиллаж
байсан өнөөгийн Монгол банкны Ерөнхийлөгч Н.Зол­жар­гал, Да.Ганболд Шадар сайд
байх үеэс төрийн төлөөллөө оролцуулж эхэлсэн юм билээ. Дунд нь хэсэг
завсарласны дараа 2005 оноос тасралтгүй орж байгаа. 2660 гаруй хүн оролцсон
өнөө жилийн хуралд 40 гаруй улсын Ерөнхий сайд оролцсон нь онцлог байсан гэж
болно. 2014 онд өөрчлөгдөөд буй эдийн засаг, нийгэм, технологи бидний амьдралд
хэрхэн нөлөөлөх вэ гэсэн сэдвийн хүрээнд гол хэлэл­цүүлгүүд өрнөлөө. Монгол
Улсын хувьд давхар ач холбогдолтой байс­ны нэг илрэл нь Давост өөрийн гэсэн
тодорхой байр суурьтай болжээ. Өмнө нь уг хуралд манай хувийн хэвшил,
төрийнхний оролцоо сайн байсны үр дүн юм. Өнөөдөр Давост Монголыг хүлээн
зөвшөөрдөг бол­сон. Энэ жилийн эдийн засгийн чуулга уулзалтаар Монгол Улсын
хөгжлийн загварыг авч хэлэлцсэн нь манай орны хувьд маш онцлог болж чадсан.
Дэлхий дээрх 200 гаруй улс байдаг. Тэгвэл уг хурал 40 удаа зохион
байгуулагдахад улс орны хөгжлийг ярилцаж эхлээд тав дахь жилдээ болж байна.
Тиймээс Монгол Улсын эрэмб өндөр байгааг илтгэж байгаа юм. Эх орноороо бахархаж
л явлаа. 2013 онд ОХУ-ын хөгжлийн загварыг ярьж байсан бол дараа жил нь Монгол
Улсын асуудлыг хэлэлц­сэн нь Монголын ирээдүйн чиг ханд­лага ямар нөлөө үзүүлж
эхэлснийг илтгэх гол үзүүлэлт боллоо. Олон улсын том байгууллага манай орны
хөгжлийн загварын чигийг тодорхой­лохын тулд өнгөрөгч оны тавдугаар сараас
эхэлж зөвхөн Монголын ирээдүйн хөгжлийг судлах гэж тусгай баг гаргасан. Тэр
багийн гишүүд есдүгээр сар хүртэл манай оронд судалгаагаа явуулснаа Давосын
эдийн засгийн чуулганаар дэлхий нийтэд танилцууллаа.

-Монгол орны хөгжлийн заг­варыг хэрхэн тодорхойлов?

-Тэдний гаргаснаар гадаад зах зээлд Хятадын эдийн засгийн
нөхцөл байдалтай холбоотойгоор зөв бод­лого гаргаж өөрсдийн бараа бүтээг­дэхүүнийг
борлуулж, ашиг орлогоо нэмэгдүүлэх боломжтой гэсэн нь манай орны хөгжлийн
нэгдүгээр загвар юм. Бид өөрсдийн газрын баялгийг зөв зохистой ашиглаж
чадахгүй, экспортод гаргаж чадахгүй бол түүхий эдээс гадна өөр бараа
бүтээгдэхүүн экспортод гаргах бо­ломж­той гэсэн хөгжлийн өөр нэг загварыг хэлж
байсан. Гуравдугаарт одоо байгаа баялгаа ашиглаж, зарж чадахгүй эргэлтэд
оруулахгүй бусад бараа бүтээгдэхүүнийг зарах боломж үүсгээгүй гэсэн гурван
хөгжлийн загварыг гаргасан байсан. Эдгээр нь 2040 он хүртэл ингэж өснө, эсвэл
өсөлтгүй, дордоно гэсэн зүйлийг хэлж байлаа.

-Бусад орны төлөөллүүд Мон­гол Улсыг аль өнцгөөс, ямар нү­дээр
харж байна вэ?

-Бусад орнуудын хувьд Монгол Улсыг сонирхох сонирхол нь өөрч­лөг­дөөд
байна. Хэдэн жилийн өмнө өндөр өсөлттэй эдийн засагт хурдан мөнгө буюу “hot
money” оруулснаар 2010, 2011 онуудад эдийн засаг хурдацтай өссөн. Тэгвэл
өнөөдөр энэ хурд байхгүй болсон. Олон улсын валютын сангаас манай орны эдийн
засгийг жилд 14-15 хувиар өснө гэж байсан бол одоо  нэг оронтой тоо тэр дундаа нэлээд доогуур нэг
оронтой тоонд өснө гэсэн таамаг дэвшүүлж байна. Гэхдээ эзэн хичээвэл заяа
хичээнэ гэдэг боло­хоор зөв сонголт, зөв бодлого шийдвэрүү­дээ гаргаад ажиллах
нь үр дүнд хүргэнэ. Засгийн газрын шийдвэрээр Монголын эдийн засгийн форум
гуравдугаар сарын 23-24-нд боло­хоор болсон. Уг форум дээрээ тойрч суугаад,
толгойгоо нийлүүлж байгаад хөгжлийнхөө асуудлуудыг чухалчлан ярих ёстой. Бид
цаг алдаж болохгүй. Гацаанд орсон, шийдэгдэхгүй байгаа томоохон асуудлуудыг
шийдэх нь бидний хэтийн ирээдүйд өндөр ач холбогдолтой.

-Давост байхдаа бусад эдийн засагчдын хэлсэн үгнээс эдийн
засагч хүний хувьд та анзаарч байсан байх. Манай орны эдийн засагт энэ онд ямар
өөрчлөлт гарах бол??

-Ниргэсэн хойно нь хашхирна гэгчээр бид өөрсдөө нэлээдгүй
буруу алхмуудыг хийсэн. Би Ерөнхий сайдын зөвлөх, дэд сайдаар ажил­лаж байхдаа
нэг зүйлийг хийж ча­даагүй. Тэр нь эрсдлийн удирдлагын системийг төр засагт
төлөвшүүлэх ажлыг би ярьж л чадсан. Үүн дээр төрийн түшээдийн анхаарлыг та­таад,
тодорхой үр дүнтэй үйлдлүү­дийг би хийлгэж чадаагүй. Эдийн засаг гэдэг тодорхой
үйлчлэлээр дээшээ явдаг цаг байхад эргэн доошлох үе бий. Дээшээ явж байхад нь
баялгаа зөв зохистой хуримтлуулах оролд­логууд хийгдсэн боловч хангалттай
хэмжээний буюу үндэстний хэмжээ­ний хуримтлалыг бий болгож чадаа­гүй. Эрсдлийн
удирдлагын тогтол­цоог бий болгож, дүн шинжилгээ хийгээд байдал цаашаа эргэвэл
ямар арга хэмжээ авах вэ гэсэн төрийн аппарат байхгүй байна. Энэ бол зайлшгүй
байх ёстой. Эрсдлийн удирдлага гэдэг нь Давосын эдийн засгийн чуулганы нэг том
сэдэв байдаг. Амьдрал өрнөж байгаа л бол ямагт эрсдэл дагадаг. Шүлхий өвчин
гарсан нь хүртэл эрсдэл шүү дээ. Энэ өвчнөөс болоод урд, хойд хөрш хилээ хаавал
бид яах вэ гэдэгт бид бэлэн байх ёстой. Иргэд, аж ахуй нэгж, төрийн алба нь
бэлэн байх ёстой. Мөн сэтгэл зүй, санхүүгийн хувьд үүн дээр бэлэн байх
шаардлагатай. Хятадын эдийн засаг удааширбал бид яах вэ гэдгээ мэддэг байх
хэрэгтэй. Гарцаа тодорхойлж бодлоготой байх зарчим дутагдаад байна. Бидний
оролдлогууд бүгд бүтэлгүйтээгүй. Төсвийн тогтвортой байдлын дагуу тогтворжилтын
санг байгуулсан. Популист амлалтуудад уг мөнгө тараагдсан. Үүнд анхаарах
хэрэгтэй. Сонгууль угтаад иргэдийн зүгээс бухимдсан нэг асуудал нь Хятадын
компани Саус Гоби Сэндс компанийг авах нь гэдэг дээр популистууд хууль
гаргасан. Уг хууль манай хөгжлийг гацаасан. Стратегийн салбарт хө­рөн­гө оруулалт
хийх тухай гадны хөрөнгө оруулалтыг зохицуулсан хууль байгаа. Түүний улмаас
“Монгол Улс бүтэхгүй юм байна. Тоглоо­мынхоо дүрмийг үзэмжээрээ өөрчил­дөг”
гэдэг ойлголттой болсон. Нэг компанийн наймааг зогсоохын тулд бүхэл бүтэн
салбарынхаа хуулийн тогтолцоог өөрчилж байгаа нь латин Америкийн диктатураас
ялгагдах юм алга. Баялгийн үндсэрхэг үзэл хэт газар авсан гэдэг болгоомжлолыг
гадныханд төрүүлсэн. Түүнээс өмнө ч гэсэн бид хөрөнгө оруулагчдыг үргээх
хангалттай ажлуудыг хийсэн. Оюу толгойтой гэрээг үзэглэж, най­маа хийчихээд
дараа нь наймаагаа буцъя гээд хүүхдийн тоглоом шиг болгочихсон. Наймаа бол
наймаа л байдаг. Гэрээ бол гэрээ байх ёстой. Хууль болж байна, болохгүй байна
гээд мөрддөггүйтэй адилхан гэрээ хууль эрх зүйн бичиг баримт. Бидэнд гэрээгээ
зөрчих эрх байхгүй. Монгол­чууд ёс зүйгүй гэдгээ дэлхийд ха­руулс­наас болж
хөрөнгө оруулагчид үргэсэн. Өмнө нь урт нэртэй хууль гэх мэт хууль гаргаад эх
орондоо хайр­тай хүмүүс гэнэт гарч ирээд хэн нь илүү хайртайгаа батлах гэж урал­даад
шууд хэлэхэд тэнэг хуулиуд гаргаж ирээд баталчихсан. Эцсийн дүндээ улсдаа, ард
түмэндээ, хүүхдүүддээ ямар харалган хүмүүс вэ гэдгээ харуулсан. Зөвхөн эрх
мэдлийг баталгаажуулах, дахин сонгогдохын тулд хүчиндэж ийм хууль гаргуулсны
дүнд тэр хүмүүс УИХ-д сонгогдсон. Харин ард түмэн юу ч хожоогүй.

-Намрын чуулганаар хөрөнгө оруулалтын тогтвортой байдлын
тухай хуулийг баталсан. Давосын чуулганд оролцогчид манай оронд хөрөнгө оруулах
сонирхол хэр байна?

-Баялгийн сонирхол өндөр бай­сан цаг үе өнгөрчихлөө. Бидэнд
алтан боломж байсан. Тэр боломжоо бүрэн дүүрэн ашиглаж чадсангүй. Биднийг
нарийн, өргөн царигтай төмөр зам гээд мунгинаж байхад манай орны нүүрсний
экспортын байр суурийг өөр орнууд эзэлчихсэн. 2011 онд манай улс Хятад руу
нүүрсээ экспортлох хэмжээгээрээ түүхэндээ анх удаа нэгдүгээрт орсон. Австрали,
АНУ, Индонез, Мозамбек улсыг ардаа орхин бизнесийн олим­поос алтан медаль
хүртэж байсан. Бид өнөөдөр зургадугаарт байна.

“Америк, Канадууд тэнэг хүмүүс. Яагаад гэхээр нүүрсээ тэд
түүхийгээр нь Хятад руу зөөдөг. Бид ухаантай болохоор нүүрсээ гаргахгүй” гэдэг
логик нийгэмд газар авчихлаа. Шу­нал ихэдвэл шулам болно гэдэг шиг “Алтан
загас”-ны авгай өвгөнөө ийм юм гуйгаад ир гэж явуулсаар байгаад өөрөө хагархай
түмпэнгээ тэвэрч үлддэг шиг тийм л байдалд орчихлоо. Бид социалист улс, мал аж
ахуй дээр суурилсан улс гээд явж ирсэн. Бид хөгжлийн загвараа гаргаж ирж чадах­гүй
байна. Гэхдээ манайхан өөрс­дийгөө яаж харах нь чухал биш. Дэлхий ертөнц яаж
харж байна вэ гэдэг нь чухал. Шинэ Зеландын хоньтой, Австралийн ноостой, Тур­кийн
савхитай өрсөлдөж чадна гэж биднийг харахгүй байгаа юм. Бид­нийг уул уурхайн
улс л гэж харж байна. Монгол Улс гурван сая хүн амтай, баруун Европын хэмжээний
газар нутагтай уул уурхайн улс. Үүнд бид ичээд байх зүйл байхгүй. Аме­рик­чууд,
оросууд, казахууд ичихгүй байхад яагаад бид ичих ёстой юм. Уул уурхай буруу
гээд яагаад бидэнд ойлгуулчихсан юм бэ. Эрдэнэтийн ажилчид яагаад уурхайчин
гэдгээсээ ичих ёстой гэж. Биднийг сүүлийн 20 гаруй жил тэжээсэн ганц уурхай шүү
дээ. Малчид монголчуудыг тэжээдэг гэдэг чинь шал худлаа. Тэд ямагт уурхайчдын
мөнгөөр тэтгүүлж ирсэн. Баялаг бүтээгч, тэтгүүлэгчид нь өөр. Сонгуульд санал
өгч байгаа нь бүр өөр. Тиймээс бид өнөөдрийн ийм байдалд хүрчихлээ. Бид ашиг­луулаад
байна. Буруу яваад байна.

-Хөрөнгө оруулагчдын итгэл сэргэх хандлага чуулга уулзал­таас
ажиглагдав уу?

-Хуралд цугласан хүмүүс инээж хөхрөөд сайхан л зүйл ярьдаг.
Гэхдээ бодит байдал юу вэ гэдгээ бодох ёстой. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч дэлхийн
усны санаачилга, авлигатай тэмцэх санаачилга, Монголын хөгж­лийн загвар зэрэг бусад
хурлуудад орж өөрийнхөө үгийг хэлж эх орноо сурталчлаад ирчихэж байгаа юм. Бид
ч гэсэн өөрсдийнхөө хүрээнд Монголоо сурталчилсан. Ямартай ч бид хөрөнгө
оруулалтын тухай хуу­лиа намрын чуулганаар зоригтой өөрчиллөө. Урт нэртэй
хууль, ашигт малтмалын тухай хууль гэх мэт хуулиа өөрчилсөн. Өргөн баригдах гэж
байсан уул уурхай, газрын баялгийг ашиглахтай холбоотой хуулиа Ерөнхийлөгч
татаад авчих­лаа. Ухаалаг төр гэдэг ойлголтыг гаргаж ирэн данхайсан төрөөс тат­галзсан.
Энэ бол сайн дохио. Гадны хөрөнгө оруулагчид үүнийг сайнаар хүлээж авч байсан.
Гэхдээ нэг удаа молиго үмхсэн бизнес эрхлэгч дахин хууртахыг хүсэхгүй. Одоо
бодит өгөгдлүүдийг л хүлээж байгаа. Оюу толгойн хоёрдугаар шатны гэрээг явуулах
нь уу эсвэл дахин популис­тууд нь ялаад гарах уу гэдгийг харж байгаа гэдгээ
хэлж байна лээ. Тий­мээс эрүүл саруул сэтгэж байгаагаа баталж Оюу толгойн
хоёрдугаар шатны гэрээг эхлүүлэх тал дээр хийж байгаа хүмүүсээ дэмжээд ажиллах
нь чухал. Энэ онд Оюу толгойн хоёр­дугаар шатны хөрөнгө оруулалтын ажил
хийгдээд газар доорх далд уурхайн ажлыг эхлүүлэх нь маш чухал. Энэ бол нэг хүн
сонгогдох, хэдэн хүн сайхан харагдах тухай асуудал огт биш. Монголын 20, 50,
100 жилийн цаадах ирээдүйг тодор­хойлох том шийдвэр гэдгийг ухаарах хэрэгтэй.
Монгол Улс ухрах биш урагшлах ёстой. Норвегичууд неф­тиэ ухсаныхаа дүнд нэг
хүнд ноогдох баялгаараа дэлхийд тэргүүлсэн. Бид буцаад малчин, нүүдэлчин ахуй­гаараа
амьдрах гэж байгаа биш. Хотжих нь дамжиггүй. Тэгэхийн тулд мөнгө хэрэгтэй.
Эсгий улавч зараад бид мөнгө олж чадахгүй. Хэн ч авах­гүй. Гадныхан эсгий улавч
бус нүүрс, төмрийн хүдэр, уран, алт, мөнгө, зэс авахыг хүсч байна. Монголчууд
дэлхийн хэмжээний хотод амьдарч, дэлхийн хэмжээний замаар явахыг хүсч байгаа.
Тэгэхийн тулд мөнгө хэрэгтэй. Мөнгө хаана байгаа нь тодорхой.

