Author: Э. Энхболд

УИХ-ын гишүүн Т.Аюурсайхантай ярилцлаа.

---

-Ам.долларын ханш сүүлийн хоногуудад эрчимтэй өсч, төгрөгийн худалдан авах чадвар буурч байна. Үүнийг гадны нөлөөлөлтэй гэж ярих юм. Харин та эдийн засагчийн хувьд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Монголбанкны тухай хуульд өөрчлөлт оруулахаар хэлэлцэж байхад “Монголбанк зөвхөн үнийн асуудлыг хариуцна” гэдэг зохицуулалт орох гэж байсан. Тиймээс миний бие зөвхөн үнийн асуудлыг хариуцахаас гадна ханшийг хариуцна гэж нэмж оруулж хуулийг батлуулсан. Тэр утгаараа валютын ханшийг Монголбанк хариуцна. Валютын ханш өсч, төгрөгийн ханш унах үед хариуцах эзэнгүй үлдэх гэж байсныг ингэж эзэнжүүлж өгсөн. Одоо Монголбанк хүлээсэн үүрэг, зорилгоо биелүүлэх ёстой. Монголбанкны зүгээс тодорхой мэдээлэл гаргасан байна лээ. Миний харж байгаагаар цаашид валютын ханш өсөх хандлага байна. Тиймээс яаралтай уламжлалт арга хэрэгслээ авч хэрэгжүүлэх нь зөв.

Манай улсад орж ирж буй валютын урсгал хэвийн байгаа. Ямар нэгэн валютын дутагдал хомсдолд ороогүй. Уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспортын үнэ тогтвортой дээд хэмжээндээ хүрсэн тул Монголбанкны валютын нөөц нэмэгдсэн. Олон улсад ам.доллар бусад валютын эсрэг чангарч байгаа үзэгдэл олон сарын турш ажиглагдлаа. Энэ нь худалдааны дайн гэж нэрлэгдээд буй ялангуяа АНУ-тай холбоотой дайнаас үүдэлтэй гэж харагдахаар байна. Мөн олон улсад эдийн засаг, улс төрийн үйл явцтай холбоотойгоор ам.доллар яалт ч үгүй чангарсан. Иен, юань, евро, рубль ам.долларын эсрэг суларсан ч манай улсад орж буй валютын урсгал, экспортын бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлттэй холбоотойгоор төгрөг хэсэг хугацаанд харьцангуй тогтвортой байсан. Ам.долларын ханш ингэж нэмэгдэж байхад Монголбанкныхан “Аргентины песотой харьцуулахад харьцангуй гайгүй байна” гэж яриад байгаа нь маш буруу. Аргентины песогийн ханш 2018 онд 100 хувь суларсан, тус улсын гадаад өр нь 254 тэрбум ам.долларт хүрсэн. Туркэд лирийн ханш 84 хувь суларсан байх жишээтэй. Туркийн гадаад өр 467 тэрбум ам.доллар. Аргентин ОУВС-гаас 250 сая ам.долларын хөнгөлөлттэй хөтөлбөрийн зээл авахаар болж байна. Туркэд Сирийн дайн болон дотоодын тэмцэл нь нөлөөлсөн. Гэтэл Монголбанкныхан ийм орнуудтай Монгол Улсыг харьцуулаад “Харин ч гайгүй байна. Бидний ажил сайн байна” гэж яриад байгаа нь утгагүй. 2016 онд ам.долларын ханш 2600 төгрөг рүү дөхөж байхад би “Ам.долларын ханшийн асуудал нь Монголбанкны ерөнхийлөгч таны хариуцах асуудал” гэж хэлж байж шуурхай арга хэмжээ авахуулсан. Одоо яг тэр нөхцөл байдал үүссэн.

-Монголбанк уламжлалт арга хэмжээгээ авах ёстой гэлээ. Интервенц хий гэсэн үг үү. Хэрэв интервенц хийвэл валютын нөөц шавхагдах эрсдэл байгаа юм биш үү. Монголбанкныхан Засгийн газар ажлаа хийхгүй байна гэх юм?

-Засгийн газар ажлаа хийдгээрээ хийж яваа. Экспортын бараа бүтээгдэхүүн өнгөрөгч онтой харьцуулахад өссөн байна. Мөн олон улсын зах зээл дээр зэс, алт, нүүрсний үнэ өсөлттэй байгаа. Монголбанкны зүгээс интервенц хийх ёстой. Монголбанк консерватив байдлаар ажиллаад байна уу гэж харагдах боллоо. 2014 онд ОХУ-ын эсрэг зарим орнууд хориг арга хэмжээ авч байлаа шүү дээ. Тэр цагаас хойш өнөөдрийг хүртэл бидний ОХУ-тай хийх худалдаанд нэмэгдсэн зүйл алга. Хятад, Америк хоёрын худалдааны дайн дэлхийн зах зээлд нэлээд нөлөөлсөн.

Үүний улбаа ам.долларын ханшийн өсөлт. Манайх БНХАУ-тай өмнө байсан уул уурхай, хагас боловсруулсан арьс шир гэсэн ойр зуурхан экспорт хийж байна. Манайх экспортын бүтээгдэхүүнээ төрөлжүүлэх зайлшгүй шаардлагатай. Засгийн газрын хийх ёстой ажил энэ. Валютын ханштай холбоотой бодлогын асуудал дээр Монголбанк ажиллах ёстой. Төсөв хэлэлцээд эхлэх үед Мөнгөний бодлогын хүрээнд энэ талаарх саналуудаа хэлнэ.

-Монголбанк хуулиараа валютын ханшийг барих үүрэг хүлээсэн юм байна. Гэтэл валютын ханш хазааргүй юм шиг л өсч байна шүү дээ. Цаашид өсөх хандлагатай байгаа энэ үед ямар арга хэмжээ авах ёстой юм бол?

-Монголбанк валютын ханшийг хариуцдаг, энэ хүрээндээ хуулийн хариуцлагаа хүлээнэ гэсэн үг. Тиймээс шийдэмгий байх ёстой. 2016 оныг бодоход валютын нөөц хангалттай болсон. Тухайн үед гадаад өр, своп хэлцлээс эхлээд төлбөрийн тэнцлийн асуудал хүнд байсан. Одоо өөр болсон. 2019 оны төсвийг өргөн барьсан. Ирэх оны төсөв нэлээд чамбай болно гэдэгт итгэлтэй байна. Төлбөрийн тэнцэл талдаа боломжийн байгаа учраас Монголбанкны зүгээс хийх ажлуудаа зоригтой, ур чадвартай хийж чадвал төгрөгийн сулралыг зогсоож чадна.

-Он гарсаар шатахууны үнэ 3-4 удаа нэмэгдлээ. Үүнийг зохицуулах боломж байхгүй юм уу. Өрсөлдөөний хуулиндаа хэрхэн зохицуулсан байдаг вэ?

-Шатахууны үнийг хазаарлах боломж бий. Би Шударга өрсөлдөөн хэрэглэгчийн төлөө газ-рын даргаар ажиллаж байхдаа шатахууны үнийг тогтоож, зарим тохиолдолд бууруулахын төлөө ажиллаж байсан. Зарим нефть импортлогчид шатахууны үнээ буулгаж байлаа. Нефтийн бүтээгдэхүүний салбар олон оролцогчтой мэт боловч цаад шинж чанар зах зээлийн судалгааг нь хийхээр үгсэн хуйвалдсан, монопольдсон зах зээл болсон. Тиймээс зах зээлийн боломжит үнээс шатахууны үнэ өндрөөр тогтоогддог.

Үүнээс гарахын тулд өрсөлдөөнийг бий болгох хэрэгтэй. Та хаана ч очоод үзсэн Шунхлай, Петровис, Сод Монгол гээд бүх нефть импортлогчид ижил үнээр бүтээгдэхүүнээ зардаг. Өрсөлдөөний тухай хуулиар үүнийг үгсэн хуйвалдсан гэж үзэхээр байдаг. Тиймээс жилийн борлуулалтын орлогоос нь хувь авч торгодог хатуу зохицуулалттай. Шударга өрсөлдөөн хэрэглэгчийн төлөө газрын даргаар ажиллаж байхдаа энэ асуудлыг тавьж торгуулийн арга хэмжээ авах байсан боловч тухайн үед Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр хэрэгжиж байсан. Өрсөлдөөний тухай хуулиараа Засгийн газар тодорхой үнийн бодлого хэрэгжүүлж байгаа бол хууль зөрчсөн гэж үздэггүй. Харин одоо хөтөлбөр хэрэгжиж дууссан. Тэр утгаараа нефть импортлогчид ижил үнээр бүтээгдэхүүнээ борлуулах ямар ч үндэс байхгүй. ОХУ-ын Улаан-Үд, Буриадад яг ийм кэйс үүссэн талаар намайг тэнд ажиллаж байхад ярьж байсан. Үүнийг цэгцэлснээр шатахууны үнэ боломжит хамгийн доод түвшиндээ хүрсэн. Замын наана, цаана хоёр өөр компанийн шатахуун түгээх станц байх юм бол өөр өөр үнэтэй байх ёстой. Үнээ буулгасаар байгаад хамгийн доод үнэ бий болдог. Жижиг шатахуун түгээх станцууд үнээ шууд буулгах сонирхолтой байдаг. Одоо байгаа үнэ бол хамгийн доод үнэ биш. Нефть импортлогч компаниуд том, жижгээсээ хамаараад хувьсах зардал нь өөр өөр байдаг. Тиймээс Өрсөлдөөний хуулиа бариад шаардлагаа тавиад явж болно.

Манайх нефтийн бүтээгдэхүүн дээр хараат учраас хүндрэлтэй зүйлс байна. Цаашид нефтийн үйлдвэр барих ажлаа шуурхайлах нь зөв. Энэтхэгээс авах нэг тэрбум ам.долларын хөнгөлөлттэй зээлээрээ нефть боловсруулах үйлдвэрийн ажлыг эхлүүлсэн. Монгол нефтийн түүхий эдтэй улс. Тэр утгаараа бусдын хараат байдлаас гарах, дэлхийн зах зээлийн донсолгооноос өөрсдийгөө хамгаалах боломжтой.

-Таныг өөрийн ойр дотны хүмүүсээ Эрдэнэс Таван толгойн ТУЗ-д томилуулж байна гэсэн яриа гарч байна. Энэ тал дээр хариулт өгөөч?

-Хэвлэлээр янз бүрийн мэдээлэл гарсан. Зарим нь гүтгэлгийн шинжтэй байна лээ. Миний хувьд сэтгүүлчдийн хараат бусаар хэвлэн нийтлэх эрхийг дээдэлдэг. Улс төрийн намд ажиллаж байхдаа энэ чиглэлд тодорхой үйл ажиллагаа явуулж байсан. Эрүүгийн хуулиас сэтгүүлчид хэвлэн нийтэлснийхээ төлөө ял оноодог байдлыг халахын тулд 2012 оны сонгуулиар УИХ-д нэр дэвшиж байгаа хүмүүсээс амлалтыг нь авч байсан. Миний эгч хэвлэлийн эрх чөлөөг дэмжигч Глоб интернэшнл байгууллагад ажилладаг. Тиймээс ойр дотно тэдэнтэй ажилладаг юм, би. Гэхдээ сүүлд гарч байгаа мэдээллийг харахад сэтгүүлчийн санамсаргүй алдаа гэж болохоор зүйлс байна. Өөр зүйл ч байна. Өмнө нь ч гэсэн тийм зүйл гарч, би ямар нэгэн зүйл ярьж байгаагүй. Санамсаргүйгээр мэдээллээ нягтлалгүй нэг талын эх сурвалжаас авсан байдлаар мэдээлэл гаргаж байсан. Гэтэл санхүүгийн хэрэгсэл ашиглаж олон удаагийн давтамжтай санхүүгийн сенсаци дэгдээсэн зүйлийг санамсаргүй алдаа гэж үзэх эрхгүй байхгүй юу. Би хуулийн байгууллагад шалгуулахаар өгсөн.

Хүн томилуулсан эсэх асуудал дээр Эрдэнэс Таван толгойн захирал Б.Ганхуяг энэ компанийн дэд захирлаар өмнө нь ажиллаж байсан. Таван толгойг анх төсөл байхад цааснаас нь эхлээд мэргэжилтнээс захирал хүртэл 10 гаруй жил ажилласан. Захирлыг нь чөлөөлөх үеэр үүргийг нь түр орлон гүйцэтгэж байгаад жинхэлсэн. Б.Ганхуяг нам, улс төрийн хүрээнд хийсэн бүтээсэн зүйлтэй нэр нөлөө бүхий залуу. Энэ нь үнэлэгдээд ажиллаж байгаа гэж бодож байна. 2016 онд 20 гаруй ам.доллар байсан нүүрсний үнийг 70 ам.доллар болгохоос эхлээд хүрээг нь тэлэх, сайжруулах тал дээр хийсэн ажил их.

-Б.Ганхуяг захирал та хоёрыг “Шинэчлэлийн хороо”-нд хамт мөр зэрэгцэн явсан учраас яах аргагүй хардаад байна л даа…

-Зөвхөн Эрдэнэс Таван толгой биш бусад агентлаг, яамдад надтай хамт нам, ТББ-д ажиллаж байсан олон хүн бий. Бүгдийг нь танина, санаа сэтгэл нийлдэг хүмүүс байдаг. Энэ бүгдийг хардана гэвэл утгагүй шүү дээ.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг намрын чуулганаар хэлэлцэнэ. Ерөнхийлөгчийн зүгээс системийн томоохон өөрчлөлтийг, эрс шинэчлэлтийг хийх ёстой гээд байгаа. Таны байр суурь ямар байна вэ?

-Тогтолцооны өөрчлөлтийн асуудлыг ярьж байгаа. Үүнийг Үндсэн хуулийн өөрчлөлт гэж ойлгож байна. Үндсэн хууль маань суурь хууль тул болгоомжтой хандах учиртай. Монгол Улс хагас парламентын, хагас Ерөнхийлөгчийн засаглалтай мэт явж байна. Энэ нь Монгол Улсын хөгжлийн тээг болсоор ирсэн. Тиймээс нэг талд нь гаргаж шийдэх ёстой. Үүний зэрэгцээ шүүх засаглалын асуудлыг цэгцлэх хэрэгтэй. Шүүхийг, шүүгчдийг хэн ч шүүмжилж болдоггүй. Хараат бус байдалд халдлаа гээд хуулийн хариуцлага хүлээхэд хүрдэг. Шүүхийг цаашид хяналтын механизмтай болгож байж, шударга ёс тогтоно.

Сонгогддог албан тушаалтнуудын асуудал бий. Үндсэн хуулиар засаг захиргааны асуудлыг зохицуулсан байдаг. Шат шатны Засаг дарга нар тодорхой тооны ИТХ-ын төлөөлөгчдөд үйлчлэх үү, оршин суугч иргэддээ үйлчлэх үү гэдгийг тодорхой болгох цаг болсон. Хэдэн ИТХ-ын төлөөлөгчдөөс сонгогддог Засаг дарга эргээд ИТХ-ын хэдэн төлөөлөгчдөө үйлчилдэг байдлаар ажлаа явуулах, авч гарах, огцруулах асуудал явдаг. Нам хооронд улстөржих маягтайгаар тэнд ажил гацдаг. Эсрэгээрээ тэнд улс төрийн наймаа, тохироо, авлига цэцэглэдэг. Тиймээс Үндсэн хуулиар цэгцлэх боломжтой. Засаг дарга нар иргэдээсээ сонгогддог болох юм бол Засаг дарга нар нь орон нутагтаа хөгжлийн бүтээн байгуулалтуудыг хийгээд явах иргэдийн хяналттай болно.

Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн хүрээнд сонгуулийн тогтолцоо анхаарал татаж байгаа. Улс төрийн намын тухай хуулийг мөн өөрчлөх хэрэгтэй. Ажлын хэсэг гараад багагүй хугацаанд ажиллаж байна. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн хүрээнд Улс төрийн намын тухай хууль хүлээгдэж байгаа юм.

-Өмнө нь хоёр парламент дамжуулан яриад Үндсэн хуульдаа нэмэлт, өөрчлөлт оруулж чадаагүй. Намрын чуулганаараа л батлахгүй бол энэ парламент Үндсэн хуульдаа нэмэлт, өөрчлөлт оруулж чадахгүй гээд байна л даа?

-Миний хувьд дээр дурдсан асуудлууд байгаа учраас Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах нь зөв гэсэн байр суурьтай байна. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн явцад эрх мэдлийн хуваарилалтыг зөв зүйтэй байдлаар нь биш зарим субьект эрх мэдлийг өөртөө төвлөрүүлэх юм биш биз гэсэн болгоомжлол ч байгаа. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт ард түмний саналын дагуу явах ёстой. Тэр утгаараа хэлэлцүүлгүүдийг иргэдийн дунд үе шаттай явуулж байгаа юм. Хэн нэгэн хүн төрийн эрхэнд өөрийгөө дархлаажуулах, хууль хүчний байгууллагыг эрхэндээ байлгах гэх мэтээр хэн ч шүүх эрхгүй батлах вий дээ. Гэхдээ ийм зүйл болбол таслан зогсоож болох байх.

-Үндсэн хуулийн одоогийн хуулийн төслийг бүрэн дүүрэн дэмжихгүй байгаа юм уу, та?

-Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн дэргэд Хяналтын зөвлөл байгуулахыг дэмжиж байгаа. Иргэдээсээ сонгогддог, иргэдийн дэмжлэг авсан хүн сум, баг, дүүрэг, нийслэлийг удирддаг болох ёстой. Гүйцэтгэх засаглалын хүрээнд Ерөнхий сайд кабинетаа бүрдүүлдэг байх шаардлагатай. Сонгуулийн тогтолцоон дээр жишээлбэл пропорциональ буюу жагсаалтаар сонгогдон орж ирдэг байхаар нэг хувилбар болоод ороод ирсэн байна лээ. 2012 оны сонгууль пропорционалиар сонгууль болж ард түмнээс хэзээ ч сонгогдохгүй тэр хүмүүс намын нэрийн цаана халхлагдан орж ирж улс төрийн ямар наймаа хийдгийг харсан. Тэд “Тэртээ тэргүй намын нэрээр сонгогдоно” гэдэг. Өөрөөр хэлбэл, ард түмний өмнө хариуцлага хүлээдэггүй болохоор шударгаар ажиллахгүй байх боломжийг нь гаргаж өгөөд байгаа. Үүнийг дахиж сэргээх гээд байна. Үндсэн хуулийн Цэцийн зүгээс пропорционалиар сонгууль явуулах нь Үндсэн хууль зөрчиж байна гэж шийдвэр гаргасан. Үндсэн хууль чинь байхгүй болж дахин пропорционалийг оруулж ирэх боломжийг Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт болон Сонгуулийн тухай хуулиар оруулж ирэх эрсдэлтэй байгаа юм. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн хүрээнд энэ мэтчилэн дэмжиж болохгүй зүйл заалтууд дээрээ анхааралтай байх ёстой.

-Хэнтий аймгийн 42 дугаар тойрогт нөхөн сонгууль явуулах УИХ-ын тогтоол гарсан. Үндсэн хуулийн Цэцийн зүгээс хүчингүй болгосон л доо. Одоогоор тус тойргийн 17 мянган сонгогч төрд төлөөлөлгүй болчихсон яваа. Асуудалд та ямар байр сууринаас хандаж байгаа вэ?

-УИХ-ын тогтоол хуульд нийцүүлж гарсан. УИХ-ын тухай хуульд “УИХ-ын гишүүн нас барахаас бусад тохиолдолд орон гарсан бол 14 хоногт УИХ сонгуулийн товыг зарлаж, 30 хоногийн дотор сонгуулийг зохион байгуулахаар тогтооно” гэж тодорхой заасан. УИХ хуулиа бариад тогтоолоо хариуцлагатай баталж, аравдугаар сарын 6-нд сонгууль явуулахаар тогтсон. Гэсэн ч Цэц дээр унагасан. Би Үндсэн хуулийн Цэцийн дүгнэлтийг хүлээн зөвшөөрөхгүй. Хүлээн зөвшөөрөхгүй байх эрх нь надад бий.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

УИХын гишүүн Я.Содбаатартай ярилцлаа.

---

-УИХ-ын намрын чуулган нээлтээ хийлээ. Мэдээж 2019 оны Улсын төсвийг хэлэлцэнэ. Төсвөөс гадна зайлшгүй хэлэлцэх шаардлагатай зүйлс гэвэл та юуг онцлох вэ?

-УИХ дөрвөн жилийн бүрэн эрхийнхээ хугацаанд найман удаагийн чуулган хуралдах ёстой байдгаас өнөөдөр (өчигдөр) тав дахь удаагийн чуулган нээлтээ хийлээ. Ингэснээр УИХ-ын бүрэн эрх талдаа орж байна гэсэн үг. Миний хувьд гурван зүйл дээр онцгой анхаарах ёстой гэж бодож байгаа. Нэгдүгээрт, 2016 оны УИХ-ын сонгуульд МАН оролцохдоо ард түмэндээ мөрийн хөтөлбөрөө танилцуулж, сонгогдсон. Ялангуяа 2019 он бол мөрийн хөтөлбөрийн голыг нь нугалах үе гэж ойлгож болно. Тиймээс мөрийн хөтөлбөрийн биелэлтийг ирэх оны төсөвтэй уялдуулан явуулах ёстой. Улс төржилт багатай, асуудал шийдсэн төсөв батлагдах учиртай юм. Хоёрдугаарт, ард түмэн МАН-д 65 суудал өгсөн. Парламентын дийлэнх олонхыг бүрдүүлж байгаа энэ үедээ олон жил хуримтлагдсан томоохон асуудлыг шийдэх хэрэгтэй. Энэ хүлээлтийг зайлшгүй биелүүлэх нь бидний үүрэг болчихож байгаа юм. Эхний ээлжид Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн асуудлыг шийдэх нь зөв. Цаашлаад Сонгуулийн тухай хууль, Улс төрийн намын тухай хууль гэх мэтчилэн олон жил яригдсан тогтолцоотой холбоотой шинэчлэлийг намрын чуулганаар батлах шаардлагатай.

Ирэх хаврын чуулганаас эхлээд сонгуулийн уур амьсгал орчихно. Зарим зүйл нь сонгуулиас болж хязгаарлагдаад эхэлнэ. Тэр утгаараа улстөржилт хол байгаа үед нь томоохон тогтолцооны шинэчлэл хийж болохуйц хуулиудаа зайлшгүй явуулах ёстой. Гуравдугаарт, нийгэмд шударга ёсыг бэхжүүлэх, сахилга хариуцлагыг бэхжүүлэх чиглэлээр том хүлээлт бий болсон. Үүнд чиглэсэн эрх зүйн зохицуулалтуудыг хийх асуудал яригдаж таарна. Энэ утгаараа намрын чуулган ачаалал ихтэй, үр дүнтэй чуулган болох учиртай. Түүнчлэн татварын багц хуулиуд төсвөө дагаад орж ирэх ёстой юм. Мөн Хөдөлмөрийн тухай хууль, Жижиг, дунд үйлдвэрийн тухай хууль гээд хэлэлцэх ёстой хуулийн төслүүд шат дараалан бий.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг яг хэлэлцэх үү. Хэд хэдэн парламент дамжин яригдсан шүү дээ. МАН үнэмлэхүй олонх байхдаа хүч түрэн явуулах гэж байна гэж бусад намуудын зүгээс мэдэгдээд байгаа?

-Үндсэн хуулийг зайлшгүй өөрчлөх нийгмийн захиалга, шаардлага байна. МАН 2016 оны сонгуульд орохдоо Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруул-на гэсэн зорилго дэвшүүлсэн. Тийм ч учраас Монгол Улсын Ерөнхийлөгч намрын чуулганы нээлт дээр МАН-ын бодлогыг дэмжиж үг хэллээ. Ерөнхийлөгч системийн шинэчлэл хийе, тогтолцоондоо асуудал байгаа юм байна гэсэн. Үүнээс үзэхэд Төрийн тэргүүн хийгээд МАН-ын онош нэг байгаа. Үндсэн хуулиндаа нэмэлт, өөрчлөлт оруулж байж олон зангилааны учиг тайлагдана. Том ахиц дэвшил авч ирнэ. Сүүлийн гурван парламент дамжигдан Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудал хүчтэй яригдсан. Өнгөрсөн парламент хамгийн олон намын төлөөлөлтэй байлаа. Гурван ч бүлэгтэйгээр парламентын үйл ажиллагаа явагдсан. Тэр үед УИХ-ын гишүүн Н.Батбаяраар ахлуулсан ажлын хэсэг гарч парламентад суудалтай намууд төлөөллөө багтаасан том ажлын хэсэг гарч ажилласан. Тухайн үеийн Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөл өнөөдрийн МАН эрх барьж байгаа үеийн төслүүд үндсэндээ яг адилхан. Тэр үед олон намын төлөөлөл багтаж ярьсан онош, гарц нэг байгаа. Улс төрийн шалтгаантай, эсхүл хувь хүний жижиг амбицаар шүүмжлээд байгаа болохоос өргөн барьсан төслийг нь үг үсгээр нь харах юм бол шүүмжлэх зүйл байхгүй. Тухайн үед ярьж байсан зүйлсийг өнөөдөр хийе гэж байгаа юм. Нэг нам дийлэнх олонх байхдаа биш, хэн асуудлыг шийдэж чадаж байна вэ гэдэгтээ тулгуурлан шийдэх ёстой. Тиймээс энэ цаг үед шийдэх нь хамгийн зохимжтой байгаа юм байна гэж ойлгож байгаа. Арваннэгдүгээр сарын 15-нд УИХ ирэх оны төсвөө баталж дуусаад салбарын хоёр гурван том хуулиа оруулаад арванхоёрдугаар сараас хоёрдугаар сар хүртэл Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт дээр ажиллах хэрэгтэй. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуулиар Үндсэн хуулийг хэлэлцэж байгаа үед бусад хуулийг хэлэлцэх боломжгүй болдог. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр сүүлийн хоёр жил нэлээд сайн ажиллалаа шүү дээ. Үндсэн хуулийг хэрхэн өөрчлөх вэ гэдэг эцсийн кнопыг УИХ-ын гишүүд олонхоороо дарах ёстой. Тиймээс Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт орох ёстой гэж харж байгаа.

