Author: Э. Энхболд

УИХ-ын гишүүн, Сангийн сайд Ж.Эрдэнэбаттай ярилцлаа.

-УИХ-аар төсвийн холбогдолтой хуулиудаа нэг мөр цэгцэлчихлээ гэж ойлгоод байгаа. Хамгийн сүүлд гэхэд Өрийн удирдлагын тухай хуулийг УИХ баталсан?

-Манай орны өрийн асуудал бүх хүний анхаарлын төвд орсон. Чуулганаар Өрийн удирдлагын тухай хуулиа батлан гаргасан. Хуулиараа өрийн удирдлагын стратегийг боловсруулан батлуулах заалттай. Энэ хүрээнд 2016 оны Төсвийн хүрээний мэдэгдэл, 2017-2018 оны Төсвийн төсөөлөлтэй хамт Өрийн удирдлагын дунд хугацааны стратегийн баримт бичгийг Их хурлаар батлууллаа. Өнөөдөр Монгол Улс хэдий хэмжээний өртэй болчихов, аж ахуйн нэгж, бизнесийн байгууллагууд ямар өртэй байгаа вэ гэдгээ эхний ээлжинд мэдэж авах ёстой л доо. Мөн эдгээр өр нь богино, урт хугацааны өр юм уу, хөнгөлөлттэй зээл юм уу, бизнесийнхний өр хэдэн хувийг нь эзэлж байгаа вэ. Уг өрийг эргэн төлөхөд Монгол Улсад хэдий хэмжээний валют шаардлагатай юм гэх мэтчилэн бүхий л эдийн засгийн тооцооллыг хийсэн бодлогын шинж чанартай баримт бичгийг баталлаа.

Сүүлийн хэдэн жил эдийн засгийн өсөлт байнгын бууралттай байгаа. Бодит нөхцөлд эдийн засаг өсөлттэй байгаа юм гэсэн статистик тоон мэдээлэл байдаг боловч энэ нь өгөөж багатай байна. Тиймээс үүнтэй холбоотойгоор төсөв мөнгөний хүрээнд зайлшгүй хийх шаардлагатай ажлууд бий. Төсвийн хүрээний мэдэгдэлд төсвийн төлөвлөлтийг аль болох эдийн засгийн нөхцөл байдалд уялдуулах зайлшгүй шаардлага тулгарсан гэдгийг УИХ-ын гишүүдэд ойлгуулсан.

-Эдийн засагт нааштай хариу дуулдах нь уу. Хэрэв тийм бол хэзээнээс эдийн засаг өнгө төрхөө олох вэ?

-Өнөөдрийг хүртэл эдийн засгийн нөхцөл байдал сайнгүй дүр зурагтай явж байгааг гадны санхүүгийн байгууллагууд ч гэсэн хэлж байна. Манай орны зээлжих зэрэглэлийг тодорхойлж байдаг байгууллагууд тийм гэгээлэг дүгнэлтийг өгөхгүй байгаа. Цаашид энэ байдлаасаа хэрхэн гарах вэ гэдэг дээр Монгол Улсын Засгийн газар Эдийн засгийн хүндрэлийг даван туулах үйл ажиллагааны хөтөлбөр боловсруулж Их хурлаар батлуулсан. Хөтөлбөрийн хүрээнд төсөв мөнгөний бодлогын ажлуудыг зохион байгуулж байна. Сүүлийн хоёр гурван жил ярианы сэдэв болоод байсан Монгол Улс хоёр гурван төсөвтэй боллоо. Төсөв ямар нэгэн хяналтгүйгээр явагдаж байна. Хянах бололцоо алга гэдэг байлаа. Мөн төсвийн хувьд хөрөнгө оруулалтын хөрөнгийн шинж чанартай зардлынхаа үйл ажиллагааг санхүүжүүлэх бололцоогүй болсон. Дээр нь маш их хэмжээний алдагдал хүлээж үүнээс хамаараад Монгол Улсын өрийн хэмжээг жилд нэгээс доошгүй их наяд төгрөгөөр нэмэгдүүлж ирснийг засч залруулах бодлогын хүрээнд тодорхой ажил арга хэмжээнүүдийг зохион байгуулж байгаа. Энэ жил улсын төсөв дээр нэлээд хэмжээний тасалдал үүсэх нөхцөл байдал бий болчихсон.

-Яг ямар ямар салбарт тасалдал үүсэх юм бэ?

-Эдийн засаг өөрөө бүхий л салбарын үйл ажиллагаанд доголдол үүсгээд ирэхээр тэр хэмжээндээ бууралтыг бий болгож байгаа юм. Ялангуяа өнөөдөр барилгын салбар маш хүнд байна. Мөн уул уурхайн салбар хүнд байгаа. Эдгээр салбаруудаас шалтгаалан төсвийн тасалдал үүсэх нөхцөл бүрдчихээд байна. Уул уурхайн салбарын голлох экспортын бүтээгдэхүүний үнэ дэлхийн зах зээлд уналттай байгаатай холбоотойгоор төсвийн тасалдал үүсэх нь тодорхой болчихсон. Эдийн засагт хатуу бодлого хэрэгжүүлж байгаагаас шалтгаалан хумигдаж эхэлсэн. Гаалиар орж ирж буй бараа бүтээгдэхүүний хэмжээнээс харахад өмнөх үеэс 30 орчим хувиар бууж байх жишээтэй. Тэгэхээр нэг талдаа бизнесийнхний нөгөө талдаа иргэдийн хэрэглээ багасч байна гэсэн үг. Төсвийн орлогыг бүрдүүлдэг гааль, татварын байгууллага бий. Нэг гол хүчин зүйл болох гаалийн орлого багасч байгаа нь тасалдал үүсэх нэг нөхцөл болж байна. Энэ нь эдийн засагт сөрөг үр дагаврыг авчирч байгаа юм.