-Монголын загварыг танил­цуу­лахад ямар хүмүүс оролцож ямар
байр суурийг илэрхийлсэн бэ?

-Манай загварыг танилцуулах арга хэмжээнд Тони Блэйр гуай
оролцож, хөтөлсөн. ОХУ-ын баял­гийн сангийн удирдагч, Жэффи Сакс гуай орж ирж
үгээ хэлсэн. Харин манай Ерөнхийлөгч их сайхан үг хэлж оролцогчдын урам
зоригийг сэргээ­сэн. Монголчуудад мэдэхгүй зүйл гэж байхаа больсон байна.
Хамгийн гол нь тууштай байхыг сануулж байлаа. “Монгол Улс дэлхийд санал болгох
баялагтай улс байна. Үүн дээрээ зөв бодлогоо гаргаж, зөв ажлуудыг хэрэгжүүлэх
хэрэгтэй”-г зөвлөсөн. Төв Азидаа бид нэг зүйлээр тодорч гарч ирсэн нь тогтсон,
хүлээн зөвшөө­рөгдсөн ардчилал байлаа. Энэ бол том амжилт. Иргэд нь саналаа
өгч, сонгогдсон хүмүүс нь засгийн эрхэнд гарч ирдэг нь сүүлчийн 20 жилийн
бидний тэмцэл харуулж өгсөн. Да­вост оролцогчид Монголын ардчилалд эргэлзэхгүй
байна. Мэдээж ижил түвшинд хөгжиж буй орнуудын хувьд санал зөрөлдөх   асуудал байдаг. Түүнийгээ хэлэлцэж байгаад
шийд­лээ олоод явчихдаг нь сайхан юм. Төрийн өндөрлөгүүд, гишүүд дор бүрнээ
дүгнэлтээ хийгээд Монголын эдийн засгийн форумаараа зөв шийдэлд хүрэх учиртай.

-БНХАУ, ОХУ өөрсдийн байр суурийг илэрхийлэв үү. Монголын
эдийн засгийг талаар ямар бодол­той байгаа бол?

-Хоёр оны хувьд “Та нар Америк, Европ гээд нааш цаашаа
гүйлдээд байх юм. Бид мөнхийн хөршүүд шүү дээ” гэдгээ сануулахыг бодно. Бидэн­тэй
төмөр зам, зэс, нүүрсээ хэлэлцэж байгаач ээ гэдгийг хэлж байсан. Манай
гуравдагч хөршийн бодлого гэдэг маш зөв байгаа юм. Гуравдагч орны хөрөнгө
оруулалтыг татаж, өндөр технологитой үйлдвэр байгуу­лах хэрэгтэй. Манай орны
нутаг дэвсгэр дээгүүр дамждаггүй ганц зүйл нь мөнгө. Тиймээс баялгийн сангаа
бий болгочихоод гадагшаа хөрөнгө оруулалт хийх нь чухал. Хятад, Оросууд
манайхыг сонирхдог сонир­хол нь жам ёсоороо байсаар байх тул бусад орнуудад
өөрсдийгөө сурталчлах хэрэгтэй. Тэгж гэмээнэ бидний ирээдүй тогтвортой,
аюулгүй, хөндлөнгийн нөлөөнд автахгүй өөрс­дийн ирээдүйг тодорхойлно.

-Монгол орны улс төрийн бай­далд гадныхан ямар дүгнэлт
өгцгөөж байв?

-Өмнө нь хөгжиж байгаа улс гэж хардаг байсан бол одоо Ардчилсан
Улс гэж харж байна. Монгол орныг гадны ямар ч орныхон ядуу, жижиг, шилжиж
байгаа гэж харахаа больжээ.

-Гадныхан манайхныг ядуу гэхгүй байхад манай ард түмэн
өөрсдийгөө ядуу гээд байгаа юм байна даа. Тийм үү?

-Өнөөдөр нэг хүнд ноогдох ДНБ нь 6 сая 500 мянган төгрөг
болжээ. Харамсалтай нь ам.долларын ханш унаад доллараар гарах өсөлт гар­сан­гүй.
Энэ бол яах аргагүй сүүлийн үеийн буруу шийдвэрүүдийн үр дүн. Ам.долларын ханш
1300 төгрөгтэй тэнцэж байсан бол бид дундаж орлоготой улсын тоонд орчихож байгаа
юм. 20 жилийн өмнө би 1200 төгрөгийн цалинтай ажилд орж байсан. 15 жилийн өмнө
28 мянган төгрөгийн цалинтай ажилд орсон. Доллараар харьцуулахаар 20 дол­лар
дээр яваад байсан хэрэг. Одоо 20 доллараар сард ажилладаг хүн байхгүй. Энэ
өсөлт мөн үү, мөн. Үүнийг бид өнөөдрөөр сэтгээд бай­гаа юм. Харин би юмыг уужуу
тайван 10, 20 жилийн өмнө ямар байлаа гэдгээ бодоод бид ахиж байгаа юм уу
гэдгийг бодох хэрэгтэй гэж уриа­лаад байдаг юм л даа. Ингэснээсээ болж би их
муулуулдаг. 15 жилийн өмнө машин зам түгжирнэ, хэзээ ч 100 телевизийн суваг
үзнэ гэж бодож байгаагүй. Хүн бүр хоёр гар утас барих нь бүү хэл гар утас
байдаг гэдгийг ч мэддэггүй явсан. Энэ бол хөгжил. Гэхдээ илүү хурдтай, чана­рын
өөрчлөлт гаргаж болох байсан уу гэвэл тийм. Бид хоосон улстөрждөг, намчирхдаг,
гүтгэдэг, дардаг, хараар буддагаа больчих хэрэгтэй. Ганцхан удаа амьдарч байгаа
тул эх орондоо ямар өртэй гэдгээ ухамсарлах ёстой.

-Давосын чуулганд оролцох­доо эх орныхоо юугаар бахархаж
байв?

-Монгол Улсыг Африкийн зэрлэг улстай харьцуулахгүй байна.
Монгол Улс гэхээр очиж үзэх юмсан, харах юмсан гэж байсан. Тэр бүү хэл Монголын
хурал, хүлээн авалтад заавал орох ёстой гэлцэхийг сон­соход сайхан байлаа.

-Уул уурхайн тал дээр Монголд найз байх ёсгүй гэсэн байна
лээ. Үүнийг та аль утгаар нь хүлээж авсан бэ?

-Газар доорх нүүрсийг би баялаг гэхгүй. Харин эргэлтэд орсон
бол баялаг болох ёстой. ОХУ төмөр замынхаа захирлыг солино гэсэн байна. Яагаад
сольж байна гэхээр Сибирийнхээ баялгийг эргэлтэд оруулж чадахгүй байгаа тул
хариуц­лага тооцно гэсэн байна лээ. Хүмүү­сийн сайн сайхны төлөө газар доорх
зүйлсийг гаргаж ирж баялаг болгоно уу гэхээс зүгээр цээжээ дэлдэн гадныхнаас
хамаг юмаа харамлалаа гээд эх оронч болохгүй. Энэ бол амьдралын чанарт ямар ч
өөрчлөлт гаргахгүйгээр оноо авахаас өөр зүйл. Бид цаг үетэйгээ нийцэх ёстой.
Гадныхан монгол хүнтэй найзлахыг хүсдэг болох цаг ирнэ. Би Унгарт оюутан
байхаасаа чичлүүлж амьд­рахын зовлонг мэдэх болсон. Нэг хүүхэдтэй танилцаад
Монгол гэхээр эргээд явчихдаг байлаа. Өнөөдөр би монгол гэдгээрээ бахархаж
байна. Энэ бол бидний олон жилийн уйгагүй хөдөлмөрийн үр дүн. Монголын ганц ч
хүүхэд над шиг бүү чичлүүлээсэй гэж хүсдэг. Монгол хүн хамгийн том компанид
хамгийн том албан ту­шаалд хамгийн өндөр цалин авдаг байх ёстой. Тэгэхийн тулд
бид уул уурхайгаараа олон найзтай болж, доллартай болж эдийн засгаа өсгөх
хэрэгтэй. Одоо хамгийн хүчтэй гүр­нүүд цөмийн эрчим хүч ашиглаж байгаа бол бид
өөрсдийгөө хамгийн хүчтэй гүрэн байсан, байх ч болно гэж үр хүүхдүүддээ
итгүүлэх ёстой. Хүн төрөлхтөн ашиглаж байгаа тэр тех­нологийг бид ч гэсэн
ашиглах ёстой гэдэгт итгэж байна. Ингэж хэлснээрээ би муу хэлүүлэхээс айхгүй
байна. Би хэн нэгэнд таалагдах гэж, оноо авах гэж яриагүй. Хэрэгтэй гэсэн
зүйлээ л би хэлж байгаа юм. Хүмүүс намайг Хасын, сагсны, талх, салаавч Ганхуяг
гэдэг. Гэхдээ бид Монголын хил даваад Монголын Хуягаа гэж нэр­лэгдэнэ гэдгээ
санаж явах ёстой.

Э.ЭНХБОЛД

УИХ-ын гишүүн Я.Содбаатартай ярилц­лаа.

 
-УИХ-ын намрын чуул­ган улс орны эдийн засагт нэлээд дэм болохуйц
хэд хэ­дэн хуулийг баталсан. Өнгөрөгч чуулганыг та хэрхэн дүгнэж байгаа вэ?

-Жил жилийн намрын чуулган төсөв, мөнгөний бодлого баталдаг. Төсөв
мөнгөний бодлого бат­лах­даа хүчээр шахам зарим нэг обьектуудаа хасч, царцааж байгаад
орлогоо хэтэрхий өөд­рөгөөр төсөөлж байсан ч Төсвийн тогтвор­жилтын хууль, Төсвийн
тухай хуу­лийн үзүүлэл­түүдийг барьж баталсан. Үүний гороор төсвийн тодот­голыг
хоёр, гурван удаа хийхээр болж байна. Төс­вийн эхний тодотгол гу­равдугаар сарын
20-дын үеэр орж ирнэ. Мөн­гөний бодлого, улсын төсвийг өргөн барихаас эхлээд либерал
хуулийн олон заалт зөр­чигдөж байна. Төсөв ба­талж буй процесс нь алдаатай байна.
Ингэс­нээр хэд хэдэн удаа төс­вийн то­дотгол хийх, мөн­гөний бодлого алдагдах нөх­цөл
үүсч магадгүй гэдгийг МАН-ын бүлэг сэрэмж­лүүлсэн. Гэтэл эрх бариг­чид хуу­лийн
хугацаан­даа бат­лахын тулд хүч түрж ор­логоо хийсвэр тавьж ба­талсан. Намрын чуул­ганыг
харахад үнэ­хээр эдийн засгаа сэр­гээхийн тулд байгалийн баялаг руугаа түлхүү ан­хаар­сан,
эргээд уул уур­хайгаа ухъя гэсэн бод­логын ба­римт бичгүүдийг хэлэлц­сэн. Эдгээрээс
за­рим нь батлагдаж, нөгөө хэсэг нь хаврын чуулган руу шилжсэн. Хөрөнгө оруу­лал­тын
тухай хууль бат­лагдсан. Энэ хууль харин тун чамбай болж чадсан бол Эрдэс баял­гийн
салбарт төрөөс ба­римтлах бодлогын ба­римт бичгээ гаргалаа. Энэ нь Монгол Улс цаашдаа
эрдэс баялгийн салбар­таа төрийн оролцоог хяз­гаарласан нэлээд либе­рал бодлого
болж чад­сан. Үүнийгээ дагаад эр­дэс баялгийн салбарт эрх зүйн болон төсөл хөтөл­бөрүүд
батлагдан гарах ёстой. Манай орон 1997 онд Ашигт малт­малын шинэ хууль ба­талж,
нэ­лээд либерал бодлого явуулж байгаад 2006 оноос хойш эргээд тө­рийн оролцоо орсноос
болж төрийн оролцоотой эдийн засгийг хумисан бодлого баримталж бай­лаа. Бидний сая
батал­сан бодлого 1997 оны либерал чиглэл рүүгээ эргэсэн гэж ойлгож бол­но. Алтны
ил тод байд­лыг бүрдүүлэх тухай хууль унасан ч Ашигт малтмалын тухай хуу­лийн нэмэлт
өөрчлөл­төөр алтны салбарт нэ­лээд том хөнгөлөлт өгө­хөөр болж байна. Урт нэртэй
хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулж Монгол Улсын 13 аймгийн 240 гаруй газарт алт ухъя
гэж орж ирснийг нь хойш­луулаад байгаа юм. Тү­гээмэл тархацтай ашигт малтмалын тухай
хууль батлагдсан гэх мэтээр ашигт малтмалын сал­бар руу чиглэсэн алтаа ухъя гэсэн
хуулийн зари­мыг нь баталчихлаа.

-Хойшилсон ямар хуулиуд байгаа бол?

-Хоёр томоохон хууль бий. Иргэний эрүүл мэн­дийн даатгалын тухай
хууль дээр АН-ын бүлэг завсарлага авсан. Үнэ­хээр эрүүл мэндийн сал­бараа эдийн
засгийн зөв голдиролд нь оруулж, зөв шилжүүлэх хэрэгтэй. Даат­гуулагч эргээд эрүүл
мэндийн зөв үйлчилгээг чирэгдэл багатай, оновч­той авах нөхцөлийг бүр­дүүлэхийн
тулд Иргэний эрүүл мэндийн даат­галын тухай хуулийг зайлшгүй батлан гаргах шаардлагатай.
Уг хууль батлагдчихвал эрүүл мэндийн салбарын то­моо­хон шинэчлэл болох учиртай.