-Тэгээд ямар өөрчлөлт орох ёстой гэж?

-Миний хувьд гурван зүйлийг нуруугаа болгож явах ёстой гэсэн байр суурьтай байна. Нэгдүгээрт, төрийн тогтолцоогоо зөв болгох, төрийн тогтолцоо нь өөрөө нийгмийн хөгжлийн харилцаа, эдийн засаг, хүний хөгжлийн харилцаандаа чөдөр болдоггүй, түүнийгээ дэмждэг механизм байх ёстой. Одоо хагас Ерөнхийлөгчийн, хагас парламентын тогтолцоо нь эдийн засгийнхаа хурдыг гүйцэхгүй манлайлж явах ёстой функц нь чагталж зогсоох, асуудал шийддэггүй байх үүд хаалга болчихоод байна л даа. Тийм учраас асуудал шийддэг, ил тод байдаг иргэдийн оролцоог хангадаг тогтолцоо руу юуны өмнө шилжих хэрэгтэй. Хувь гишүүний хувьд сонгодог парламентын тогтолцоо руу явах ёстой гэж харж байгаа.

Хоёрдугаарт, хариуцлагыг хэрхэн шийдвэрлэх вэ. Тухайлбал, шүүгч нарыг хэн, хаанаас томилох юм. Яаж хараат бусаар иргэний төлөө ажилладаг хуулийн байгууллагатай болох юм. Мөн төрийн засаг захиргааны байгууллагын хэн нь ямар хариуцлага хүлээх вэ. Сум, баг, аймгийн Засаг дарга гэж хэнийг хэлэх вэ. Хаанаас яаж сонгогддог байх юм гээд маш ойлгомжтой томьёолж өгснөөрөө хариуцлага ойлгомж-той болно. Хүчтэй Ерөнхий сайдын засаглал руугаа шилжсэнээр эргээд хариуцлага нь тодорхой, иргэд эргээд тухайн хүндээ хариуцлагаа тооцож чаддаг тэр тогтолцоо руу явах нь зөв.

Гуравдугаарт, улстөржилт хэрээс хэтэрлээ гэдгийг бүх шатандаа ярьж байна. Ялангуяа анхан, дунд шатандаа хэрээс хэтэрч ангийн хоёр хүүхэд муудалцдаг, ах дүү нар хоорондоо хэрэлддэг. Магадгүй улс төрийн намын үйл ажиллагааг зарим түвшинд хязгаарлах ёстой. Үүнийгээ дагаад улс төрийн нам төлөвших хөрс суурийг бий болгох шаардлагатай. Улс төрийн нам нь манлайлдаг, бодлого тодорхойлдог нийгмийн хүчин. Ардчилсан нийгмийг төлөвшүүлэхэд улс төрийн хүчнүүдийн оролцоог тодорхой болгож өгөх байх. Бүгдээрээ хэлэлцээд шийдье гэвэл гарц гаргалгаа бий.

-Ерөнхийлөгчийн хэлсэн үгийг сонссон хүмүүс нэг хүний засаглалыг бий болгох гэж байна хэмээн ярьж байна л даа…

-Өнөөдөр гурван сонголтын талаар л ярьж байгаа. Эхнийх нь сонгодог парламентын засаглал. Ерөнхийлөгчөө парламентаасаа сонгодог. Парламентаа дагаад хүчтэй Ерөнхий сайдын засаглал бий болдог. Манай улсын хувьд газар зүй геополитик хийгээд өмнөх түүхээ харахад Монгол Улсад сонгодог парламент зохицох байх. Ялангуяа посткоммунист орнуудаас Ерөнхийлөгчийн засаглал руу шилжсэн байдлыг харахад ардчилал тогтож чадаагүй, нийгэм эдийн засгийн байдал сайн түвшинд хүрч чадаагүй гашуун түүхүүд бий. Бид тэр хүмүүсийн алдааг давтах шаардлагагүй.

Дэлхийн бодлогыг тодорхойлогч хоёр том гүрний дунд байгаа улсын хувьд нэг хүний засаглал буюу Ерөнхийлөгчийн засаглал руу орох нь хэр зохимжтой вэ. Монголчууд хэзээний эрх чөлөөнд дуртай ард түмэн. Энэ байж болох хувилбарын нэг ч сайтар ярилцах нь чухал.

-2019 оны төсвийг хэлэлцэх гэж байна. Төсвийн төсөл хэр эрүүл байна вэ?

-Төсвийн төслийн талаар УИХ-ын гишүүд нэлээд ярилцаж байна. Энэ удаагийн төсөв хоёр онцлогтой байна гэж харж байгаа. МАН Засгийн эрх барьж байх хугацаандаа төсөв, мөнгөний бодлогоо хэр явуулсан бэ, хөрөнгө оруулалт, бүтээн байгуулалт хэр хийсэн бэ гэдэг дүнгээ тавиулах хугацаа ойртож байна. Тиймээс хүссэн ч, эс хүссэн ч намын мөрийн хөтөлбөртэй энэ төсөв уялдаж гарч таарна. Хоёрдугаарт, 2016 онд Монгол Улсын эдийн засаг сэхээнд байхад нь бид хүлээж авсан. Түүнээс хойш өнөөдрийг хүртэл өссөн өсөлтийг цаашид яаж хадгалах вэ гэдэг асуулдал бий. Нийгмийн зүгээс эдийн засаг өсч байгаа бол цалингаа нэмээч гэсэн шаардлага гарч ирсэн. Нөгөө талд нь эдийн засгаа аль болох урт хугацаандаа тогтвортой өсөлтөөр хангах зорилт бий. Энэ хоёрын торгон уулзвар дээр төсвөө батлан гаргах зайлшгүй шаардлагатай. Хүмүүсийн хүсэн хүлээж байгаа шиг тийм их хэмжээний мөнгө хуримтлагдаж чадаагүй. Гэхдээ тэр хүмүүсийн шахалтад ороод их хэмжээний мөнгө хаячихвал эргээд эдийн засаг хямрах магадлалтай. Ил тод, үр ашигтай байх, төсвийн зарлагын реформд ахиц гарсан төсөв өргөн баригдлаа гэж бодож байна. Ялангуяа төсвийн сахилга батыг чангатгах, төрийн үргүй зардлыг багасгах, төрийн өмчийн үр ашгийг нэмэгдүүлэх чиглэлээр өрийн дарамтыг бууруулах чиглэлд Засгийн газар идэвхтэй ажилласан. Эхнээсээ үр дүн нь гарч байгаа. Ганц жилийн дотор таван их наяд 700 тэрбум төгрөгийн өрийг дарсан. 2012-2016 оны хооронд тийм их өр тавиагүй сэн бол энэ их мөнгөөр иргэдийн хүсэн хүлээсэн цалин, тэтгэврийг хэд дахин ч нэмэгдүүлэх боломж байсан гэсэн үг. ОУВС-тай тохирсон ойлголцлын хүрээнд ирэх жилээс нийгмийн асуудлыг нэлээд өргөн хүрээнд авч үзнэ. Цалин, тэтгэврийг энэ жилээс нэмж эхэлсэн. Ирэх жилд ч мөн инфляцитай уялдуулаад нэмнэ. Төсвийн өгөөж, үр дүнг зөв тооцмоор байна. Энэ бүгдийгээ авч үзэж байж төсвөө батлах болов уу. 2016 онд бид төсвийн тодотгол хийх гэж байхад Монгол Улсын төсвийн алдагдал 10 гаруй хувьтай байсан. Таван төсөвтэй байсныг нэгтгээд үзэхэд төсвийн алдагдал 20 хувьд хүрч байсан шүү дээ. Өнөөдөр төсвийн алдагдал 5.4 хувиас хэтрүүлэхгүй байхаар оруулж ирж байгаа. Цаашид бид төсвийг алдагдалгүй батлах тал дээр анхаарч төсвөө явуулж байх хэрэгтэй. Тэгж чадвал хойд хормойгоороо урд хормойгоо нөхдөг байдал арилна. Засгийн газраас оруулж ирсэн төсвийн барометрүүдийг УИХ-ын гишүүд маань өөрчлөхгүй байгаасай гэж хүсч байна. Тэгэхгүй бол гишүүн бүр тойрогтоо ийм юм тавина гээд унадаг. Энэ нь өөрөө төсвөө унагачих вий дээ. Гишүүд тойрогтоо хэтэрхий их хайр зарласнаас болж улс орноо хохироож болохгүй.

-Ноднин төсөв хэлэлцэж байхдаа ам.долларын ханшийг 2500 төгрөгөөр тооцсон. Өнөөдөр 2560 төгрөг давсан байна. Ханшийн алдагдлыг яаж нөхөх вэ. Мөн бензин шатахууны үнэ өссөн. Цаашид ч өснө гээд байдаг. Их л ярвигтай төсөв юм биш үү?

-Төсвийг бодитой батлах ёстой. Сүүлийн 6-7 жилийн хугацаанд анх удаа төсөвт тодотгол хийлгүй төсвийн жилийг дуусгах гэж байна. Өмнө нь жилдээ хоёр, зарим тохиолдолд дөрвөн удаа төсвийн тодотгол, зохицуулалт хийж ирсэн. Үүнийг дагаад төсвийн сахилга бат сулардаг. Үүнийгээ дагаад дотоодын банкуудад бонд гаргах замаар нөхдөг байсан. Энэ нь эргээд эдийн засгаа хумьдаг. Сүүлдээ арилжааны банкууд нь аж ахуйн нэгжүүдэд зээл гаргахаас илүү бонд дээр ажилладаг болсон. Тиймээс төсвөө бодитой батлах нь маш чухал. Бидний тооцоогүй илүүдэл гарсан. Төсөв давж биелж байгаа. Давсан орлогоо дараа жил нь зарцуулаад явдаг соёлд суралцах зайлшгүй шаардлага байна. Тэгэхгүйгээр төсвөө хуваарилчихдаг, эсхүл төсөв дутсан нэрээр төсвийн сахилга бат алдсан хүмүүсийг өөгшүүлдэг байдлаа болих хэрэгтэй. Төсвөө бид мөнгөний бодлоготойгоо хэр уялдуулах юм. Валютын ханш, гол нэрийн бүтээгдэхүүний үнийн индекстэй уялдуулахад хамгийн их анхаарах ёстой. Өнөөдөр ам.долларын ханшийн асуудал хамгийн их санаа зовоож байна. Дэлхийн томоохон гүрнүүдийн хооронд худалдааны дайн эхэлсэн. Үүнээс болж долларын юаньтай, долларын евротой, долларын иентэй харьцаж байгаа харьцаанд доллар үргэлж чангарч байгаа. Энэ нөлөөлөл манайд орж ирж байгаа юм. Харин бид үүнийг дотооддоо хэрхэн шингээх вэ гэдгээ төсвөө ярихдаа тойрч ярилцаж, төсвөө мөнгөний бодлоготойгоо уялдуулах зайлшгүй шаардлага байна.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

УИХ-ын гишүүн С.Бямбацогттой ярилцлаа.

---

-УИХ-ын намрын чуулган нээлтээ хийж байна. Намрын чуулганаар Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөл багтсан байна билээ. Энэ төслийг хэлэлцэж амжих болов уу. Хэд хэдэн парламент дамжиж яригдлаа шүү дээ?

-Намрын чуулганаар хэлэлцэх чухал асуудлын нэг нь яах аргагүй Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөл. Гэхдээ эхлээд ирэх оны төсвийг хэлэлцэж батлах учиртай. Үүний дараа Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг хэлэлцэх нь илүү зохистой болов уу. Яагаад гэвэл эцэг хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтөд оочин цоочин хандаж огтхон ч болохгүй. “Долоо хэмжиж нэг огтол”-ж байж л дориун хууль гарна шүү дээ.

-Та УИХ-ын гишүүдийн хариуцлагын талаар байнга ярьдаг. Тиймдээ ч УИХ-ын чуулганы хуралдааны Дэгийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан. Гэхдээ хариуцлага алдсан гишүүнийг эргүүлэн татах асуудал энэ хуулиас хасагдаад байгаа. Үүнийг Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр засах боломж байгаа юу. Ёс зүйн дэд хорооны даргын тань хувьд таны байр суурийг сонирхож байгаа юм л даа?

-Төрийн нэр хүнд унаж байгаа нь УИХ-ын гишүүд болоод төрийн албан хаагчдын хариуцлага ёс зүйтэй шууд холбоотой. Өөрөө чуулгандаа суудаггүй, хуралдаа ирдэггүй, хууль тогтоох үйл ажиллагаанд биечлэн оролцохгүй байж бусдаас хариуцлага нэхээд суух нь тэнэг явдал. Дэг журам, сахилга бат дээрээсээ эхэлж байж нийгэм зөв болно. Тэгээд ч УИХ-ын гишүүн гэдэг иргэдээс сонгогдсон иргэн болохоос дарга биш. Жирийн ажилтан хурууныхаа хээгээр цагаа бүртгүүлж, ажил таславал цалингаасаа хасуулдаг байхад гишүүн гэдгээр бамбайлж хариуцлагаас мултарч болохгүй. Тиймээс Дэгийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулж хуралдааны ирцэд бүртгүүлэх, асуулт асуух, үг хэлэх, цахим тоолуураар санал өгөхөд биеийн давхцахгүй өгөгдөл (гарын хурууны хээ)-өөр идэвхждэг систем бүхий цахим тоолуур ашиглах асуудлыг хуульчилж өгсөн. Хоосон популизм хийдэг, микрофон, телевизийн камерын өмнө улс төрийн жүжиг тавьдаг байдлыг ч хязгаарласан заалт бий. Хэрэв гишүүн хэлэлцэж байгаа асуудалтай холбогдолгүй асуудлаар үг хэлвэл хуралдаан даргалагч нэг удаа сануулах, сануулгыг зөрчвөл тухайн үг хэлэх хугацааг дуусгавар болгохоор тусгайлан заасан.

Мөн нэгдсэн хуралдаанд хүндэтгэн үзэх шалтгаангүйгээр оролцоогүй бол тасалсан өдрийн цалинг олгохгүй байхаар тогтоосон. Харамсалтай нь төсөлд анх тусгасан чуулганы хуралдааны гуравны нэгд суулгүй тасалсан болон байнга хоцордог гишүүнийг эргүүлэн татах, төрийн албан тушаалтан УИХ-д, төрд худал мэдээлэл өгвөл ажлаас нь халах хариуцлагын заалтууд хасагдсан. Энэ хасагдсан заалтуудыг Үндсэн хуульд суулгах ёстой гэсэн хатуу байр суурьтай байгаа. Тиймээс санал хураалтад заавал өөрийн биеэр оролцох, бусад гишүүний өмнөөс санал өгөхийг хориглох заалтыг Үндсэн хуульд давхар суулгах ёстой гэж үзсэн. Түүнчлэн хүндэтгэн үзэх шалтгаангүйгээр хуралдаанд оролцоогүй гишүүнийг эргүүлэн татах заалтыг Үндсэн хуульд тов тодорхой оруулах ёстой юм. Ингэж үзсэн учраас нэмэлт өөрчлөлтийн төсөлд “Улсын Их Хурлын гишүүн Үндсэн хуулиар хүлээсэн үүргээ биелүүлэхгүй байгаа нь түүнийг гишүүнээс эргүүлэн татах үндэслэл болно” гэсэн үг өгүүлбэр оруулсан. Иргэд сонгогчдыг төлөөлнө, тэдний элч нь байна, зарц нь байна гэж сонгогдчихоод ажлаа хийхгүй байгаа хүнийг эргүүлэн татдаг байх нь монгол төрийн төлөвшилд нэн тустай.

-Та өмнө нь “Монгол Улс 78 толгойтой болчихсон” гэж шүүмжилж байсан. Энэ 78 толгой бие биендээ хөндөлсөөд ажил хийлгэхгүй байгаа учраас Үндсэн хуулийн өөрчлөлт хэрэгтэй байна гэсэн үг үү?

-Монголд засаглалын хямрал нүүрлэсэн гэх үгийг мөн ч их сонсож байна. Тэр засаглалын хямралын үндэс нь хууль тогтоох байгууллага нь гүйцэтгэх эрх мэдэлдээ хутгалдсан, гүйцэтгэх засаглал нь УИХ, Ерөнхийлөгчдөө барьцаалагдсан явдал шүү дээ. Нэг ёсондоо Засгийн газрынхаа хөлийг нь тушчихаад ташуурдаад байгаа байхгүй юу. Энэ зовлонг үе үеийн Засгийн газар, Ерөнхий сайд амсч байна. Ийм байдлаас болж дөрвөн жил насалдаг Засгийн газар гэж байхгүй болсон. Тиймээс УИХ зарим бүрэн эрхээсээ зоригтой татгалзах ёстой. Хамгийн түрүүнд УИХ сайд нарыг томилдог томилгооны эрхээсээ татгалзаж Ерөнхий сайдад энэ эрх мэдлийг өгөх нь зөв. Ингэж байж Засгийн газар бие даан танхимаар ажиллах, хариуцлага хүлээх бүрэн боломж бүрдэнэ. Яг ийм байдлаар Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөлд “Ерөнхий сайд Засгийн газрын гишүүнийг томилсон, чөлөөлсөн, огцруулсан шийдвэрийг Улсын Их Хуралд танилцуулж, Ерөнхийлөгчид хүргүүлснээс хойш 72 цагийн дотор Ерөнхийлөгч батламжилна” гэсэн заалт оруулсан. Гэхдээ үүнийг бүр улам илүү төгөлдөржүүлэх ёстой. Нэгэнт хүчтэй Ерөнхий сайдтай, ажил хийдэг хариуц-лагатай гүйцэтгэх засаглалтай байя гэж байгаа бол Үндсэн хуульд Ерөнхий сайдын, Зас-гийн газрын бүрэн эрхийг тов тодорхой тусгаж өгөх хэрэгтэй. Өнөөдрийн Үндсэн хуульд Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрх, УИХ-ын бүрэн эрх гэж байгаад байгаа хэрнээ Засгийн газрын бүрэн эрхийн талаар юу ч байхгүй бүрхэг бүдэг орхигдуулсан тал бий.

-Таны хэлдгээр УИХ, цаашлаад Ерөнхийлөгч, сүүлийн үед Захиргааны шүүхэд хүртэл барьцаалагдах болсон Засгийн газраас бодлогын том зоригтой шийдэл хүлээх нь зөв үү?

-Аль ч Засгийн газрын гол үүрэг бол ерөөсөө өнөө маргаашаа аргацаах биш хөгжлийн бодлогодоо нийцсэн, нийтлэг эрх ашигтаа чиглэсэн, холыг харсан үйл ажиллагаа явуулах. Засгийн газрын хувьд нэн түрүүнд анхаарч хэрэгжүүлэх, хийх ёстой ажил нь УИХ-аар баталсан “Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал-2030”-ыг хэрэгжүүлэх явдал шүү дээ. Түүн дээр үндэс-лэн боловсруулсан Үйл ажиллагааны хөтөлбөрөө ажил болгох ёстой. Нэгэнт хүрэх чиг, очих газар, биелүүлэх зорилт нь тодорхой байхад үүнийгээ л хийх хэрэгтэй. Түүнээс биш өөр зүйл яриад, өнгө засал төдий зүйлд хэт их ач холбогдол өгөөд явж таарахгүй. Хүний амьдрал богино. Энэ богинохон амьдралдаа монгол хүн бүр энэ улс орноо хөгжсөн байхыг, илүү дэвжиж өөдөлсөн байхыг нүдээрээ харахыг хүсч байгаа. Олон жил яригдсан хөгжлийн том асуудлууд бодит биелэлээ олохыг хүлээсээр цөхөж байна. Үр хүүхдэдээ өөдтэйхөн улс орон үлдээхийг мөрөөдөж суугаа. Засгийн газрын ажил бол ердөө энэ бүхнийг хийх л юм шүү дээ. Тэгвэл гүйцэтгэх засаглалыг ажил хийхэд нь саад болоод байгаа тэр хүлээснээс нь гаргахын тулд юуг, хэрхэн өөрчлөх вэ гэдэг их чухал. Одоо Улсын Их Хурал төсөв хэлэлцэх гэж байна. Энэ үед бидний яриад байгаа нөгөө засгаа барьцаалах асуудал чинь жинхэнэ хүчээ авдаг байхгүй юу. Монгол Улсын нэгдсэн төсөв талын нэг тарж, жалгын нэг жаахан байр сав болж, өрийн тааз нэмэгдэж, хөгжлийн бодлого алдагддагийн гол шалтгаан нь ердөө л энэ. Тиймээс Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөлд төсвийн талаарх УИХ-ын бүрэн эрхийг илүү тодруулж өгч байгаа. Улсын төсвийн төлөвлөлтийн талаар Засгийн газрын хариуцлагыг нэмэгдүүлэхээр тусгасан. УИХ тухайн жилийн улсын төсвийг хэлэлцэн батлах явцдаа Засгийн газрын зөвшөөрөлгүйгээр зардлын шинэ төрөл үүсгэх, зарлага нэмэгдүүлэхийг шууд хориглоно гэж заасан. Ингэхгүйгээр төсөв төсөв биш болно.

-“Давхар дээл”ийг тайлах асуудлыг Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр шийдэх боломж бий юу. Таны бодлыг сонирхъё?

-Засгийн газар, Ерөнхий сайд асуудлаа “ногоон гэрэл”-ээр явуулж байхын тулд танхимаа дандаа УИХ-ын гишүүдээр бүрдүүлэх явдал их гардаг. Энэ нь эргээд хууль тогтоох байгууллага болоод гүйцэтгэх засаглалын чиг үүрэг хоорондоо холилдоход хүргээд байна. Үүнийг засахын тулд Үндсэн хуульд Засгийн газрын гишүүн УИХ-ын гишүүнээр давхар ажиллахыг хязгаарласан заалт заавал байх ёстой болж байгаа биз. Тиймээс энэ төсөлд “Ерөнхий сайд, гишүүдийн гуравны нэгээс илүүгүй нь Улсын Их Хурлын гишүүн байж болно” гэж хуульчлах нь хамгийн зөв хувилбар болох байх.

-Төрийн албан хаагчдыг сонгуулийн дараа хоморголон халдаг, төрийн алба чадваргүй хүмүүсээр дүүрдэг, үүний урхагаар төрд авлига, хүнд суртал нүүрлэдэг байдал газар авч байгааг яаж засах вэ?

-Ирэх оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжиж эхлэх Төрийн албаны тухай хууль чухам үүнийг л засахад чиглэгдсэн. Гэхдээ бүх зүйлийг энэ хуулинд найдаад орхиж болохгүй. Тийм учраас Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд төрийн албаны дархлааг бэхжүүлэхтэй холбоотой заалт орсон. Тухайлбал, төрийн улс төрийн албан хаагчаас бусад төрийн албан хаагчийг улс төрийн шалтгаанаар болон сонгуулийн үр дүнгээр төрийн албанаас халах, чөлөөлөхийг хориглохоор байгаа. Шат-лан дэвших, чадахуйн (мерит) зарчимд суурилсан хариуцлагатай томилгоог бий болгохыг зорьж байна. Энэ хүрээнд “Төрийн улс төрийн албан хаагчаас бусад төрийн албан хаагчийг улс төрийн шалтгаанаар ялгаварлан гадуурхах, сонгуулийн үр дүнгээр болон хуульд зааснаас бусад үндэслэлээр төрийн албанаас халах, чөлөөлөхийг хориглоно. Төрийн жинхэнэ алба нь мэргэшсэн, тогтвортой, эргэх хариуцлагатай байх, шатлан дэвших зарчимд үндэслэх бөгөөд түүний хэрэгжилтэд төрийн албаны төв байгууллага хяналт тавина” гэсэн заалт энэ төсөлд туссан. Төрд нам дагасан нь биш мэдлэг чадвартай нь ажилладаг байх учиртай. Түүнээс биш төр авлигачид, хүнд сурталтан үүрлэдэг оромж биш.