-Саяхан Энэтхэгийн Ерөнхий сайд Нарендра Моди манай оронд айлчлахдаа нэг тэрбум ам.долларын зээлийн шугам нээгдлээ гэдгийг мэдэгдсэн.Мөн Оюу толгойн далд уурхайн төлөвлөгөөнд гарын үсэг зурснаар Оюу толгойгоор энэ онд багагүй хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийг­дэнэ гэж байна. Үүнээс шалт­гаалан ам.долларын ханш бууж эхэллээ. Эдийн засагт нөлөөлөл хэр үзүүлэх вэ?

-Монгол Улс импортлогч орон. Маш олон зүйлийг импортоор авдаг. Цаашид Засгийн газрын зүгээс үйлдвэрлэгч орон болох тал дээр анхаарал хандуулан ажиллаж байна. Бидний хэрэглээний ихэнх зүйлүүд импортоор орж ирдэг тул валютын ханш гэдэг зүйл нэлээд том давалгааг бий болгож байдаг. Валютын ханшаа тогтворжуулах, боломж гарвал валютын ханшийг сулруулж төгрөгийн ханшийг чангаруулах нь үе үеийн Засгийн газрын барих бодлогын нэг байдаг юм. Ямартаа ч 2000 төгрөг давчих гээд байсан ам.долларыг 70-80 төгрөгөөр буулгаж чадлаа. Энэ нь олон улсын зах зээл дээр байгаа орнуудын нэр хүндийн асуудал юм л даа. Оюу толгойн далд уурхайн үйл ажиллагааг хөдөлгөсөн нь валютын ханшид нөлөөлсөн. Өмнө нь БНХАУ-ын дарга ирээд зээлийн шугамаа нээсэн. Харин зээлийн ашиглалтыг түргэтгэх тал дээр Засгийн газар шуурхай ажиллаж байгаа. Сая Энэтхэгийн Ерөнхий сайд ирэхдээ зээлийн шугамыг нээж өглөө. Бид эхний ээлжинд урд хөршийнхөө зээлийн шугамаар орж ирэх төсөл хөтөлбөрүүд дээрээ шийдвэрүүдээ гаргаад явж байна. Монгол Улсад үр өгөөжөө өгөх зүйл дээр урт хугацаатай зээлүүдийг авч ашиглах нь хамгийн найдвартай. Бид арилжааны өндөр хүүтэй бага хугацаанд эргүүлэн төлөх зээлийг эдийн засагтаа оруулснаас байдал хүндэрчихлээ. Бид валютынхаа орох урсгал дээр нэлээд том эрсдлийг хүлээсэн. Жишээлбэл, шууд хөрөнгө оруулалтын хувьд хасах руугаа орж байна. Үүнийг дагаад валютын орох урсгал хасах руугаа шилжлээ гэсэн үг. Нөгөө хэсэг болох экспортын бүтээгдэхүүний дэлхийн зах зээл дээрх үнэ унаад байнаа гэдэг чинь үүнийг дагаад валютын урсгал буурна гэсэн үг. Дараагийн валютын урсгал орж ирэх нэг зам нь зээл байдаг. Зээлийн асуудал дээр аль аль талдаа үйл ажиллагаагаа идэвхжүүлэх шаардлагатай. Дэлхийн зах зээлийн үнийг Монгол удирдана гэж байхгүй болохоор экспортын бүтээгдэхүүний үнээс хамааран валютын урсгалыг нэмэгдүүлнэ гэдэг хүндрэлтэй асуудал. Гэхдээ манай бизнесийнхэн нэлээд хүчин чармайлт гарган ажиллаж байгаа. Статистикийн мэдээллээс харахад орж байгаа валютын урсгал нэмэгдэхгүй байгаа ч манай орны үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүний биет хэмжээ өсч байна.

-Оюу толгой хөдөллөө. Харин Таван толгой яах бол?

-Улс орондоо ашигтай хувилбараар Таван толгойг явуулах л ёстой. Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдалд сөрөг нөлөөлөл үзүүлчихгүй, эдийн засагтаа тодорхой хэмжээний нэмэр болох бололцоотой бол явуулах нь зөв. Нэг зүйлийг хэлэхэд бүх зүйлийг эсэргүүцдэг хүмүүс байна. Хийж байгаа зүйл сайн ч бай, муу ч бай ерөөсөө л эсэргүүцэх ёстой гэдэг байр сууринаас хандагчид байгаа. Монгол Улс хөгжлийнхөө эхний шатанд ирчихлээ. Тийм болохоор уул уурхайн томоохон төслүүдээ эхний ээлжинд ашиглаад тэндээсээ эдийн засгаа солонгоруулах зүйлийг хийх ёстой. Тэгэхгүйгээр өөр байдлаар мөнгө босгох зүйл байна уу гэвэл тэр нь зээл. Байнга зээл авч өр төлбөр тавина гэдэг мэдээж хүнд асуудал. Томоохон төсөл хөтөлбөрүүдээ хэрэгжүүлж байнаа гэдэг чинь нэг талдаа эдийн засгаа солонгоруулах зүйлийг хийж байна гэсэн үг.