Өөр хойшлуулсан нэг хууль нь Газрын тухай хууль. Ажлын хэсэг дээр
МАН-ын бүл­гийн гишүүд хэд хэдэн асуудал дээр тодорхой санал тавьсан. Нэг­дүгээрт
бэлчээрийг хувьч­лах асуудал байсан бол нөгөөх нь 100 жилийн хугацаатай газрыг гадаа­дын
иргэн, гадаадын хө­рөнгө оруулалттай аж ахуйн нэгжид эзэм­шүүлэх тухай. Мөн ир­гэдэд
биет бусаар газ­рыг өмчлүүлэх буюу газ­рын сертификат өгнө гэсэн бай­сан. Харин
газрыг нь биржээр хувьчилна. Үүнийг дагаад хэсэг хуга­цааны дараа цөөн хэдэн чи­нээлэг
хүмүүс сер­тифи­­катыг авах байдал бий болох байв. Нийг­мийн баялгийг тэгш ху­ваарилах,
баян хоосны ялгааг арилгах бодлого­тойгоо зөрчилдөх бай­сан юм. Газрын төл­бөрийн
хуулиар малын хөлийн татварыг сэргээх буюу малчдад татвар та­вих тухай мөн иргэдийн
хашааны газар буюу 0.7 га-г төлбөртэй болгоё, ашигт малтмал олбор­лож буй иргэд
ашигт малт­­малын роялти төлө­хөөс гадна газрын төлбөр төлдөг болох тухай иргэд,
аж ахуй нэгжид хүндрэл учруулахаар, үндэсний аюулгүй байдалд хүнд­рэл учруулах,
нүүдлийн соёл иргэншил, мал аж ахуйд хүндрэл дагуула­хаар хөрсөнд буугаагүй хуулийн
төсөл орж ирсэн. Үүнийг ард түмнээрээ хэлэлцүүлж шийдэх­гүйгээр 76 нөхөр сууж байгаад
баталж болохгүй гэж МАН-ын бүлэг өөрс­дийн саналыг хэлж хойш­луулсан. Эдгээр хуулиуд
хаврын чуулганаар орж ирэх байх. Өнгөрөгч нам­рын чуулган нэлээд ачаа­лалтай болж
өн­гөрсөн. Зөвхөн УИХ дахь АН-ын бүлгийн гишүүд болон Засгийн газраас өргөн баригдсан
хуу­лиудыг хэлэлцсэн. Тий­мээс намрын чуулганы сүүлчийн өдрийн хурал­даан дээр хаврын
чуул­ганаар хэлэлцэх асууд­лын жагсаалт батлахад АН-ын гишүүд эсрэг са­нал өгч батлуулсангүй.

-Уг нь хэлэлцэх асууд­лын жагсаалтыг гаргадаг. Энэ удаа хав­рын
чуулганаар хэлэл­цэх асуудлын жаг­саалт гаргаагүй анхны тохиолдол болсон байх аа?

-Дараагийн чуулганы хэлэлцэх асуудлын жаг­саалтыг батлаагүй анхны
тохиолдол энэ боллоо. Уг нь баталчихсан бол байн­­гын хороод, ажлын хэсэг, намын
бүлгүүд аж­лаа хуваарилдаг байсан юм. Яаравчлан намрын чуулганыг завсарлуулах болсон
шалтгаан нь мэ­дээж Засгийн газрын гишүүн УИХ-ын гишүү­нийг хавсран гүй­цэт­гэж
байгааг хэлэлцэх дээр АН-ын бүлэг зав­сарлага авсан. Хэрэв хоёрдугаар сарын 10-нд
чуулган завсарласан бол хаврын чуулган руу уг асуудал шилжихгүй бай­сан. Энэ нь
явцуу эрх ашиг харсан үйлдэл болчихлоо. Ерөн­хий­лөгчийн институ­циэсээ эхлээд УИХ
дахь намын бүлгүүд бүгдээрээ УИХ-ын гишүүн нь Зас­гийн газрын гишүүнийг хавс­ран
гүйцэтгэж байгаа нь буруу юм байна. Энэ нь эргээд Монгол Улсын парламентын засаглалд,
парламентын дархлаанд хүндрэл учруулж байна. Ухаандаа эрх мэдэл ху­ваарилах зарчим,
пар­ламент нь Засгийн газраа хянадаг байдал алдагд­лаа. Парламентынхаа дээр нь Засгийн
газар гараад суучих юм байна гэдгийг бүгд хүлээн зөв­шөөрсөн. Тийм ч учраас уг асууд­лыг
хэлэлцэхэд бүх на­мын бүлэг болон гишүүд дэмжиж байгаа. Харамсалтай нь хэрэг­жих
хугацаан дээр нь санал зөрөлдөөд байна. Хугацаа алдалгүй бид үүнийг засах ёстой.
АН засгийн эрхэнд байхдаа эрх мэдэлтэй байя, УИХ-ын гишүүд нь Засгийн газрын гишүүний
албыг давхар хашъя, Засгийн газар нь УИХ-ынхаа дээр гараад суучихъя, пар­ламен­тын
ёсыг уландаа гишгэж болдог юм байна гэж байгаа бол хүлээн зөвшөөрөхгүй. Тиймээс
АН-ын эрүүл, зөв сэтгэдэг хэсэг нь энэ хуулийг дол­дугаар сарын нэгнээс мөрдүүлье
гэсэн байр суурьтай байх шиг байгаа юм. Тийм ч болохоор АН-ын бүлэг дотроо санал
хуваагдсан тул завсар­лага авсан гэж ойлгоод байгаа.

-Ээлжит бус чуул­ганаар ямар асуудлыг хэлэлцэх бол?

-Ээлжит бус чуулганы захирамж гараагүй бай­гаа тул ямар асуудал
хэ­лэлцэх нь тодорхойгүй байна. Бидэнд байгаа мэдээллээр 2014 оны төсвийн хүрээнд
цар­цаасан 240 обьектын аудитын дүгнэлтийг хэ­лэлцэж 40 обьектыг тө­сөвт суулгах
тухай хэлэл­цэнэ. Мөн давхар дээл, өрийн удирдлагын асууд­­лыг хэлэлцэх юм шиг байна.

-Намрын чуулган зав­­сарласны дараа тойр­гоос сонгогдсон гишүүд
тойрогтоо ажил­лаж байна. Намын жагсаалтаар орж ирсэн гишүүд хийх ажилгүй гулиа
дарж яваа сураг­тай. Та намын жаг­саалтаар орж ирсэн гишүүний хувьд ямар ажил амжуулж
байна вэ?

-УИХ-ын намрын чуул­­ганы завсарлагааны хугацаанд хийх ажлын төлөвлөгөө
гарсан байна. Миний хувьд Налайх дүүрэг, Өвөрхангай аймагт ажиллах ёстой. УИХ дахь
МАН-ын бүл­гийн жагсаалтаар сон­гогдсон гишүүд манай намаас гишүүн гарч ча­даагүй
тойргуудад хувааг­дан ажиллаж байгаа юм. Харьяалаг­даж буй байн­гын хороо­ны ажлын
хэ­сэгт орж хав­рын чуулганд хэлэлцэг­дэх хуулийн төс­лүүд дээр ажиллаж бай­на даа.
Хувь УИХ-ын ги­шүүнийхээ хувьд Худал­дааны тухай хууль, Ашигт малтмалын тухай хуу­лийн
нэмэлт өөрчлөл­тийн тухай хуу­лийн төсөл болон бусад хуулийн төслүүд дээр ч ажиллаж
байгаа.

-Говь-Алтай айм­гийн дахин сонгуулийн дүнд сэтгэл дундуур байгаагаа
танай намын нарийн бичгийн дарга нар хэлж байсан. Залуу хүмүүс ялагдаж сураа­гүйн
шинж юм уу даа гэж санагдсан?

-Ардчилсан нийгмийг байгуулж, ардчиллын суурь зарчмуудыг соёл
болгон төлөвшүүлэхээр 24 жил ажиллаж ирсэн. Ардчиллын суурь зарчим болох хүний эрх,
эрх чө­лөө, сонгох, сонгогдох эрхийн асуудал, хуулийн засаглалд хэн нэгэн гар хөлөө
дүрдэггүй, ард түм­ний сонгох, сонгогдох эрхэнд хэн нэгэн нөхөр халддаггүй тогтолцоог
зөв төлөвшүүлэх нь нэн чухал байна. Говь-Алтай аймагт болсон дахин сон­гуулийг харахад
Мон­голын ард­чилал нэлээд хэврэг бай­гаа нь анзаа­рагдсан. Тэр дундаа сон­гуулийн
ард­чилал, зөв сонгууль явуу­лах тал дээр алдаатай байгааг анзаарсан. Говь-Алтайн
иргэд жилийн өм­нө сон­голтоо хийчихсэн. Энэ сонголтын хүрээнд ИТХ бүрдэж, аймгийн
удирд­лагууд сонгогдоод үйл ажиллагаагаа явуулж байтал зөвхөн шүүхийн шийдвэрээр
бүтэн айм­гийн сонгууль эргэж байна. Ард түмний эрх ашиг алдагдаж байгаа юм. Уг
сонгуулийн хувьд ирц бага байсан тул хүн зөөх гэх мэт хууль бус зүйл гарсан. Хугацаа
нь дуусаад хуулиар бүрэн эрх нь хаагдсан байсан 2008-2012 оны ИТХ ху­ралдсан байх
жишээтэй. Энэ ИТХ нь хуралдаад сонгуулийн тов зарлаж, төсөв баталж байгаа нь юу
гэсэн үг вэ. Ийм алиа гэхэд хэтрүүлэг болохгүй Монгол бүү хэл дэлхийд хамгийн муугийн
жишээ болох ийм зүйл боллоо. Эрүүл гэхээсээ илүү нам дамнасан ойлгомжгүй зүйл болсон.
Бид үүнээс сургамж авч сонгох, сон­гогдох эрхэнд шүүх хүч­ний байгууллагын нө­лөө­лөл
ордог байдлыг цаашид хязгаарлах ёс­той. Ардчиллыг Мон­голд төгөл­дөршүүлэхэд би­дэнд
хийх зүйл их байна. Сонгууль явагд­саны да­раа тэрхүү үр дүнг зөв­шөөрөх эсэхийг
бид сайтар цэгцлэх ёстой. Ардчиллын 24 жилийн хугацаанд хэрүүлтэй, маргаантай ч
гэсэн сон­гуулийн үр дүнг зөв­шөөрдөг, гадны нөлөө­лөл багатай явж ирсэн. Цаашид
тийм байх хэ­рэгтэй. Тэгэхгүй бол бага Азийн орнуудад то­хиолд­сон тодорхой эрх
мэдэлтэн, хүчний бай­гууллага, улс төрийн хүч­ний захиалгат бодлого руу орчих гээд
байна. Монголын ард түмний эрх ашгийн төлөө улс төрийн намууд төрийн механизм, төрийн
үйл ажиллагааг илүү бо­ловсронгуй болгох, ард түмэнд ил тод болгох чиглэл рүү нэлээд
том алхам хийх хэрэгтэй байна. Бид эрх барьж байх үедээ алдсан то­моохон алдаагаа
засч, гишүүд дэмжигчидтэйгээ ойр байх, тэднийг шийд­вэр гаргахад оролцуулах механизмыг
зөв болгох чиглэл рүү шинэ бодлого үйл ажиллагаанд салхи оруулах алхмуудыг хий­хээр
ажиллаж байгаа.

-Улс төрийн намуу­дын тухай хуулийн хүрээнд намын дарга нар уулзсан
байна лээ. Уул­залтаар ямар асууд­лыг ярилц­сан бол. Энэ тухай мэдээлэл авсан уу?

-Улс төрийн намуудын тухай хуулийг УИХ-ын гишүүн С.Баярцогт ахалж
байгаа.

УИХ дахь МАН-ын бүлэг XXVII Их хурлын дараа намын дарга М.Энхболдын
санаа­чилгаар улс төрийн намуудын зөвлөлдөх уулзалтыг гурав дахь удаагаа зохион
байгууллаа. Энэ уулзалтын хүрээнд Үндсэн хуу­лийн нэмэлт өөрчлөлт, Улс төрийн намуудын
тухай хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт, Сонгуулийн тухай хуу­лийн нэмэлт өөрчлөлтийн хүрээнд
пар­ламен­тад суудалгүй улс төрийн намуудад хандаж, тэдний бодол, санал са­наа­чилгыг
МАН пар­ламентын тан­химд оруулж ирэх талаар ажиллаж байна. Уулзалт дээр намуудын
зүгээс гарсан санал санаачилгын тухай мэдээлэл хий­сэн. Улс төрийн намууд ч өөрсдийн
саналыг хэлээд байгаа. УИХ дахь АН-ын бүлгийн дарга Д.Эрдэнэ­батын парламен­тад
суудалгүй намуудыг татан буулгах талаар хийсэн мэдээллийн дараа намууд байр сууриа
идэвх­тэй илэрхийлж байгаа юм. Ард­чиллын ачаар хүн эвлэлдэн нэгдэх, үг хэлэх эрх
чөлөө нь нээгдсэн. Монголчуудын хамтын хүчээр бий болсон ард­чиллын суурь зарчим
руу бид ормооргүй байгаа юм. Эрх бариад ирэхээрээ өөрсдөө цөөнх байгаа­гүй юм шиг
парламентын гадна, дотно улс төрийн бусад намуудаа шахан гадуурхах бод­лого явуулж
байгаа нь ард түмний нийтлэг эрх ашгийн тал дээр байр сууриа нэгтгэхэд сөрөг нөлөө
үзүүлж бай­на. Өнөөдрийн Мон­голын төрд АН олонх болоогүй. Харин зүгээр л хамгийн
олон суудалтай улс тө­рийн хүчин. Олонх болоогүй байж олонх бол­сон мэт авирлаж
байгаа нь бусад улс төрийн намуудад таалагдахгүй байна. Улс төрийн намуудын санхүүжилтийн
тал дээр намын бүлгүүд ерөнхийдөө санал ижил түвшинд ойртож байгаа.

-Намуудын санхүүжилтийг хэрхэн шийдэж байгаа гэж?

-Ажлын хэсгийн түвшинд гур­ван хэлбэртэй байхаар үзэж бай­гаа
юм. Нэгдүгээрт улс төрийн на­муудын үйл ажиллагааны сан­хүүжилттэй байх бөгөөд парламен­тад
суудалтай нам байх юм бол тодорхой хэмжээгээр төрөөс сан­хүүжилт авдаг байя. Хоёрдугаарт
улс төрийн намын үзэл баримт­лалын санхүүжилттэй байх хэрэг­тэй. Өөрсдийн үзэл санааг
олонд сурталчлах, тэднийг дагаад ир­гэдэд улс төрийн боловсрол олгох чиглэл рүү
чиглэх намуудын дэр­гэдэх сангуудаар дамжих ёстой. Өөр нэг зүйл нь улс төрийн намуу­дын
сонгуулийн үеийн санхүүжилт тусдаа байх ёстой. Сонгуулийн үеийн дийлэнх санхүүжилтийг
төрөөс гаргаснаар намууд томоо­хон хөрөнгө чинээлэг хувь хүн, компани, гадны нөлөөллөөс
ха­раат бус байх нөхцөл бүрдэнэ. Тэгэхгүй бол үүнийг дагаад Мон­голын эдийн засагт
янз бүрийн бүлэглэлүүдийн сонирхол, эрх ашиг орж ирэх гээд байна. Үүн дээр төрийн
санхүүжилт илүү байх хэрэгтэй. Намуудын санхүүжил­тийг ил тод байлгах хязгаарлал­туудыг
мөрдөх нь зүйн хэрэг. Тэгэхгүй бол намуудыг дагасан бохир мөнгөний урсгал, лобби
орж ирж байна хэмээн иргэдээс шүүмж­лэл их ирж байгаа юм. Ингэж гэмээнэ монгол төрийн
бодлого хараат бус байх юм. Улс төрийн намуудын санхүү­жилтийн ажлын хэсэг хуулийн
төсөл өргөн бари­хаар ажиллаж байна. Улс төрийн намын гишүүнч­лэл, өмчлөл, үзэл
баримтлал, дотоод зохион байгуу­лах асууд­луудаар нэгдмэл байр суурьт хүрээгүй байна.
Эдгээр асуудлууд дээр нэлээд саналын зөрүү гарсан.