-Орон нутагт улстөржилт, түүнээс үүдэлтэй талцал хуваагдал дээд цэгтээ хүрсэн. Үүнийг засах ганц арга нь сум, дүүргийн Засаг даргыг нам нэр дэвшүүлэх биш иргэд өөрсдөө сонгох явдал гэсэн байр суурь их байна л даа…

-Яг үнэн. Сумын Засаг даргыг иргэдээс нь сонгодог, аймгийн Засаг даргыг Ерөнхий сайд шууд томилдог байх нь зөв. Тэгэхгүй бол аймгийн Иргэдийн хурал гэхэд л өнөөдөр иргэдээ төлөөлж чадахгүй байна. Тэнд амин хувийн эрх ашгаараа барьцалдсан, нам дамжсан, өөрсдийнхөө атгаг сонирхолд автсан хэсэг хүмүүс Засаг даргыг томилдог, бас элдэв шалтаг гарган огцруулдаг буруу жишиг тогтоод байна. Үүнээс болж аймаг, орон нутгийн хөгжил хөгжлийн бэрхшээлтэй болчихлоо. Энэ янзаараа байвал тэнд ажил хийдэг хүн байхгүй болох нь. Аймгийн Иргэдийн хурал нутгийн өөрөө удирдах байгууллага биш ажил хийх гэсэн хүний “нугасыг нь тасалдаг” газар болох нь. Ерөнхий сайд аймгийн Засаг даргыг шууд томилдог болчихвол эргээд тэр хүндээ шаардлага тавих, хариуцлага тооцоход ч амар. Бид чинь ямар холбооны улс биш дээ. Хөдөө орон нутагт, аймаг сумдад ажил явахгүй болсны гол шалтгаан энэ.

Сүүлдээ бүр энэ улстөржилт хэрээс хэтэрч аймаг сумандаа жижиг худалдаа наймаа эрхэлдэг хүмүүст хүртэл хүндрэл учруулж байна. Аль намынх вэ гэдгээс нь болж ажил үйлчилгээ эрхлэх зөвшөөрлөөр нь хүртэл хавчиж гадуурхах болсон. Энэ байдал боловсрол, эрүүл мэндийн байгууллага руу хүртэл хальж мөрөөрөө ажлаа хийж яваа хүмүүс хэлмэгдэх боллоо. Гэр бүл ах дүүс дотор хүртэл намаас болж талцсан хэрүүл тэмцэл хүчээ авсан. Тиймээс сумын Засаг даргыг иргэдээс сонгодог, харин аймгийн Засаг даргыг Ерөнхий сайд шууд томилдог байх нь магадгүй хамгийн зөв хувилбар байх. Гэхдээ Үндсэн хуульд гурван мянган хүнтэй сумыг бараг гурван зуун мянган хүнтэй хотын дүүрэгтэй адилтгах, хоёр зуу хүрэхгүй өрхтэй хөдөөгийн багийг арван мянга давсан хүн амтай хороотой нэг эрэмбэд тавих нь хэр зохистой вэ гэдгийг одоо нухацтай авч үзэх зайлшгүй шаардлагатай. Суманд бол иргэд бие биесээ таних учраас хэнийгээ Засаг даргаар сонгох вэ гэдгээ амархан шийдчихэж болно. Харин дүүрэгт бол өөр болчихож байгаа юм. Тэгэхээр асуудлыг зөвхөн ганцхан өнцгөөс харах биш, олон талаас нь харж, дүгнэж байж хамгийн зөв шийдэлд хүрэх нь чухал.

-У.Хүрэлсүхийн Засгийн газрын үйл ажиллагаанд та ямар дүн тавих вэ. 2016 оны сонгуулиар МАН-ын Мөрийн хөтөлбөрийг ахалж боловсруулсан хүний хувьд Засгийн газрын Үйл ажиллагааны хөтөлбөрийн хэрэгжилт ямар байна гэж дүгнэж байгаа бол?

-Яахав, эдийн засгийн өсөлт 6.3 хувьтай байна. Энэ бол сайн үзүүлэлт. Төсөв ашигтай гарч, гадаад худалдааны тэнцэл ч муугүй байна шүү дээ. Мөрийн хөтөлбөрийн тухайд ахмадууд маань “Насны хишиг”-тэй, амаржсан эхчүүд “Цалинтай ээж”-ийн мөнгөтэй, оюутнууд маань босго намхан “Боловсролын зээл”-тэй гээд боломжийн хэрэгжиж буй зүйлс бий. Саяхан багш, эмч, соёл урлагийн ажилтнуудын цалинг бага боловч нэмлээ. Ирэх онд төрийн албан хаагчдын цалинг 20 хувь нэмэгдүүлэх тухай ярьж байна. Улс орон өмнө нь тавьсан өр ширээ нимгэлж л байна. Гэхдээ энэ бүхэн одоо санаа амар сууж болно гэсэн үг биш. Ам.долларын ханш өсөж буйг зүгээр анхааралтай ажиглах биш, эрсдэлийг нь урьтаж харж, угтаж ажил хиймээр байна. Шатахууны үнийн өсөлт алслагдсан бүсийн иргэдэд багагүй дарамт болсоор байгаа шүү дээ. Дахиад ч өсөж болзошгүй эрсдэл цаана нь бий. Хэдийгээр энэ бүх эрсдэл гадаад хүчин зүйлээс шалтгаантай ч бид дотоод нөөц боломж юу байна, түүнийгээ бүрэн шавхах ёстой. Мөрийн хөтөлбөрөө бүрэн дүүрэн хэрэгжүүлэхэд онцгой анхаарах хэрэгтэй. УИХ хууль тогтоох байгууллага. Тэгвэл Засгийн газар УИХ-аар батлуулж хуулийн адил хүчин төгөлдөр болсон Үйл ажиллагааны хөтөлбөрөө нэг бүрчлэн хэрэгжүүлэхийн төлөө зүтгэхгүй бол цаг хугацаа хүлээхгүй. Нэн түрүүнд Мөрийн хөтөлбөрт туссан том төслүүдээ хөдөлгөх, эдийн засгийн эргэлтийг нь эрчимжүүлэх асуудлаа яаравчлах хэрэгтэй. Нийт хүүхдийн 80 хувьд нь биш, хүүхэд бүрт хүүхдийн мөнгийг өгмөөр байна. Тийм ч учраас би нэр бүхий гишүүдийн хамт хүссэн хүүхэд бүрт хүүхдийн мөнгө олгох тухай УИХ-ын тогтоолын төсөл боловсруулж өргөн барьсан. Мөрийн хөтөлбөр дээр үндэслэн боловсруулсан Засгийн газрын Үйл ажиллагааны хөтөлбөр бол амласан ажлын, нэн даруй хийж хэрэгжүүлэх ёстой зүйлийн жагсаалт болохоос биш, санал авах тунхаг биш гэдгийг дээр дооргүй бодох учиртай. Түүнээс гадна Монгол Улсын Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал-2030 гэсэн урт хугацааны хөгжлийн бодлогоо тоосонд даруулалгүй ажил болгох ёстой. Тэнд хэдэн онд ямар түвшинд хүрсэн байх вэ гэдэг зорилт нь, түүний тулд юу хийх ёстой вэ гэдэг арга зам нь тов тодорхой бий. Холын харааны шил болсон энэ бодлогоо сөхөж харахгүй сохор хүн шиг дороо эргэлдээд байвал улс орон яаж өөдлөх юм бэ. Улстөржиж, ул шагайж, ирээдүйгээ зөвхөн сонгуулийн дөрвөн жилийн мөчлөгөөр хардаг үхээнц байдлаасаа аль ч нам салах цаг болсон.

-Гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хуулийн төсөл санаачилсан байсан. Энэ хуулийн ач холбогдол чухам юу вэ. Бас Ж.Энхбаяр нарын гишүүдтэй хамт Цэргийн алба хаагчийн тэтгэвэр, тэтгэмжийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах төсөл боловсруулж сая өргөн барьсан байна лээ…

-Бид өнөөдөр гэмт хэрэгтэнтэй тэмцээд байна. Энэ нь зүй ёсны асуудал. Гэхдээ зөвхөн энэ асуудалдаа анхаараад гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх ажилд хөнгөн назгай байдлаар хандаж ирсэн. Өөрөөр хэлбэл гэмт хэрэгтэн төрөхөөс, гэмт хэрэгтэн болохоос урьтаж сэргийлэх ажлыг дутуу хийж ирсэн. Хүн бүр, иргэн бүхэн гэм буруутай зүйлийн хажуугаар нүдээ анин өнгөрөх биш түүнийг илрүүлэх, илчлэх нүд чих нь байж чадвал гэмт хэрэг буурна. Чухам үүнд л Гэмт хэрэг зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хуулийн мөн чанар оршиж байгаа юм. Гэмт хэрэг төдийгүй зөрчлөөс хэрхэн сэргийлэх вэ гэдэг асуудлыг тодотгож өгснөөрөө одоо байгаа Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх хуулиас өөр л дөө. Гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэхэд хувь нэмрээ оруулсан иргэдийг урамшуулна. Урьдчилан сэргийлэх ажлыг хариуцах эзэнтэй, үр дүнг нь тооцох тогтолцоотой, гэмт хэрэгт судалгаа дүн шинжилгээ хийх бүтэц, мэдээллийн бааз суурьтай болох юм. Уурын мунхагаас болж хүний эрх чөлөөнд халдвал ийм ялтай шүү гэдгийг, хотын хөдөлгөөнд оролцохдоо ийм дүрэм зөрчвөл тийм торгуультай шүү гэдгийг, хууль мэдэхгүйгээсээ болж хударгагүй хүний золиос болвол ийм аюултай шүү гэдгийг урьдчилж ойлгуулах, бүх нийтийн эрх зүйн боловсролыг дээшлүүлэх асуудал энэ хуулийн төслийн нэг амин сүнс нь. Гэмт хэрэг гарах орчинг байхгүй болговол, гэмт хэрэгтэн төрөх үндсийг таслан зогсоож чадвал хэдэн хүний амь нас, эрүүл мэнд, хэдий хэмжээний эд хөрөнгийг гэмт халдлагаас хамгаалж чадах вэ гэдгийг бодох цаг болсон. Бодох биш, бүр бодит ажил болгон хийх цаг болсон. Урьдчилан сэргийлэх ажилд зарцуулсан багахан мөнгө уулын чинээ хар толбо нийгэмд, нийтэд тусахаас сэргийлж чадна. Цэргийн алба хаагчийн тэтгэвэр, тэтгэмжийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах төслийг өргөн барьсан. Энэ хууль батлагдвал зэвсэгт хүчин, хилийн цэрэг, цагдаа, тагнуул, онцгой байдал, шүүхийн шийдвэр, шүүх шинжилгээний алба хаагчдын маань 36 сарын үндсэн цалинтай тэнцэх тэтгэмж одоо байгаа хэвээрээ үлдэнэ. Бас чөлөөнд гараад авах тэтгэврийнх нь хэмжээ нэг ч төгрөгөөр буурахгүй болно гэдгийг хэлэх байна. Бид төрд тангараг өргөсөн алба хаагчдынхаа эрх зүй нийгмийн байдлыг дордуулж хэрхэвч болохгүй.

-Намрын чуулганаар зайлшгүй хэлэлцэх шаардлагатай ямар асуудлууд байна вэ?

-Ирэх оны төсөв гэдэг Монгол хэмээх айл ирэх онд ямар төсвөөр яажшуухан амьдрах вэ гэдгээ шийдэх асуудал. Тэгэхээр төсвөө зөв батална гэдэг маш чухал. Одоо мөдхөн өвөл болно. Дахиад л Улаанбаатарын утааны асуудал сөхөгдөнө. Утаа болохоо байлаа гэж дээр дооргүй халаглан ярьснаар, боож үхлээ гэж бүгдээрээ талбай дээр очиж хэвтсэнээр энэ асуудлыг шийдэхгүй. БНСУ-ын 500 сая ам.долларын хөнгөлөлттэй зээлийг утаатай тэмцэхэд зарцуулна гэсэн өнөө хэр нь дорвитой шийдэл, даацтай ажил харагдахгүй л байна. Хятадын нэг тэрбум ам.долларын зээлийг юунд яаж зарцуулах вэ гэдгээ одоо болтол яг таг тодорхой болгосон зүйл байна уу. Энэ зээлүүд өмнө нь АН-ын үед авсан зээлүүд шиг өндөр хүүтэй, богино хугацаатай, арилжааны зээл биш, урт хугацааны хөнгөлөлттэй зээл учраас тодорхой далайцтай том үр дүн гарах зүйлдээ зарцуулах ёстой. Нөгөөтэйгүүр бид өнөө маргаашаа аргацаах биш улсаараа том амбицтай байх ёстой. Үүний тулд тодорхой том бодлого дэвшүүлж том төслүүдээ зоригтой хөдөлгөх учиртай. Айлаар, хүнээр бол зөвхөн гал тогоондоо эргэлдээд байх биш, гадаах ажлуудаа цэгцэлмээр байна. Таван толгойгоо эдийн засгийн эргэлтэд оруулж, үр шимийг нь ард нийтээрээ хүртэх, иргэн бүрт өгсөн 1072 хувьцааг амь оруулах цаг нь болсон. Бүр 2008 онд л Тавдугаар цахилгаан станц барина гээд л ярьж байсан. Арван жил өнгөрчихөөд байхад ярьсаар л. Нэг тийм ярьдаг, гацаадаг чөтгөрийн тойрогт орчихлоо. Тавдугаар цахилгаан станц барина гэж байгаад Таван толгойд станц барина гээд л таг болсон. Таван толгойн станцын төсөл нь Багануурын цахилгаан станцын чимээнд дарагдсан. Багануур нь одоо бас яах нь мэдэгдэхээ байсан. Оюу толгой Монголоос эрчим хүчээ авъя гэтэл нийлүүлэх цахилгаан станцаа бид бариагүй л сууж байна.

Шинэ төмөр зам барина гэж бариагүй төмөр замаа зэвэнд идэгдтэл бахирлаа. Өргөн нарийн цариг гэж маргасаар байтал өчнөөн жил өнгөрлөө. Төмөр зам нь бидэнд хэрэгтэй учраас бүдүүн нарийн нь хамаагүй одоо түүнийгээ хурдан барьж нүүрсээ зөөе л дөө. Засгийн газрын Үйл ажиллагааны хөтөлбөрт “Үйлдвэржилтийг дэмжих 21:100 хөтөлбөр хэрэгжүүлнэ” гээд тов тодорхой туссан. Энэ хөтөлбөрийг хэрэгжүүлье л дээ. 100 суманд импортыг орлосон экспортод чиглэсэн 100 үйлдвэр баригдчихвал тэнд ажилгүй хүн байхгүй болно. Түүхий эддээ нэмүү өртөг шингээж, олон мянган шинэ ажлын байр бий болгож, татварын бааз суурь маань өргөжөөд л ирнэ. Монгол хүн хийж бүтээж чаддаг гэдгээ харуулж түүндээ урамшина. Ийм хөтөлбөр ингэж хэрэгжүүлье гэсэн зорилт тавьсан бол түүнийгээ бид биелүүлэх л ёстой. Үйлдвэрлэл хөгжүүлэхэд бидэнд түүхий эд нь, ажиллах хүч нь бэлэн байна. Уг нь манай улсын экспортолж буй бараанд Европын холбооны Хөнгөлөлтийн ерөнхий системийн хүрээнд 7200, Япон улстай байгуулсан Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрийн хүрээнд 5700 төрлийн бараанд тэдгээр улсын гаалийн тарифын хөнгөлөлтийг эдлэх боломж байгаад байдаг. Тэрийгээ бид өдий болтол ашиглаж чадахгүй байгаа нь харамсалтай. Олон жил ярьсаар байгаа зэс хайлуулах, гангийн үйлдвэрээ барьж хөгжлийн шинэ үеийг эхлүүлье. Орос, Хятадыг холбосон Хөгжлийн замаа цаасан дээр биш газар дээр барьцгаая. ШХАБ-д элсэнэ гэж дарцаглаж давхихаасаа илүү Хятад, Орос гээд дэлхийн хөгжлийн чиг хандлагыг хүчтэй тодорхойлж буй хөршүүдтэйгээ хөгжлийн бодлогоо хэрхэн уялдуулах вэ, авто зам, хийн болон нефтийн хоолой, цахилгаан дамжуулах агаарын шугам гэсэн хил дамнасан ямар том төслүүдийг яаж харилцан ашигтай хэрэгжүүлэх вэ гэдгээ шийдмээр байна шүү дээ. Бүх зүйлд зөвшилцөл ойлголцол чухал. Бид өнгөрсөн 28 жилийн хугацаанд өчнөөн талцаж хуваагдаж, өөр хоорондоо хэрүүл тэмцэл хийлээ. Юу хожив. Дандаа л нийтлэг том эрх ашигтаа нийцсэн бүхнийг нурааж, гацааж, эцэст нь бүгдээрээ хохирч өнөөдрийг хүрлээ. Тэгвэл бүгдээрээ хожихын төлөө, улсаараа урагшлахын төлөө нэгдээд нийлээд зүтгэе л дээ. Бид чинь нэг л монгол. Нэг нь зовж байхад нөгөө нь жаргана гэж байхгүй. Үр хүүхдэдээ зовлонт ирээдүй өвлүүлэхийг хэн ч хүсэхгүй. Тийм болохоор сайхан Монголын төлөө санаа зорилго нэг байж л амжилтад хүрнэ гэж би ойлгодог. Хөгжлийн газрын зураг нь бэлэн байхад одоо галт тэргээ хөдөлгөх цаг нь болсон. Мэдээж хэрэг энэ бүхний хөдөлгөгч хүч нь мөнөөх Үндсэн хуулийн өөрчлөлт. Зоригтой шийдэл, шийдвэртэй алхам л чухал байна.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

УИХ-ын гишүүн Л.Энхболдтой ярилцлаа.

---

-Та бараг жил тойруулан нүүрсний хулгайн талаар ярьсан. Үүний араас идэвхтэй хөөцөлдөж байгаа хүн нь та. Засгийн газраас ажлын хэсэг гарч ажиллаад дүгнэлтээ гаргасан л даа. Энэ талаар та ч мэдээлэл хийж байсан. Хууль хяналтын байгууллагаас ямар нэгэн шийдвэр гаргасан болов уу?

-Монголын гурван сая иргэний хувьцаа эзэмшдэг Эрдэнэс Таван толгойн нүүрсний талбайгаас тодорхой хэмжээний нүүрс алдагдсан гэдэг асуудал олон нийтийн анхаарлын төвд оччихсон. Тэр утгаараа энэ асуудлыг хөндөж тавьсан. Миний хувьд хоёр зарчмын байр суурийг барьж байгаа.

Нэгдүгээрт, Монголын ард түмний өмчийг хэдэн хүн хуйвалдаж аваад буруу замаар явуулчихсан юм биш биз. Хоёрдугаарт нь нэг ноцтой гэрээ байдаг юм. Эрдэнэс Таван толгойн гүйцэтгэх захирал Д.Ариунболд, орон нутгийн Таван толгойн гүйцэтгэх захирал Р.Сэддорж гэж хоёр хүн хамтран ажиллах гэрээ байгуулаад тусгай лицензтэй талбайгаас хэтрүүлэн авсан нүүрсийг нүүрсээр нь төлнө гээд нэг заалт оруулчихсан. Энэ гэрээг харахаар тусгай лицензтэй талбайгаас олборлосон нүүрсээ эргэн төлөх юм шиг боловч нөгөө талаас нь хязгаар байхгүй болчихож байгаа юм. Тэр тусгай зөвшөөрөлтэй талбайгаас авсан нүүрсэнд орон нутгийн Таван толгой хариуцлага хүлээх ёстой юу гэдгийг нягтлах шаардлагатай. Нягтлаад үзэхээр орон нутгийн Таван толгой нүүрс авсан ямар ч санхүүгийн баримт байдаггүй.

Үүнээс үзэхэд тэр гэрээ нь хэн нэгэн хулгайчийг халхавчилсан гэрээ байна гэдэг ноцтой зүйл харагдаад байгаа л даа. Монголын ард түмний хувьцаа эзэмшдэг өмчөөс нэг ч төгрөгийн нүүрс алга болох учиргүй. Тэр тусмаа Өмнөговийн ард түмэн хэн нэгэн хулгайчийн өмнөөс хариуцлага хүлээж болохгүй. Тиймээс л би энэ нүүрсний араас хөөцөлдөж, учир начирыг нь олчих гээд яваад байгаа юм.

Засгийн газрын ажлын хэсэг дүгнэлтээ Засгийн газарт танилцуулж, тэмдэглэл гаргасан. Үүнийг хэвлэлийнхэн бүгд мэдэж байгаа. Дөнгөж өчигдөрхөн (уржигдар) аймгийн өмчийн эзэд маань хэвлэлийн бага хурал зарласан. Орон нутгийн Таван толгойн 51 хувийг нь Өмнөговийн ард түмэн эзэмшдэг. Ард түмнийг төлөөлдөг нь ИТХ байдаг тул аймгийн ИТХ-ын дарга өмчөө хамгаалж мэдээлэл хийсэн байна лээ. Өмчийг нь хэн нэгэнд мэдэгдэхгүйгээр нөхдүүд гарын үсэг зураад 60 тэрбум төгрөгийн өрөнд оруулчихсан. Тиймээс иргэдийн төлөөлөл болсон ИТХ-ынхан нь дуугарахаас өөр арга байхгүй. Тойргоос сонгогдсон гишүүний хувьд би ч гэсэн дуугарах ёстой юм.

Аймгийн ИТХ-ын даргын ярьж байгаагаас үзэхэд аймгаас захиалга өгөөд аудитаар шалгуулсан юм билээ. Тэнд аудит, энд Засгийн газрын 10 гаруй агентлаг орсон шалгалт явуулсан. Шалгалтаар маш олон зөрчил илэрсэн нөхцөл байдал тодорхой болж байгаа.

-Хууль хяналтын байгууллагын зүгээс танд ямар нэгэн тайлбар ирүүлээгүй юу?

-Хууль хяналтын байгууллагаас ямар нэгэн мэдээлэл аваагүй байна. Сангийн яамнаас тодруулахад Тагнуулын ерөнхий газар, Цагдаагийн ерөнхий газрын Эдийн засгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх хэлтэст шилжүүлэн эрүүгийн хэрэг үүсгээд явж байгаа юм билээ. Тэр утгаар нь хуулийнхан ажлаа хийж байгаа болов уу гэж бодож байгаа. Удахгүй намрын чуулган эхэлнэ. Чуулган эхлэхээр эдгээр асуудлын араас явж, хууль хяналтын байгууллагынхантай уулзана. Засгийн газраас гаргасан тэмдэглэлийн дагуу холбогдох яамдууд тухайлбал, Хууль зүй, дотоод хэргийн сайдад үүрэг өгсөн гэж ойлгож байна.

-Нүүрсийг нүүрсээр төлнө гэхээр чинь бартер шахуу юм л болох гээд байна уу. Яагаад нүүрсийг нүүрсээр төлнө гэж. Нүүрс чинь дотроо сайн муу гэсэн ангилалтай биз дээ. Эргэн төлөлт огт хийгдээгүй байгаа юу?

-Төлөгдөх ямар ч үндэслэлгүй. Учир нь хэн авсан нь тодорхойгүй. Харамсалтай нь Таван толгой компанийг төлөөлөөд зурчихсан байгаа нь харамсалтай байхгүй юу. Түүнээс биш Р.Сэддорж өөрөө төлнө гээд гарын үсэг зурчихсан бол өөр хэрэг. Гэтэл иргэн Сэддорж биш Таван толгой төлнө гээд гарын үсэг зурчихсан нь асуудлын гол болчихоод байна. Нөгөө талдаа нүүрсний хязгаар, ангиллын хязгаар байхгүй байна гэдэг чинь Эрдэнэс Таван толгойгоос сайн чанарын нүүрс авчихаад муу чанартай нүүрс нийлүүлээд байгаа ч юм бил үү. Үүнийг хэн мэдэх юм. Энэ нь араасаа ээдрээтэй олон зүйлсийг дагуулах учраас тус гэрээг хүчингүй болгоод хяналтын байгууллагуудын гаргаж ирсэн дүгнэлт дээр хэн авсан тогтоогдох ёстой. Тэгвэл Эрдэнэс Таван толгой мөнгөө авах уу, нүүрсээр нь олж авах юм уу гэдэг нь тэдний асуудал. Холбогдож болзошгүй хүн нь хэн бэ гэвэл Таван толгойн нутаг дэвсгэрээр дамжаад авсан учир дамжихад нь боломжийг олгосон хүн хэн бэ гэдэг л асуудал. Өнөөдрийн дүр зургаар харахад боломжийг олгосон хүн нь гэрээ байгуулсан хүн байх магадлал маш өндөр. Миний хувьд хаалгач тийм зориг гаргахгүй гэж бодож байгаа. Тиймээс эрх бүхий албан тушаалтан оролцсон байж болзошгүй.