-Эдийн засаг хэзээ сайжрах вэ. Өнөөдөр хямарсан, хүндэрсэн гэж олон өөр тайлбар хийж байна?

-Эдийн засгийн хувьд муудах тал руугаа орсон байсныг ямартаа ч энэ Засгийн газар тогтоон барьж чадсан. Энэ бол хамгийн том амжилт. “Эдийн засгийн өсөлт 7.8 хувь байхад чи эдийн засгийг муу гэж хэллээ” гэсэн хүмүүс байна.

-Гэхдээ 7.8 хувийн өсөлт гэдэг чинь Азидаа л толгой цохиж байгаа гэсэн үү?

-Азидаа битгий хэл өндөр үзүүлэлт л дээ. Гэхдээ эдийн засгийн өсөлт 7.8 хувь байхад ард түмний амьдрал сайжирч байна уу. Тэгэхээр эдийн засгийн өсөлт маань бодит амьдрал дээр өгөөжөө өгч байна уу гэдгээс шалтгаалах ёстой. Түүнээс тоогоороо эдийн засаг 70 хувь ч өсч болно. Энэ өсөлтийн өгөөж нь ард түмний амьдралд, татварт, төсөвт үзүүлэх нөлөөлөл нь өндөр байх хэрэгтэй. Эдийн засгийн өсөлт нь 2-3 хувийн өсөлттэй орнууд олон бий.

Манай улс 11 тэрбум ам.долларын жижигхэн эдийн засагтай. Үндсэндээ дэлхийн дундаж компанийн жилийн борлуулалтын орлого гэсэн үг. Тэгэхээр энэ эдийн засаг жижигхэн болохоор өсөлт нь өндөр гарсан ч нөлөөлөл нь бага болчихоод байгаа юм. Бид гуравхан сая хүнийхээ хэрэгцээг хангах бодлого боловсруулах ёсгүй байхгүй юу. Манай орны хувьд хоёр хөршийн маш том зах зээлийн хэрэгцээ шаардлагыг хангадаг үйлдвэрлэл байгуулах ёстой. Тэгэхгүй бол худалдан авагчгүй зах зээл ямар ч ирээдүйгүй. Гуравхан сая хүний хэрэгцээг хангах эдийн засагтай байгаад байх юм бол Монгол Улс хөгжихөд хэцүү.

-“Стэнд бай” хөтөл­бөрийг хэрэгжүүлэх ёстой гэж байгаа тухайд…

-Олон улсын валютын сангийн санхүүжилттэй, санхүүжилтгүй хөтөлбөрүүд байдаг. Санхүүжилтгүй хөтөлбөр аваад тэг ингэ гэдгээ хүнээр заалгаж, бүх зүйлээ хориулж, хянуулж, тануулаад явна гэвэл хэцүү. Санхүүжилттэй хөтөлбөр авъя гэхээр ямар нэгэн байдлаар манай эдийн засгийн бодлогод оролцохын хувьд оролцож тодорхой шаардлагуудыг тавина. Санхүүжилттэй хөтөлбөр авна гэвэл Монгол Улс дахиад нэг өр авч байна гэсэн үг. Зарим хүмүүсийн зүгээс нэг тэрбум 500 сая доллар орж ирэх байсан юм гэх мэтээр янз бүр байна. Эцсийн бүлэгтээ энэ чинь нэг талдаа өр байхгүй юу. Нөгөө талдаа бид олон санхүүгийн байгууллагуудтай хамтардаг. Дэлхийн банк, Олон улсын валютын сангаас өөрсдийн дүгнэлтийг өгч ийм зүйлсийг хийж хэрэгжүүлэх шаардлагатай гэдгээ гаргаж өгдөг. Эдгээр байгууллагуудын санал дүгнэлт дээр үндэслээд тодорхой хэмжээний бодлогоо боловсруулаад явж байгаа. Эрдэнэбат гэдэг хүн биеийнхээ амрыг бодсон бол хөтөлбөр авъя гээд явах байлаа. Хэрэв тэгсэн бол зээл аваад төсвийнхөө алдагдлыг ямар ч асуудалгүй санхүүжүүлээд явах боломж байна. Энэ хөтөлбөрийг авснаар төсөвт ирэх ачаалал хөнгөрөх ч гэсэн эдийн засагт тодорхой хэмжээний хатуу бодлого хэрэгжих шаардлага гардаг. Ингэснээр үндэсний үйлдвэрлэгчид хамгийн ихээр сөрөг нөлөөлдөг. Хөтөлбөр хэрэгжсэнээр эдийн засаг агшиж, валютын ханшийг сул тавих шаардлага тавина. Ингэснээр гадны хөрөнгө оруулалт тодорхой хэмжээнд нэмэгдэнэ. Гэхдээ үндэсний үйлдвэрлэгчид маш хүнд байдалд ордог. Биеийнхээ амрыг харж хөтөлбөр аваад үндэсний үйлдвэрлэгчдэдээ хатуу бодлого бариад явах уу эсвэл үндэсний үйлдвэрлэлээ тодорхой хэмжээнд дэмжээд төсвийнхөө зардлыг бууруулаад явах нь зөв үү л гэдэг сонголт байсан. Ямартаа ч үндэсний үйлдвэрлэл тодорхой хэмжээнд сэргэх хандлагууд гарч ирж байна. Өнөөдрийн хувьд маш хатуу мөнгөний бодлого явагдаж байгаа. Төсөв дээр хэмнэж болох бүхий л зардлуудаа тэвчиж хэмнэлтийн горимд шилжсэн. Аль болох өөрсдөө эдийн засгаа эрүүлжүүлэх бодит нөхцөл байдал дээр нь аваачиж үзье гэж байгаа юм. Ингэж яваад эдийн засагт нааштай үр дүн үзүүлбэл бид заавал “Стэнд бай” хөтөлбөр авах шаардлагагүй.