Э.ЭНХБОЛД

 

Японы мэргэжлийн сумод
өндөр амжилт гаргаж яваа Какүрюү М.Анандыг Японы иргэн­шил хүссэн тухай хэвлэл мэдээллийн
хэрэгслээр ч гараад байгаа юм. Энэ тухай түүнтэй утсаар холбогдож ярилцлаа.

 
-Сүүлийн үед Какүрюү М.Ананд,
Токитэнкү А.Хүчит­баатар нар Японы иргэн болох хүсэлтээ өгсөн гэх мэдээлэл гараад
байна. Үнэхээр Японы иргэн болох шийдвэр гаргасан юм уу?

-Харин ийм мэдээлэл цацагд­сан
байна лээ. Японы иргэн болох гэж байгаа тухай мэдээллийг эрс няцаамаар байна. Юунаас
болж, яагаад ийм мэдээлэл цацагдах болсныг мэдэхгүй юм. Монголын цахим сайтуудаар
Японы хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр ийм мэдээ гарсан гэж байгааг нийтэлсэн байсан.
Японд иймэрхүү мэдээлэл гараагүй.

-Токитэнкү А.Хүчитбаатартай
холбоо барив уу. Өөрөө юу гэж байх юм?

-Токитэнкүтэй уулзаж энэ та­лаар
асуугаагүй л байна. Токитэнкүгийн ямар бодолтой явааг мэдэхгүй байна.

-Таныг Японы иргэн болоод
ояката буюу дэвжээний эзэн болооч ээ гэсэн санал тавибал яах вэ?

-Надад тийм бодол алга. Дэлгэр
сайхан Монгол орныхоо үзэгчдэд уран, сайхан барилдаан харуулъя гэхээс өөр бодсон
зүйлгүй байна.

-Таныг гуравдугаар сарын
башёд 13 болон түүнээс дээш даваа авсан тохиолдолд ёкозуна цол олгохоор сумо бөхийн
хол­боо­ноос мэдэгдсэн. Магадгүй ёкозуна болохын тулд Японы иргэн бол гэсэн шаардлага
тавьсан юм болов уу?

-Надад японы иргэн болоод ёкозуна
болох ёстой гэсэн шахалт үзүүлээгүй. Холбооны зүгээс 13 болон түүнээс дээш давж
түрүүлэх юм бол ёкозуна цол олгоно гэдгээ л мэдэгдсэн. Тэгээд ч ёкозуна болохын
тулд би Японы иргэн болохгүй.

-Сумочдыг хараад байхад
дараагийн башёд тэд давчих юм бол цол олгоно гэдэг. Гэтэл тэр нь нэг талаараа сэтгэлзүйн
да­рамт болоод байх шиг санагддаг. Таны хувьд ирэх башёд хэрхэн барилдах вэ?

-Башё эхлэх үед энэ тухай бүр
ч илүү яригдах байх. Тэр үед нь аль болох анхаарлаа төвлөрүүлж, тайван байж, чөлөөтэй
барилдъя гэсэн бодолтой байгаа.

-Таны сумод явах болсон
шалтгаан юу вэ?

-Сумод явах хүүхдүүдийг шал­гаруулж
байгааг анх аав мэдээд “Сумод хүүхэд авч явах юм байна. Хоёулаа хамт очиж шалгуулъя”
гэсэн. Тэгэхэд 2000 он байсан юм. Аварга биеийн тамирын дээд сургууль дээр хүүхдүүдийг
хооронд нь барилдуулсан. Тэгэхэд анх удаа зодог шуудаг өмсөж байлаа. 14 настай хүү
тэнд барил­даж тав давж байв. Аав маань бөхөд их дуртай, бөхчүүдэд ч хүндэтгэлтэй
ханддаг байлаа. Тийм ч болохоор аав маань багш хүн хэдий ч намайг бөх болгоно гэж
шийдсэн байх. Тухайн үед Н.Цэвэг­ням, Д.Батбаяр ах нар дээд зин­даанд гараад ирчихсэн
байсан тул зурагтаар хараад бахархдаг бай­лаа. Ах нарыгаа зурагтаар харчи­хаад сумо
барилдаж болмоор санагддаг байсан. Энэ гэхдээ хүүхэд байхын бодол юм шүү. Магадгүй
тэд бай­гаа­гүй бол би сумоч болоогүй, өнөөдөр энэ амжилтаа гаргаагүй байх байсан
биз. Тэр үед аавын нэг шавь Японоос сумогийн ном явуул­сан юм. Би захиагаа аавынхаа
сургуу­лийн япон хэлний багшаар орчуу­луулаад номон дээр байсан хоёр хаяг руу явуулчихсан.
Номон дээр байсан хоёр хаягийн нэг нь сэт­гүүлчдийн холбооных байсан юм билээ. Тэндээс
“Манайх сэт­гүүлч­дийн холбоо учраас сумотой ямар ч холбоогүй” гэсэн хариу ирүүлсэн.
Нөгөө захидал маань “Изүцү” дэв­жээнд очсон байсан. Манай баг­шийн эхнэр хариу бичсэ­нээр
би таван сарын дараа буюу 2001 оны есдүгээр сард Япон явж, арваннэг­дүгээр сараас
нь сумод барилдаж эхэлсэн юм.

-Сумод явна гэж анх догдолж
байсан мөчөө эргэн дурсахад сайхан байдаг биз. Хөөрч догд­лохоос гадна хэцүү, бэрхийг
даван туулна гэж бодож байв уу?

-Мэдээж тухайн үеийн хүүхэд зангаар
хөөрч догдолж байсан минь, сумоч болно гэж зориг шулуудсан минь алдаа байгаагүй
байжээ гэдгийг мэдэрч байна. Хүнд хэцүү гэдгийг анхнаасаа мэдэрч байсан.

-Сумо бөх эр зориг, тэвчээр
шаардсан спорт шиг санагддаг. Таны хувьд халирч шантрах зүйл тохиолдов?

-Ёстой шантрах зүйлтэй нүүр тулж
байсангүй. Нэгэнт л би өөрийн­хөө байгаа бүхнийг зориу­лан ирсэн болохоор ямар ч
бэрх­шээл саадыг даван туулна гэсэн бодолтой байлаа. Хатуу ширүүн бүхнийг ч шүд
зуун давж чадсан. Миний зорилго дээд зиндаанд гарч ирж, цол авч барилдах байсан
юм.

-Монгол бөхчүүд сумо бөхөд
амжилт гаргаад байгаа тул япончууд монголчуудад дургүй болсон гэх юм?

-Учиргүй дургүй нь ч юу юм бэ.
Япончууд дэмждэг бөхөө дэмжээд л явдаг. Мэдээж дургүй хүн байдаг л байх.

-Дэвжээнд гарахынхаа өмнө
өөрийгөө хэрхэн хурцалдаг вэ. Харумафүжи аварга гэхэд аавынхаа тангаргийн шүлгийг
уншдаг юм билээ?

-Миний хувьд тайван байж, барилдаандаа
анхаарахыг бод­дог. Хамгийн гол нь өөртөө итгэл­тэй, хүссэн барилдаанаа гаргахыг
хүсдэг. Тэгж давсан даваа бүр амттай байдаг. Миний хувьд дэв­жээнд гарахынхаа өмнө
уншдаг тарни бий.

-Сумод ороод хамгийн анх
яаж баярлаж байсан бол?

-Дохён дээр гарч давсан анхны
даваанаас эхлээд сайхан дурсамж олон бий. Хамгийн их баярлаж бай­сан нь жүрёо зиндаанд
гарч ирчи­хээд нэг их баярлаж байсан юм даг. Жүрёод гарч ирнэ гэдэг нь зорил­гын
минь бас л нэг том алхам байсан.

-Таны бага нас хэрхэн
өнгөрсөн бэ?

-Бусдын дээр гарч онгироогүй
ч, бусдын доор оролгүй явдаг байлаа. Би Улаанбаатарт төрсөн болохоор хотын хүүхэд
ямар бай­даг тэр л замаар явсан. Өнөөгийнх шиг олон янзын тоглоом байгаагүй тул
сагс их тоглодог байсан юм.

-Таныг чөлөөт бөхөөр хичээл­лэж
байсан гэх юм билээ?

-Тэр яахав ээ. Чөлөөт бөхөөр
хичээллэж сүйд болоогүй юм. Чөлөөт бөхийн спортыг сонирхож хоёр удаа бэлтгэлд нь
очиж байс­наас хэтрээгүй.

-Японд анх очиход тань
ямар хүмүүс дэм болж байсан бэ?

-Монгол бөхчүүд бие биедээ амь
шүү дээ. Д.Батбаяр, Н.Цэвэг­ням, Энхбат ах нар надад их тусалдаг байсан. Ошима дэвжээ
манай дэвжээтэй ойрхон байв. Анх хэл ус ч үгүй нөхөрт хэл заахаас эхлээд гадуур,
дотуур авч гарна. Одоо ч гэсэн манай бөхчүүд доо­роос гарч ирж буй залуустайгаа
ойр байдаг. Барилдааных нь тухай ярилцаж, хэрхэн барилдахыг зөвлөдөг.

-Японы сумочид манайхныг
давахаа болиод ирэхээрээ гадуурхах хандлага гаргаад байна уу?

-Монголоос гурван сайхан ёкозуна
цолтон төрчихлөө. Япон бөхчүүд унаад байна гээд биднийг гадуурхаад байх зүйл байдаггүй
байх аа. Тэд дотроо ямар бодол тээж явдгийг сайн мэдэхгүй байна.

-Таны өндөр, жин хэд байна
вэ?

-Миний өндөр 186 см, жин 150
кг байна. Ойрын хэдэн жилдээ жин нэмэх бодол алга. Хэт тарган, хэт өндөр чинь бас
хэцүү шүү дээ.

-Нас хэд хүрч байна вэ.
Сумод бөхөд амжилт гаргах нас хэдээс хэдэн насны хооронд байдаг бол?

-Би энэ жил 29 хүрнэ. 29 нас
гэдэг сумод залуу ч биш. Ахмад ч биш дундаж нас байгаа юм. Сумочид 34-35 нас хүрэхээрээ
зодог тайлдаг.

-Цол дагаж бяр нэмэгддэг
гэдэг хэр үнэний ортой вэ?

-Үнэн юм шиг байгаа юм. Ма­най
монголчууд аливаа зүйлийн голыг нь олоод хэлчихсэн санагддаг.

-Таны дархан мэх юу вэ?

-Тэгж сүрхий дархан гэж нэрлээд
байх мэх алга. Дэвжээн дээр гараад барилдаж байхад дархан мэхээ хийх үү, өөр мэх
хийх үү гэдгийг бодох ч зав гардаггүй.

-Сумод анх орж байхдаа
хэн шиг бөх болохыг мөрөөддөг байв?

-Сумод хөл тавьчихаад Аса­шёорюү
Д.Дагвадорж, Таканохана, Чиёнофүжи аварга шиг бөх бо­лохсон гэж боддог байлаа. Эдгээр
аваргуудын бие хаа минийхтэй төстэй байсан болохоор энэ авар­гууд шиг ёкозуна болох
боломж бий гэж боддог байсан юм. Тийм ч болохоор барилдаануудыг нь их үздэг байлаа
шүү дээ.

-Анх жин багатай сумод
очиж байсан байлгүй. Жингээ нэмэ­хийн тулд түүхий загас идэхээс эхлээд бараг л шийтгэл
шахуу зүйлс хэр тохиолддог байв?

-Хамгийн хүндрэлтэй асуудал хэлний
бэрхшээл байсан. Мон­голоос Японд очихдоо түүхий загас идэж үзээгүй байсан тул хэцүү
байлаа. 100 кг хүртлээ жин дорх­ноо нэмэгдчихдэг юм билээ. Тар­галахын тулд загас
идэх хэрэгтэй гэж багш маань хэлж байсан тул идэхээс аргагүй байдалд хүрсэн. Загас
идсэнээс хойш жин үнэхээр нэмэгдсэн.

-Сүүлийн жилүүдэд япон
бөх­чүүдээс ёкозуна цолтон төрсөн­гүй. Үүний нэг шалтгаан нь мон­гол бөхчүүдийн
ноёрхлоос болж байна гэж боддог…

-Үнэхээр ч монгол бөхчүүдийн
амжилт гаргаж байгаа нь япон бөхчүүдэд амжилт гаргах орон зайг багасгаж байгаа гэж
боддог. Япончууд ч гэсэн өөрсдийн бөхчүү­дээ “Манай бөхчүүд муу байна. Том амжилт
гаргахгүй байна” гэдгийг хэлж байсан. Гэхдээ манайхны амжилт гаргаж байгаа нь нэгэн
цаг үеийн асуудал юм. Түүнээс биш мөнхөд ийм байна гэдгийг хэн ч таашгүй. Өнөөдөр
манай бөхчүүд урамтай сайхан барилдаж байгааг харахад надад ч гэсэн сайхан л санагддаг
юм.

-Өнгөрөгч нэгдүгээр сарын
башёгийн тухай ярихгүй юу. Сүүлийн өдрийн барилдаанд та Хакухог давснаар нэмэлт
барил­даан гарсан ч харамсалтай нь ялагдсан. Энэ башёгийн талаар ямар бодолтой байна
вэ?

-Барилдаанууд ерөнхийдөө сайхан
болсон. Сүүлчийн өдөр Хакухо аваргатай барилдахад бэргэх зүйл байгаагүй тул үнэн
хүчийг үзэж барилдъя гэж бодсон. Сумо бөхөд үндэсний бөх шиг тайван барилдаан байдаггүй
тул барилдааны тухай бодохоос өмнө бие маань хөдөлчихсөн байдаг.

-Башёгийн дараа Хакухо
аваргатай уулзав уу. Уулзсан бол юуны тухай ярилцсан бэ?

-Аваргатай тухтай уулзаж чадаагүй.
Цагаан сарын шинийн хоёрны өдөр монгол бөхчүүд Хакухо аваргатай очиж золгосон. Золголтын
үеэр барилдаан ярих цаг зав гараагүй.

-Эх орондоо цагаан сарыг
тэмдэглэхийг хүсдэг байх. Хамгийн сүүлд хэзээ Монголдоо шинэлсэн бэ?

-Мэдээж эх орондоо сар шинээ
тэмдэглэхийг хүсдэг. Харамсалтай нь цаг хугацааны хувьд таарч өгөхгүй юм. Энэ жил
сар шинийг Монголд угтах боломжтой байсан ч маргааш нь барилдаантай байсан тул ирж
чадсангүй.

-Таны төрсөн нутаг аль
аймаг бол. Уул ус, төрсөн нутаг хүүгээ дагаж явдаг гэлцдэг шүү дээ?

-Би Улаанбаатарт төрсөн. Аав
маань Сүхбаатар аймгийн харьяат. Тиймээс би аавынхаа нутгаар овоглодог. Аав “Миний
хүүг хаана ч явсан уул ус нь түшиж явдаг юм” хэмээн хэлж байсан. Тиймээс нутгийнхаа
уул усыг гэрийнхээ хойморт залсан байгаа. Алтан овоо, Шилийн Богддоо хамгийн сүүлд
гурван жилийн өмнө очсон. Дахин нэг очиж хийморь лундаагаа сэргээх хүсэл байлгүй
яахав. Озэки буюу арслан цол авахынхаа өмнө нутаг усандаа очиж байсан минь ивээлээ
өгсөн гэж боддог. Тэмцээн дуусаад долоо заримдаа бүр тавхан хоног амардаг. Тиймээс
Монголд ирэх боломж бага байдаг. Харин долдугаар сарын башёг дуусгаад Монголдоо
ирэх боломж тохиодог. Жилдээ ганц удаа л Монголд очдог.