Таны асуусанчлан хоёр компани хоорондоо нүүрс солилцоод байдаг хоёр төрийн компани байж болохгүй. 70 ам.долларын нүүрсийг 10 ам.доллараар солиод байвал 60 ам.долларыг нь тэд халааслаад байна гэсэн үг биз дээ. Овоолсон шороо босгочихоод нөгөө нүүрс нь энэ байна гээд суугаад байна гэсэн үг. Ийм бизнес хоёр удирдлагын түвшинд байж болохгүй. Үүнийг нь хөндлөнгийн аудит оруулж, уул уурхайнхан нь шинжлээд хоёр компани төлбөр барагдуулах гэрээ байгуулж болно. Хамгийн гол нь тийм үндэслэлтэй акт байхгүй байхад нь гэрээ байгуулсан нь өөрөө асуудал болоод байна. Гэрээ маш их хардлага дагуулж байгаа болохоор хурдан л цуцлаасай. Тэр ч утгаараа аймгийн ИТХ-ын дарга “Болохгүй бол шүүхийн байгууллагад хандаж гэрээг цуцлуулна” гэдэг зүйл ярьж байна лээ.

-Яахав, ингээд дахин гэрээ байгуулаад нүүрсээрээ төлнө үү, байна уу нэг талдаа шийдэгдлээ гэж бодъё. Гэхдээ 60 тэрбум төгрөгийн нүүрсний асуудал гэдэг бага тоо биш. Анхнаасаа хууль бус зүйл хийсэн хүмүүст хариуцлага тооцох уу?

-Гэрээнд оролцсон хоёр талын захирлууд, хуулийн хэлтсийнхэнтэйгээ гэрээг цуцлаад дахин гэрээ байгуулах ёстой. Нөгөө талаас дээд шатны байгууллагууд нь үүрэг өгч гэрээг цуцлуулах хэрэгтэй. Хоёр талын Төлөөлөн удирдах зөвлөл хуралдаад гэрээг хүчингүй болгоно. Эсвэл шүүхээр явна. Үүнийг төлөх үндэслэл байхгүй гэдэг нь нотлогдчихлоо шүү дээ. Таван толгойд мөнгө нь орсон баримт байхгүй. Тиймээс эзэн холбогдогчийг нь өөр газраас олох ёстой болчихлоо. Эрдэнэс Таван толгой өмчөө олж авах үндсэн үүрэгтэй. Тэд чадахгүй бол хууль хяналтынхан нь ажлаа хийгээд “Энэ нөхөр авсан байна ш дээ” гэж гаргаж ирээд өгөх ёстой. Тэр нь тогтоогдвол төлбөрөө төлнө гэсэн үг.

-Урд хөрш рүү баахан хоосон машин гарсан гээд байгаа. Гэхдээ хоосон машинууд юугаа хийж урд хөрш рүү явсан байх вэ гэдэг хардлага бий. Асуудал үүнд байна уу?

-Би хууль хяналтынханд итгэл муутай байгаа. Яагаад гэхээр 2013 онд хилээр 3758 машин бүрдүүлэлтгүй, 378 мянган тонн нүүрс бүрдүүлэлтгүй гараад явчихсан байгаа юм. Үүнийг шалгаж тогтоосон ч прокурор дээр хэрэгсэхгүй болгочихсон. Хэрэгсэхгүй болголгүй цааш нь ажлыг нь гүйцэтгүүлсэн бол дахин 300 гаруй мянган тонн нүүрсний асуудал гарахгүй байсан. Ингээд аргалаад байж болдог юм гэдэг процесс явахаараа эдийн засагтаа ч сөрөг нөлөөтэй. Хил хамгаалах ерөнхий газар 849 мянган машин, Гаалийн ерөнхий газар 814 мянган машин хилээр гарсан гээд байгаа. Зөрүү нь 35 мянган машин байгаа биз. Тавхан машинтай жолооч 440 удаа хоосон хилээр гарна гэдэг нь юу гэсэн үг вэ гээд бодохгүй юу. Амьдрал дээр ийм юм байхгүй. Ямар бензин, яасан илүүдээ гарсан зардлаар энэ машинууд хил хооронд явсан байж болох вэ. Утгагүй байгаа биз. Энэ бүгдийг эцэслэхгүй бол хэдэн сая тонн нүүрс гарсан нь бүү мэд. 35 мянган машины нэг машин нь 80 тонн ачаатай гарлаа гэхэд 2.8 сая тонн нүүрс гарсан байгаа биз. Үүнийгээ өнөөдрийн ханш болох 70 ам.доллараар үржүүлээд үз дээ. 500 орчим тэрбум төгрөг байгаа биз. Ийм хэмжээний мөнгийг алдаад явах уу л гэдэг асуудал байгаа юм.

-Таныг Таван толгойн ТУЗ-д байсан. Ашиг сонирхлын зөрчилтэй гээд сөрөг зүйлс маш их харагдах болж. Та үнэхээр тэнд байсан юм уу?

-Нүүрсний араас хөөцөлдөж эхлээд над руу маш их сөрөг дайралтууд ирэх бослон. Миний эсрэг зогсож байгаа хүмүүс маш их мөнгөтэй. 1998 онд би ТУЗ-ын гишүүн байсан. Миний хувьд 49 хувь дотор нь 10 гаруй хувийг нь эзэмшдэг байлаа. Найз нөхдийн журмаар нөхөр “Ажнай” Д.Бат-Эрдэнийн брокерийн пүүс нааш цааш нь болгочихсон л доо. Тэр үед Ажнай корпораци руу шилжсэн үү, хэн нэгэн рүү шилжсэн үү тэгээд явчихсан. Тухайн үед тэднийг маш сайн таньдаг байсан учраас тоолгүй өнгөрсөн. Өнөөдөр намайг Их хурлын гишүүн болохоор надтай холбох гээд байгаа болохоос миний ашиг сонирхол юу ч байхгүй. Өмнөговийн аль ч уурхайгаас ганц кг ч нүүрс авдаггүй. Би Өмнөговийн иргэддээ би уул уурхайд ямар нэгэн оролцоо байхгүй. Өмнөговь аймаг маш өндөр төсөвтэй өөрсдийгөө болгоод явдаг учраас маш их тендер зарлагддаг. Гэсэн ч би нэг ч тендерт оролцохгүй гэдгээ хэлсэн. Мөн Өмнөговьд ямар нэгэн бизнес эрхлэхгүй гэдгээ нутгийнхаа иргэдэд амласан юм. Энэ байр суурь минь хэвээрээ байгаа.

-Таван толгойд мөнгө орсон тайлан тооцоо олдохгүй үерт урссан гэж мэдэгдсэн гэл үү?

-Таван толгой транс, орон нутгийн Таван толгой хоёрын хоорондох 17 тэрбум төгрөгийг тооцоо хооронд гээд хаачихсан байна лээ. Тооцоо хооронд гэдэг нь ямар үндэслэлээр юм бэ. Бараа бүтээгдэхүүн өгсөн үү, яасан юм тэрийг нь шалгуулаа гэсэн чинь “Үерт урсчихсаан” гэсэн юм билээ. Нэг аж ахуйн нэгж Монголын төрийг ингээд шоолоод сууж байж болохгүй л дээ. Үерт явсан юм бол хэдэн оны ямар гээч үерт урсчихсан юм бэ. Тэд цаг хожиж байгаа, бусдыг мунхруулах гэсэн тактик л гэж харж байгаа.

–“Ажнай” Д.Бат-Эрдэнэ гэдэг хүн холион бантан хутгачихлаа гээд танай аймгийн ИТХ-ын дарга хэлж байна лээ…

-ИТХ-ын дарга ийм өнгө аястай зүйл ярьсан. Нөгөө талдаа Таван толгой транс компани “Ажнай” корпорацийн захирал Д.Бат-Эрдэнийн 70 хувийг нь эзэмшдэг компани тул яалт ч үгүй холбогдоод байгаа юм. Тэр компани 390 мянган тонн нүүрснийхээ эх сурвалжийг тогтоох ёстой.

-Намрын чуулган эхлэх боллоо. Мэдээж 2019 оны улсын төсвийг хэлэлцэж таарна. Мөн Хэнтий аймгийн нөхөн сонгуультай холбоотой Цэцийн шийдвэрийг хэлэлцэх байх. Өөр хэлэлцэх нэн шаардлагатай ямар хуулийн төсөл байна вэ?

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт, Улс төрийн намуудын тухай хууль, Сонгуулийн тухай хууль, нөхөн сонгуулийн асуудлыг хэлэлцэнэ. Энэ удаагийн намрын чуулганаар нэн шаардлагатай гэсэн олон асуудлаа шийдээсэй гэж бодож байна. Үндсэн хуулийн Цэцийн шийдвэрийг УИХ хүлээж авах, үгүйгээ шийднэ. УИХ-ын гишүүд гуравны хоёроороо хүлээж авбал хуралдаад товоо зарлаад явах байх. Хүлээж авахгүй гэвэл Үндсэн хуулийн Цэцийн Их суудлын хуралдаанаар хэлэлцэнэ. Хэнтий аймгийн сонгогчид төлөөлөлгүй байгаа учраас энэ асуудлыг хурдан шийдэх ёстой. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөө яаралтай хийгээд Улс төрийн намуудын тухай хуулиа яаралтай өөрчлөхгүй бол авлигын сүлжээ, хэл ам дагуулсан зүйлс арилахгүй. Ядаж л санхүүжилт нь шилэн болно. Улстөржилт хаана хаанаа хэрээс хэтэрсэн. Орон нутагт болж өгвөл намгүй болгох хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол 1000 гаруй хүнтэй сум 20 намд хуваагдаад алингаа алдаж байна. Цаашид анхан шатны удирдлагын тогтолцоог яаж шинэчлэх ёстой юм, намуудын төлөөллөөрөө сонгодог байх юм уу, ард түмнээсээ сонгоод даргаа тавьчихдаг байх юм уу. Эсвэл намгүйгээр баахан бие даагчид нэр дэвшээд хурлаа байгуулах уу гэдгийг шийдэх ёстой. Мэдээж үүнийг дагаад Сонгуулийн тухай хууль орж ирэх байх.

-Багш нар цалингаа нэмүүлэхээр ажил хаяж, жагсаал хийлээ. Манай эдийн засаг цалин нэмэх боломжтой юу. Эдийн засаг өсч байна гэх юм?

-Эдийн засаг 6.8 хувиар өслөө. Гэсэн ч сэтгэл ханамжийг бий болготол цалин, тэтгэмжийг нэмэх хараахан болоогүй. Энэ оны төгсгөлд 800 гаруй тэрбум төгрөгийн бондын өрийг төлөх ёстой. Гэх мэтчилэн өр их байгаа. Ямар ч байсан өндөр хүүний дарамт багассан. Зээлийг зээлээр солиод хугацааны хувьд уужуухан болсон байх. Нөгөө талаасаа ОУВС-гийнхан жаахан нааштай хандаж эхэлсэн. Цалин нэмүүлэхгүй гэж байсан бол багш, соёлын үйлчилгээ, сувилагч асрагч ч гэдэг юмуу тодорхой хүмүүсийн цалин нэмэгдлээ. Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг 320 мянга байхаар тогтоочихлоо. Оны төгсгөлд төсвийн орлого гайгүй давж биелэх шинжтэй байна. Одоо эдийн засгаа солонгоруулах ажилд яаравчлан орох ёстой. Дан ганц уул уурхайгаас хараат явж болохгүй.

-Бензиний үнэ он гарсаар 4-5 удаа нэмэгдчихлээ. Ам.долларын ханш 2540 төгрөг болчих юм. Иргэдийн орлого нэмэгдэхгүй байхад бараа бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгддэг. Ямар зохицуулалт шаардлагатай вэ?

-Мөнгөний бодлого барьж байгаа Монголбанк ямар байр суурьтай байгааг мэдэхгүй. Тойргоороо ажиллаж байгаад хэдхэн хоногийн өмнө ирлээ. Ам.долларын ханш хурдацтай өсч, төгрөгийн худалдан авах чадвар суларч байна. Валютын нөөц ямар байна, интервенц хийх боломж байна уу гэдгийг олон талаас нь судалж байгаа байх. Бензиний хувьд Сангийн яам, Уул уурхай хүнд үйлдвэрийн яамнаас ажлын хэсэг гараад ажиллаж байгаа гэсэн. Бензиний үнийг барихгүй гэсэн төлөвлөгөөтэй байгаа болов уу. Учир нь Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр хэрэгжүүлж таарна. Ингэхээр хэдэн импортлогч нарт татаас өгсөөр байх болно. Татаас өгдөг эдийн засгаас салъя гэчихсэн байгаа. Нефть импортлогчид алдагдалтай ажиллаж байхыг үгүйсгэхгүй. Ажлын хэсэг дүгнэлтээ гаргаад УИХ-ын гишүүдэд тараах байх. Тойрогтоо ажиллаж байхад иргэдийн зүгээс хамгийн их ярьж байгаа зүйл нь бензин шатахууны үнийн нэмэгдэл л байсан. Тиймээс үнийг хязгаарлах тал дээр ажлын хэсэг ямар нэгэн дүгнэлт гаргаж ирэх байлгүй дээ. Үүн дээр нь дүгнэлт хийж ирэх оны төсвөө хэлэлцэхгүй бол болохгүй.

“Майдар цогцолбор”-ын ажил үргэлжилж байна

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Наймдугаар сарын 29-ний өдрийн Засгийн газрын хуралдаанаар Төв аймгийн Сэргэлэн сумын нутаг дэвсгэрт 12 мянган га газрыг улсын тусгай хэрэгцээнд авах шийдвэр гарсан нь дэлхийн экологийн жишиг “Майдар хот” сүндэрлэх том алхам болсон. “Майдар хот” төсөл 2009 онд эхэлж, 2012 оноос хойш судалгаа шинжилгээ, хот төлөвлөлтийн ажил хийгдэн дууссан талаар “Майдар хот” төслийн удирдагч Л.Баяртуул хэлсэн юм. Бид “Майдар хот” сүндэрлэх Төв аймгийн Сэргэлэн сумын нутгийг зорих замд ийн яриа өрнөж буй хэрэг. Нийслэлээс 50 км яваад Сэргэлэн сумын нутаг Зүрх уулын өвөрт ирлээ. “Майдар хот” сүндэрлэнэ, сүндэрлэхгүй гэсэн явган яриа өнөөдрийг хүртэл бидний амнаас ам дамжин яригдаж байна. Засгийн газар нэгэнт шийдвэрээ гаргаж 12 мянган га газрыг улсын тусгай хэрэгцээнд авсан тул ирэх оноос бүтээн байгуулалтын ажил хийгдэж эхлэх нь нэгэнт тодорхой болсон байна. “Майдар хот” төсөл нь эдийн засгийн хөгжлийн хувьд тогтвортой, нийгмийн эрэлт хэрэгцээнд тулгуурласан хүрээлэн буй орчиндоо ээлтэй, байгалийн нөөц баялагт хэмнэлттэй хот болох зорилго тавиад байгаа юм. “Майдар хот” төсөл хэрэгжсэнээр орчин үеийн хот байгуулалтын хамгийн шилдэг технологид суурилсан Монголдоо төдийгүй Азийн бусад орнуудад жишиг хот болно гэдгийг гадны архитекторууд онцолсоор ирсэн.

Өнөөгийн Улаанбаатар хотод хагас сая хүн амьдрахаар анх төлөвлөгдсөн ч одоо 1.5 сая иргэн амьдарч хотын даац хэдийнэ хэтрээд байгаа юм. Тиймээс “Майдар хот” сүндэрлэснээр 300 мянган иргэн тэнд байнгын оршин сууж, ажиллаж амьдрах боломжтой гэдгийг төслийн багийнхан хэлж байлаа. “Майдар хот”-ын ерөнхий төлөвлөгөөг Германы нэрт архитектор Штефан Шмиц гаргахдаа тус хот бие даан дангаараа хөгжихгүй. Төв аймгийн төв Зуунмод хоттой хамтдаа хөгжих дахин төлөвлөлтийг гаргасан талаараа өмнө нь хэлж байсан билээ.

Тус хот улс төр, соёл урлаг тэр дундаа кино үйлдвэр, аялал жуулчлалын шинэ төв болж, их сургууль, хотын захиргаа, Олон улсын байгууллагууд, Засгийн газрын ордон, музей баригдахын сацуу хурдны зам тавигдана. “Майдар хот” руу зүүн талаас нь буюу Улаанбаатараас Налайхаар дамжин очиход 55 км, баруун талаар буюу Төв аймгийн Зуунмод хотоор очвол 50 км замыг туулах юм. Ингэснээр дэд бүтцийн хувьд Улаанбаатар, Зуунмод, Хөшигтийн хөндийн олон улсын нисэх буудалтай нягт холбогдсон төвийн бүсийн дахин төлөвлөлтийн нэг хэсэг болон сүндэрлэнэ. Иргэдийн аюулгүй, амар тайван амьдрах бүхий л нөхцөл бололцоог хангах тал дээр зургаан жилийн турш ажилласнаа төслийн удирдагч Л.Баяртуул хэлж, хотын ерөнхий төлөвлөлтийн зургаа үзүүлсэн юм. “Майдар хот” Монголын баячууд биш Монголын ард түмэн жирийн иргэд амьдрах тал дээр анхаарч үнийн хувьд харьцангуй боломжийн байхаар төлөвлөжээ. Төслийн хүрээнд хүн ам, эдийн засаг, цаг уурын нөхцөлийг дээд зэргээр тооцож, эрчим хүчний эх үүсвэр, цэвэр, бохирын усны суваг, ногоон байгууламж зэргийг анхаарч байгаа аж. Хотын эрчим хүчний дийлэнх хэсгийг сэргээгдэх эрчим хүчээр хангахаар болсон нь нэг дэвшил билээ. Биднийг очиход “Майдар хот”-ыг эрчим хүчээр хангах салхин парк ажиллаж байсан юм. Барилга байгууламжууд нарны эрчим хүчээр хангахаар төлөвлөсөн байна.

Зүрх уулын өвөрт “Их Майдар сан”-гаас хэрэгжүүлж буй “Майдар цогцолбор” бурхны 54 метр хөшөө, 108 метр өндөр суварган цогцолборын карказын ажил явагдаж байв. Ирэх онд бүрэн ашиглалтад орно гэдгийг тэнд ажиллаж буй хүмүүс хэлж байлаа. Бразилийн Есүс христийн хөшөө 39, Цонжин болдогийн Чингис хааны хөшөө 40, Нью-Йорк хотын Эрх чөлөөний хөшөө 46 метр билээ. Эдгээрээс Америкийн Эрх чөлөөний хөшөөг үзэхээр жилдээ гурван сая жуулчин Нью-Йоркийг зорин ирдэг. Түүнээсээ 75 сая ам.долларын ашиг олдог гэсэн тооцоо бий. Тэгвэл 54 метр өндөр, Ази тивдээ томоохонд тооцогдох Майдар бурхны хөшөө Зүрх уулын зүрхэн талд сүндэрлэж, аялал жуулчлалын томоохон бүс болох учиртай. “Майдар цогцолбор” жуулчдыг татах төв болохоос гадна уран барилгын маш том ажил гэж байсан юм. Гэхдээ “Майдар цогцолбор” нь “Их Майдар сан”-гийн ажил бол “Майдар хот” төсөл нь тусдаа гэдгийг ойлгох ёстой юм билээ.

“Майдар” бурхан нь эв нэгдэл, сэргэн мандалт, амар амгалан, хөгжил дэвшлийн бэлгэ тэмдэг болдог тул энэ хэлбэрээр нь хотыг хөгжүүлэх бодлого барьж байгаа гэдгийг төслийн багийнхан хэлж байсан юм. “Майдар цогцолбор” нь хотын төв хэсэг болох юм байна. Хотын гадна болон дотор хөдөө аж ахуйн бүс нутгийг хөгжүүлснээр хотын иргэд экологийн цэвэр хүнсний бүтээгдэхүүн хэрэглэх боломж бүрдэнэ. Түүнчлэн өөрийн гэсэн онцлог шинж, дүр төрх бүхий дүүргүүдийг хөгжүүлэхээр төлөвлөжээ. Тухайлбал, худалдааны болон оршин суугчдын хэсэгт автомашингүй бүсийг бий болгож, хотын баруун урд талд урлагийнхны дүүрэг байна гэв. “Майдар хот”-д таван давхар орон сууцнаас дээш барилга байгууламж сүндэрлэхгүй тул барилгууд нэгнээ нарны шууд тусгалаас халхлахгүй гэж байлаа. Өнөөдрийн Улаанбаатар хотын дүр төрх өндөр, нам барилгуудаасаа шалтгаалан стандарт бус болчихоод байгаа аж. Ядаж л замын уулзвар дээр сүндэрлэх 10-аас дээш давхрын барилгууд нь хүрээлэн буй орчныг халхалж хүн амьдарч буй орчиндоо юу болж байгааг харж мэдрэмжтэй амьдрах ёстой ч энэ бүхэн “0” заачихсан нийслэлд шинэ жишиг тогтоох юм байна. Зөвхөн нар үзэх цонх хэрэгтэй гээд манайхан урагшаа харсан, эсхүл хойшоо харсан цонхтой орон сууц барьж байгаа нь хүн амьдрахад зориулаагүй гэдгийг төслийнхөн танилцуулгынхаа явцад хэлж байв. Хэн дуртай нь олдсон газраа хүссэн байшингаа барьдаг бол “Майдар хот”-ын орон сууцнууд үүнээс эрс ялгаатай. Өнөөдрийн Улаанбаатарын дүр зураг нэг айлын гал тогоог 10 мужаан ирээд угсарч байгаа мэт тийм сэтгэгдэл төрүүлдэг. Үүнээс салах ёстой гэж байлаа.

Тус хотод экологид ээлтэй технологиудыг бүрэн ашиглахаар тусгаад байгаа аж. Өвлийн цас, зуны хур борооны усыг цуглуулан механик болон биологийн аргаар цэвэршүүлэх байгууламж давхар баригдах юм байна. Уг усаараа хиймэл нуур үүсгэн иргэдийн амралт, чөлөөлт цагийн бүсийг байгуулахаас эхлээд төлөвлөгөөнд олон зүйлийг тусгаж өгчээ. Ундны усны зохисгүй хэрэглээг багасгах зорилгоор ариун цэврийн болон цэцэрлэгжилт, автомашин угаалгад дахин боловсруулсан саарал усыг ашиглах юм. Мөн дахин боловсруулсан саарал усыг мал аж ахуй, газар тариалангийн зорилгоор хүлэмжийн усалгаанд ашиглахаар болжээ. Хүн төрөлхтөн анх удаа хот барих гэж байгаа биш өмнө нь алдсан алдаануудыг шинэ хотын бүтээн байгуулалтдаа гаргахгүй байхаар зураг төслөө боловсруулсан байна. Түүнчлэн нийслэлд замбараагүй тархан суурьшсан шиг уулын оройгоор бүтээн байгуулалт хийхгүй бөгөөд байгалийн онгон дагшин байдлыг авч үлдэхээр төлөвлөжээ. “Майдар хот”-ыг Төв аймгийн Зуунмод хотын иргэд “Ирээдүйн хот” гэж нэрлэх болсон байна. “Майдар хот” зөвхөн өнөө үеийн эрэлт хэрэгцээг хангаад зогсохгүй хүрээлэн буй орчин, байгалийн нөөц баялгийг өвлөн үлдээхэд чухал үүрэгтэй гэдгээрээ онцлог.

Майдар хотын ерөнхий төлөвлөлт

“Майдар хот”-ын бүтээн байгуулалтын ажилд оролцохоор гадны хэд хэдэн компани өөрсдийн саналаа өгөөд байгаа аж. Газрын асуудал нэг талдаа шийдэгдсэн болохоор ирэх онд бүтээн байгуулалтын ажил эхэлнэ гэдгийг “Майдар хот” төслийн удирдагч Л.Баяртуул хэлж, зургаан жилийн судалгаа, төлөвлөгөөгөө бодит ажил хэрэг болгоно гэж байв. “Ерөнхий төлөвлөлтийн зурган дээрх хотоо өөрийн сэтгэлдээ аль хэдийнэ сүндэрлүүлсэн шүү” хэмээн төслийн багийнхан инээмсэглэн ярьж байсан юм. Улаанбаатар хотын жишиг дагуул хот болон сүндэрлэх ч дэлхий нийтийг дагуулсан жишиг хот болгохоор төслийн багийнхан цаг наргүй ажиллаж байгаа юм билээ. Ирэх жилээс бүтээн байгуулалтын ажил эхэлж, ид үед 12 мянган ажлын байр бий болох юм байна. Барилгын ажиллагсдын хоол унд, унаа тээвэр, үйлчилгээг дагасан 30 мянган шууд бус ажлын байр бий болно. Ажиллах хүч, хоол хүнс, бараа материалыг Төв аймгийн сумдаас болон Зуунмод хотоос хангах аж. Тус хотын нэг онцлог нь хөл хөдөлгөөн бүхий төв гудамж дагуу “Ногоон гудамж”-ууд баригдана. Ногоон гудамжаар хувийн хэрэгцээнд ашиглаж болох нийтийн эзэмшлийн автомат жолоодлоготой машинаар зорчих боломжтой. Хотын хүн амын нягтаршил ихтэй бүсүүдэд ногоон гудамжууд нь автомашины замтай огтлолцохгүйгээр газрын гадаргуугаас зургаан метр дээш өргөгдсөн байх юм. Энд явган зорчигч болон дугуйтай иргэд давуу эрх эдлэх юм байна. Ногоон гудамжуудын зарим хэсэг нь шилэн дээвэртэй байх бөгөөд өвлийн улиралд иргэд салхилж байхдаа цас, мөсөнд халтирахгүй байх давуу талтай аж.