-Хөгжлийн банкны захирлын талаар нэлээдгүй таагүй мэдээлэл цацагдах болж. Хөгжлийн банкны захирал Н.Мөнхбатыг солих гэж байгаа гэсэн. Үнэн үү?

-Хөгжлийн банкны асуудлыг Ерөнхий сайд хариуцдаг.

Э.ЭНХБОЛД

АН-ын Гүйцэтгэх зөвлөл, ҮЗХ-ны гишүүн Б.Мягмардаштай ярилцлаа.

-АН-д дүрмийн шинэчлэл шаардлагатай гэж хэсэг залуус тус намд шаардлага хүргүүлсэн. АН-ын гишүүний хувьд одоо мөрдөгдөж байгаа дүрмийн талаар ямар бодолтой явдаг вэ?

-АН-ын дүрэм бол маш сайн дүрэм. Ёстой л амьдралаас ургасан, алдаа оноогоо дүгнэж баталсан дүрэм. Гишүүний эрх, үүргээс эхлээд улс төрийн намын бүхий л харилцааг өөртөө цогцоор нь шингээж бичигдсэн ардчилсан дүрэм. Хамгийн түрүүнд дүрмээ судлаад түүнийхээ дараа мөрдөөд сурчих хэрэгтэй. Өөрсдөө дүрмээ мэдэхгүй байж З.Энхболд даргыг Ардчилсан намын даргыг Түр орлон гүйцэтгэгч гэж байна. ДүрмээрээЗ.Энхболд дарга бол хүчин төгөлдөр, хууль ёсны намын дарга. Залуучууд намын дүрмээ судлаад үүнийг ингэж тэгж өөрчлөх ёстой гэсэн яв цав үндэслэлээ ч, яг тодорхой концепцио гарга. Эсвэл шинээр намын дүрмийг хийчихлээ гэх хэрэгтэй шүү дээ. Тэгэхгүйгээр 2016 оны сонгуулийн өмнө өөрсдөдөө арга ядсан Пи ар хийх маягаар ингэж болохгүй. Засгийн газар солигдсоны дараа хоёрдугаар ээлжийнхэн хоолондоо орно гэх мэтээр яриа явсан. Тэгэхээс тэгэх гэж байгаа юм шиг шантааж маягийн зүйл хийгээд байгаа юм. Удахгүй Улс төрийн намуудын болон Сонгуулийн хуульд өөрчлөлт орно. Үүнтэй уялдаж бүх намын дүрэм дотоод ардчилал, шударга ёс, улс төрийн эрх чөлөөг хангах үндэс зарчим нь ижилхэн болох учиртай. Манайд намын дүрмийн шинэчилсэн төсөл хэлэлцэгдээд эхэлчихсэн. Миний хувьд одоогийн энэ дүрмээ дээд зэргийн сайн дүрэм гэж хэлнэ. Манай намын алдаа, онооны үр дүнд, амьдрал, бодит үйл явцад үндэслэн суурилсандүрэм байхгүй юу. Намын дүрмэн дээр засч сайжруулах зүйлс бий. Уг суурь, үндэслэл нь зөв учраас зарим нэг зүйлсийг нь засч сайжруулаад явах боломжтой. З.Энхболд дарга зарчимч, шударга хүн. Энэ дүрэм болохгүй байсан бол өөрчилнө, шинэчилнэ гэдгээ шууд шулуухан илэрхийлээд, үндэслэл шаардлагыг нь олон талаас нь дүгнэж гаргаад бодитой алхам, үр дүнг нь үзэх гээд зүтгэчих хүн.Гэтэл энэ залуус байгаа онохгүй буудаад явах юм. Уул уурхайн яамны үүдэнд НАМЗХ-ны залуус жагсаад, манай хэдэн залуус намын дүрмээ шинэчилнэ гэсэн юм яриад л. МАН-ын хэсэг залуус “Шинэчлэлийн хороо” байгуулаад явсан. Энэ бүхэн хоорондоо уялдаатай юм болоод байна уу, үгүй юу. Одоо бүр ойлгохоо байлаа. Залуучууд нь хөгшчүүлээ шахна гэж бодоод байдаг юм уу, хаашаа юм. Нэг зүйлийг хэлчихье. Улс төрд нас гэдэг бол зүгээр л тоо шүү. Хамгийн гол нь тухайн хүн цаг үетэйгээ хөл нийлүүлэн өөрөө шинэчлэгдэж байх ёстой. Сонгуульд ялсны дараа намд маш олон залуус элсдэг. Ялагдсаны дараа ихэнх нь алга болдог. Сүүлийн үеийн зарим нэг залуус төртэй холбогдож мөнгө хийгээд сурчихсан болохоор ийм зан гаргаад байгаа юм. Тэр нь амьдрах арга, ашиг хийх зам нь болчихсон. Аль намын гишүүн бэ гэхээр аль ялсан намын гишүүн байна аа гэж сийхгүй хэлдэг нь онигоо биш, ховор юм биш ердийн, хавтгай үзэгдэл болж.