-Таныг гэр бүлтэй болж
амжаагүй байгаа тул япон бүсгүйтэй суучих юм биш биз гэж чих тавих хү­мүүс байна.
Хэзээ гэр бүлтэй болох вэ?

-Би монгол бүсгүйтэйгээ гэрлэнэ.
Ямар ч байсан эхний ээлжинд амжилт гаргаж дээшээ явж барилдъя гэсэн бодолтой байгаа.
Тэр үед сайхан мон­гол бүсгүйтэйгээ гэрлэнэ дээ. (инээв)

-Ганц бие хүн хувцас угаах
хоол хийхээс эхлээд ар гэрийн ажил хийхэд амар­гүй байдаг уу?

-Туслахтай бо­ло­хоор энэ бүхэнд
санаа зовоод байдаггүй. Ганц бие хүн чинь дэвжээнийхээ хоолыг л идчихдэг юм. 

-Таныг солонгос кинонд
дуртай. Солонгос кино үзэж тайвширдаг гэх юм?

-Гурван жилийн өмнө нэг солонгос
кино үзэж байсан юм. Тэр үед надаас юу хийж амарч байна гэхээр нь “Гэртээ солонгос
кино үзэж байна” гээд хэлчихсэн. Тэгсэн чинь л намайг солонгос кинонд дуртай гэчихсэн
байна лээ. Ер нь бол кино үзэх дуртай. Шинэ гарсан монгол кинонуудыг интернэтээр
үзчихнэ.

-Таны хувьд зодог тайлаад
юу хийх вэ?

-Зодог тайлаад ингэнэ дараа­гийн
амьдралаа тэгж эхлүүлнэ гээд бодсон юм алга. Өнөөдөр би ба­рилдаж байгаа болохоор
өнөө­дөртөө л санаа зовох хэрэгтэй юм болов уу.

-Манай сумочид сан байгуу­лаад
эх орондоо хэрэгтэй зүйлс хийж байна. Таны хувьд өөрийн нэрэмжит сантай юу?

-Нэрэмжит сан байгуулах та­лаар
ах, эгч нартайгаа ярилцаж, судалж байна. Мэдээж Монгол Улсдаа хэрэгтэй зүйлийг бий
бол­гохын тулд өөрийн чадах зүйлсээ хийнэ.

-Аав, ээжээс хэдүүлээ
вэ. Танай удамд барилддаг хүмүүс байв уу?

-Би дээрээ нэг эгчтэй. Аав маань
залуудаа боксоор хичээллэдэг байсан юм билээ. Манай ойрын талд бөх хүн байхгүй.
Өвөг эцгийн үед л байсан. Энэ тухай би сайн мэддэггүй юм аа. Аавын талд арслан цолтой
бөх байсан гэсэн. Ээжийн талаас анх удаа чөлөөт бөхөөр Азийн аваргаас алтан медаль
авч байсан хүн байсан гэж дуулсан.

Э.ЭНХБОЛД

УИХ-ын гишүүн М.Зоригтоос цаг үеийн асуудлаар
тодруулга авлаа.

-Сүүлийн үед Го­ломт банкны асуудал олны анхаарлыг
татаж байна. 6000 гаруй гүйл­гээний хуудсаа уст­гасан гэх мэт таагүй яриа газар
аваад бай­гаад та ямар байр суурь­тай байна вэ?

-Би хэвлэл мэдээл­лээс л мэдээ­лэл аваад байна
даа. Би УИХ-ын гишүүн болсон тул биз­несийн үйл ажил­лагаа­наас бүрэн татгалзсан.
Миний мэдэж байгаагаар Мон­голын банк сан­хүүгийн салбар тогтвор­той, найдвартай
байгаа. Монгол Улсын бүхий л арилжааны банкны үйл ажиллагаа хэвийн яваг­даж байгаа
тухай Мон­гол­банк удаа дараа мэ­дээлсэн. Голомт банктай холбогдуулан тусгай мэ­дээ­лэл
өгдөг. Сүүлийн үед Блүүм­берг телевиз болон бусад хэвлэл мэ­дээллийн хэрэгс­лээр
ца­цаг­даж байгаа мэдээлэл бол өмнө нь Голомт банк­ны тухай гарсан дуу­лиант мэдээл­лийг
дахин сэр­гээж цацаад байх шиг байгаа юм.

Ер нь Мон­голын банк санхүүгийн сал­барын эсрэг
тэр дун­даа Голомт банкны эсрэг зохион байгуу­лалттай явуулгууд их явж байна гэж
хувьдаа бодож байна. Дахин хэлэ­хэд Голомт банкны үйл ажиллагаа хэвийн явагдаж байгаа.

-Голомт банкинд байрш­­сан Чингэс бон­дын мөнгө
хэр найд­вартай байгаа вэ. Найд­вартай байх тал дээр нь баталгаа гаргаж чадах уу?

-Өнөөдөр Монгол Ул­сад ли­ценз аваад банк санхүүгийн
үйл ажил­лагаа явуулж буй бүх банкууд өөрийн дүрмийн сан болон актив хүрээ­гээр
баталгаатай ажил­лаж байгаа. Голомт банк миний мэдэ­хээр банк сан­хүүгийн голлох
бан­куудын нэг. Тэр тусмаа Голомт банк найдвартай.

-Голомт банкийг хү­чээр дам­пуурлыг нь зарлуулах
гэсэн улс төрийн явуургүй алхам гэж ойлгож болох уу?

-Улс төрийн гэхээсээ илүүтэй Голомтыг сайн банкных
нь хувьд зарим нэг сонирхогч этгээдүүд авах гэсэн тиймэрхүү зүйл байна уу гэж сэжиглэж
байгаагаас дотор нь ороод мэдсэн юм алга.

-Сүхбаатар аймагт  шүлхий өвчин гарсан нь нэлээд газар аваад эхэллээ.
Малд тарьж буй вакцины хуга­цаа нь дууссан гэх мэтээр яригдаж байна. Үүнд ямар байр
суурь­тай байгаа вэ?

-Онцгой байдлын ко­мис­соос энэ талаар хариулт
өгөх ёстой.

-Та тойргийнх нь ги­шүүний хувьд вакцины тал дээр
ан­хаарахгүй байгаа хэрэг үү. ОХУ-аас вакцин ирэхийг хү­лээвэл шүлхий өвчний цар
хүрээ улам нэмэгдэнэ шүү дээ?

-Онцгой байдлын үед хэн дур­тай нь мэдээлэл өгөөд байж бо­лохгүй. -Таны байр суурь ямар байна вэ?

-Гүйцэтгэх засаг­лалын­хан аж­лаа сайн хийж байна.
Монгол мал хөтөлбөрийг дэмжээд маш их мөн­гө төсвөөс гаргаад байхад хийгдэж буй
ажил нь муу байгаа­гийн нэг илэрхийлэл, үр дүн энэ боллоо. Вакцины чанар муу байна
уу гэвэл үнэхээр муу байна. Тээ­вэрлэлт хийхэд хугацаа алдаж байна. Хадгалалт, тээвэрлэлтийн
хугацаа­гаа буруу тооцоолсноос болж мал дээрээ вакцин нь очих­доо хугацаа нь дуусч
байгаа тохиолдол их бай­на. Зөвхөн Сүх­баатар аймгийн малыг харах бус “Монгол мал”
хө­төл­бөрийг нийтэд нь эр­гэж харах ёстой. 

-Таны зүгээс шийд­вэр гаргах түвшний хүмүүстэй
энэ тал дээр санал солилцов уу. Тойр­гийн тань иргэд таны амыг л харж бай­гаа шүү
дээ?

-Шүлхий өвчин нэг­дүгээрт хүнд ямар нэгэн халдваргүй
гэдгийг хэл­мээр байна. Хоёрдугаарт шүл­хий өвчнийг тараадаг хамгийн гол зүйлс нь
ма­шины дугуй, хүний гутлын ул байгаа юм. Түүнээс биш өвөл цагт бод мал 3-4 км-т
тойроод бэлчдэг. Шүлхий өвчин өвөл цагт малаас малд халдах нь бага. Цагаан сарын
үеэр Шилийн богд, Алтан овоо руу явж хийморио сэр­гээх гэж явахдаа машины ду­гуй,
гутлын улаар л та­раагаад байгаа юм. Иргэд үүний цаад мөн чанарыг ойлгоосой гэж
бодож байна. Сүх­баатар айм­гаас сон­гогдсон Их хур­лын гишүүний хувьд онц­гой байдлын
комис­сын­хонтой байнга хол­боотой байж өдөрт хоёр удаа мэдээлэл авч байгаа.

-Сар шинэ өнгөрөөд оюутан, сурагчид хи­чээлдээ
явах гэхээр хөл хорио тогтоосон тул сур­гууль соёл нь хэцүү­дэж байгаа байх даа?

-Оюутан, сурагчид хи­чээлдээ явах гэхээр тэд­нийг
гаргах уу, үгүй юу гээд асуудал байна. Өнөө­дөр (өчигдөр) айм­гийн онцгой комисс
хурал­даад хөл хориотой байгаа сумдаас зохион байгуу­лалт­тайгаар оюу­тан, су­рагчдыг
ариут­галд хам­руу­лан гар­гахаар бол­­сон. Магадгүй ганц нэг гүйцэтгэх бай­гууллагууд
руу са­нуулга өгөх байд­лаар тойргийн гишүүний хувьд ажиллаж байна даа.

-Вакцины нөөц до­лоон су­манд хийгдээд дуусах
сураг байна?

-Вакцин гэдэг урьд­чилан сэр­гийлэх жур­маар хийгддэг
арга хэм­жээ. Одоогийн нөхцөл байд­лаас харахад урьд­чилан сэргийлэх арга хэмжээг
урьд нь муу хий­сэн байна гэсэн үг. Сүх­баатар аймгийн бүх мал вакцинд хамрагдсан.
Гэ­тэл шүлхий өвчин гараад байна гэдэг нь вакцины чанарт асуу­дал байна гэж харахад
хүр­гээд байгаа юм. Нэгэнт шүлхий тус­чихсан газ­рын эргэн тойронд дахин вакцин­жуула­хад
бүх зүйл болчих юм шиг ойл­гоод байна. Энэ бол үгүй. Нэн ялан­гуяа хөдөлгөөнийг
хяз­гаар­лах тогтоол ба­рих, нэгэнт шүлхийгээр өвчил­сөн малыг устгалд оруу­лах
тэр дэг зохион бай­гуулалтаа сайж­руула­хаас биш вакцин бол бур­хан биш. Вакцин
тарьж байгаа нь цаашаа халд­вар түгэхээс сэр­гийлэх арга. Тиймээс хү­мүүс бид ухамсар­тайгаар
зохион байгуу­лалтаа сайж­руулах хэ­рэгтэй.

-Зуданд малаа алд­сан ир­гэдэд нөхөн ол­говор
олгодог. Харин шүлхийгээс болж ма­лаа устгалд оруулсан ир­гэдэд нөхөн олговор олгох
уу. Нэг айл гэхэд 40-50 үхрээ устгалд оруулж 40-50 сая төг­рөгийн хохирол хүлээ­гээд
байна?

-Цас зуд гэсэн байга­лийн онц­гой тохиолдолд даатгалын
ком­паниуд, малын индексжүүлсэн даатгалд хамрагдсан газ­рууд өөр өөрсдийн нөх­цөл
байдалд тааруу­лан мөнгөө авдаг. Малын өвч­лөлөөс болж нядал­гаанд орж байгаа малуу­дын
нөхөн олговрын мөнгийг өгдөг. Үүнд дээр анхаа­рах нэг зүйл нь малын үнэлгээний асуу­дал
бай­гаа юм. Малын үнэл­гээг олон жилийн өмнө гар­гасан тарифаар тооцдог. Уг өртөг
нь маш бага гэсэн үг. Түүнээс биш зах зээ­лийн ханшийг тооцоод нэг сая төгрөг байгаа
юм байна гээд шууд өгчихдөг юм биш. Малын үнэл­гээний тоог эргэж харах ёстой бол­чихоод
байгааг малчид хэлж байна.

-Шүлхий гарснаас хойш той­рогтоо ажил­лав уу?

-Шүлхий гарснаас хойш той­рог­тоо ажил­лаагүй.
Харин шүлхий гарахаас өмнө ажил­лачихаад ирсэн.

-Хятадад шүлхий өвчин гар­сан тул Сүх­баатар аймагт
гарсан шүлхийг Хятадаас орж ирсэн байх магад­лалтай гээд байгаа?

-Шүлхий өвчин ма­лаас малд халддаг. Эсвэл машины
дугуй, хүний гутлын улаас халддагийг дээр дурдсан. Бичигт боом­тоор орж гарч буй
бүхий л машинууд ариут­галаар  ордог. Тиймээс
Хятадаас шүлхий өвчин орж ирсэн байх магад­лал бага юм.

-Малчид танд юу гэж захиж байна?

-Байгаль орчин, хүнс хөдөө аж ахуйн байнгын хорооноос
үйлдвэр, хө­дөө аж ахуйн салбар дахь төрийн нэгдсэн цогц бод­логотой болъё гэсэн
гишүүдийн санал гарсан. Үүний дагуу бодлогыг хэрэгжүүлэх хөтөл­бөрүү­дийг байгуулах
ажлын хэсгийг би ахалж байгаа. Дэд ажлын хэсэг байгуу­лагдсан. Энэ хү­рээнд цогц
арга хэмжээ авснаар зөв­хөн мал аж ахуй, үйлд­вэрийн сал­бараас ДНБ-ий өсөлтийг
30 гаруй ху­виар өсгөх боломж байгааг хараад байна. Монгол­чууд зөв­хөн уул уурхайг
шүтэж амьдрах ёсгүй. Нөхөн үржээд явдаг уг салбар­таа уул уурхайгаас орж ирэх мөнгийг
хийгээд мөнхийн мөнхөд Мон­голын эдийн засгийг аваад явах салбарыг бий болгох хэрэгтэй
байна. Энэ бодлого руу УИХ зохион байгуулалттай орсон. Чуулган завсар­лахаас өмнө
Засгийн газар хуралдаж гишүү­дийн гаргасан шийд­вэрийг дэмжсэн. Хаврын чуулганаар
үүнийг батал­на. Төрийн бодлого энэ салбар руу сайн явна гэсэн үг. Үүн дотор “Мон­гол
мал” хөтөлбөр багтаж бай­гаа юм. Дотор нь шинэ­чилж засахаар зүйл олон байна. Сум
болгонд гур­ван хүний орон тоог бий болгож, гурван хүний цалин өгөх юм. Малчдаас
ирж буй санал хүсэлт уг бодлогод шингэх замаар хэрэг­жинэ. Шүлхийн асууд­­лаар орон
нутгийн иргэдийн санаа бодол төрийн бодлого эсвэл шууд гүйцэтгэх үед санал бодлыг
нь тусгаад явна гэсэн үг.

-Сүхбаатар аймаг зээ­рийн сүрэг бэлчдэг нутаг.
Тиймээс зээрийн сүрэг шүлхийгээр халд­варлавал бүх зээрээ алдаж дуусах нь ээ. Зээр
бод мал шиг ойрхон бэлчдэггүй шүү дээ?

-Энэ тухай мэдэхгүй байна.