“Майдар хот” төслийн төлөвлөлтийг “RSAA” компани гаргасан бөгөөд эрчим хүчийг “Transsolar”, Зам тээврийг “Ramboll”, Усан хангамжийг “KRAFT” компани хийсэн байна. Олон улсын “DGNB” байгууллагын зүгээс байгаль орчныг хамгаалах, байгальд ээлтэй, хүлэмжийн хийг багасгах шалгуурыг хангасан төлөвлөлт болсон тул Эко хотын гэрчилгээг “Майдар хот” төсөлд олгосон аж. Энэ хүрээнд олон улсын эко хотуудын чуулга уулзалтад “Майдар хот” төслийн талаар байнга жишээ болгон ярьдаг болсон юм. Хот сүндэрлэснээр нийслэлийн бүх салбарын ачааллыг бууруулж, төвлөрлийг сааруулан, хөгжлийг орон нутаг руу шилжүүлснээр үл хөдлөх хөрөнгийн үнэ буурч, ажлын байрны түрээс ч эрс багасах учиртай. Ингэснээр орон сууц, ажлын байртай болох бага, дунд орлоготой иргэдийн хүсэл бодитой болж, Төв аймгийн хөгжил, иргэдийн ахуй амьдрал, ажил орлогод нааштай нөлөө үзүүлэх юм билээ. Ирэх оны өдийд их хотын бүтээн байгуулалтын ажил ид өрнөж байна гээд бод доо.

Хиймэл нуурын эрэгт хотын иргэд чөлөөт цагаа өнгөрүүлэх боломжтой болно

Ямартаа ч таван Засгийн газрын нүүр үзсэн уг төсөл хэрэгжих бүрэн боломжтой болсон гэдгийг дуулгая. Зургаан жилийн судалгааны явцад Техник эдийн засгийн үндэслэл нь бүрэн дуусаагүй байсан тул Засгийн газраар асуудал оруулахад эрт байсан юм. Одоо төлөвлөлт хийгдсэн болохоор ажил хэрэг болгохоор ийнхүү ажиллаж байна. “Майдар хот”-ын газарт одоо айл өрх байхгүй гэдгийг төслийнхөн хэлж байлаа. Биднийг очих замд айл хунар харагдсангүй. Гурван малчин айлын өвөлжөө байсан тул малчидтай уулзаж ярилцсаны дүнд тэд “Нутаг оронд маань ийм том бүтээн байгуулалт хийгдэх гэж байхад бид энд тушаа болоод юу гэхэв. Та бүхний ажлыг дэмжээд нутаг сэлгэн бууна” гээд газрыг нь сайн дураараа чөлөөлж өгчээ. “Майдар хот” дөрвөн үе шаттай хэрэгжих бөгөөд нийтдээ 40 тэрбум ам.долларын хөрөнгө шаардлагатай байгаа юм. Эхний үе шат болох таван жилийн төлөвлөгөөт ажлаа явуулахад хоёр тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруу-лалт шаардлагатай бөгөөд эхний шат дуусахад 80-100 мянган оршин суугчтай болно гэдгийг Л.Баяртуул онцолсон. Түүнчлэн Төв аймгийн Сэргэлэн сумын иргэд “Бид морь уях дуртай хүмүүс. Тиймээс морин тойруулга барьж өгөөрэй” гэсэн хүсэлтийг харгалзан үзэж морин тойруулга барихаар төлөвлөгөөндөө тусгажээ. Улаанбаатар хотын замын түгжрэлд их, дээд сургуулийн оюутнууд нөлөө үзүүлдэг гэдэг судалгаа бий тул тус хотод 5000 оюутан амьдрах хүчин чадалтай оюутны хотхон барина. Улмаар их, дээд сургуулиудыг хотоос нүүлгэх эхний алхам хийгдэнэ гэж үзжээ. Хотын төвд хүний эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөгүй аж үйлдвэрийн бүс баригдах гэнэ. Монгол Улсад ирсэн жуулчид болон албаны шугамаар яваа хүмүүс Майдар бурхны хөшөөг үзэхийн сацуу музейгээр зочилж Монголын түүхтэй танилцах боломжтой юм байна. Хотынхоо нэг дүүргийн орчин үеийн технологийн ашигласан гэр сууц болгох бөгөөд монголчуудын соёлыг түгээнэ хэмээн үзэж байгаа аж. Тиймээс төр засгийн зүгээс дэмжлэг, оролцоо хамгийн чухал гэж байсан. Дэлхийн хүн ам цаг, минут, секунд бүрт хотуудын хүн ам болжээ. Хүн амын өсөлттэй холбоотойгоор дэд бүтцийн салбарт ойрын ирээдүйд асар их хэмжээний хөрөнгө оруулалт шаардлагатай байна. Дэлхийн хүн амын дөрвөн тэрбум нь зөвхөн хотуудад төвлөрөн суурьшсан бөгөөд 2030 он гэхэд 1.5 тэрбумаар нэмэгдэх судалгааг НҮБ-аас гаргаад байгаа билээ. НҮБ-ын судалгаанаас харахад нэн тэргүүнд таван сая хүртэлх оршин суугчтай хотуудад хамгийн их ачаалал тулгарна гэж тооцсон гэнэ.

Нүүдлийн соёл иргэншлээс суурьшлын соёлд суралцаж яваа монголчуудын хувьд “Майдар хот” маргаашийн өнгийг тодорхойлж таарах нь. Ямартаа ч “Майдар хот” ирэх жил бүтээн байгуулалтын ажлаа эхлэхээр болж, “Их Майдар сан”-гийн “Майдар” бурхны хөшөө ирэх онд бүрэн дуусах сайхан мэдээг “Майдар хот” төслийн багийнхан хэлж байсан юм. Есдүгээр сарын намрын хонгор салхин дор бүтээн байгуулалтын их ажлын өмнөх яриа ийн өрнөсөн бол энх цагийн бэлгэдэл болсон “Майдар хот”-доо иргэд халуун ам бүлээрээ, амар амгалан амьдрах цаг удахгүй байх болтугай.

– Л.ОЮУН-ЭРДЭНЭ Ч ТЭР ХУУЛЬ БУС 60 ТЭРБУМЫН СХЕМ ДОТРООС ГАРЧ ИРСЭН –

УИХ-ын гишүүн асан Б.Гарамгайбаатартай ярилцлаа.

---

-Ноднин өдийд тантай уулзаж ярилцсанаас хойш нэг жил болсон байна. Ямар ажил амжуулж байна вэ?

-2016 оны улс төрийн сонгуулиас хойш улс төрөөс жаахан хөндий, мэдээллээс хол маягтай л байна. Өнгөрсөн хугацаанд янз бүрийн нөхцөл байдлыг дамжиж ирлээ. одоо бол намынхаа шинэчлэлийн ажилд гар бие оролцож байгаа. Ардчилсан намын бодлогын ерөнхий зөвлөлийн гишүүн болж нутгийн удирдлагын бодлогын зөвлөлийг тэргүүлэн ажиллаж байна даа. Намын дүрмийн шинэчлэл, үзэл баримтлалын бодлогын баримт бичиг, намын дүрэмтэй холбосон журмуудын ажлын хэсэгт ажиллахын сацуу орон нутгаар намын ажилтай явна.

-Та 2012-2016 онуудад УИХ дахь АН-ын бүлгийн дарга, Эдийн засгийн байнгын хорооны даргаар ажиллаж байсан. Өнөөдрийн эдийн засгийн нөхцөл байдлыг хэрхэн харж байна вэ. Эрх баригч намын зүгээс эдийн засаг сэргэж байна гээд байгаа л даа…

-Биднийг эрх барьж байх үеийн эдийн засаг өнөөдрийн эдийн засаг хоёр тэс өөр байх нь гарцаагүй. Уул уурхайн түүхий эдийн үнэ 2016 оноос хойш богино хугацаанд өссөн. Тэр өсөлтөөс шалтгаалан эдийн засаг тодорхой хэмжээгээр сайжирсан байх. Гэхдээ эдийн засаг сайжирлаа гээд бодит хөрөнгө оруулалт, иргэдийн халаасан дахь орлогын хэмжүүр тавихаар өөр зүйл гарна. Засаг барьж байгаа мАн-ынхны ярьж байгааг сонсоход дааж давшгүй өр хаагаад байна гэх юм. үнэхээр өр дараад байгаа юм уу. эсвэл өр дарж байна гэж ард түмнийг хуураад байгаа юм уу. бүү мэд. Их л зовж, зүдэрч өр барагдуулж дуусахгүй шаналж байгаа хүмүүс шиг л юм ярьж байна. Тэдний яриад байгаагаар тэр хэмжээгээр эдийн засаг сайжирсан юм байлгүй.

Эдийн засагт тодорхой өөрчлөлт орсон ч үүнийгээ үр ашигтай зарцуулж чадахгүй байна. бүх зүйл ойлгомжтой харагдаж байгаа л даа. Бидний хийж, хэрэгжүүлж байсан үеийнх шиг хөрөнгө оруулалт алга. бүтээн бай-гуулалтын ажил маш удаан, аж ахуйн нэгжүүдийн үйл ажиллагаа маш хүнд байгаа. Улс төрөөс жаахан холдоод бизнесийнхэнтэй түлхүү уулзаж, иргэдийн саналыг сонсож байхад бүх зүйл алган дээр тавьсан мэт ил байгаа юм. өнөөдөр монголын бүх компаниуд өрийн сүлжээнд орсон. бэлэн мөнгөний эргэлтгүй болсны дээр банкууд бэлэн мөнгө гаргах чадамжгүй болсон. бартер солилцоогоор л бизнес явж байна шүү дээ. Манай эдийн засаг 1990-ээд оны үеийнх рүүгээ бараг шилжсэн. Тодорхой салбарууд дээр өсөлт гарч байхыг үгүйсгэхгүй. Уул уурхай, нефтийн бизнес эрхлэгчид болон өнөөдрийн эрх баригчидтай ойр байгаа хүмүүсийн үйл ажиллагаа сайн байж болно. нийтлэг утгаар нь авч үзвэл бүтээн байгуулалт, худалдаанаас эхлээд бүхий л салбар хүнд замыг туулж байгаа нь ил байгаа юм. Нэг үгээр хэлбэл бэлэн мөнгөний эргэлт зогссон.

Наанаа яриад байгаа юм шиг хэрнээ Үндсэн хуулиа өөрчлөлгүйгээр 2020 оны сонгуулийн цикл рүү орно. Маш ойлгомжтой. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлттэй зэрэгцээд Сонгуулийн тухай хууль, Улс төрийн намын тухай хуулийг шинэчлэхгүй ярьсаар байгаад дуусах байдал руу орчихлоо. МАН-аас хуулийн шинэчлэл, өнөөдрийн нөхцөл байдалд тааруулсан хуулийн гаргалгааг хайх, хүлээх ямар ч шаардлагагүй гэж харж байгаа.

-МАН-ын 60 тэрбумын гэх асуудал анхаарал татаад удаж байна. Л.Оюун-Эрдэнэ гишүүн намын экс даргаа буруутган огцрохыг шаардаж байгаа. Энэ үйл явцыг хэрхэн харж байгаа вэ?

-60 тэрбумын схем үнэхээр хэрэгжсэн юм бол хэн нь хэнийгээ ярих гээд байгаа юм. Засгийн эрхийг хууль бусаар булааж авсан хэлбэр мөн биз. М.Энхболд байна уу, Л.Оюун-Эрдэнэ байна уу хэнд хамаатай гэж. Хамгийн гол нь 60 тэрбумын схем Ардын намд байсан л юм бол хууль бус. Түүнээс дотор нь орж өлгөж аваад энэ 60 тэрбумын хүн, энэ биш гэж хэн ч ярихгүй. Л.Оюун-Эрдэнэ ч тэр хууль бус 60 тэрбумын схем дотроос гарч ирсэн хүн. Цөөнх нь олонхоо дагадаг. Олонх хууль бусаар засгийн эрхийг булаагаад авчихсан байна шүү дээ. Хууль бусаар булааж авсан гишүүний нэг нь Л.Оюун-Эрдэнэ өөрөө шүү дээ. Ийм байхад хэн нь хэнийгээ шүүмжлэх юм. Намрын чуулганаар 60 тэрбумын схемийг хэлэлцэх юм бол Ардын намын 64 гишүүн бүгдээрээ огцрох ёстой болно. Хууль бус. Олонх шийдвэрээ гаргаад цөөнх нь дагаад явсан бол дагах л үүрэгтэй. Багийн тогтолт явж байна шүү дээ. Ингээд багийн гишүүн болчихоор төрийн эрхийг хууль бусаар авахад оролцсон л байгаа, мөн биз. Үндсэн хууль энэ тэр гэж байхаар 60 тэрбумын энэ асуудлаа ярьчихаад Их хурал өөрөө тарвал харин ч эрүүл харагдана. 60 тэрбумын эд эс бүр чинь Ардын намын Их хурлын гишүүд өөрсдөө. Тэр энэ гэж цоллохдоо гол нь биш. Схем яригдсан гэдэг нь нотлогдсон. Тиймээс тэр схемийн хүчээр ялсан нь бас үнэн болж таарч байна. Тэгэхгүйгээр тэр нь ингэсэн, би шударга хүн гаргаж ирлээ гэж байгаа бол хэн нь ч хэнийгээ дийлэхгүй.

-Хэнтий аймагт Чингис хааны том бүтээн байгуулалтууд хийгдэж аялал жуулчлалыг татна гээд байгаа. Улсын төсвөөс ч гэсэн нэлээдгүй мөнгө төсөвлөсөн. Нөөц боломж нь хэр байгаа бол?

-Л.Оюун-Эрдэнийн ярьж байгаа нь зөв. Өнөөдөр Өмнөд Монгол Чингис хаан гээд нислэгтэй болсон. Тийм зүйл болох вий гэхдээ бид Хэнтий аймгийн төвийг Чингис хот болгож байсан. Одоо Чингис хотыг ядуу, хөгжилгүй, дорой гээд юу ч гэж хэлж болно. Гэхдээ энэ нэрийг авсных нь төлөө энэ хот руу хөрөнгө оруулалт цутгаж байх ёстой. Чингис гэдэг нэрийг нь бодох юм бол 76 гишүүн хэн нь ч байсан хөрөнгө оруулалтыг нь дэмжих ёстой байхгүй юу. Зорилго нь энэ. Л.Оюун-Эрдэнийн хийж байгаа үйлдэл нь буруу байгаа юм. Их хуралдай хуралдсан Биндэр суманд нэг хөшөөний шав тавьж байгаа юм байна. Чингис, Жамух хоёрын анд бололцсон газар гээд Батноров суманд баг нэг хөшөө барих юм байна лээ. Энд тэнд ийм юм хийснээрээ Хэнтий аймаг аялал жуулчлалын бүс болохгүй. Хэнтий аймаг аялал жуулчлалаар хөгжих л юм бол бидний хийсэн төлөвлөлт бий. “Цагаан шонхор”-ын Энхтайван гэдэг түүхчийн ширээн дээр бүх юм нь төлөвлөгдсөн нь байгаа. Н.Алтанхуягийн Засгийн газрын үед Ц.Оюунгэрэл БСШУ-ны сайд байхдаа баталсан байхгүй юу. Үүн дээр ярилцаад хамтран зүтгэх ёстой байтал энд нэг хөшөө, тэнд нэг хөшөө барих юм бол Цонжинболдог шиг л болно. Цонжинболдогийг анх санаачилсан нь гоё боловч өнөөдөр Эрээний зах шиг болсон. Тойроод өчнөөн жижиг газар байгуулагдсан. Нэг нь нөгөөгөө татан унагасаар байгаад байхгүй болголоо. Өүлэн эх ч гэнэ үү бас нэг юм барина гэнэ. Энэ бодлогын шийдэл биш. Х.Баттулга гэдэг хүн, Женко гэдэг компани үүнийг хийсэн юм бол Женкогийн бизнесийг унагахаар энэ хүмүүс ажиллаж байгаа байхгүй юу. Цонжинболдог гэж утга төгөлдөр ансамбль байх ёстой байтал ансамбль биш болчихсон. Ингэж Хэнтий аймгийг хөгжүүлэх гэж байгаа бол санасны гарз. Манай аймагт Хүннүгийн олдвор маш их. Тиймээс аймгийн төв рүү орсон замын хажууд Хүннүгийн олдворын байгууламж барьсан уг нь. Харамсалтай нь тэр бүгд байхгүй болсон. Уг нь байгаа ч хүн харахад мэдэгдэхгүй болсон юм. Яагаад гэхээр сонгодог ансамблиуд нь байхгүй болчихсон л доо. Хэн дуртай нь бензин колонк барьж, зарлалын самбар хадсаар байгаад байхгүй болсон. Үүнийг хөгжүүлэхийн тулд оруулсан тэр бүх хөрөнгө оруулалтууд талаар болж байгаа юм л даа. Үүнийг бид мундаг гээд ярих уу. Зовлон их шүү дээ. Цонжинболдог шиг хэн нэгэн хүн хөшөө үзээд ирэх нь чухал биш. Энэ том бүтээн байгуулалт, нутаг орныхоо гэсэн халуун сэтгэлийг хамтдаа бүтээлгүйгээр Л.Оюун-Эрдэнэ гэж хүн улс төрийн шоу болгоод байх юм. Тэгснээ улсын төсвөөс мөнгө тавиулсан. Улсын төсвийн мөнгийг хөшөөнд зориулах нь зөв юм уу. Эсвэл Хэнтийн иргэдийн оюун ухаанд хийх нь зөв үү. Хоёр хөшөө баригдаад тэр хоёр сум хөгжих үү. Л.Оюун-Эрдэнийн энэ хийж байгаа бол “Hero”-гийн бүтээл. Цонжинболдогт хийсэн бүтээл тэр хэлбэрээрээ тэнд буух гэж байгаа.

-УИХ-ын хаврын чуулганы төгсгөлд Хэнтий аймгийн 42 дугаар тойрогт нөхөн сонгууль явуулах тухай тогтоолыг баталсан. Үүнийг нь Үндсэн хуулийн Цэц түдгэлзүүлснээр 17 мянган иргэн төлөөлөлгүй болж хохирлоо. Цэцийн шийдвэрийг та хэрхэн харж байна вэ?

-Нэг зүйл маш тодорхой. Хэнтий аймгийг хоёр тойрог болгох гэж байхад нь Их хурлын индэр дээр МАН-ынханд чичлүүлэн байж гурван тойрогтой болгосон хүн нь би. Гурван тойрогтой болгосны гол ач холбогдол нь Хэнтий аймгийн сонгогчдод илүү их боломж олгохыг хүссэн. Тэр төлөөллөөрөө дамжуулан Чингис хааны нутаг гэдэг нутгаа хөгжүүлэх, хөрөнгө оруулалтыг татахын тулд гурван тойрогтой болгосон. Энэ миний хийсэн ажил. Харамсалтай нь бид гурван тойргоо ашиглаж чадаагүй. Хамгийн боломжтой 42 дугаар тойрог дээрээ ч ашиглаж чадаагүй юм шүү дээ. Тухайн үед нэр дэвшиж байсан хүний алдаа их бий. Үүнээс болж бид ганц ч тойрог дээр ялалт байгуулж чадаагүй юм.

Үндсэн хуулийн Цэцийн дүгнэлт маш тодорхой. Хамгийн харамсалтай нь Цэцэд өргөдөл гаргасан хүн нь У.Хүрэлсүхийн бие хамгаалагчийн хадам ээж гэдэг нь тодорхой болсон. Үүнд хүмүүс дүгнэлт хийнэ биз. Ерөнхий сайд, МАН-ын дарга У.Хүрэлсүх хамгаалагчдаа хэлээд, хамгаалагч нь хадам ээждээ хэлээд Үндсэн хуулийн Цэцэд хандаад явсан нь нөгөө манжингийн үлгэр л болсон. Бодит үнэн энэ. Цэц өрөвдмөөр шийдвэр гаргасан. Гэхдээ захиалгатай гэдэг нь маш тодорхой. Нэг хүний сонгуульд орох эрх 17 мянган сонгогчийн эрхээс хүчтэй байдаг гэдгийг МАН тодорхой харуулсан. Эрх баригчид өөрсдийгөө ард түмний төлөө ажилладаг нам юм уу, зөвхөн өөрсдийн эрх ашгийн төлөө ажилладаг нам уу гэдгээ маш тодорхой болгоод өгсөн. Янз бүрийн зүйл ярих шаардлагагүй, зүгээр л манжингийн үлгэр. 42 дугаар тойрог дээр сонгууль болох нь гарцаагүй байсан. Тэр сонгуульд МАН-аас орох гол хүн нь У.Хүрэлсүх байсан нь маш тодорхой байлаа. У.Хүрэлсүхээс өөр хүн явахгүй гэдэг нь бүүр тодорхой байсан. Энэ хүн нөхөн сонгуульд орсноороо унах магадлал маш өндөр байсан. Эдгээрийг тооцоод манжингийн үлгэр шиг эхлээд У.Хүрэлсүх түүний араас нам нь, намынх нь араас бие хамгаалагч нь, бие хамгаалагчийн араас нь хадам ээж нь зогсч байгаад Үндсэн хуулийн Цэц гэдэг манжинг татаж гаргасан. Бодит үнэн энэ юм. Ард түмнийг боддог, ард түмний эрх ашгийг хамгаалдаг тулхтай улс төрийн хүчин гэж ярьдаг нь үлгэр юм байна гэдэг нь нотлогдож байгаа юм. Ард түмнийг бараг 100 жил удирдсан тулхтай нам гэж ярьдгаа болих хэрэгтэй. Үнэндээ МАН-ын мөрийн хөтөлбөр зөнөсөн өвгөний яриа болчихлоо. Хүн өтлөхөөрөө хүүхэд шиг болдог бол МАН өтлөхөөрөө улс төрийн шинэ нам шиг дэн дун тэнцэж, будилаад эхэлдэг юм байна.

-Ирэх оны зургадугаар сард нөхөн сонгууль явуулна гээд байгаа. Гэхдээ сонгууль болохгүй байх гэдэг хардлага ч бас байна шүү дээ?

-Цэцийн дунд суудлын хуралдаан шийдвэрээ гаргасан. УИХ-ын намрын чуулганы хуралдаан эхлэхээр эхний асуудал болгон хэлэлцэх асуудал энэ мөн. Гэхдээ УИХ-ын байдлыг ажиглахаар Цэцийн шийдвэрийг хүлээж авах юм шиг байна. Учир нь өөрийн намын даргаа золигт гаргахгүйн тулд худлаа ч гэсэн эвлэрсэн дүр эсгэж тэгнэ. Хэрэв ингэвэл Хэнтий аймгийн 42 дугаар тойргийн 17 мянган сонгогчийг зүгээр л гишгэчээд өнгөрч байгаа хэлбэр л дээ. Хүлээж авдаггүй юм аа гэхэд Цэц Их суудлаараа хуралдана. Үүний тулд цаг хугацаа хэрэгтэй. Тэр үед Үндсэн хуулийн Цэц дунд суудлынхаа хуралдааныг шийдвэрийг хамгаалаад гарахыг үгүйсгэхгүй. Ийм тохиолдолд сонгууль болохгүй нь ээ гэж ойлгож болно. Нөхөн сонгууль УИХ-ын ээлжит сонгуулиас тусдаа гэдгийг МАН-ынхан ойлгохгүй байгаа юм шиг дүр эсгээд байна. Төрд алба хашдаг хүн хэзээ нөхөн сонгууль болох вэ гэдгийг мэдэхгүй. Нөхөн сонгууль болж магадгүй гээд хүн жилийн өмнө ажлаа өгнө гэж байхгүй л дээ. Энэ бүгдийг харахад МАН-ын талд шийдвэр нь баталгаажих байх. Нөгөө талд нь Хэнтий аймгийн төв, хоёр сумын сонгогчид хохироод үлдэнэ.

Манай аймгийнхан их хүлцэнгүй байна. Хэнтий аймгийн Ардчилсан намын удирдлагууд ч үүнд холбоотой байхыг үгүйсгэхгүй. Бүх зүйлийг тэдний хүссэнчлэн чимээгүй хүлээж, хүлцэнгүй царайлсаар өнөөдрийг хүрлээ. Манай аймгийн Ардчилсан нам зохион байгуулалтад оруулаад үүн дээр улс төрийн акц хийж тэмцээд сонгогчдын эрх ашгийг тууштай хамгаалах ёстой байхгүй юу. Манай нам тэгсэнгүй, төв нам ч чимээгүй байлаа. Харин Н.Энхбаяр болон түүний намынхан энэ орон зайн дээр нь хэсэг тоглосон. Магадгүй Ардчилсан намын тодорхой нөлөө бүхий хүмүүс үүнд оролцсон юм болов уу гэдэг хардлага надад төрдөг. Учир нь тэнд нам дамнасан бүлэглэлийн ашиг сонирхол байхыг үгүйсгэхгүй.