-АН-ын гишүүд хамгийн эхлээд дүрмээ биелүүлдэг болох ёстой юм байна, тийм үү?

-Дүрмийн ганц нэг зүйл заалтыг цаг үетэй нь холбож өөрчлөх зүйл бий. Манай намын дүрэм чинь дэндүү сайн байхгүй юу. Хамгийн гол нь бүх гишүүд дүрмээ биелүүлдэг болох ёстой. Дүрэм дээр намын гишүүний эрх үүрэг гээд 3.3.5-д “Намын нэр хүнд, эв нэгдлийг хамгаалах, намын эрх ашигт үл нийцэх аливаа үйл ажиллагааг дэмжихгүй байх”, 3.3.6-д “Олон нийтэд хандаж намын нэр хүнд, эв нэгдэл, үйл ажиллагаанд сөрөг нөлөө үзүүлэх үйлдэл хийхгүй байх” гээд заачихсан.

Энэ нийгэмд хүмүүс нь эрхээ маш сайн мэддэг хэрнээ үүргээ мэддэггүй. Хүнд чинь үүрэг гэдэг зүйл байх ёстой. Үг хэлэх эрхээ эдэлнэ гээд зангиа зүүсэн нөхөр зурагтын өмнө гарч ирээд намаа муулж байна. Намын дүрэмдээ ингэж болохгүй гээд заачихсан. Энэ мэтчилэн намын дүрмээ биелүүлэхгүй бол хариуцлага тооцох ёстой. Эхлээд намын дүрмийг сайтар судалчихаад дүрэм ярь гэж байгаа юм. Дүрэмгүйгээр дүрэмдэж болохгүй. Сурах, мэдэх гэх зэрэг үүргээ биелүүлдэггүй мөртлөө эрхэлж чаддаг хүүхдийг эрхийн балай гэж ярьдаг шиг л юм болж байна. Намын байрандаа юугаа ч ярьж болно. Харин хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр намынхаа эсрэг зүйлийг ярьж болохгүй гэдгийг тодорхой заагаад өгчихсөн.

-Улс төрийн намуудын тухай болон Сонгуулийн ерөнхий хуульд өөрчлөлт орсны дараа АН Их хурлаа хуралдуулан дүрмээ шинэчлэх талаар ярих юм уу?

-Манай намын дүрэм мажоритар системд таарсан дүрэм. Харин шинэ дүрмийн төсөлд намын гишүүдээс санал авч, намын байгууллагуудаар дүрмийн төслийг хэлэлцэж байгаа болно. Хоёр хууль өөрчлөгдсөний дараа одоогийн байгаа намын дүрмийг шинэчлэн батлах нь намын Их хурлын асуудал. Хуулиуд нь өөрчлөгдөөгүй байхад намын дүрмээ шинэчилнэ гэж юу байхав дээ. Аливаа зүйлд, хууль дүрэмд эрэмбэ дараа, логик уялдаа ч гэж бий. Энэ бол зүгээр л шалтаг. Хоёр намын залуус харилцан тохиролцоод намууд руугаа дайраад байгаа юм уу гэж хүртэл харагдахаар байна. Л.Наранбаатар өмнө нь НАМЗХ-ны гишүүн байсан юм билээ. Тийм болохоор өөрийн намаасаа даалгавар авчихаад өрөөлийн намыг самраад яваа юм болов уу гэж хардахаар байна. Өөр айлын хүүхэд гэрт орж ирээд хойморт заларна гээд байна.

-Түр томилогдсон гэгдээд байсан Н.Алтанхуяг даргаар зургаан жил удирдуулсан АН-ынхан зургаан сар намаа удирдаж байгаа З.Энхболд даргыгаа Их хурлаа хуралдуул гээд байгаа нь ер нь зөв юм уу. Н.Алтанхуяг даргыг бүх зүйлээ хайрцаглаад ротаци хүртэл явуулдаггүй байсан гэж гишүүд нь гомдоллодог?