Э.ЭНХБОЛД

Зургаан жилийн өм­нө Цайз захын тэндэх гэрийн­хээ гаднаас алга
болсон Рэнцэн хүүг гэр­тээ мал маллуулж бай­сан гэх Б.Самъяагийнх руу хөдөл­лөө.
Б.Самъяа­гийн гэргийг Л.Батсуурь гэдэг аж. Тэднийх Төв аймгийн Эрдэнэ суманд амьдарч
байгаад ноднин Парти­заны сангийн аж ахуйд нүүж иржээ. Б.Самъяа гуай “Монгол бүсгүй”,
“Ми­ний Улаанбаатар” зэрэг дуугаараа ард түм­нийхээ хайр хүн­дэтгэлийг хүлээ­сэн
Мон­гол Улсын гавьяат жүжигчин Ган­зоригийн аав юм байна. Үд хэвийх үед Б.Самъяа
гуайн гэрт ирлээ. Ган­зориг гавьяатын дүү Мөнх­жар­гал нөхөр, хүүх­дийнхээ хамт
ир­жээ. Баяраа буюу Рэн­цэнг явснаас хойш хоёр хөгшний сэтгэл са­наа тавгүй, шөнө
ч нойр нь хүрэхгүй бай­гаа тул хань бараа болж Мөнх­жаргал хааяа ирдэг гэнэ. Рэнцэн
хүү­гийн талаар Б.Самъяа гуайтай ярилц­лаа.

 
-Рэнцэн яаж яваад танайд ирсэн юм бэ. Аав, ээж нь гэрийн гаднаас
танихгүй хү­мүүс машиндаа суул­гаад авч явсан гээд байгаа?

-Баяраа өөрийгөө аав, ээжтэй гэр бүлтэй гэж хэлээгүй. Эмээтэйгээ
хамт амьдардаг байсан гэсэн. Гэтэл эмээ нь өөд болж орчлонд орь ган­цаар үлдсэн
гэдэг байсан. Манайх зургаан хүүхэд­тэй айл. Хүүхдүүд бүгд тусдаа гарчихсан. Хөгшин
бид хоёр л гэртээ байдаг юм. Манай садангийн Бад­­рал гээд залуугийнх Баянхошуунд
байдаг. Эхнэр бид хоёр тэднийд нэг өдөр очлоо. Гэтэл “Энд нэг аятайхан хүүхэд яваад
байдаг юм” гэхээр хөгшин бид хоёр хоёулх­наа гэртээ байдаг тул хань бараа болгохоос
гадна нэг ч гэсэн хүнийг хоолонд нь хүргэж буян болчих юм биш үү гээд тэр хүүхэдтэй
уулзан “Чи манай хүүхэд болох уу” гэтэл юм дуугараагүй. Хажууд байсан хүмүүс “Чи
ийм айлд очвол аав, ээжтэй ахуй амьдралтай болно” гэсэн юм. Би “Ма­найд очих уу,
миний хүү” гэтэл Баяраа уйлчихсан. Тэгэхээр нь “Чамайг яах ч үгүй. Тэтгэж, тэжээж
авах гэсэн юм” гэлээ. Тэгсэн чинь “За” гэдэг юм. Тэгээд хөгшин бид хоёр дараа ирж
авахаар болоод яв­сан. Хэд хоногийн дараа иртэл өнөө хүүхэд байдаг­гүй. Бадрал бид
хоёр хай­гаад олоогүй. Дараа нь Бадрал дагуулаад ирсэн. Хөл нь зүсэгдэж хувилаад
идээ бээр нь бараг ясандаа тулчихсан хэцүү­хэн хүүхэд ирж билээ. Тэгэхэд арваннэгдүгээр
сар байсан юм.

-Рэнцэн наймдугаар сарын 12-ны өдөр дэл­гүүр орох гэж яваад танихгүй
хүний машинд суугаад шууд танайд ирсэн гэж байна лээ?

-Харин наймдугаар
сард гэрээсээ гарсан гэ­сэн. Бид хоёрт арван­нэгдүгээр сард богино өмдтэй, дан цамцтай,
өв­лийн хувцасгүй “Наран”-гийн хог дээр явж байхад нь оллоо гэсээр дагуулан ирсэн.
Түүнээс биш зарц­лах гэх мэт өөр ашиг со­нирхол бидэнд байгаа­гүй. Гудамжинд яваа
нэг ч гэсэн хүүхдийг орох орон, идэх хоолтой болгочих юм санасан. 

Ганзориг маань 2008 оны 11 дүгээр сарын 18-нд анхны тоглолтоо
хийсэн. Хүүгийнхээ тоглолтыг үзэх гэж ирэхдээ анх Баярааг олсон байхгүй юу. Хүүгийнхээ
тоглолтыг үзчихээд Баярааг аваад буцъя гэсэн ч бид хайгаад олоогүй тул буцахаар
болж Ганзоригийнд байж байтал Бадрал өөрийнхөө куртикийг өмсүүлчихсэн дагуулж ирсэн
юм.

-Бадрал гэдэг хүн “Манай энд ийм хүүхэд яваад байна” гэхээр нь
өсгөөд авчихъя гэж бодсон юм уу?

-Тэгсэн. Бидэнтэй хамт Эрдэнэ суманд ирээд л бид хоёрыг шууд л
өвөө, эмээ гээд сүйд болсон. Гургалдай хоёр огтлоод өгөхөд муухан иддэг байсан.
Хоол унданд тааруу хүүхэд байлаа. Одоо харин хоолонд сайн болсон.

-Аав, ээж нь зургаан жилийн хугацаанд ажилд сайн сургасан байна
лээ гэж байсан?

-Манайд байхдаа ажилд мундаг сайн болсон. Угийн сэргэлэн хүүхэд
байсан л даа. Зундаа хурдан морь уначихна. Бид хоёр дээр ирээд их сүрхий болоод
байсан юм уг нь. Баяраад бид хүнийрхэж хандаж байгаагүй тул манай хүүхэд шиг л байлаа.
Оны өмнө хүүгээ ёолк үзүүлье гээд охиныдоо (Мөнхжаргалынд) хүргэж өгсөн юм. Манай
зээтэй хамт PC тоглоно гэхээр нь охин маань тав таван мянган төгрөг өгөөд гаргасан
гэсэн. Гэтэл PC тоглоом дээрээсээ гараад тэр чигтээ алга болчихсон байна лээ. Хөгшин
бид хоёрт яриад байсан нь бүгд худлаа байсан юм билээ. Аав, ээжтэй гэр бүлтэй гэдгээ
тас нуусан байгаа юм даа.

Бид бичиг баримттай болгох гэж зөндөө явсан. Гэтэл аав, ээжийнх
нь заавал нэгнийх нь нэр хэрэгтэй болсон. Өөрөө аав, ээжийнхээ нэрийг мэдэхгүй гэж
хэлж байсан юм. Иргэний бүртгэлээр явж энэ хүүхдийг яаж иргэний үнэмлэхтэй болгох
вэ гэтэл Сонгинохайрхан дүүргийн шүү­хээр орох хэрэгтэй гэсэн. Хөгшин бид хоёр уг
нь өнгөрөгч намар 15 нас хүрчихлээ гээд гэр бараа төхөөрч, хэдэн мал тасдаж өгч
буулгаад байсан юм. 

-Рэнцэн одоо 18 нас хүрч байгаа юм билээ. Та нарт насаа хэлээгүй
юм уу?

-Насаа ерөөсөө хэлдэггүй байсан. Манай эмээ “Миний хүү хулганатай
шүү” гэж хэлээд өөд болсон гэж хэлдэг байлаа. Баяраа бие нь жижиг хүүхэд байсан.
Ямар сайндаа бид 15-16 нас хүрч байгаа юм чинь гээд гэр барьж, мал тасдаж өгсөн
юм.

Манай хүүхдүүд ирэх болгондоо л мөнгө өгч, байгаа бүхнээ илүүчилнэ.
Хөгшин бид хоёрт ханьтай байдаг болохоор хүүхдүүд их баярладаг байсан. Баяраад юу
хэрэгтэй тэр бүгдийг нь авч өгнө. Жи мобайлын нэг гар утастай байсан түүнийг нь
хүртэл гоё утсаар сольж өгнө гэж байсан юм. PC тоглоом тоглож байгаад алга болчихоор
нь хот мэдэхгүй хүүхэд төөрчихлөө гээд нэлээд хэдэн цаг хайсан. Шөнөдөө олдохгүй
бол өглөө цагдаад мэдэгдье гэж байтал өөрөө утасдсан.

-Утсаар тэгээд юу гэж байх юм?

-“Би эгчийндээ ирчихсэн байна” гэсэн. Аав, ээж нь ч гэсэн бидэнтэй
утсаар ярьж болноо доо. Гэтэл бидэнтэй огт харьцахгүй байгаа. Манай хүүхдүүдээс
нэгж хэрэгтэй байна гэхэд нь гар утас руу нь нэгж явуулдаг байсан. Гэтэл одоо гэртээ
оччихоод бас нэгж нэхээд байна гэсэн.

Бид алга болдог өдөр нь энэ хүүхэд Улаанбаатар мэдэхгүй, утас
мэдэхгүй яана даа гээд сандарч байтал бидний бүгдийнх нь утсыг мэдэж байсан юм билээ.
Баяраа айхтар сэргэлэн, ажилд ч сайн байсан. Манайд анх ирэхдээ юм ч ярьж чаддаггүй
гацаа, ээрүү хүүхэд ирж байлаа. Одоо харин зүгээр болчихсон. Баярааг явсны маргааш
нь бид Баяраагийн залгасан дугаар руу залгаад аав, ээжтэй нь уулзаж танилцъя, ядаж
жаахан сүү, цагаан идээ аваад явахгүй гэтэл утсаа салгаад түүнээс хойш утсаа аваагүй.

-Өмнөх амьдралынхаа талаар огт дурсдаггүй байсан юм уу. Нэрээ
хүртэл хэлдэггүй байсан гэж үү?

-Гэр бүлийнх нь тухай асуухаар “Би санахгүй байна” гэдэг. Анх
өөрийгөө Төгөлдөр гэж хэлдэг байсан. Манай ач, зээ нарын дунд олон Төгөлдөр байдаг
болохоор нэрийг нь Баяраа болгочихъё гээд Баяраа болсон. Баянзүрхийн цаг­даагаас
биднийг дуудахад л Баяраагийн жинхэнэ нэрийг Аваа-Рэнцэн гэдгийг мэдсэн. Аав нь
“Миний хүүг өдий зэрэгтэй болгож өсгөсөн хүмүүст гомдол байхгүй” гээд өргөдөл бичээд
өгсөн байна лээ. Харин садангийнх нь нэг хүн “Маш их сэргэлэн хүүхэд байсан тул
том хүн болох байсан. Гэтэл манай дүүг хулгай хийж авч явсан” гэдэг утга бүхий зүйлийг
байцааг­чид нь хэлсэн байна лээ.

Бид анх найман настай хүүхэд байна юмны наад цаад учир мэддэг
гэж бодоод аав, ээжийнхээ талаар яриад өгөөч гэхэд юу ч хэлдэггүй байсан.

-Өөртэй нь хамт хоёр хүүхдийг машинд авч явсан гэсэн байна лээ.
Тэр нь ямар учиртай хүүхдүүд юм бэ?

-Ор үндэсгүй худлаа хэлсэн байна. Баянзүрх дүүргийн байцаагч манай
хүү Ганзоригийг дуудаад “Нэг удаа алдаад зам руу гүйж явахад нь араас нь ирж авч
явсан байна” гэсэн байна лээ. Тийм зүйл ч огт болоогүй. Баяраад бид ширүүн үг ч
хэлэлгүй зургаан жил болгосон. Манайхаас зугтах шаард­лага ч гардаггүй байсан. Хөгшин
бид хоёртой нүүрэл­дүүлбэл ингэж худлаа ярьсан талаараа нэг ч үг хэлж чадахгүй.
Аав, ээжтэй нь бид уулзмаар байна. Манайх тийм ч олон малтай айл биш. Хэдэн үхэр,
цөөн тооны бог малтай.

-Зургаан жилийн хугацаанд шинэ хувцас авч өгөөгүй гээд байна гэсэн?

-Юу гэсэн үг вэ. Хувцас авч өгөлгүй яах юм. Манай охин, хүү хоёр
Солонгост ажилладаг байсан. Солонгосоос маш их юм явуулна. Тэр явуулсан хувцсыг
нь хуучин хувцас гэж боддог байсан болж таарах нь. Баяраа дутах юмгүй байсан. Шинэ
хувцсаа өмсөлгүй шууд л цааш нь далд хийчихдэг хүүхэд байсан юм. Одоо ч гэсэн тэр
хувцаснууд нь байж л байна. Манай хүүхдүүд өмсч байсан хувцсаа дамжуулаад өмсдөг
байсан. Тиймэрхүү зүйл байлгүй яахав дээ. Баярааг ээж, аав нь өмнө нь хэд хэдэн
удаа алдаад, цагдаа нар гэрт нь авч ирж өгч байсан гэсэн. Гэрээсээ дайждаг хүүхэд
байсан юм шиг байна лээ.

-Гуравдугаар ангид орох жилээ алга болсон гэсэн. Алга болоогүй
бол сургууль соёлд сурах байсан гээд хэл ам гараад байна гэв үү?

-Гуравдугаар ангийн хүүхэд манайд ирсэн гэхэд уншиж чадахгүй,
мөнгөний тоо ч мэддэггүй байсан. 600 төгрөгний юм аваад ир гээд 1000 төгрөг өгөөд
явуулахаар мөнгө хүрэхгүй байна “Тэр чинь 600 төгрөг гэж байна” гээд хүрээд ирдэг
юм.

-Таныг өөрт нь их сайн байсан тухай гэрийнхэндээ ярьсан байна
лээ?

-Баяраад өмнө нь хэд хэдэн унадаг дугуй авч өгсөн. Манай зээ,
Баяраа хоёрыг мотоцикль унаж сурга гээд Говь-Алтайгаас мото­циклио машинд дайж явуулсан
гээд бод доо. Унаад сурсных нь дараа шинэ мотоцикль авч өгнө гэж байсан юм. Явахынхаа
өмнө очиж хэд хоносон айлдаа “Өвөө надад мотоцикль авч өгнө” гэж ярьсан байна лээ.  Манайх 100 гаруй богоо энүүхэн ойрхон айлд байлгадаг
байсан юм. Тэр айл хотоос болж бүтэхгүй хүмүүс авч ирж малаа маллуулдаг байсан.
Хойд айлын хэцүү хүмүүсээс Баяраа их юм сурсан байх гэж боддог. Тэр айлд байсан
залуу утсаар залгаад “Баяраатай ярья” гэхээр нь “Гэр рүүгээ явчихсан” гэсэн чинь
“Өө тэгвэл ирэхгүй юм байна тэ” гэж байсан. “Чамайг эд нар зарж байгаад л хаяна”
гэж хэлсэн юм байх гэж бодоод байгаа юм.

-Яагаад зүгээр байсан хүүхэд гэнэт явах болсон юм бол?

-Бид Баярааг бичиг баримттай болгохын тулд шүүхээр явах шаардлагатай
болсон.

Шүүхээр яваад бичиг баримттай болгохоор миний бүх зүйл илэрнэ
гэж айгаад явах сэжүүр төрсөн байх. Түүнээс биш “Би хэзээ ч явахгүй” гэдэг хүүхэд
байсан. Хот хүрээ оръё, тоглолт үзүүлье гэхээр “Та нар яв. Би ганцаараа ч хамаагүй
байж байя” гэдэг хүүхэд байсан юм даа.

-Партизаныхан Баяраагийн тухай хэр ам сайтай байдаг вэ?

-Баяраа явчихсан гэсэн чинь “Болж, болж” гээд л байгаа юм.

-Яагаад тэгж хэлдэг билээ?

-Энд байдаг нэг эмгэнд хүүхдүүд нь хань болгож асрамжийн газраас
хүүхэд авч ирж өгсөн юм билээ. Гэтэл өнөө хүүхэд нь эмгэнээс мөнгө нэхээд “байхгүй”
гэсэн чинь алж хаячихаад мөнгийг нь аваад явчихсан юм гэсэн. Түүнээс хойш энэ хавийнхан
тиймэрхүү хүүхдийг үзэхээ байсан.