42 дугаар тойрог хэн нэгний өмч биш. Намын үндэсний бодлогын хороонд Хэнтий аймаг 15 гишүүнтэй. Энэ хүмүүсийн хэн нь ч нэр дэвших боломжтой. Өнөөдөр бид шинэчлэл, тойрог ярьж байгаа боловч нэг зүйлийг ойлгох хэрэгтэй. 42 дугаар тойрог өмчилсөн тойрог биш ээ. Тиймээс илүү боломжтой, чадамжтай, УИХ-д ороод төлөөлөл болоод явж чадахуйц хүн нэр дэвших хэрэгтэй. Тийм хүмүүс олон байгаа байх. Тэр хүмүүсийн зодооноос айсан байх. Тиймээс МАН-ын гаргасан шийдвэрийг хоёр гараа өргөөд дэмжсэн байх гэж бодож байгаа.

-Нөхөн сонгууль болсон бол та нэр дэвших байсан уу. Та Хэнтий аймгаас УИХ-д гишүүн болж бүлгийн дарга, Эдийн засгийн байнгын хорооны даргын албыг хашсан туршлагатай гэдэг?

-Хэнтий аймгийн ардчиллын түүхийг харахаар урт хугацааны дараа би Их хурлын гишүүн болсон. Зүгээр ч нэг гишүүн байсангүй. Таны хэлсэнчлэн тодорхой түвшинд хариуцлагатай алба хашсан. Миний хувьд нөхөн сонгуульд нэр дэвшинэ гээд албан ёсоор орон нутагт зарласан байсан. Надад зайлшгүй дэвших хэд хэдэн шаардлага байсан юм. Нэгдүгээрт, би Хэнтий аймгийг гурван тойрогтой болгож өгсөн. Тиймээс миний нэр дэвших эхний эрх гэж бодож байгаа. Хоёрдугаарт, 2012-2016 онд Хэнтий аймгийн бүтээн байгуулалтын ажлуудын үндсэн үүргийг би гүйцэтгэсэн. Нэг үгээр хэлбэл Хэнтий аймагт өмнө нь байгаагүй хэмжээний хөрөнгө оруулалтуудыг дээрх албан тушаалуудыг хашиж байхдаа Хэнтий аймагт татаж чадсан. Миний татсан хэмжээний хөрөнгө оруулалтыг өнөөдөр Хэнтий аймгийг төлөөлж Их хуралд сууж байгаа нэг ч гишүүн хийгээгүй. Үүгээрээ би өөрийгөө дэвших эрхтэй гэж ойлгож байсан. Гуравдугаарт, Ардчилсан намын Төрийн байгуулалтын бодлогын зөвлөлийн дарга хүн. Ардчилсан намын Бодлогын ерөнхий зөвлөлийн гишүүн бөгөөд хамгийн том бодлогыг гаргаж ирэх зөвлөлийг нь тэргүүлж байгаа хүний хувьд дэвших эрхтэй гэж үзсэн. Тиймээс нөхөн сонгуульд нэр дэвшинэ гэсэн юм. Харамсалтай нь сонгууль болсонгүй.

-Нөхөн сонгууль зургадугаар сард яг болох юм уу?

-Өмнөх Сонгуулийн хуулинд дараагийн ээлжит сонгууль болохоос зургаан сарын өмнө дахин сонгуулийг зарладаггүй байсан. Одоо мөрдөгдөж буй хуулиар өмнө нь хойно гэсэн заалт байхгүй. Яаж ч бодож үзсэн зургаан сараас хойш гэвэл утгагүй асуудал болно. Үнэндээ Цэцэд өргөдөл гаргасан хадам ээж Сонгуулийн ерөнхий хороонд гомдлоо гаргах ёстой. Харамсалтай нь хадам ээжийн дарга нар нь зохицуулалт хийгээд Үндсэн хуулийн Цэцэд өгүүлсэн юм. СЕХ-нд гомдлоо гаргаад Иргэний хэргийн шүүхээр явах ёстой байсан байх. Түүнээс Цэц үүнд оролцох ямар ч шаардлагагүй байсан. Нэгэнт ийм холион бантан болсон тул Ардын нам үүнийг засах ёстой. 17 мянган сонгогч гэдэг бага тоо биш. Бидний бахархдаг хамгийн том шүтээн Чингисийн нутаг төлөөлөлгүй боллоо, Их хуралд. Магадгүй хоёр гишүүн байгаа гэх биз. Тэд өөрсдийнхөө тойрогт ажиллана уу гэхээс өөр тойрог руу орж асуудлыг нь яриад явахгүй л дээ. Гэхдээ сэтгэлтэй гишүүд бол хийнэ. Хэнтий аймгийг төлөөлж Их хуралд суугаа хоёр гишүүн тийм биш. Б.Бат-Эрдэнэ өөрийгөө дахиад яаж дөрвөн жил сонгуулах вэ гээд, Л.Оюун-Эрдэнэ нь МАН-ыг яаж хагалан бутаргах ажлыг гардан гүйцэтгэж байгаа болохоор завгүй хүмүүс шүү дээ.

-17 мянган иргэн Үндсэн хуулиар олгогдсон эрхээ эдлэх гээд нөгөө талд нь нэг хүн албан тушаалтайгаа зууралдаад холион бантан болчихлоо л доо. Ёс зүй гэж байна уу?

-Ёс зүй ярих юм бол Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх, МАН-ын дарга У.Хүрэлсүх энэ асуудлаас болж огцрох ёстой байхгүй юу. Намаа даргаа өгөх хэрэгтэй. Үнэхээр ёс зүй гэж ярьдаг, ёс зүй мэддэг бол 17 мянган хүний эрх ашгийг хөсөр хаяад, өөрийн эрх ашгаа тэргүүнд тавьж байгаа нь аймшиг. МАН маш өндөр наслаад зөнөчихсөн учраас нэг хүнийг л авч үлдэж байвал бусад 17 мянган хүн хамаагүй гэж байна. Монголд ардчилал байхгүй болчихлоо. Одоо бол ардчиллын нэрээр хувийн сонирхлоо хамгаалсан тийм л хүмүүс бий болсон. Үүнийг иргэд ойлгодог болсон байхгүй юу. Ардчиллыг хайрладаг, хамгаалдаг ард түмэн учраас зөв ардчиллыг хөгжүүлэхийн тулд ард түмэн 2020 оны сонгуульд орох байх. Ард түмний итгэл найдварыг зөв авахын тулд Ардчилсан нам шинэчлэгдэж байгаа. Бодитоор шинэчлэгдсэн гэж хэлэхэд хараахан эрт байна.

-Ардчиллын нэрээр шинэ үе нь ахмад үеэ гутааж байна гэх юм?

-Ардчилсан намд өнөөдөр гурван үеийн төлөөлөл бий болчихлоо. Манай намд алдаа оноо аль аль нь байсан. Гэхдээ алдаагаа хэсэг бүлэг хүн рүү чихчихээд бусад нь энхийн цагаан тагтаа болсон гэж болохгүй. Энэ бүгдийгээ ярилцах боломж өнөөдөр ч гэсэн манай намд бий. 2016 оны сонгуулиар МАН-аас 41 шинэ гишүүн Их хуралд орж ирсэн. Тэр хүмүүс төрийг болон УИХ-ыг цаашлаад төрөлх намаа яаж самарч байгааг харж байна. Яг түүн шиг манай намын Үндэсний бодлогын хороонд шинэ хүмүүс орж ирсэн байхгүй юу. Энэ хүмүүс МАН-ын 41 гишүүн ямар мундаг юм бэ, эд нар шиг болох ёстой юм байна гээд Ардчилсан намыг үүсгэн байгуулж байсан хүмүүсийг хэн ч биш болгохын төлөө явдаг болсон. Тэр орон зайд орж ирсэн хүмүүс 2020 онд Ардчилсан нам ялалт байгуулах боломж бүрдээд зөв хүмүүс гарч ирэхгүй бол өнөөдрийн нөхцөл байдал шиг, Үндэсний бодлогын хороонд хэсэг бүлэг МАН-ын 41 шиг нөхдүүд орж ирсэн. Тэр хүмүүс Их хуралд орж ирвэл Ардчилсан намын нэр хүндийг уландаа гишгэнэ. Бодит үнэн энэ юм шүү. Үүнийг нь хэлэх цаг болсон. Одоо дарга дагасан, далдганасан, ядарсан хүмүүсийг хэд гурван төгрөгөөр хэдэн хүнийг худалдсан хүмүүс орон зайнуудыг эзлээд эхэлж байна. Үндсэндээ ардчиллын үнэ цэнийг ойлгодог, ардчиллыг дэмждэг, анхнаас нь ардчиллыг бий болгох гэж зорьж явсан хүмүүс шахагдчихаад сууж байгаа. Энэ заваан зүйл удахгүй арилах байх гэж боддог. 2020 оны сонгууль ойрхон ирсэн учраас нам одоо цэгцрэх ёстой. Бодлогын нам болж байгаа юм бол бодлогын шинж чанартай зүйлсээ түлхүү ярих хэрэгтэй. УИХ дахь АН-ын бүлэг ч гэсэн ажлаа өөрчлөх цаг болсон. Бүлгийн гишүүд эзэнтэй болох цаг ирсээн. Бүлгийн гишүүд гэж шуудайд хийсэн үхрийн эвэр биш. Бүлэг нь бүлэг шиг байх ёстой юм. Бүлэг зангидагдаж, улс төрийн шийдвэрийг хүлээж авах шаардлагатай. Түүнээс биш өөрийнхөө хүссэнээр олонд гайгүй харагддаг, ингэвэл мундаг болох болж хүрэх болов уу гэдэг атгаг бодлоо зарим гишүүн орхих цаг болсон. Энэ мэтчилэн зүйлсээ өөрчилж чадахгүй байгаа болохоор АН ард түмний анхааралд орж ирж чадахгүй байна. Ардын намын нэр хүнд унаж байх үед манай намын нэр хүнд эсрэгээрээ сэргэж байх ёстой байтал дагаад унаад байх юм. Бидний төлөөлөл, намын тодорхой түвшний удирдлагууд ард түмний хүсэн хүлээгээд байгаа сонголт биш байна гэдэг нь харагдаад байна. Өөрчлөлтийг хийх цаг болсон шүү дээ.

-Залуу үе амбицтай байх нь гарцаагүй. Тиймээс гурван үеийнхээ хэлхээ холбоог л сайжруулах ёстой юм биш үү?

-Намын дарга намын гишүүдийнхээ итгэлийг хүлээж сонгогдсон юм бол намын дарга энэ бүгдийг зангидах ёстой. Түүний аппарат энэ бүгдийг зохион байгуулах ёстой. Харамсалтай нь өнөөдрийг хүртэл тийм зүйл хийгдэхгүй байна. Тухайн хүмүүст буруу байхыг үгүйсгэхгүй ч тухайн удирдлагыг гартаа авч яваа хүмүүс санаачилга гарган оруулж ирэх болохоос зөнд нь хаяад байж болохгүй. Ардчилсан намын үнэ цэнэ алга болох гээд байна шүү дээ. Ардчиллын төлөө эхнээсээ тэмцсэн, зүтгэсэн тэр капиталууд алга боллоо. Энэ чинь шинэчлэл юм уу, дампуурал юм уу. Бид эрх баригчдыг шүүмжлэхээс илүүтэй нам доторх үл ойлголцол, өнөөдрийн намын удирдлагуудын олхиогүй үхээнц байдлыг засах ёстой. Энэ үг УИХ дахь АНын бүлэгт ч хамаатай. Тэгэхгүйгээр сөрөг хүчин гээд худлаа цээжээ балбах шаардлагагүй. Ардын намыг шүүмжилж болно. Үүний оронд бид юу сөргүүлж тавих вэ гэдгээ гаргах цаг болсон юм. Бид хангалттай дайрч, доромжлууллаа. Тэглээ гээд хэн ч үүний өөдөөс юм хэлсэнгүй. Одоо цаг нь болсон.

-МАН эрх баригч болоод АН-ыг засаглаж байхад албан тушаал хашиж байсан хүмүүсийг АТГ-аар шалгуулсан. Та ч гэсэн багагүй хугацаанд хоригдож, шалгуулсан шүү дээ. Улстөрч хүний хамгийн том хохирол магадгүй гэмт хэрэгт холбогдсон гэдэг мэдээлэл шүү дээ. Таны асуудал юу болсон бэ?

-Ямар нэгэн холбогдох асуудал байхгүй юм байна гээд прокуророос албан ёсоор хэрэгсэхгүй болсон тогтоолыг надад өгсөн. Одоо надад байна. Улстөрч хүний нэр хүндийг гутаах, сонгогч ард түмэн энэ бүгдийг харж байсан болохоор шоронд хорьсноос илүү хүнд тусдаг. Өнөөдөр Ардчилсан намын тамгатай олон хүн энэ зовлонг үүрч байгаа. Тэр хүмүүс шоронд орох биш сэтгэл санаа болоод нэр хүндээрээ хамгийн хүнд хариуцлага, хэлмэгдүүлэлтийн гашуун зовлонг амасч байгаа байхгүй юу. Тухайн хүн хийгээгүй хэргийнхээ төлөө айдаггүй юм байна гэдгийг өөрөө мэдэрсэн. Хамгийн их хэлмэгддэг, хамгийн их зовдог хүмүүс нь гэр бүлийнхэн, хамаатан садан нь байдаг гэдэг ч үнэн. Хэлмэгдүүлэлт гэдэг тийм л байдаг юм байна. Хэлмэгдүүлэлт гэдэг тухайн хүнийг дэмжиж, итгэж байсан хүмүүсийн үнэлэмж алдагддаг учраас хамгийн хүнд шийтгэл болдог юм байна л даа. Ардын намынхан хүссэндээ хүрсэн байх. Гэхдээ Ардчилсан намын гишүүд бууж өгөхгүй байх л даа. Нэр хүндээ сэргээх ёстой. Төр хүний нэр хүндийг унагаачихаад уучлалт гуйдаггүй юм байна. Тэр цаг үе ирэх байлгүй дээ. Би өөр дээрээ ярих юм бол таван жил шалгуулсан. Шалгах хүсэлт өгсөн хүнийг нь өнөөдрийг хүртэл би мэдэж чадаагүй. “Таныг шалга гэж үүрэг өгсөн” л гэж ярьдаг. Чухам ямар хүн, юунаас болж шалгуулав гэдэг нь огт байдаггүй юм билээ. Өнгөрсөн таван жилийн хугацаанд намайг нэгд нэгэнгүй шалгасан. Миний хамаарал бүхий үүсгэн байгуулсан компанийг маань дампууруулсан. Өнөөдөр тэр компанийн нэр хүнд гэж байхгүй болсон. Компанийн нэр хүндийг ч гэсэн үл ойшоодог юм билээ. Би АТГынханд буруу өгөхөөсөө илүүтэй тэдэнд тэр чиглэл өгдөг бүлэглэл байдаг гэдэгт итгэдэг болсон. Н.Алтанхуягийг хэлээд буй хууль бусын хонгил байна гэдэгт итгэсэн. Хойшдоо ч энэ асуудал явах байх. Хонзогнол улам их хонзогнолыг гааруулдаг гэдгийг ойлгох ёстой. Төр барьж байгаа хүмүүс ойлгох ёстой цаг нь болсон шүү.

Н.Батбаярыг ярья л даа. Архангай аймгийн хөгжил зөвхөн Н.Батбаяртай салшгүй холбоотой. Гэтэл Н.Батбаярыг яаж ч муулж, элдвээр гүтгээд Архангайд хийсэн бүтээн байгуулалтыг нь баллуурдаж чадахгүй. Өнөөдөр энэ хүн хохирч байгаа ч Н.Батбаяр өөрөө Монгол Улсын төлөө хийж чадах тэр бүхнээ үргэлжлүүлээд хийнэ гэдэг тийм хүсэл зоригийг нь хэн ч мохоож чадаагүй л байхгүй юу. Үүнтэй ижлээр янз бүрийн хүмүүсийг нийгэмд муухайгаар зарлаж, нэр хүндийг нь гутаасан ч гэсэн сэтгэл зүрх, оюун ухааныг нь мохоосонгүй. Яахав ээ, энэ бүхэн ардчилал хөгжиж байгаа улсуудын туулдаг л зам байх гэж боддог.

-Ардчилсан намын нүүр царай болж явсан С.Баярцогтыгоо оффшорчин гээд намаасаа хөөсөн. Нам ялагдахад нөлөөлсөн гэсэн л дээ…

-С.Баярцогтыг юу болгосныг бүгд мэдэж байгаа. Би С.Баярцогтыг буруутгаж чаддаггүй. Монголд хэрэгтэй байсан өндөр хэмжээнд бэлтгэгдсэн боловсон хүчин. Оффшор гэдгийг яаж тайлбарлаж байна вэ гэдгээс олон зүйл шалтгаалж байгаа юм. С.Баярцогтыг буруутгаад байгаа зүйлсийг хэн нотлоод байгаа юм бэ. Өнөөдрийг хүртэл тэр нотолгоо нь гараагүй байгаа шүү дээ, үнэндээ. Нотолсон юм бол нуугаад байх нь хэнд хэрэгтэй юм бол. Үүнийг л ойлгохгүй байгаа. Харин нам бол намынхаа төлөө хоёргүй сэтгэлээр зүтгэж байсан хүнээ хамгаалах ёстой байсан. Ард түмний нүдэн дээр өөрсдөө мундаг дарга болж харагдах гээд нэг их ариун цагаан хүмүүс болох гээд бусдыгаа доромжилдог хүмүүс их байна. Бусдынхаа нэр хүндээр өөрийнхөө амьдрал ахуйг залгуулдаг хүмүүс бий. Ардчилсан нам буруу шийдвэр гаргасан. Өнөөдөр надаас асуувал буруу л гэж хэлнэ. Бид буруугийн жишгийг олон удаа үзсэн. Манай нам 1996 онд олонхыг бүрдүүлээд гурван гишүүнээ шоронд явуулж байсан. Нэг нь хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлж, нөгөө хоёр нь байна. Энэ хүмүүсээ Ардчилсан нам өөрөө буруутгаж байсан шүү дээ. Буруутгаснаасаа болоод шоронд явуулж байсан байхгүй юу. Дахин тэр хүмүүс шиг замыг туулах гэж байна шүү дээ. Ардчилсан намын мэдлэг боловсолтой оюун санааны цөм болсон хүмүүсээ булшлах зүйлсээ манай намынхан өөрсдөө хийгээд байгаа нь ойлгомжгүй юм. Шинэчлэлийг хийх гээд байгаа юм бол эрүүл зүйлийг нь олж харах ёстой. Үзэл баримтлалаа зөв сонгох хэрэгтэй. Зөвхөн цүнх барих гэж, сул байгаа орон зайг ашиглахын тулд хувийн эрх ашгаа бодож яваа түмэн хүн манай нам дотор явж байна шүү дээ. Улс орныхоо төлөө юм хийх чадамжтай, олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн хүмүүсийнхээ ирийг нь мохоох гээд байх юм. Б.Бямбасайхан, Да.Ганболд, Баабар, Э.БатҮүл ч гэсэн ялгаагүй. Цаанаасаа оргилж байгаа хүсэл нь ардчиллыг хөгжүүлэх, үнэ цэнийг нь мэдрүүлэх гэсэн номлолыг хийж байгаа. Гэтэл энэ бүгдийг нь дардаг, үгүйсгэдэг, хэн ч биш болгох гэсэн тодорхой бүлэг, арми ажиллаж байна. Тэгсэн ч гэсэн өөрсдийнхөө чадлаар ардчиллын үнэ цэнийг мэдрүүлэхээр зогсолтгүй зүтгэж байгаа хүмүүс. Түүх хэзээ нэгэн цагт энэ хүмүүсийг үнэлж таарах байлгүй. Яг үүнтэй ижил С.Баярцогтыг Ардчилсан нам гишүүнийхээ эгнээнд буцааж авах ёстой. Улс орныхоо төлөө хийсэн ажлыг нь үнэлэх шаардлагатай. Алдаа байсан бол албан ёсоор баталгаажуулах хэрэгтэй байсан юм.

-Танай намын хуучцуул намынхаа гадна талд гарчихсан юм шиг харагдаад байгаа. 2020 оны сонгуулиас өмнө нэгдэх үү?

-Ардчиллын үнэ цэнийг бий болгодог хүмүүсээ манай нам үнэ цэнэгүй болгоод гудамжинд гаргачихлаа. Тэд хэдийгээр гомдол ярьж байгаа боловч тэр хүмүүст нам руугаа хандах хандлага бий шүү. Гэхдээ тэр хүмүүсийн маань гомдол бас ихдээд байгаа. Намайг гуйвал л… гэх маягтай байна. Цаг үе өөр болсон. Маш хурдан өөрчлөгдөж байна. Манай хууччуул зарим зүйл дээр уян хатан хандах цаг болсон. Тэднийгээ ч гэсэн шүүмжлэх хэрэгтэй. 1990 оноос хойш өөрсдийгөө ардчиллыг хөгжүүлэхийн төлөө хоёргүй сэтгэлээр зүтгэсэн, мундаг хүн гэж өнөөдөр бодоод хэрэггүй. Цаг хугацаа маш хурдан хувьсаж, залуу үед маш хурдтай төрөн гарч байгаа. Бидний мэдэх ардчилал ч гэсэн өөрчлөгдсөн гэдгийг хүлээн зөвшөөрч хөл нийлүүлэн орж ирэх ёстой байхгүй юу. Тэгэхгүй би гэдэг амбицдаа дарагдчихаад суусаар л байна. Нэг талаараа С.Эрдэнийг болон намын удирдлагуудын шүүмжилж байгаа ч гэсэн нөгөө талдаа хуучцуулдаа гэсэн шүүмжлэлтэй хандах хэрэгтэй байна аа. “Хүрээд ирээчээ. Намын үйл ажиллагаандаа оролц. Оюун ухаанаа уралдуул, туршлагаа хуваалцаач ээ” гэхэд ирдэггүй л байхгүй юу. Энэ нь бас тэр хүмүүсийн арчаагүйн л шинж. Тэгчихээд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр янз бүрийн зүйл яриад байх шаардлагагүй. Сайхан ярилцаад уулз л даа. Би яагаад үүнийг яриад байна вэ гэхээр бүлгийн дарга байхдаа энэ зовлонг би яс махандаа шингэтэл мэдэрсэн. Эцэст нь нэг зүйл хэлэхэд намд фракц гэж зүйл байх ёстой шүү.

-Юун фракц вэ. Танай нам фракцгүй нам болсон гээд бахархаад сүйд болоод байсан биз дээ?

-Фракцгүй нам гэж юу байсан юм. Нэг хэвэнд цутгасан хүн гэж байдаг бол фракцгүй нам байж болно гэж боддог. Унтахдаа ч нэг цагт унтаж, нэг цагт сэрж, ариун цэврийн өрөөнд орохдоо ч нэг цагт ордог бол нэг хэвэнд цутгасан гэж ойлгоно оо доо. Фракц гэдэг зүйлийг муухай болгож харагдуулаад байгаа болохоос өнөөдөр ч гэсэн АН, МАН аль алинд нь фракц байсаар л байгаа. Бодит үнэн шүү дээ. Энэ түүх биш. Дэлхий нийтийн хэв шинж. Тийм учраас фракцгүй нам боллоо, фракцгүй нам гэж ярьж байгаа нь утгагүй. “Шонхор” фракц байна уу, байна. “МҮДН” байна уу, байна. “Алтан гадас” байна уу, байна. Яагаад үүнийг үгүйсгээд байгаа юм бэ. Фракц эрүүл байх ёстой болохоос албан тушаал, тав гурван төгрөг хүртэх, хувааж идэхдээ биш байхгүй юу. Энд бодлого уралдаж байх ёстой. Бодлогын намын цөм нь энд байна шүү дээ. Залуучуудын фракц байгаа юу, байгаа. Тэд өөрсдийнхөө бодлогыг энэ байна гээд бариад оруулж ирэхийг хэн ч үгүйсгээгүй. Гэтэл ийм зүйлийг худлаа өнгөлөн далдалж, фракцгүй нам гэж ярих нь утгагүй. Захын хүн үүнийг нь өлгөж аваад “Фракцгүй нам болсон гэсэн хаана байна” гээд ярьж байгаа биз дээ. Нэг хэвэнд цутгасан бол фракцгүй байж болно. Түүнээс биш фракцгүй байна гэж байхгүй. МАНАН бүлэглэл, ашиг сонирхлын бүлэглэл гэдэг чинь өөр асуудал. Манай намд ч гэсэн тэр бүлэглэлийн эд эс бий. Ардын намд ч байгаа. Үүнийгээ нуухын тулд фракц гэж ийм муухай юм байна гэсэн зам руу оруулаад байна л даа. Цаашид ч фракц оршин тогтноно. Фракцийн нэр хүнд унасан шалтгаан нь өөрийнхөө үгийг дагадаг хүмүүсийг нэгдмэл болгож өөртөө хураачихаад тэр хүмүүстээ албан тушаал өгдөг байсан. Ийм фракц ноёлчихоод байгаа учраас хүмүүс фракц гэдэг зүйлээс залхчихаад байгаа юм. Миний итгэл үнэмшил энэ. Бид бүгдээрээ шударга, гоё юм яриад байгаа боловч үнэн чанартаа үгүй шүү дээ. Улс төрийн амьдрал энэ л дээ. Дандаа ийм байдаг. Бодитоор оршин тогтнож байгаа зүйлийг байхгүй гэж ярьдаг нь өөрөө тэнэг зүйл.