-Түр томилогдсон гэдэг зүйл ерөөсөө байхгүй. Н.Алтанхуяг дарга, З.Энхболд дарга хоёрын аль нь ч түр томилогдоогүй. Намын Их хурлаас намын даргыг сонгоно гээд дүрэмдээ заачихсан. Мөн гурван шалтгаанаар намын даргыг ҮЗХ өөрчлөх болон сонгох дүрмийн заалт бий. 2008 оны наймдугаар сард намын дарга Ц.Элбэгдорж өөрийн хүсэлтээр өргөдлөө өгч намын даргын ажлаа өгсөн. Намын дүрмийн заалтын дагуу ҮЗХ-ны хорооны хурлаар Н.Алтанхуяг дарга 2008 оны наймдугаар сард намын даргад З.Энхболд даргатай өрсөлдөн цөөн хүний саналаар ялж намын дарга болж байсан. 2014 оны арваннэгдүгээр сард Н.Алтанхуяг дарга өргөдлөө өгснөөр ҮЗХ өөрийн бүрэн эрхийн хүрээнд З.Энхболд даргыг намын дарга болгосон. З.Энхболд дарга ҮЗХ-ны хурал дээр нэрээ дэвшүүлээд, мөрийн хөтөлбөрөө танилцуулж дүрмийн хүрээнд нууц санал хураалтаар албан ёсоор сонгогдсон юм шүү дээ. 2011 оны тавдугаар сард ҮЗХ-ны гишүүдийн гуравны хоёроор дүрэмдээ өөрчлөлт оруулж дүрмээс ротацийн заалтыг түр авсан юм. ҮЗХ-ны гишүүдийн гуравны хоёроор дүрэмдээ өөрчлөлт оруулах ёстой. Үүнийг З.Энхболд дарга ганцаараа шийдэж чадахгүй, бүрэн эрхэд ч хамаарахгүй зүйл. 2013 оны есдүгээр сарын 15-нд нөхөн сонгуулиудыг тодорхойгүй хугацаагаар Гүйцэтгэх зөвлөлийн тогтоол гарч түдгэлзүүлсэн. З.Энхболд дарга болсныхоо дараа Гүйцэтгэх зөвлөлийг хуралдуулан дээрх тогтоолыг хүчингүй болгож, залуусын шаардахаас өмнө өөрөө салхи оруулж 40 гаруй суудал дээр ҮЗХ-ны гишүүний сонгуулийг явуулсан.

-Залуучуудын бухимдал нь АН зургаан жил хаалгаа цоожилсноос болсон. Тийм их хүлээлт үүссэн байсан залууст нөхөн сонгууль нь хэрүүлийн алим болж таарсан юм биш үү?

-Би ҮЗХ-нд ормоор байна гээд орчихдог юм биш. Ядаж л ҮЗХ-ны сонгуульд орохын тулд шаардлагаа хангасан байх ёстой. Ардчилсан намын Дотоод сонгуулийн журам бий. Түүнд бүх зүйл тодорхой байгаа. Намын гишүүд өөрсдөө нэр дэвших эрхтэй. Харин сонгох эсэх нь намын гишүүдийн бүрэн эрх. Жишээлбэл, намын гишүүний жилийн татвар 1200 төгрөг буюу сарын 100 төгрөгөө төлөөгүй яваа хүмүүс яаж нэр дэвших юм. Залуучууд дүрмээ судлаагүй байж хардаад л яваад байна. Саяхан ҮЗХ-нд орсон 40 гаруй гишүүн бүгд дүрэм зөрчиж орсон болж таарах уу.

Гомдлоо Дотоод сонгуулийн хороонд гаргаж шийдүүлэх эрх нь байхад лоозон бариад үр дүнд хүрэхгүй. Эндээс үзвэл үнэхээр асуудал шийдүүлэх гэж байгаа биш тийм шалтаг далимаар зурагтаар гардаг байх гэсэн сонирхолтой ч байж болно. Дүрмээр тоглодог байх гэж л дүрэм зохиогдсон.Зургаан жил цоожилсон үед яагаад шаардлага хүргүүлээгүй байж, зургаан сар болж байгаа цоожийг тайлсан хүнд яагаад шаардлага хүргүүлээд байгааг ерөөсөө ойлгохгүй байна.

-АН-ыг харлуулах хүсэлтэй гэх юм уу намаа муухай харагдуулж яваа хэсэг залуус бий. Тэдний нэг нь Дарханы АН-ын гишүүн гэх Л.Наранбаатар л даа. Гэтэл та МАН-ын хүн гэх утга бүхий зүйлийг дээр хэлчихлээ. Гэтэл гадуур Л.Наранбаатарыг Дархан-Уул аймгийн АН-ын дарга гээд ойлгочихсон байдаг?

-Хүн жаахан жудагтай, ёс суртахуунтай, ноён нуруутай байх ёстой гэж хувьдаа ойлгодог. Ардчилсан нийгэмд дуртай нэг нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд таван төгрөг өгч төлбөртэй нийтлэл гаргаад явах эрх чөлөөг өгсөн. Үүнийг далимдуулан, сошиал болон цахим ертөнцийг ашиглан ичих булчирхайгүй зүйл хийгээд явах юм. Би бол баримтаар л ярина. Л.Наранбаатар гэдэг хүнийг би өөрөө Дархан-Уул аймгийн АН-д элсүүлсэн байхгүй юу.