Тэгэхээр нь хөгшин бид хоёр манай Баяраа арай ч тэгэхгүй ээ гэдэг
байлаа. Баяраа манайд ямар байсныг Төв аймгийн Эрдэнэ сумынхан бүгд мэднэ.

-Эрдэнэ сумын айлуудад “Манайд мал маллах гэж ирсэн хүүхэд. Нэрийг
нь Баяраа гэдэг” гэж танилцуулсан юм биш үү?

-Анх авч очсон цагаас хойш Эрдэнэ сумынхан мэддэг. Хүүхэдгүй хоёр
хөгшин хүртэл Баяраа шиг хүүхэд олоод өгөөч гэж бид хоёрт хэлдэг байсан. Бид хоёр
хаанаас олох вэ дээ.

-Сэтгэл санааны хувьд хэр тайван хүүхэд байсан бэ?

-Их ууртай байдаг байсан. Уурандаа гурван бярууны толгой руу модоор
цохиод унагачихаж байсан юм. Ганзориг тэгэхэд нь “Миний дүү тэгж болдоггүй юм. Тэгвэл
чи малтай ч болохгүй, мал ч өсөхгүй” гэж хэлж л байсан. Хэдэн бог малыг өшгичөөд
бөөрийг нь салгачих гээд байдаг байсан. Ер нь их ууртай хүүхэд шүү. Мал зодлоо гээд
бид уурлаж, загнаж ч байгаагүй.

-Өглөөний дөрвөн цаг өнгөрөөж босоод л гэрийн ажил хийдэг байсан
гэсэн үнэн үү?

-Юу гэж тэгж хар шөнөөр босгох вэ дээ. Үхэр, тугалын баас цэвэрлэдэг
байсан нь үнэн. Өнгөрөгч зун хөгшинтэй хамт үнээ сааж сурсан. Манай зээ хүү хүртэл
үнээ саагаад сурчихсан. Манай хөгшин “Энэ насанд хүрч байгаа байх. Чадал тэнхээгээрээ
залуу хүн шиг байна” гэдэг байсан. Манай хүүхдүүд бие жижиг болохоор нь 15-16 настай
л хүүхэд байх гэдэг юм. Тийм бага наснаасаа бүх зүйлээ нууж ирснийг нь бодоход айхтар
санаа суусан хүүхэд байж. Хүн итгэтэл худлаа ярьдаг хүүхэд одоо юу ч гэж ярьж яваа
юм бүү мэд.

 

 

Э.ЭНХБОЛД

Л.МӨНХТӨР

Гэрэл зургийг
Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Жил жилийн сар шинийн ба­рил­даан
ямар нэгэн сайхан дур­самжийг үлдээдэг. Тэгвэл модон морь жилийг угтсан битүүний
өд­рийн барилдаан ч гэсэн үзүүштэй уран хурц барилдаанууд ихтэй байсан ч өмнөөс
нь уур хүрмээр үйл явдлууд цөөнгүй байлаа. Өнөө жилийн сар шинийн барил­дааны хоёрын
даваанд аймгийн хурц арслан Шарын Мөнгөнбаатарыг, гуравт уран барилдаанд начин Төрөөгийн
Баасанхүүг, дөрвийн даваанд улсын арслан Д.Азжар­галыг, тавын таваанд улсын ар­лан
Х.Мөнхбаатарыг, зургаагийн да­ваанд улсын аварга С.Мөнхбатыг, долоо­гийн давааны
тунаанд улсын заан Ч.Санжаа­дамбыг орхисон Ховд аймгийн Буянт сумын харьяат аймгийн
арслан О.Хангай хүчтэй, бяртай, мэхтэй байгаагаа харуулан үзүүрлэсэн билээ. Харин
хамгийн их хэл аманд өртсөн бөхөөр улсын харцага Ц.Содномдорж, улсын гарьд Д.Рагчаа
нарыг нэрлээд байна. Тэр дундаа зургаагийн давааны улсын харцага Ц.Сод­номдорж,
улсын гарьд Б.Гончиг­дамба нарын барилдаан олны хэл амыг “билүүдэв”. Үеийн шижигнэ­сэн
залуусыг барилдааныг үзэхээр ирсэн үзэгчид үнэндээ тийм жудаг­гүй барилдаан болно
гэж таавар­лаагүй биз. Улсын харцага Ц.Сод­ном­дорж Б.Гончигдамба нар ба­рилдааны
үеэр гарьд сөрж мордон өрсөлдөгчийнхөө дээр тусав. Гэтэл өвдөг, тохой нь хэдийнэ
газарт хүрчихээд байсан Ц.Содномдорж харцага, Б.Гончиг­дамбын зүүн гарыг мөр, тохойны
үеэр нь дотуур нь давхар хөшлөө. Засуул салга­хаар завдахад улам лавшруулан хар
чадлаараа доош нь дарж байлаа. Барилдааны явцад янз бүрийн хөдөлгөөн гарч байдаг.
Үүнийг бөхөд дуртай үзэгчид өөрсдийнхөөрөө мэдэрч ойлгодог. Гэвч энэ удаагийн барилдаан
илэрхий өрсөлдөгчөө гэмтээж бэр­тээхийг завдсан мэт сэтгэгдэлийг хүн бүхэнд төрүүлсэн
учраас  Бөхийн өргөөнд цуг­ласан түмэн дургүйцлээ
илэрхий­лэн “Содном болио, чи зайл” гэх мэт үгсийг унагаж байлаа. Өнөө үн­дэс­ний
бөхийн жудаг энэ барил­даан дээр гарсангүй. Бөхчүүд өөрөөсөө том цолтноо хүндэтгэдэг
ёс жудаг энэ барилдаан дээр харагдсангүй. Улсын гарьд, улсын харцага цол гэдэг их
ялгаатай. Энэ хоёр цолны дунд улсын заан хэмээх том цол бий. Харамсалтай нь бие
хаа, бяр хүчээр хэнээс ч дутахгүй Ц.Сод­номдорж харцагыг ийм барилдаан гаргасанд
хүн бүр дургүйцэв. Усны саваа ч шидлэв. Төрийн наадмын барилдааны дараа эрэмбэлэгддэг
сар шинийн барилдааныг Монгол Улсын төрийн тэргүүн үзсэн. Ерөнхий­лөгчийнхөө нүдэн
дээр өөрийгөө ямархуу бөх вэ гэдгээ цаашлаад үндэсний бөхийнхөө хөгжлийг ямар байгааг
харуулаад авлаа. Залуу гарьд талбайн захад нэлээд хэвтэж байгаад босч харагд­сан.
Ц.Содномдоржийн энэ үйлдлийг “Гарьд магнай” киноны амбантны “Цагаан Жигмэд”-тэй
зүйр­лэж болно хэмээн үзэгчид ярьцгааж байв. Ц.Содном­дорж харца­га ганцхан энэ
барил­даан дээр жудаггүй зан гаргаагүй. Өмнө нь заалны барилдаанууд дээр иймэр­хүү
үйлдлүүд удаа дараа гаргаж олны дургүйцлийг хүргэж, өөрийнх нь барилдааныг үзэхээр
зорьж ирэгсдийн тоог өөрөө цөөлсөн талаар бөх сонирхогчид ярьж байлаа. Бөхийн барилдаан
гэдэг үнэн хүчийг үзэж барилддаг үндэсний өв соёл байдаг болохоос үнэн хүчээр учраа
бөхийнхөө гарыг хугалах увайгүй үйлдэл биш баймаарсан гэж ярьцгааж байв.

Харин улсын харцага Ц.Сод­номдорж
шинийн хоёрны өдөр буюу өнгөрөгч бямба гаригт өөрийн фэйсбүүк хуудаснаа “Миний Монголын
ард түмэн та бүхнээс уучлал гуйж байна. Би ямар нэгэн буруу санаа агуулаагүй. Унаснаа
мэдрээгүй, цуг уначих шиг санаг­даад гарнаас нь татаад унасан. Та бүхэн уучлаарай”
хэмээн бичжээ. Ингэж байгаа нь зөв юм. Гэхдээ өрсөлдөгч нь бэртсэн бол нэрэгсэн
хойно нь хашгирав гэдэгтээ адил уучлал хүсэлт билээ. Өөрийнх нь дээрээс Б.Гончигдамба
гарьд дарж унаж байхад цуг уна­чих­сан юм шиг санагдсан байх юм. Тэрбээр учраа бөхөө
давчихаад дээрээс нь нэдэрчихдэг гэмтэй. Б.Гончигдамба харцага дээрээс нь нэдрээгүй
тул унасанаа мэдрээгүй юм байх. Ингэснээрээ тэр “мэдрэмжгүй” бөх болсон юм. Гэлээ
ч гарнаас татаж унах, хүний гарыг хөшиж өндийх хоёрын хооронд том ялгаа бий. Содном
харцага цаашид цолоо ахиулахыг хүсвэл эхлээд мэдэрч сурах хэрэгтэй юм байна. Өөрийнх
нь мэдэрч байгаа зүйл түүнийг бурууд хөтөлж байгааг тэр сар шинийн барилдаанаар
мэдрээ биз. 

ХӨЛ ДЭЭР ГИШГЭЖ ДАВАА АВАХЫГ
“РАГЧАА” МЭХ ГЭХ БОЛОВ

Ер нь модон морь жилийн сар шинийн
барилдаан улсын гарьд Б.Гончигдамбын хувьд халгаатай байсан гэхэд болно. Зургаагийн
даваанд гараа хугалуулах дөхөн эмчийн тусламж авсан гарьдын дараагийн давааны учраа
улсын гарьд Дамбын Рагчаа байлаа. Тэдний барилдаан ид өрнөж бай­тал өнөө жилийн
сар шинийн барил­­дааны түрүү бөх Д.Рагчаа учраа бөхийнхөө хөл дээр нь гиш­гээд
түрчихэв. Нэг хөл дээрээ гишгүүлсэн Б.Гончигдамба тэнц­вэрээ олж чадалгүй өвдөг
шороо­дон, тахим буулгалаа. Д.Рагчаа гарьд барилдааны дунд санамсар­гүй хөл дээр
нь гишгэсэн гэж бодоход шударгаар түүнийгээ хүлээж дахин барилдах шийдвэр гаргаж
болох байв. Гэтэл Д.Рагчаа гарьдад нэг даваа чухал байснаас нэр хүнд чухал байсангүй
болол­той. Тэр хоёр дахин барилдсан бол хэн давах давах байсан бэ гэдэг нь эргэлзээтэй.
Хэрэв Б.Гончигдамба давсан бол өнөө жилийн сар шинийн барилдааны түрүү бөх Д.Рагчаа
бус залуу гарьд болох байсныг үгүйсгэх аргагүй.

Усан могой жилийн сар шинийн барилдаанаар
улсын заан Ч.Сан­жаадамба, өнөөгийн улсын заан Б.Батмөнхийг начин цолтой бай­хад
нь барилдаж гутал дээр нь гишгээд түрж давсан. Түүний дараа улсын заан Санжаадамбын
барил­дах эрхийг хоёр сараар хассан билээ. Энэ барилдаан Д.Рагчаа, Б.Гончигдамба
нарынх­тай яг адилхан юм. Үндэс­ний бөхийн холбооноос үүнд хариуц­лага тооцох байх.
Улсын гарьд Б.Гончигдамба зургаагийн даваанд Содном харцагад гараа хөшүүлж, долоогийн
даваанд Д.Рагчаа гарьдад хөл дээрээ гишгүүлээд уналаа. Гэсэн ч тэрбээр юу ч болоогүй
юм шиг тахимаа өгчихөөд үзэгчдийн суудалд шилж­сэн. Өнөө жилийн сар шинийн барилдааны
дараа үндэсний бөхийн түүхэнд нэгэн шинэ мэх тэмдэглэгдсэн нь “Рагчаа” мэх байлаа.
Үзэгчид “Ерөө­сөө хөл дээр гишгэхийг “Раг­чаа” мэх гэе” хэмээн өөр хоорондоо ярилцаж
суусан юм.

Э.ОЮУНБОЛД ХАРЦАГА Л АМЛУУЛАХ
ЁСГҮЙ ЮУ

Өнгөрөгч наадмаар Хэнтий аймгаас улсын
харцага цолтон төрсөн нь Э.Оюунболд байв. “Дөн­гөж 20 настай хөөрхөн барилддаг хүүхэд
байна” хэмээн олны хүнд­лэлийг хүлээж эхэлсэн билээ. Тэрбээр сар шинийн барилдаанд
амжилттай сайн барилдаж дунд шөвөгт шалгарсан. Зургаагийн даваанд бөхчүүд ам авахад
улсын харцага Т.Өсөх-Ирээдүй түүнийг амлав. Үндэсний бөхийн дүрмэнд ижил цолтой
бөхөө амалж болох­гүй гэсэн заалт байдаггүй. Гэтэл Э.Оюунболд өөрөө ам авах байтал
аманд гарлаа хэмээн бухимдав бололтой заалаар нэг үсчиж ха­рагд­сан. Т.Өсөх-Ирээдүй
харцагын өөдөөс гар, хөлөө савчин, уурлаж бухимдан барилдаж байгааг нь хараад залуу
хүний ааг, омог юм даа гэж зөвтгөлөө. Э.Оюунболд харцагыг бөхийн хүрээнийхэн даруухан
залуу хэмээн үнэлдэг. Гэтэл уг үнэлэмжийг тэрээр шороо­той хутгачихлаа. Залуу хүн
цаашид олон барилдаанд зодог­лоно, Т.Өсөх-Ирээдүй харцагад дахин хэдэн удаа ч амлуулж
мэднэ. Энэ бүхэнд ухаантай хандах биз ээ. Гэсэн хэдий ч үндэсний бөхийн түүхэнд
өөрөөс нь түрүүлж улсын цолонд хүрсэн бөхөө хүндэтгэн хайрладаг ёс жудаг үндэсний
бөхийн хөгжлийн замд гээгдэж эхлээ юу даа гэж санагдахад хүрснийг нуух юун.

Энэ өдрийн барилдааныг “Ноёд” группийн
Ерөнхийлөгч Г.Буяндорж ирж үзсэн юм. Тэрбээр өнгөрөгч оны наймдугаар сард мөнгө
угаасан, залилсан хэргээр “Ганц худаг”-т хоригдсон. Түүнийг суллах болоогүй гэж
байсан ч цагаан сарын өмнөхөн батлан даалтад гарчээ. Тэрбээр сар шинийн барилдаанаас
10 хоно­гийн өмнө бөх үзэх билетээ за­хиалсан байсныг харахад өөрий­гөө суллагдана
гэдгийг мэдэж байсан бололтой. Ямартай ч тэрбээр “Ноёд” группын бөх улсын аварга
Г.Эрхэмбаярын яг ард нь суугаад бөх үзэж байсан нь олны анхаарлын төвд байлаа.

Улсын гарьд Б.Гончигдамба, улсын
харцага Ц.Содномдорж нарын барилдааны талаар Мон­голын Үндэсний бөхийн холооны дэд
тэргүүн Д.Данзангаас тодрууллаа.

 

-Сар шинийн барилдааны зургаагийн
давааны улсын гарьд Б.Гончигдамба, улсын харцага Ц.Содномдорж нарын барил­даан олны
уур бухимдлыг төрүүл­лээ. Учраа бөхийнхөө гарыг хөшиж хугалахаа дөхсөн харцага Ц.Содномдоржид
ямар хариуцлага тооцох вэ?