Төрийн албаны зөвлөлийн Ахлах референт Т.Сосорбарамтай ярилцлаа.

---

-Сүүлийн үед төрийн албаны халаа сэлгээ ихэссэн талаарх шүүмжлэх боллоо. Үүнд Төрийн албаны зөвлөл анхаарал хандуулахгүй байна гээд байгаа. Та бүхний зүгээс ямар арга хэмжээ авч ажиллаж байна вэ?

-Улсын Их Хурлын сонгууль болгоны дараа, Засгийн газар өөрчлөгдөх бүр хуулиар болон Засгийн газрын тогтоолоор яам, агентлагийн бүтэц өөрчлөгддөг явдал нь Төрийн албаны зөвлөлөөс хуульд заасан чиг үүргээ хэрэгжүүлэх, төрийн албан хаагчдын хууль ёсны эрхийг хамгаалахад маш хүндрэлтэй нөхцөл байдал үүсгэдэг. Улсын Их Хурлаар Засгийн газрын бүтцийг өөрчилсөн хууль баталдаг. Энэ хуулийг үндэслэж яам, агентлагийн бүтэц, улмаар аймаг, нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газар, аймаг, нийлэлийн Засаг даргын харьяа агентлагуудын бүтэц өөрчлөгдөж, үүнийг дагаж төрийн албан хаагчид халагддаг, чөлөөлөгддөг. Тухайлбал, Засгийн газрын 2008 оны 65, 2012 оны 14, 2014 оны 327, 2014 оны 382, 2016 оны 03 дугаар тогтоолоор яамдын бүтцийг, Засгийн газрын 2012 оны 43, 2014 оны 387, 2016 оны 04 дүгээр тогтоолоор Засгийн газрын агентлагийн бүтэц, орон тоог өөрчилж байсан.

Төрийн албаны хууль тогтоомжийг хэрэгжүүлэхийн тулд ийнхүү өнөөгийн эрх зүйн орчны хүрээнд Төрийн албаны зөвлөл ажиллаж байгаа. Гэсэн хэдий ч улс төрийн сонгууль тутмын дараа Засгийн газрын бүтэц бүрэлдэхүүн өөрчлөгдөхөд яам, агентлаг, болон аймаг, нийслэл, сум дүүргийн Засаг даргын Тамгын газрын бүтэц, зохион байгуулалт өөрчлөгдөж, төрийн албан хаагчид шилжилт хөдөлгөөнд орж, тогтвор, суурьшилтай ажиллах нөхцөл алдагдаж байна. Үүнээс гадна “бүтцийн өөрчлөлт” гэсэн нэрийн дор төрийн албан хаагчдыг ажлаас чөлөөлөх, халах асуудал үргэлжилсээр байгаа. Энэ нь сүүлдээ байх ёстой хэвийн үзэгдэл мэтээр иргэд, олон нийт, төрийн албан хаагчид хүлээж авах буруу хандлагатай болоод байгааг нуух ёсгүй.

Төрийн албаны зөвлөлийн үйл ажиллагааны үр дүнд хийсэн Үндэсний аудитын газрын тайланд “Яам, агентлагийн төрийн жинхэнэ албаны удирдах албан тушаалтныг томилоход Төрийн албаны тухай хууль болон Улсын Их Хурлын 2003 оны 13 дугаар тогтоол, Засгийн газрын 2011 оны 62 дугаар тогтоол, Төрийн албаны зөвлөлөөс баталсан журмыг зөрчих тохиолдол нийтлэг гарсан, Төрийн албаны зөвлөлийн санал дүгнэлт гаргахгүйгээр албан үүргийг түр орлон гүйцэтгэгч томилсон, төрийн албанд жинхлээгүй иргэнийг албан үүргийг түр орлон гүйцэтгэгчээр томилсон зөрчил байна. Эдгээр зөрчил, дутагдалтай холбогдуулан төрийн жинхэнэ албаны удирдах албан тушаалтны сонгон шалгаруулалт, томилгоотой холбоотой асуудлыг хууль тогтоомжид нийцүүлэх саналыг Төрийн албаны зөвлөлөөс Засгийн газарт удаа дараа тавьсан бөгөөд зөрчил, дутагдлыг арилгах, хууль журмыг дагаж мөрдөх ажил удаашралтай, хүндрэл бэрхшээлтэй тулгарч байна” гэж дүгнэсэн.

Төрийн албаны зөвлөл жил бүрийн үйл ажиллагаандаа, тухайлбал 2014 оны үйл ажиллагааны тайландаа “Төрийн захиргааны байгууллагын тогтолцоо, бүтцийг өөрчлөхдөө шинжлэх ухааны үндэслэлтэй судалгаа, тооцоо, чиг үүргийн шинжилгээнд үндэслэдэггүй, төрийн албаны төв болон холбогдох бусад байгууллагын санал авдаггүй, хуулиар тодорхойлсон төрийн албаны үндсэн зарчмыг баримтлахгүй явж ирсэн нь Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалд заасан Монгол төрийн залгамж чанар, төрийн удирдлагыг бэхжүүлэх тухай дотоод аюулгүй байдлын үндэс суларч болзошгүй хэмжээнд хүрээд байна” гэсэн дүгнэлтийг гаргаж Төрийн албаны тухай 34 дүгээр зүйлийн 34.2-т заасны дагуу Улсын Их Хуралд тайлагнасан. Гэсэн хэдий ч өнгөрсөн хугацаанд тодорхой амжилтад бүрэн хүрээгүй.

-Яам, агентлагт түр орлон гүйцэтгэгчээр хэдэн хүнийг томилон ажиллуулж байна вэ. Үүрэг гүйцэтгэгчээр ажиллуулах хугацаа гэж байдаг уу.

-Төрийн жинхэнэ албан хаагчийн албан үүргийг түр орлон гүйцэтгүүлэх асуудлыг Төрийн албаны тухай хууль, Засгийн газрын 2011 оны 62 дугаар тогтоолоор баталсан “Төрийн жинхэнэ албан хаагчийн албан үүргийг түр орлон гүйцэтгэх журам”аар тус тус зохицуулдаг.

Энэ хууль тогтоомжид зааснаар төрийн жинхэнэ албан тушаалын сул орон тоо гарсан тохиолдолд тухайн албан тушаалын чиг үүрэгт нь хамгийн ойр хамааралтай тухайн байгууллагад ажиллаж байгаа төрийн жинхэнэ албан хаагчаар түр орлон гүйцэтгүүлэх ёстой. Төрийн байгууллагуудад явуулсан хяналт шалгалт, судалгаанаас үзвэл “Төрийн жинхэнэ албан хаагчийн албан үүргийг түр орлон гүйцэтгэх журам”ыг зөрчсөн томилгоо нэлээд байна. Өнөөдрийн байдлаар яамдын зохион байгуулалтын бүтцийн нэгжийн даргын албан тушаалд 42, агентлагийн зохион байгуулалтын бүтцийн нэгжийн даргын албан тушаалд 89 байна.

Төрийн албаны зөвлөлөөс түр орлон гүйцэтгэгч нарын зөрчилтэй асуудлыг арилгуулах талаар хугацаатай үүрэг өгдөг боловч, зарим талаар хэрэгжихгүй байна. Энэ нь хууль тогтоомжид төрийн жинхэнэ албан тушаалын сул орон тоог нөхөх хугацааны хязгаарлалт байхгүй байгаатай холбоотой тул шинэчлэн батлагдсан Төрийн албаны тухай хуульд сул орон тоо гарсан өдрөөс хойш 21 хоногт багтаан Төрийн албаны зөвлөлд ирүүлэхээр, энэ хугацааг зөрчсөн албан тушаалтныг үүрэгт ажлаас чөлөөлөх тухай заалтуудыг оруулсан нь дэвшилттэй зүйл болсон.

-Яамдад Төрийн нарийн бичгийн даргын үүрэг гүйцэтгэгчээр хэдэн хүнийг томилон ажиллуулж байна вэ. Төрийн нарийн бичгийн дарга нарыг хэзээ жинхлэх вэ?

-Өнөөдрийн байдлаар Зам, тээврийн хөгжлийн яам, Хууль зүй, дотоод хэргийн яам, Эрүүл мэндийн яамдын Төрийн нарийн бичгийн даргын албан үүргийг түр орлон гүйцэтгэгч ажиллаж байгаа.

Засгийн газраас Хууль зүй, дотоод хэргийн яам, Эрүүл мэндийн яамны Төрийн нарийн бичгийн даргын албан тушаалд томилогдох ажилтны сонгон шалгаруулалтыг ирүүлсэн. Хууль зүй, дотоод хэргийн яамны Төрийн нарийн бичгийн даргын ажлын байранд тавигдах шалгуур хангалттай биш байна гэж үзэн буцаасан. Харин Эрүүл мэндийн яамны Төрийн нарийн бичгийн даргын албан тушаалтай холбоотой шүүх дээр хэрэг маргаан үүсгээд явж байгаа тул сонгон шалгаруулалт зарлах боломжгүй байна. Зам, тээврийн хөгжлийн яамны Төрийн нарийн бичгийн даргын албан тушаалд томилогдох ажилтны сонгон шалгаруулалтын захиалга Засгийн газраас ирээгүй байгаа.

Гэхдээ энэ гурван яамны Төрийн нарийн бичгийн даргын албан үүргийг түр орлон гүйцэтгэгчид нь Засгийн газрын 2011 оны 62 дугаар тогтоолоор баталсан “Төрийн жинхэнэ алба хаагчийн албан үүргийг түр орлон гүйцэтгэх журам”-ын дагуу томилогдсон байгаа гэдгийг хэлэх нь зүйтэй болов уу.

-Шалгалт өгөөгүй иргэдийг ялсан намын шахаагаар төрийн албаны удирдах албан тушаалд шууд томилж байгаа зөрчилд ямар хариуцлага тооцдог вэ. Зарим тохиолдолд ажлын байрны шаардлагыг нь тухайн хүнд тааруулж өөрчилдөг гэсэн шүүмжлэл байдаг. Ийм байж болдог юм уу?

-Төрийн албаны тухай хуулийн 33 дугаар зүйлд төрийн жинхэнэ албаны удирдах албан тушаалд тавигдах тусгай шаардлагыг Төрийн албаны төв байгууллагын саналыг үндэслэн Улсын Их Хурал тогтооно гэж заасны дагуу төрийн жинхэнэ албан тушаалд тавигдах тусгай шаардлагын төслийг Төрийн албаны зөвлөлийн 2009 оны 1048 тоот албан бичгээр, 2012 оны 966 тоот албан бичгээр Улсын Их Хурлын Төрийн байгуулалтын байнгын хороонд хүргүүлсэн боловч өнөөдрийг хүртэл батлаагүй. Иймээс төрийн албаны удирдах ажилтны томилгоо улс төрөөс хараат, мерит зарчим хэрэгжихгүй байгаа юм. Гэхдээ 2019 оны нэгдүгээр сарын нэгний өдрөөс мөрдөгдөх Төрийн албаны тухай хуульд “мерит зарчим”, төрийн жинхэнэ албаны удирдах албан тушаалд тавигдах тусгай шаардлагыг хуульчилж өгсөн дэвшилттэй зүйл болсон гэж үзэж байна.

Бүх шатны төрийн захиргааны байгууллагын удирдах, гүйцэтгэх ажилтны сул орон тооны захиалга хүлээн авах, нийтэд зарлах, сонгон шалгаруулалтыг зохион байгуулах, дүгнэлт гаргах нэр дэвшүүлэх, томилгоонд нь хяналт тавьдаг. Гэсэн ч томилох эрх бүхий албан тушаалтнууд сул орон тооны захиалгаа ирүүлдэггүй, түр орлон гүйцэтгэгч томилох, сонгон шалгаруулалтад ороогүй иргэнийг гэрээт ажилтан нэрээр авч ажиллуулах, ажлын байрны шаардлагыг тодорхой хүнд тохируулах, эсвэл тавигдах болзол, шалгуурыг бууруулах, Төрийн албаны зөвлөл, түүний салбар зөвлөлөөс сонгон шалгаруулж, дүгнэлт гаргаж санал болгосон иргэнийг томилохгүй байх, сонгон шалгаруулалтад тэнцээгүй, эсвэл тэнцсэн ч Төрийн албаны зөвлөлийн дүгнэлтгүй иргэнийг томилох зэрэг зөрчлүүд тасрахгүй гарсаар байна.

Дээрх зөрчлийг гаргасан эрх бүхий албан тушаалтныг төрийн албанд гурван жилийн хугацаанд эргэж орох эрхгүйгээр төрийн албанаас халах зохицуулалтыг 2019 оны нэгдүгээр сараас мөрдөгдөх Төрийн албаны тухай хуульд шинээр тусгаж өгсөн.

-Төрийн албаны зөвлөлийг хангалтгүй ажиллаж байна гээд татан буулгах ёстой гэдэг зүйл нийгэмд газар авч байна. Төрийн албаны зөвлөлийн үйл ажиллагаа тийм доголдолтой байгаа хэрэг үү?

-Төрийн албаны тухай хуулийн 34 дүгээр зүйлд зааснаар Төрийн албаны зөвлөл нь хамтын удирдлагын зарчмаар ажиллах бөгөөд дарга, зургаан гишүүний бүрэлдэхүүнтэй, хараат бус бие даасан байгууллага бөгөөд үйл ажиллагаагаа жил бүр Улсын Их Хуралд тайлагнан ажиллаж, тодорхой чиглэл аван ажилладаг.

Төрийн албаны зөвлөл нь хараат бус, бие даасан байдлаа ханган ажиллаж өөрийн чиг үүрэгт хамаарах нөөц боломжоо бүрэн дайчлан ажиллаж байна. Улсын Их Хурлын 2002 оны аравдугаар сарын 31ний өдрийн 70 дугаар тогтоолоор Төрийн албаны зөвлөлийн Ажлын албаны орон тоог Ажлын албаны дарганэг, ахлах референттав, референтгурав, шинжээчхоёр, нягтлан бодогчнэг, бичиг хэрэг, архивын эрхлэгчнэг, даргын туслахнэг, нийт 14 хүний орон тоотойгоор баталсан. Өнгөрсөн 16 жилийн хугацаанд Зөвлөлийн бүтэц орон тоонд ямар нэгэн өөрчлөлт ороогүй бөгөөд энэ хугацаанд төрийн албан хаагчдын тоо 52 мянгаар нэмэгдсэн.

Ажлын алба өнөөдрийг хүртэл зохион байгуулалтын бүтцийн нэгжгүй, 14 ажилтантайгаар Төрийн албаны тухай хуулийн 35 дугаар зүйлд бүрэн эрхийг хэрэгжүүлэхийн төлөө ажилладаг. Тухайлбал, ажлын албаны нэг ажилтан гэхэд төрийн албаны шалгалт, төрийн жинхэнэ албан хаагчийн нөөц болон хяналт шалгалтыг улсын хэмжээнд хариуцаж байгаа нь Зөвлөлийн хуулиар хүлээсэн чиг үүргээ бүрэн дүүрэн хэрэгжүүлэхэд ихээхэн хүндрэлтэй байдаг ч хуулиар хүлээсэн бүрэн эрх, чиг үүргээ хэрэгжүүлэн ажиллаж байгаа.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

УИХ-ын дарга асан Р.Гончигдоржтой ярилцлаа.

---

-Улстөрчид болон улс төрийн намуудын анхаарлыг татсан гол сэдэв Хэнтий аймгийн 42 дугаар тойргийн нөхөн сонгууль байлаа. УИХ аравдугаар сарын эхний долоо хоногт нөхөн сонгууль явуулах тогтоолыг баталсан. Гэсэн ч үндсэн хуулийн Цэц УИХ-ын тогтоолыг түдгэлзүүлсэн. Таны байр суурийг сонирхмоор байна?

-Танай сонины төрийн шагналт Б.Цэнддоо 2010 онд билүү “Вээрсүүд” гээд бичсэн дээ. “Вээрс” гэдэг нь таамаглалт хувилбар юм. Хүмүүс янз бүрийн вээрс ярьж байна. миний хувьд нэгдүгээрт, хууль биелүүлэх ёстой. Хуулиараа зургадугаар сарын эхний долоо хоног, аравдугаар сарын эхний долоо хоногт нөхөн сонгууль явуулна гээд заасан. Сонгууль чинь ээлжит, дахин, нөхөн гэсэн олон төрөлтэй. Өнгөрөгч зургадугаар сард нөхөн сонгууль зарлах боломжгүй, маш бага хугацаа үлдсэн байхад Д.Гантулга УИХ-ын гишүүнээс чөлөөлөгдсөн. Тиймээс УИХ хуулиа биелүүлж аравдугаар сард нөхөн сонгууль явуулахаар хуулиа гаргасан. яах ч аргагүй тэгэх ёстой. Сонгууль товлох, зарлах гэсэн хоёр үгнээс бүрдэж байгаа. Тэдний өдөр сонгууль явуулна гээд өдрөө товлочихож байгаа юм. Сонгууль ингээд товлогдчихсон учраас сонгуультай холбоотой үйл ажиллагаа тэдний өдрөөс эхэлнэ шүү гээд сонгуулиа зарлаад явж байгаа нарийн графикчилсан үйл ажиллагаа. Тэр утгаараа үүргээ заавал биелүүлэх ёстой. Хэнтийн тойргоос сонгогдсон гишүүн эхлээд түдгэлзэх гэсэн. дараа нь УИХ-ын гишүүнээсээ чөлөөлөгдөх өргөдлөө өгөөд явсан. Энэ хугацаануудыг харьцуулахад сонин вээрсүүд ажиглагдана. Угаасаа түдгэлзэж болохгүй зүйл дээр түдгэлзэх гэж удсан. Тэгж байтал зургадугаар сард сонгууль явах боломжгүй хугацаанд яагаад чөлөөлөгдье гэсэн юм. Сүүлд Үндсэн Хуулийн Цэц яагаад түдгэлзүүлсэн юм. Ингээд түдгэлзүүлчихээр нөхөн сонгуулийн ажил бүгд зогсчихно.

Гэтэл УИХ яагаад Үндсэн хуулийн Цэцийн шийдвэрийг авч хэлэлцээгүй юм бэ. Нэн даруйгаа байг гэхэд ээлжит бус чуулган хуралдуулах санаачилга олон удаа гарлаа шүү дээ. Ядаж энэ асуудлыг яагаад ээлжит бус чуулганаар хэлэлцэж нэг мөр болгон эцэслээгүй юм. Ээлжит бус чуулган эрт хуралдаад явсан бол аравдугаар сард нөхөн сонгууль явах бүрэн боломжтой байсан. Энэ мэтчилэн бодоод байвал олон вээрсүүд гарч ирнэ. Би энэ талаас нь хармааргүй байгаа юм. Цэц дээр үүссэн маргаан дээр хоёр зүйл бодож байна.

Нэгдүгээрт, иргэд маргаан үүсгэхдээ буруу хаягласан юм болов уу гэж бодож байгаа. Тэр хүмүүс сонгуульд өрсөлдье гэсэн чинь сонгуульд өрсөлдөх боломжгүй болчихсон гэж үзээд Үндсэн хуулийн Цэц рүү тогтоолоор хандсан. Хэрэв би өрсөлдөх гэж байсан бол Сонгуулийн ерөнхий хороонд буюу нэр дэвшигчийг бүртгэдэг газар хандана. Тэнд бүдэрвэл Сонгуулийн ерөнхий хорооны шийдвэрийг Захиргааны хэргийн шүүхэд өгнө. Сууриараа Үндсэн хуулийн сонгох, сонгогдох эрхийн зөрчил байна гэж үзвэл Үндсэн хуулийн Цэц рүү Сонгуулийн ерөнхий хорооны шийдвэрийг өгнө. Ээлжит сонгуулийн харилцааны үед нэг жилийн өмнө төлөвлөж болдог хугацаат сонгуулийн харилцааг зохицуулсан. Түүнээс биш нөхөн сонгуулийг зохицуулсан харилцаа алга. Хэрэв хуулиар зохицуулагдаагүй харилцаа байвал Монгол Улсын Үндсэн хуулийнхаа дагуу хүний эрхийг хангах үүрэг чиглэлийн хүрээнд тэр хүмүүсийг бүртгэх ёстой болно.

-Яагаад?

-“Ээлжит бус сонгуулийг яах вэ гэдгийг зохицуулаагүй байна” гэж өргөдөл гаргагч нар хэлсэн байна лээ. Иргэн хуулиар зохицуулаагүй харилцаанд иргэн өөрийн эрхийг хамгаалуулаад явдаг журамтай. Тэдэнд давуу тал байж л байгаа байхгүй юу. Тиймээс өргөдөл гаргасан хүмүүс хаягаа олж өргөдлөө гаргасангүй гэх гээд байгаа юм. Тэр хүмүүс өөр ухаанаар бодоод би мунхаглаж байж магадгүй. Гэхдээ УИХын тогтоолыг биш, өөрийн нэр дэвших гэсэн улс төрийн эрх, эрх чөлөөг эдлэхийн тулд бүртгүүлэх өргөдлөө өгөөд явсан бол болох байсан.

Хоёрдугаарт, Үндсэн хуулийн Цэц энэ тогтоолыг барьж аваад “УИХ сонгуулиа товлон зарласан байна. Таныг бүртгэх үү, үгүй юу гэдэг асуудлыг зохих газар нь тавь. Үндсэн хуулийн зөрчлийн маргаан үүсгэх боломжгүй байна. Учир нь УИХ хуулийн дагуу хуулиа биелүүлж сонгуулийг товлон зарласан байна” гэдэг байдлаар явах ёстой байсан л даа. Аливаа зүйлд логикоор хандах хандлага манайд дутуу байна. Мэдэхгүйгээсээ юм уу, сэтгэхгүйгээсээ юм уу, мэдсэн ч сэтгэсэн ч санаатайгаасаа юм уу гэдгийг мэдэхгүй. Миний хувьд аравдугаар сард нөхөн сонгууль явуулах боломж байгаа гэж бодож байна.

-Ирэх оны зургадугаар сарын тухай л хүмүүс одоо ярьж байгаагаас биш ирэх аравдугаар сард нөхөн сонгууль болох боломж байгаа талаар ярих хүн алга?

-Хэнтий аймгийн сонгогчид буюу иргэд төрийн эрхийг шууд болон төлөөллийн байгууллагаараа дамжуулан төрийн үйл ажиллагаанд оролцох Үндсэн хуулийн эрхээ хангуулах эрхтэй л байхгүй юу. Хэнтий аймгийн хэдэн хүний эрхийн асуудал ярьж байна вэ. Энд Цэц дээр хэдэн хүний асуудал яригдаж байгаа юм. Аль нь суурь эрхийн асуудал ярьж, аль нь эрх мэдлийн тухай ярьж байна вэ. Төрийн эрх мэдэл хэнд хадгалагддаг юм. Түүнийг нь яаж хэрэгжүүлдэг вэ гэдэг Үндсэн хуулийн үндсэн том агуулга дээр бидний хамгийн том эрхийн асуудал яригдаж байна. Жинлүүр дээр энэ яригдах ёстой байхгүй юу. Сонгуулийн идэвхтэй үйл ажиллагаа үндсэндээ 25 хоног. Ээлжит бус чуулганыг нэн даруй зарла. Цаг хугацааны хайчинд орчихлоо. Үндсэн болон ээлжит сонгууль зарим нөхцөл байдалд тодорхой шалтгаануудаар хойшилдог биз дээ. Тиймээс сонгууль явуулах хоногийг 23 долоо хоногоор хойшлуулаад явуулж болно. Тэгж агуулгаар нь ойлгох ёстой. Хуулийн суурь агуулгыг биелүүлэх асуудал яригдах ёстой юм. Аравдугаар сард болох нөхөн сонгуулийг аль болох тэр хугацаанд нь ойртуулаад явуулах нь зөв. Хэн ч хууль зөрчлөө гэдэг зүйл ярихгүй. Бий болсон нөхцөл байдалд Их хурал хуулиа ингэж биелүүлэхээс өөр аргагүй.

-Үндсэн хуулийн суурь зарчмаа барьж ажиллаагүй Цэцийг яах ёстой юм бэ?