-Тэгсэн юу болов?

-Манай дүү Н.Мөнхдаш над дээр дагуулан ирээд Шарын голын давгүй залуу байгаа юм гээд танилцуулсан. Дарханаас 75 км-ийн зайтай байдаг Шарын голын хүүхэд л дээ. Би ч нэг сайхан залуутай болж байгаа юм байна гээд 2012 оны наймдугаар сарын үед намд элсүүлсэн. 2012 онд Орон нутгийн сонгууль болоход Хонгор суманд нэр дэвшүүлсэн. Хуучин иргэний үнэмлэх дээр хаягийн шилжилтийн наалт наадаг байв даа. Гэтэл мань хүн Улаанбаатарын хаягтай байсан хэрнээ Шарын голын хаягтай гэж худал хэлэн хаягийн наалтаа хуулан канондоод аваад ирсэн байсныг нь бид мэдэлгүй сонгуулийн хороонд өгсөн. Сонгуулийн хороо шалгаж үзээд үнэмлэх гардуулахдаа Дарханы иргэн биш байна гээд хасчихсан. Ингээд Хонгор суманд манай намаас нэр дэвшигчгүй болчихсон. Хаана амьдардаг, хаягаа мэдсээр байж Монгол Улсын хоёр дахь том хотод АН-ын нэг суудлыг өрсөлдөгч талд зүгээр өгчихлөө, спортоор бол МАН гоц мөргөж нэг суудал авлаа. Л.Наранбаатар ч “Миний алдаа, миний буруу” гэхээр нь “За яахав” гээд өнгөрөөсөн. 2012 оны сонгуулийн дараа би Дарханы АН-ын даргын суудлаа өгчихдөг юм билүү гээд ярианы далимд хэлж байсан юм. Манай дүү болон намын дэд дарга байсан Гантулга нар “Энэ их зөв залуу. Шинэ нүүр царайтай болъё” гэхээр нь Дарханд нэг ч хүн мэдэхгүй Л.Наранбаатарыг би өөрөө батлан даажнамын дарга болгосон. Гэтэл ердөө сарын дараагаас тар нь танигдаж, Багануурын уурхайгаас нэг төсөл аваад өгөөч, мөнгө авах гэсэн юм, намын удирдлага сайдуудтай танилцуулж өг гээд намын дэд дарга Гантулгыг дагуулан Төрийн ордноор байнга гүйж хувийн ажлаа аймгийн АН-ын даргын нэрээр амжуулж байна гэсэн яриа байнга гарах болсон. Тэр үед надад итгэл хүлээлгэх,намын итгэл үнэмшилтэй хүн мөн үү биш үү гэж эргэлзээ төрж эхэлсэн. Янз бүрийн яриа гарч эхэлсний дараа өөрөө ч гэсэн 3-4 удаа “Би болъё, намын даргын ажлаа өгье” гэдгээ хэлж байсан. Долдугаар сард өөрөө өргөдлөө өгөөд намын даргаас больсон. Ажлаа өгөх болсон нь бас шалтгаантай байсан.

-Ямар?

-Уул уурхайн яамны Газрын дарга болох хүсэлтэй байсан юм билээ. Архангай аймаг руу С.Эрдэнэ, Д.Ганхуяг сайд нар долдугаар сард 90 жилийн ойд явсан юм. Тэр үед Уул уурхайн яамны нэг газрын дарга хэл аманд ороод ажлаа өгөх сураг гарсан юм билээ. Тэгээд л тэдний араас яваад Газрын дарга болох хүсэлтэй байгаагаа хэлэх гэж байсан юм билээ. Түүнийгээ хэлж чадсан юм уу, үгүй юм уу бүү мэд. Ирчихээд над дээр орж ирээд “Та Газрын дарга болгоод өгөөч” гэхээр нь “Би асууя” л гэсэн юм. Дарханы намын даргаас больсны дараа 2013 оны есдүгээр сарын 15-нд өөрийн хүсэлтээр АН-аас гарсан. Хонгор сумын ИТХ-ын нөхөн сонгуульд дахин нэрээ дэвшүүлж бие дааж нэр дэвшсэн. Дараа нь өөр намын гишүүн болох нь мэдэгдсэн. АН-ын дүрэмд намд шинээр элсэхэд нэлээн шаардлагууд байдаг. Жишээ нь өөр намын гишүүн эсэхийг нягтлан үзэхгэх мэт. Л.Наранбаатар АН-ын гишүүн биш хэрнээ намын гишүүн шиг юм яриад яваад байна. Аль намд нэг суудал олж өгсөн байна, аль намд нэг суудлыг нь алдуулсан байна вэ. Ёстой хаягаа андуурна л гэж энэ байх, нэг биш хоёр удаа шүү. Хөлбөмбөгөөр бол эсрэг багийн тоглогч хувцсаа сольж өмсөөд манай хаалганд гоол хийх гээд гүйвэл яах вэ.