-Удахгүй Монголын Үндэсний бөхийн
холбооны тэргүүлэгчдийн хурал болно. Тэргүүлэгчдийн хур­лаар улсын гарьд Б.Гончигдамбын
гарыг хөшсөн улсын харцага Ц.Содномдоржийн асуудлыг авч хэлэлцэнэ. Үндэсний бөхийн
дүр­мэнд барилдааны тухай заалтууд байдаг. Тиймээс дүрмийн дагуу арга хэмжээ авна.

-Долоогийн даваанд улсын гарьд
Д.Рагчаа учраа бөх болох улсын гарьд Б.Гончигдамбын гутал дээр гишгэж давсан. Нод­нин
жилийн сар шинийн барил­даанд улсын заан Ч.Санжаа­дамбыг Б.Батмөнхийг тэгж давсан.
Түүнээсээ болж хоёр сар барилдах эрхээ хасуулсан…

-Барилдааны явцад санаатай болон санаагүй
үйлдэл гэж байна. Д.Рагчаагийн хувьд барилдааны явцад суйлж яваад санаандгүйгээр
хөл дээр гишгэсэн гэж үзэж байгаа. Түүнээс биш хөл дээр нь гишгэж байгаад мэх хийгээгүй.
Гэхдээ бичлэг үзэж магадлаж байж шийдвэр гаргана.

Харин улсын гарьд Б.Гончиг­дамбаас
энэ талаар тодруулахад “Сар шинийн барилдааны талаар яримааргүй байна” гэсэн юм.
Ард түмний анхаарал хандуулдаг цөөн том барилдаанаас харахад бөх­чүү­дийн зан авир,
ааш ямар байгаа нь бэлхнээ харагдаж байна. Хуучин цагт амбатны “Цагаан Жигмэд” шиг
бөх хаа нэг таардаг байсан бол өнөө цагт маш олон болсон “Ца­гаан Жигмэд”-үүд бөхийн
дэвжээн дээр дэвсээр байгаа бус уу.

Э.ЭНХБОЛД
Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

УИХ-ын гишүүн Д.Арвинтай ярилцлаа.

 -Хамтын тэтгэврийн тухай хуулийг
хэлэл­цэж байхад МАН-ын бүлэг завсарлага ав­сан. Таны хувьд уг хуулийн талаар ямар
байр суурьтай байна вэ?

-МАН-ын бүлэг хууль хэлэлцэх явцад
завсар­лага авсан. Ардын намын гишүүдийн зүгээс яагаад завсарлага авсан бэ гэхээр
Засгийн газраас санал авсан уу, төсөвт дарамт болох уу гээд байгаа. Мөн уг хуультай
холбогдуулан олон хууль орж ирэх ёстой. Олон хүүхэдтэй эхчүүдийн одонгийн тухай,
зорилтот бүлгийн мөнгө цаашлаад малчдын тэтгэврийн тухай хөндөгдөх юм. Хамтын тэтгэврийн
тухай хуулийг хэлэлцэж эхлэ­хэд эдгээр хуулиудыг өмнөө барьж байна. Хам­тын тэтгэврийн
асуудал 2004 оноос яригдаж эхэлсэн. Тиймээс энэ Их хурлаар орж ирж батлаг­дах гэж
байгаа юм. Ардын намынхан гай­хаад байх шаардлагагүй. Бид өнгөр­­сөн хугацаанд олон
хүүхэдтэй эхчүүдийн мөнгийг өгөх тухай хуу­лийг Ардын намын Зас­гийн газрын үед
яриад, хоёр парламент дам­нуу­лаад шийдвэрлэж чадаа­гүй. Одоо үүнийг яриад байгаа
гишүүд өөрсдийн­хөө намыг засаг барьж байхад дэмжээгүй. Уг хуулийг өргөн барьсан
хүмүүсийн нэг нь би. МАН гэнэт уг хуулийг өлгөж авна гэдэг нь өөрсдийн Засгийн газрын
үед батлуулаагүй байж ард түмэндээ хайртай юм шиг хандаж байгаа нь инээ­дэм­тэй
санагдаад байна. Тийм сүрхий байсан юм бол хоёр парламент дам­нуулан явах шаардлага­гүй
байсан.

-Зорилтот бүлгийн мөнгийг өгөхөд
багагүй судалгаа шаардлага­тай. Уг хуультай холбогдуулан судалгаа хийгдэж байгаа
юу?

-Зорилтот мөнгийг өгөх тал дээр Хүн
амын хөгжил нийгмийн хам­гаал­лын яам иргэдээс судалгаа хийгээд дуусч байна. Зорилтот
бүлгийг тодорхойлно гэдэг амар­гүй. Хэнд нь мөнгө өгч, хэнийг нь гадна үлдээх вэ
гэдэг асуудал мэдээж нэлээд хэл амтай ажил. Өнгөрсөн найман жилийн хугацаанд Их
хурлын гишүүн байсан миний хувьд иргэн бүрт нэг сая төгрөгийг өгч хавтгайруулахын
оронд зорилтот бүлгүүддээ өгье гээд байхад тухайн үеийн Нийгмийн хамгааллын сайд,
салбар яам нь зорилтот бүлгээ тодор­хойлж өгөхгүй байсан. Ардын намынхан одоо юу
юм бэ. Өөрсдийнхөө Засгийн газрын үед зорил­тот бүлгийнхэндээ мөнгө өгөөгүй, эхчүүдийн­хээ
ч мөнгийг өгөөгүй хэрнээ одоо улс төр хийгээд дайраад байх шаардлагагүй. Үүнийг
би улс төрийн балмад, харалган үйл ажиллагаа гэж бодоод байгаа.

-Хамтын тэтгэврийн тухай хуулийн
хамгийн гол зүйл нь улсын төсөвт ихээхэн ачаа­лал болно гэж Ардын намын гишүүд ярьж
байна. Үнэхээр дарамт болохгүй гэж үү?

-Хамтын тэтгэврийн мөнгө улсын төсөвт
огт дарамт болохгүй. Нийг­мийн даатгалын сан гэж бий. Тэндээс эрүүл мэнд, халамж,
тэтгэврийн гэх мэт зургаан санд мөнгө хуваарилдаг юм. Гэтэл жил бүр нийгмийн даат­галын
сангаас 200 гаруй тэрбум төгрөг илүү гарч цаана нь үлдэж байгаа. Эдгээр сангуудад
өгөх мөнгийг УИХ-аас хувь хэмжээгээр нь тогтоосон байдаг. Тэр хувиудад өөрчлөлт
оруулаад тэтгэврийн сангийн мөнгийг ахиу өгчихөд л улсын төсөвт дарамт болохгүй.
Гэтэл бусад сангуудын мөнгө нь илүү гараад байгаа. Тиймээс тэр хувьд нь өөрчлөлт
оруулаад өгвөл үлдэж буй 200 гаруй тэрбум төгрөг Хамтын тэтгэвэр рүү орчих юм. Тэгж
ярих юм бол бүх үеийн Засгийн газар Нийгмийн даат­галын сан руу дайрч мөнгө иддэг.
Нийгмийн даатгалын санд Засгийн газар өнөөдөр өртэй л яваа. Засгийн газар Нийгмийн
даатгалын санд 300 гаруй тэрбум төгрөгийн өртэй. Нийг­мийн даатгалын сангийн мөнгө
хангалттай хуваа­рилагдаж байгаа тул улсын төсөвт дарамт үзүүлэхгүй гэдгийг дахин
хэлье.

-Хамтын тэтгэврийн тухай хуулийг
санаач­лагчдын нэг нь та. Уг хууль зайлшгүй гарах нөхцөл байсан уу?

-Үнэнийг хэлэхэд ахмадууд хамаг залуу
насаа эх орныхоо төлөө зориулсан. Ахмадууд маань 60 хүртлээ ажил­лаад 61 хүрээд
хорвоо­гийн мөнх бусыг үзүүлж байгаа хүн олон байна. Тэгэхээр эх орныхоо төлөө цаг
наргүй ажил­ласан тэр хүмүүс гэр бүлийнхээ сайн сайхны төлөө, ая тухтай байдлын
төлөө хамаг насаа үрсэн. Үр хүүхэд, хань нь тэр хүнийг ажиллах нөхцө­лөөр бүрдүүлж
байсан. Насаараа нийгмийн даат­галын шимтгэл төлсөн хүн нь үр шимийг нь хүртэж чадалгүй
нас барчихаар цаана үлдэж буй хөгшин нь амьдра­лын маш хүнд нөхцөлд ордог. Тиймээс
тэр үлдсэн хүн тэтгэврийнх нь хэдэн хувийг авахыг Их хурал шийднэ. Хамтын тэтгэвэр
авна гэдэг нь шударга ёсны зүйл. Ахмадуудад үзүүлж буй бодитой хөрөнгө оруу­лалт
гэж үзэж байна.

-Уг хуулийг батлагд­сан өдрөөс
нь эхэлж мөрдөх тухай гишүүд ярьж байсан. Түүнээс өмнөх хүмүүсийг хамруулах уу?

-Их хурал дээр батлагдсан өдрөөс нь
эхэлж мөрдөнө гэж зарим гишүүд ташаа ярьж байсан. Уг хууль гол нь  социализмын үеийн бүтээн байгуулалтын жилүүдэд
өдөр шөнөгүй, зовж ажилласан ахма­дууддаа түлхүү үйлчлэх ёстой гэж үзэж байгаа.
Уг хуулийн дагаж мөрдөх журамд зориудаар өмнөх үеийн хүмүүсээс эхэлнэ гээд заасан.

-Хэдэн оноос хой­ших хүмүүс хамрагдах
бол?

-Тооцоо судалгаа гаргасан. Судалгаагаар
76 мянган ахмадын тэтгэврийг олгох юм билээ. Миний зүгээс хуулийг дагаж мөрдөх журмын
тухай хуульд бүтээн байгуулалтын үед ажиллаж байсан ахма­дуудыг оруулах тал дээр
түлхүү анхаарна. Хуулийг хэлэлцэх явцад яаж өөрчлөгдөхийг мэдэхгүй байна. Цаашид
ч судал­гаанууд гарна. Хууль санаачлагчид өмнөх үеийнхнийг багтаана гэсэн тул хэдэн
оноос хойших хүмүүст олгох уу гэдэг дээр нэг тоо гарч ирж таарна. Хамгийн гол нь
зах зээлийн нийгэмд ажиллаж, амьдраагүй ахмадуудад зориулж уг хууль гарч буйг анхаарах
ёстой.

-Зарим Их хурлын гишүүдийн зүгээс
тэтгэврийг үр хүүхдэд нь өвлүүлэх тухай яриад эхлэнгүүт аав, ээжийнхээ тэтгэврийг
авч болох юм шиг ард иргэдэд ойлголт төрөөд эхэллээ. Үнэхээр тэгж үр хүүхэд нь тэтгэвэр
нь өвлөгдөх боломжтой юу?

-Тийм зүйл байхгүй. Уг хууль тэтгэвэрт
гарсан хүмүүсийн л асуудал. Тиймээс үр хүүхдүүдэд нь огт хамаагүй. Өмнө нь эх орныхоо
тусгаар тогтно­лын төлөө тулалдаж явсан хүмүүст байр өгсөн. Үр хүүхдүүдэд нь байр
өгөөгүй шүү дээ.

-Хууль хэдийгээр батлагдах бол
гэсэн хүлээлт их байна?

-Намрын чуулганаар батлах ёстой байсан
юм. Улс төржилт гэдэг аюултай юм байна. МАН-ын бүлэг завсарлага авчихлаа. Уг нь
цагаан сараас өмнө баталчих боломж байлаа. Иргэ­дийн төлөө гэсэн, нийг­мийн асуудалтай
холбоо­той зүйлд дандаа ингэж чөдөр тушаа болох юм. Алт, мөнгийг болон бусад зүйлийг
татвараас чөлөөлөх болохоор нэг минутын дотор байнгын хороо хуралдаад дэмж­дэг,
Их хурал нь баталдаг. Иргэдэд тэр дундаа ахмадуудад юм өгнө гэхээр л завсарлага
авчих юм. Сүүлдээ энэ улс төрч­дийг ойлгохоо болиод байгаа. Хүнийхээ төлөө, сайн
сайхны төлөө юм хийх болохоор завсар­лага авдгаа болих хэрэгтэй.

Хамтын тэтгэврийн тухай хууль батлагдана
гэдэгт итгэж байна. Шинэчлэлийн Засгийн газар, УИХ-ын гишүүд ахмадуудыг дэмжих зүйл
дээр гар татах ёсгүй. Улс орныхоо төлөө хоёргүй сэтгэлээр зүтгэсэн хүмүүс өнөөдөр
хүндхэн амь­дарч байна. Тэр ахмадуу­дад маш их дэм болно. Тэдгээр ахмадуудаа олж
Хамтын тэтгэврийг олгох ёстой.

Э.ЭНХБОЛД

Өдгөөгөөс 31 жилийн
тэртээ анх “Болор цом” яруу найргийн наадам болж ардын уран зохиолч,
Хөдөлмөрийн баатар Дэндэвийн Пүрэвдорж агсан “Хүн төрөлхтөн хэлэх үг” шүлгээрээ
цом өргөж байсан билээ. Түүнээс хойш уг наадмаас олон сайхан найрагчид төрж,
ард түмнийхээ хайр хүндэтгэлийг хүлээсэн. Сүүлийн жилүүдийн “Болор цом” наадам
араасаа хэл амтай, нэхэл хатуу болдог болсон. Тэгвэл өнөө жил Монголын утга
зохиолд “Хавар шиг тийм хонгор” номоороо цахиур хагалан орж ирсэн Өвөрхангай
аймгийн Сант сумын харьяат Лхагвасүрэнгийн Моломжамц эгшиглэнт эхийн хишигт
найрагчаар тодорсон нь сүүлийн жилүүдэд нэр хүнд нь унаад байсан “Болор цом”-ын
нэрийг өргөлөө. Түүний хувьд ганцхан “Болор цом” өөртөө авч байгаа бус Монголын
утга зохиолд шинэчлэлийн салхи алгуур орж буйг нотолсон томоохон шалгуур байсан
гэхэд болно. Түүний хувьд өмнө нь нэлээдгүй олон жил уг наадамд оролцож шагналт
байруудад шалгарч байсан бяртай найрагч. Өнөө жил түүний хувьд бяртайгаас гадна
бядтай байгааг харуулж байгаа юм. Яахав ээ, Өвөрхангайн найрагч цомдоо
түрүүллээ гэх яриа гарах нь дамжиггүй. Тэр ярианд хэт автагсад түүний уран
бүтээлийг нь уншсаны дараа бодол нь эргэх буй за. Өнөө жилийн “Болор цом”
наадмыг хаа очиж арангатай хүмүүс шүүжээ. Өөртөө үнэнч Бавуугийн Лхагвасүрэн,
бурханд зөвлөгөө өгөгч Баатарын Галсансүх, хэг ёгт гэсэн начир дээрээ даруухан
Тангадын Галсан, Магван-Эрдэнийн Саруулдалай, “Тоншуул”-ын Нацагийн Даваадаш
нар шүүн тунгаалаа. Тэдний шүүлтүүрт торж үлдэнэ гэдэг авьяастайнх биз ээ.

Л.Моломжамц найрагч өөрийгөө
“Би, би” хэмээн цээж дэлдэж яваагүй нь давуу тал юм. Тэрбээр шүлэг шиг ээ
уянхан хүн ажээ. Ямартай ч 1990, 1991 онуудад нутагтаа цом залж байсан
Баярхүүгийн Ичинхорлоо найрагчийн араас “Болор цом” өргөлөө. Тэрбээр ганцхан
“Болор цом” өргөсөнгүй “Болор цом”-ын нэр хүндийг өргөв.

Э.ЭНХБОЛД