-Цэцтэй маргаан хийх сонирхол алга, надад. Мэддэг, томилдог, нэр дэвшүүлдэг газрууд нь байна шүү дээ. Үндсэн хуулийн Цэцийн шийдвэр УИХын эс үйлдлээс болоод Үндсэн хуулийн хамгийн том агуулгын зөрчил үүсчихлээ. Нөхөн сонгууль ганц Хэнтий аймагт биш, хэд хэдэн тойрогт болох байсан бол яах вэ. Ямар нэгэн нөхцөл байдлаас болж УИХ бүрэн эрхээ хэрэгжүүлж чадахгүй хэмжээнд хүрсэн үед нөхөн сонгууль болсон бол яах юм. Нөхөн сонгуулийн энэ гажуудал жишиг болчих вий гээд хүмүүс айж байна шүү дээ. Монгол төрийн дархлаа алдагдах байдалд орсон үед ийм нөхцөл байдал үүсвэл яах юм. Юмыг тэгж давуулж бодож байх учиртай. Түүнээс том зөрчил, жижиг зөрчил гэж ярьдаггүй л байхгүй юу. Жижиг зөрчил гарахад тоохгүй өнгөрвөл том зөрчил гарах нэгэн шалтгаан нь болно. Тиймээс Үндсэн хуулийг сахин хамгаалах чиг үүргээ биелүүлэх л ёстой.

-Үндсэн хуулийн Цэц улс төрийн захиалгаар шийдвэр гаргасан бол өөрсдөө энэ шийдвэрээ хүчингүй болгох ёстой юм биш үү?

-Үндсэн хуулийн Цэцийнхэн маань өөрсдийгөө Үндсэн хуулийн шүүх гэдэг. Би шууд утгаар нь шүүхтэй адилтгасангүй. Анх Үндсэн хуулийн маргаан гэж үзээд маргаан үүсгэсэн асуудлаасаа эхлээд эргэж харж болох л байхгүй юу. Өргөдөл, мэдээлэл гаргасан иргэд ч гэсэн анхнаасаа буруу мэдээлэл гаргасан. Тэр буруу мэдээллийг нь Үндсэн хуулийн Цэц уухайлан шүүрч аваад буруу замаар шийдчихсэн.

-Ирэх оны зургадугаар сард ч гэсэн нөхөн сонгууль явуулах хүсэл эрх баригчдад байхгүй юм биш үү?

-Нэг л хүний асуудал яригдаж байгаа. 65, 64 байх нь дийлэнх олонхын статусыг ерөөсөө өөрчлөхгүй. МАН-ын хүчний тэнцвэр болон түүнтэй холбогдох бэрхшээл үүсэхгүй шүү дээ.

-Гэхдээ нам дотроо хоёр хуваагдсан болохоор ганц суудал ч гэсэн фракцуудад чухал байгаа юм биш үү?

-Нам доторх фракц ганц суудал дээр ингэж байгаа бол үүнээс ноцтой асуудал бий. Цаашид бий болно, байх болно. Жижигхэн зүйл дээрээ бүдэрч унаад байх юм. Тэдний дийлэнх олонх байх суудлын харьцаа, засгийн эрхийг барьж байгаа хүчин зүйл нь нэг хүний суудлаар баланслагдаж байгаа юм бол нэг хүний баланс гэдэг чинь жижиг зүйл гэдгийг л хэлье. Нэг хүний балансаа нөхөөд өөрөө гарч ирнэ гэж байгаа бол хэтэрхий бардамнал. Өөр намаас гарч ирэхийг хэн үгүйсгээд байгаа юм.

Асуудлын гол нь Хэнтий аймгийн 42 дугаар тойргийн 17 мянган иргэн. Үндсэн хуулиараа бид төрийн эрх барьж байгаа. Улс төрийн эрх бидэнд хадгалагдаж байгаа шүү. Энэ эрх мэдлээ УИХд төлөөлөгчөө сонгож хэрэгжүүлдэг юм аа. Бидний тэр эрх хаана байна вэ гэдэг нь хамгийн том асуудал. Ирэх оны зургадугаар сард нөхөн сонгууль явуулна гээд Үндсэн хуулиа зөрчөөд хүчээр очдог юм аа гэхэд 2020 он болтол нөхөн сонгууль явуулахгүй байх гэдэг эргэлзээ бий болж болно. Өмнөх Сонгуулийн тухай хуулинд ээлжит сонгууль явуулахаас зургаан сарын өмнө нөхөн сонгууль явуулахгүй гэдэг заалттай байсан. Харин одоогийн Сонгуулийн тухай хуулинд энэ заалт нь алга. Хуучин энэ заалтыг УИХ намрын чуулганаараа өөрчлөлт оруулаад оруулж ирэхийг үгүйсгэхгүй. Ардын нам үнэхээр нөхөн сонгууль явуулахгүй гэж шударгыг огоорон тэмүүлж байгаа бол энэ заалтыг нэмэхэд тэдэнд тийм ч хэцүү биш.

-17 мянган иргэн хохирчих гээд Үндсэн хуулийн Цэц нь гэдийчихээд, эрх баригч намын бүлэг нь хоёр хуваагдчихаад энэ улсынхаа эрх ашгийг бодож байна уу?

-Намрын чуулганы гол асуудал төсөв батлах. Төсөв батлахад 42 дугаар тойрогт багтдаг бүх сумдын асуудал яригдах учиртай. Төсөвт асуудлыг нь суулгаж, төрийн эрх барих эрх мэдлийг нь дамжуулж өгдөг. Тиймээс Хэнтий аймгийн нөхөн сонгууль аравдугаар сардаа багтаж заавал явах ёстой. Цэцийн дээр хөх тэнгэр л байдаг гэдэг шиг Үндсэн хууль бүх хуулийн дээр байдаг. Үндсэн хуулин дээрээ суудаг хүн байдаггүй байлгүй дээ. Үндсэн хуулиа сандайлж суусан бол өөр л дөө. Үндсэн хуулиа сахья гэж байгаа бол Үндсэн хууль чинь бүгдийн магнайд байдаг зүйл.

-Сүүлийн үед МАН-ынхан 60 тэрбумын асуудлыг дотроосоо сөхөөд ярьж шуугих юм. Энэ тал дээр та ямар байр суурьтай байна вэ. Өмнө нь албан тушаалын наймаа ил, далд байсан л гэх юм. Та мэдэж байгаа байлгүй?

-Улс төрийн маргаан нь тэндээ л байдаг юм байгаа биз. Эрх зүй талаас нь бодож үзье. Би сошиалд ордоггүй хүн. Сонин уншдаг. Сонин бариад уншиж байхад цаанаа л нэг таатай байдаг. Бичсэн зүйлийг нь арилгаж болох биш хамгийн найдвартай эх сурвалж. Тиймээс танай сонин дээрээс өмнөх прокурорын дүгнэлтүүдийг харсан. 60 тэрбумыг хэрэгжүүлж чадаагүй гэсэн дүгнэлтэд хүрчээ гэж байгаа юм. Өөр нэг прокурор мөн иймэрхүү утгатай зүйл ярьсан байсан. Албан тушаалд мөнгө авч томилсон байдал илэрсэнгүй гээд өмнө нь нэг хаасан байх аа. Одоо дахин сэргээж байна. 60 тэрбумаар албан тушаалыг үнэлэх яриа болсон гэдгийг хуулийнхан нотолсон. Энэ хэрэг биш юм уу. Үндсэн хуулинд “Төрийн эрхийг хууль бусаар авах, авахаар завдахыг хориглоно” гэж байдаг. Ингэж наймаалцъя гэдэг зүйл ярьсан нь тогтоогджээ дээ. Төрийн эрх мэдлийг хууль бусаар авах гэж байгаа биз. Завдах гэдэг ойлголт бий. Бүгд үүнийг мэднэ. Завдсан уу завдсан. Түүнээс хэрэгжүүлсэн үү, үгүй юу гэдэг асуудал биш. Тиймээс энэ хамгийн ноцтой хэрэг. Төрийн эрх мэдлийг өөрсдийн дураар мөнгөөр хэрэгжүүлэхийг завдсан.

-Өмнө нь албан тушаалын ийм зүйл байсан юм биш үү. Баримтаар ил болсон нь л энэ байх?

-Миний одоогийн хамгийн том эмзэглэл барьцах эмзэглэл. Барьцах гэдгээр муу юмыг далдлах гэсэн оролдлого түгээмэл болсон. “Тэр хүн муу юм хийдэг ш дээ” гэдэг. Түүнтэй барьцаад байвал улам л муу юм хийнэ. Хүнээ болино биз дээ. “Хүүхдэд битгий муу юм заагаад бай. Сайн зүйлийг нь сур” гэдэг байх аа. Энэ чинь гэр бүлээс эхлээд улс төрийн том соёл, ухамсар, зөв хандлага юм шүү. Гэтэл энэ том 60 тэрбумын асуудал дээр ч гэсэн яригдаж л байгаа байхгүй юу. Ийм барьцах сэтгэлээр өөрийгөө зөвтгөөд байвал жирийн иргэд хүртэл “Тэр тэгээд болдог юм билээ” гээд барьцаад яах вэ. Монголын нийгмийн төлөв байдлын асуудлыг судлах ёстой болчихоод байна шүү. Нийгмийн төлөв байдал, буруу зүйл юунаас өдөөгдөөд байна вэ гэдгийг судлах хэрэгтэй. Хууль ч гэсэн нийгмийн төлөв байдлын судалгаан дээр хийгдэх ёстой байхгүй юу. Тэгэхгүйгээр хууль хийвэл хууль хэрэгжихгүй. Хууль зорьсон зорилгодоо хүрэхгүй болоод ирэхээр үнэ цэнэ нь алдагдаад эхэлдэг.

-Та намынхаа үйл ажиллагаанд хэр оролцож байна вэ. АН фракцгүй боллоо. Бүх гишүүдээсээ намын даргаа сонголоо л гээд байгаа шүү дээ?

-Би намын жирийн гишүүн, ажиглагчийн түвшинд л байна. Фракцгүй нам боллоо гээд ярьж байгаа нь надад гутранги байдлаар ажиглагддаг.

-Ямар учраас тэр вэ?

-Шооч байдлаар нэг нөхөртөө би “Фракцгүй нам байх амархан шүү дээ. Бусад фракцаа алга болгочиход фракцгүй нам болчихож байгаа биз дээ” гэсэн чинь үгүй мөн их инээж байгаа юм. Үүгээр би намаа шүүмжилж байгаа юм биш. Фракц буюу олон санаа, олон байр суурь зэрэгцэн оршиж, харилцан төлөөллүүддээ байлгаж гэмээнэ нам оршино. Олон тулгууртай байшин, ганц тулгууртай байшин хоёрын ялгаа их дээ. Ганц тулгууртай байшинг ган тулгууртай лут юмаар хийхгүй бол нэг л тийм байна. Мөн үү. Ганцхан тулгуурандаа захирагдсан байснаас олон тулгуур дээрээ сүндэрлээд явах нь илүү даацтай, ганхаж, нурахгүй. Яахав ганц тулгууртай байшин ганхаж, нурахгүй байж магадгүй. Гэхдээ ганц тулгууртай барилга, олон тулгууртай барилгын хооронд ялгаа бий. Ядаж л харахад архитектор нь өөр. Өргөсгөж тэлье, орон зайн багтаамжаа нэмэхээс эхлээд боломжийнхоо хувьд ч гэсэн ялгаатай. Улс төрийн нам орон зайгаа тэлж байх нь хамгийн чухал.

Эрх мэдлийн өндөрлөг рүү очъё гээд дээш нь шовойлгохын оронд сууриа тэлээд өргөн хүрээг хамрах ёстой. Ардчилсан нам 1990 онд эхлүүлсэн үйлсийнхээ “хариуцагч” учраас өөрийн суурь, үүссэн зарчим, үнэт зүйлээсээ салахгүй байх. Түр зуур янз бүрийн үйл ажиллагаа ажиглагдаж болно. Гэхдээ л…

-Ардчилсан нам нэгэн цаг үед намынхаа нүүр царай болсон хүмүүсийг намаасаа хөөж байна. Тухайлбал, С.Баярцогт байх жишээтэй. Түүнийг намаа муухай харагдуулсан, 2016 оны сонгуульд ялагдалд хүргэсэн гээд баалдаг. Ингэж намаасаа хэн нэгнийг хөөснөөрөө нам цэвэршиж, эрүүлжиж байна гэдэг…

-С.Баярцогтыг хөөлөө гээд нам цэвэршихгүй. АН хэдэн мянган гишүүнтэй билээ дээ. С.Баярцогтоос болоод нам муухай харагдлаа гэвэл бас л худлаа. Ганцхан хүнээс болоод муухай харагддаг нам гэж байвал мөн ч өчүүхэн ээ дээ. Мөн биз. Нөгөө талаас нь үйл явцыг хараад байхад гэм буруу нь шүүхээр тогтоогдоогүй хэнийг ч гэм буруутайд тооцож болохгүй гэдэг бидний ардчиллын том зарчим бий. Улс төрийн намд эргэлзэх эрх бий. Улс төрийн өнгө аяс орчихсон юм биш биз дээ. Манай намаас өндөр албан тушаал хашиж байсных нь хувьд янз бүрийн гүтгэлэг явуулж байгаа юм биш биз. Хэрэв тийм бол улс төрийн нам гишүүнийхээ эрхийг хамгаална шүү гэх мэт олон сувгаар бодож байж явдаг байхгүй юу.

Сүүлийн үед хөгшин, залуу гээд ялгах юм. Энэ хамгийн утгагүй зүйл. Ямар ч ургамал үндэснээс ургаж цэцэглэдэг. Тэр үндсэн дээр цэцэг ургаж жимслээд унасан ч дараа жил нь дахиад ургадаг. Юм болгон залгамж халаатай. Залгамж халааг нь тасдуулах гэсэн хамгийн муухай сэтгэл бол залуу, хөгшнөөр нь хооронд нь нүдэлцүүлэх явдал. Аливаа зүйл үгүйсгэл дээр биш, үргэлжлэл дээр явдаг. Залуучууд ахмад үеэ үгүйсгэж биш үргэлжлэл нь болж гарч ирдэг. Тэгэнгүүт ахмадууд нь “Энэ миний үргэлжлэл” гэж ханддаг юм. Эцэг, эх, үр хүүхэд шиг. Эрийн цээнд хүрлээ гээд аав, ээжээ хаяад явдаг юм уу.

Төр ч гэсэн адилхан. Өмнөх нь буруу хийж байсан. Би ч гэсэн буруу хийнэ гээд барьцаж болдог юм уу. Бурууг нь засч, зөвийг нь үргэлжлүүлнэ. Энэ чинь хүмүүжил болж бууж ирээд байна.

МАХН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Б.Тулгатай ярилцлаа.

---

-МАХН Хэнтий аймгийн 42 дугаар тойргийн нөхөн сонгуульд нэлээд бэлдсэн. Гэсэн ч Үндсэн хуулийн Цэц 42 дугаар тойргийн нөхөн сонгууль нь Үндсэн хууль зөрчсөн гэсэн шийдвэр гаргасан л даа. Нөхөн сонгууль ирэх он хүртэл хойшиллоо. Хугацааг нь наашлуулах боломж байгаа юу?

-УИХ-ын 42 дугаар тойрог буюу Хэнтий аймгийн 17 мянган иргэний эрхийг Үндсэн хуулийн Цэц өөрийг нь удирддаг бүлэглэлийн даалгаврын дагуу зөрчлөө. Үндсэн хуулийн Цэц бүлэглэлийн захиа даалгаврыг, бүлэглэлийн өөрсдийнх нь оролцоотойгоор Үндсэн хуулинд заагдсан “төрийн эрхийг барих” эрхийг эрээ цээргүйгээр зөрчсөн шийдвэр гаргалаа.

-Яагаад?

-Учир нь Үндсэн хуулийн Цэцэд өргөдөл гаргасан төрийн албан хаагч гээд байгаа иргэн бол МАН-ын дарга, Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн жолоочийнх нь хадам ээж шүү дээ. У.Хүрэлсүхийн албан тушаалын эрхийг нь хангахын тулд Хэнтий аймгийн 17 мянган иргэний эрхийг бүдүүлгээр зөрчсөн нь үнэн. Хэнтий аймгийн 42 дугаар тойрог үнэхээр барцадтай байна л даа. Тус тойргоос сонгогдсон гишүүн нь хэрэгт холбогдсон тул тойргийнх нь иргэд бүтэн жил бараг төлөөлөлгүй байсантай ялгаагүй явж ирсэн. Үүнийг нь дахиад нэг жилээр сунгана гэдэг бол үндсэндээ Хэнтий аймаг төрийн эрх барих эрхээ эдэлж чадахгүй байна гэсэн үг. Энэ хямралт байдал руу Үндсэн хуулийн Цэцийн даргаар ажиллаж буй Д.Одбаяр түлхсэн. Энэ хүн МАН-ын томилгоогоор очсон хүн. Үндсэн хуулийн Цэц нь Цэц шиг байгаад тэнд чадвартай хүмүүс очсон бол Сонгуулийн тухай хуулинд байгаа нэгдүгээр сарын 1-нээс өмнө ажлаа өгнө гэдэг заалтыг хүчингүй болгосон бол У.Хүрэлсүхийн жолоочийн хадам ээж нь МАН-аасаа нэр дэвшин өрсөлдөөд бусад намуудаас хүмүүс нь нэр дэвшээд, хамгийн гол нь Хэнтий аймгийн иргэд Үндсэн хуулинд заасан төрийн эрхийг барих эрхээ эдлэх боломжтой байлаа. Үндсэн хуулийн Цэц Үндсэн хуулиа барихыг хүсээгүй. Тиймээс нөхөн сонгуулийг хойшлуулж өөрийг нь удирддаг бүлэглэлд үйлчилсэн.

Монгол Улсад өнөөдөр шүүх, Үндсэн хуулийн Цэцээс эхлээд төрийн байгууллагууд хэний төлөө шийдвэр гаргаад байна вэ гэдгийг дүгнэх цаг болсон. Хэрээс хэтэрлээ. Хүүхэд хүчиндүүлээд амиа алдахаар хүүхдийн буруу, Их хурлын гишүүн хүчингийн хэрэгт холбогдохоор хуулийн мухардалд ордог ийм байдал газар авлаа. Монголын ард түмэн тэнэг биш шүү дээ. Бүгд харж байгаа. Хямрал дээд цэгтээ хүрч байгаагийн илрэл. Энэ бүгдийг засахын тулд УИХ-ын ээлжит бус чуулганыг яаралтай хуралдуулж Цэцийн хууль бус шийдвэрийг хүчингүй болгох ёстой. Хэнтий аймгийн иргэдийн эрхээ эдлэх бололцоог засч гаргах хэрэгтэй. Үүнийг МАХН шахаж шаардана.

-Ирэх оны зургадугаар сард ч гэсэн нөхөн сонгууль явуулахгүй байх хүсэл МАН-д байгаа юм биш үү. 2020 оны УИХ-ын сонгууль болтол 42 дугаар тойрог эзэнгүй байх юм биш биз?

-МАН-ынхан манай намд 64, 65 гишүүний ялгаа байхгүй гэж яриад байгаа юм. УИХ-ын гишүүн гэдэг чинь Хэнтий аймгийн 17 мянган иргэний төр барих эрх болохоос 64, 65 гишүүний ялгаа биш. Ингэж болохгүй. МАН тэр дундаа У.Хүрэлсүх нөхөн сонгууль явуулахгүй гээд байгаа гол шалтгаан нь ард түмэнд дүнгээ тавиулахаас айж байна. 60 тэрбумын асуудал, төрийн яаман дээр түшмэдүүд нь бие биенийхээ амийг хохироосон. Шүүхийн шинжилгээний байгууллагын дүгнэлт нь үхсэн хүн үг хэлэх биш гэсэн байдалтай талийгаачийн буруу болоод гарч байна. Үүнийг ч гэсэн ард түмэн харж л байгаа шүү дээ.

Өмнө нь эрх баригчид нэр дэвшигчийг нь сонгуульд оруулахгүй хасдаг байсан. Дараа нь нэр дэвшиж байгаа намыг нь хасдаг болсон. Одоо сонгуулийг нь хасдаг боллоо. Хэрээс хэтэрсэн үйл явдал болж байна. Хэрэв бид засаг шиг засаг, төр шиг төртэй байсан бол хэзээ ч Үндсэн хуулийн Цэцийн дарга ийм шийдвэр гаргаад сууж байхгүй. Бидэнд нүүрлэсэн засаглалын хямрал, 60 тэрбум ингэж нөлөөлж байгаа юм.

-МАХН өнөөдөр (өчигдөр) Бага чуулганаа хуралдуулж байна. Хэрэв нөхөн сонгууль болохгүй гэчихсэн байхад МАХН заавал Бага чуулганаа хуралдуулах шаардлага байв уу?

-МАХН-ын үйл ажил-лагаа Сонгуулийн ерөнхий хорооноос өгсөн удир-дамжийн дагуу ажлаа төлөвлөсөн. Энэ хүрээнд Бага чуулганаа зарласан байсан. Бага чуулгандаа оролцохоор Монгол Улсын аймаг бүрээс ирдэг. Тиймээс яалт ч үгүй хуралдаж байна. Бага чуулганаараа бид өнөөдөр үүссэн энэ завхралыг авч хэлэлцэнэ. Тэр нь ҮХЦ, МАН, Хэнтий аймгийн 42 дугаар тойргийн иргэдийн эрхтэй холбоотой асуудлыг хэлэлцэх гэж байгаа юм.

-Ирэх оны зургадугаар сард нөхөн сонгууль яг болох уу?

-Болох ёстой. Аравдугаар сард л нөхөн сонгууль болохыг хойшлуулсан болохоос ирэх оны зургадугаар сард сонгууль явуулахыг хориглоогүй. Бүтэн жил иргэдийн сонгох эрхэд халдаж болохгүй. Хэнтий аймгийн иргэд УИХ-ын гишүүнээрээ дамжуулан төсөв хуваарилахаас эхлээд төрийн үйл ажиллагаанд оролцох эрхтэй. Ямар хүмүүс нь тэр эрхээ эдлээд ямар нь эдлэхгүй байдаг юм. Ганцхан У.Хүрэлсүхийн жолоочийн хадам ээж гэдгээр нь тэр хүний эрхийг хамгаалдаг, тэнд амьдарч байгаа 17 мянган иргэний эрхийг хөсөр хаяж болохгүй л дээ. Уг нь Үндсэн хуулийн Цэц энэ заалтыг нь болиулах ёстой байхгүй юу. Хэзээ орно, гарна, түүн дээр хэзээ ч нөхөн сонгууль явуулж болно шүү дээ. Заавал аравдугаар сарын эхний долоо хоног байх ёстой гэж. Яагаад бусад өдөр болдоггүй юм. Багш нар, эрдэмтдийг сонгуульд оруулахгүй зорилгоор энэ заалтыг хийсэн байхгүй юу. Үндсэн хуулийн Цэц хүний сонгох, сонгогдох эрхийг бодож байсан бол уг заалтыг хүчингүй болгох ёстой байсан. Энэ завхралаа арилгаад ирэх оны зургадугаар сард биш, энэ онд багтааж нөхөн сонгуулиа явуулах ёстой. УИХ нэг өдөр хуралдаад нэг тоо солиод л болох асуудал. Гол нь хүсэхгүйдээ байгаа. МАН-ынхан өөрсдөдөө итгэхгүй байгаагаа мэдэж байна.

-У.Хүрэлсүх гэдэг ганц хүний албан тушаал, эрх мэдлийг авч үлдэхийн тулд ингээд байна уу. Ёс зүйгүй үйлдэл мөн үү?

-Өөр яана гэж. Ёс зүйгүй байтугай Үндсэн хуульд төрд байж болохгүй зүйл. Бүх хүн энэ Үндсэн хуулийн хүрээнд ажиллаж, амьдрах ёстой. Сүүлдээ бүлэглэл өөрсдөдөө зориулсан, өрсөлдөгчдөө зориулж хориглосон, хаасан хууль баталдаг болсон. Нэг хүнд зориулаад яаж Эрүүгийн хуулийг хойшлуулж байлаа даа. Монголын төрийг нэг бүлэглэл удирддаг болчихож ээ. У.Хүрэлсүхээс эхлээд бүгдээрээ энэ бүлэглэлийн эрэг шураг болчихсон. Тиймээс үүнийг засах ёстой. Тэр нь Үндсэн хуулийг өөрчлөх. 1992 онд баталсан Үндсэн хууль маань үүргээ гүйцэтгэжээ. Үндсэн хуулийн цоорхойг далимдуулаад бүлэглэл бидний дээр гараад суучихлаа. Өөрсдөдөө зориулж хууль гаргуулдаг, Үндсэн хуулийн Цэцээр шийдвэр гаргуулдаг. Үүнийг засахын тулд ард түмэн маань Үндсэн хуулийг өөрчлөх бидний зорилгод нэгдээсэй. Бид БНМУ-ын Дээд хуулийн төслийг боловсруулаад бүх шатны төрийн байгууллагуудад хүргүүлсэн. Бүх ард түмэн маань унших ёстой.

-Бага чуулганаар ямар асуудал хэлэлцэж байгаа юм бэ. Ирэх оны зургадугаар сард болох нөхөн сонгуульд нэр дэвшигчээ сонгох гэж байгаа юм биш биз дээ?

-Энэ удаагийн Бага чуулганаар хэлэлцэх асуудлаас нэр дэвших асуудлыг хойшлуулна. Бидэнд Сонгуулийн ерөнхий хорооноос “Сонгуулийг зохион байгуулах бололцоогүй боллоо” гээд бичиг ирсэн. МАХН энэ ондоо багтаж нөхөн сонгуулийг яаралтай зохион байгуул гэсэн шаардлага гарах байх.