Намын хурал дээр Мөнх-Эрдэнэ гээд залуу лоозон барьж ирсэн дээ. Баянхонгор аймагт Х.Баттулга, Д.Ганбат нарыг итгэл хүлээлгэн нэр дэвшүүлсэн. Мань хоёр ч итгэл алдалгүй Их хуралд сонгогдсон. Хоёр гишүүний ажилд ард түмэн дүнг нь тавих ёстой. Түүнээс биш нам дүн тавихгүй. Энэ хоёр 2016 онд нэр дэвшээд ялагдчихвал 2020 онд Мөнх-Эрдэнэ нэр дэвших боломж нээгдэж байна гэсэн үг. Үүнийгээ ойлгохгүй З.Энхболд даргатай уулзаж гарч ирчихээд “Дарга ингэсэн тэгсэн” гээд яриад явсан. Үүнийг нь дэвэргээд “АН цонхоо нээ” гээд хашгичаад унасан. Тойрогт нэр дэвшээд унасан хүн ямар ч хариуцлага хүлээдэггүй. Намын дарга хариуцлага хүлээдэг. Намын даргын эрх мэдэл зарим талдаа хязгаарлагдмал. АН-ын дүрэм бол бие биенийгээ хянасан айхтар дүрэм.

-Мөнх-Эрдэнэ гэдэг хүн гарах магадлалтай болоод намын дарга дээрээ орсон юм биш үү?

-З.Энхболд дарга зарчимч шударга хүн болохоор Мөнх-Эрдэнэд “Энэ удаа чамд боломж алга. Баянхонгорт Баттулга, Ганбат гээд хоёр хүн байна” гэдгийг нь шууд хэлсэн байна лээ. Харин өөр бөөрөнхий дарга байсан бол “Чи ч болох магадлалтай юм байна” гээд гаргачихсан бол өнөөх чинь аймагтаа очоод хөрөнгө мөнгө зараад бужигнуулаад эхэлнэ биз дээ. Дараа нь хөрөнгө мөнгөөрөө хохирох биз дээ. Чамд боломж энэ удаа алга гээд шударгаар хэлснийх нь төлөө Мөнх-Эрдэнэ өлгөж аван өөрөө дураараа бүгдийг шийдэх гэж байна гэж хэл ам гаргаж байсан.

Харин Л.Гүндалайд боломж олгосон шүү дээ. Гурван удаа гарчихсан. 2012 онд дөрөв дэх удаагаа яваад өрсөлд гэсэн боловч уначихсан. Ялагдчихсан болохоор намаас нэр дэвших боломжгүй болсон тул Л.Гүндалай өөр нам руу явчихсан юм. Гэтэл энд залуучууд “Хаалгаа нээ” гээд унасан. Угаасаа нээлттэй хаалгыг яаж нээх юм бэ. Хаалга эвдэхийг хэлж байгаа юм уу. Хаалга нээлттэй байна гэхээр заавал босгон дээр нь хөндөлсөж, чихэлдэх ашиг завшаан болгоод байх юм.

Энэ залуус Улаанбаатар хотод байдаг бол эхлээд дүүрэгт ИТХ-ын төлөөлөгч, аймгийнх бол суманд ИТХ-ын төлөөлөгч болж шат дараалан явбал зүгээр юм болов уу.

Намын биш хүмүүс ингэж дуугараад байгаа бол “Та манай намын төлөө дуугарах хүн биш” гэдгийг нь хэлэх ёстой. Би “Өдрийн сонин”-д ямар ч хамааралгүй байж “Би Өдрийн сонины сэтгүүлч” гээд яваад байвал та нар таатай хандахгүй дээ. Үүнтэй чинь адилхан байхгүй юу. Хуулийн хариуцлага хүлээх ёстой биз дээ. Гэтэл Л.Наранбаатар Дарханы Ардчилсан намын нэр бариад яваад байх юм.

-АН-ын байрны үүдэнд Дарханы АН-ынхан жагсаал хийсэн. Тэнд МАН-ынхан байсан гэдэг үнэн үү?

-Намын байрны үүдэнд янз бүрийн эрээвэр хураавар хүмүүсийг аваачиж жагсаасан асуудал бий. Манай намын Хяналтын ерөнхий хороо эрхзүйн чадамжгүй, дүрмээ мэддэггүй нөхдүүд даргын заавраар ажиллаж дүгнэлт гаргаж байсан. Тэр дүгнэлт гарснаар Дархан-Уул аймгийн намын хороо дахин хуралдахаар болсон. Улаанбаатараас намын Ерөнхий нарийн бичгийн даргаЦ.Оюундарь, намын нарийн бичгийн дарга нар болох Анхбаяр, Батсуурь, Мягмарсүрэн тэргүүтэй ХЭГ-ын бүрэн бүрэлдэхүүн ирж арванхоёрдугаар сарын 24-ний өдөр аймгийн намын хороог дахин хуралдуулж Н.Мөнхдашийг Дархан-Уул аймгийн АН-ын даргаар албан ёсоор сонгосон.

-Эрх мэдэл авахын тулд ингэж улайраад байгаа юм болов уу. Шантаажаар албан тушаал авах гэсэн оролдлого гэх юм?

-Би бол тэгж харж байна. Шантааж хийж байгаад ажил албанд очсон хүмүүс их байдаг шүү дээ. Би намын нарийн бичиг байсан О.Чулуунбилэгтэй уулзаад Л.Наранбаатар ингээд байна гэхэд тухайн үед генсек байсан Ц.Оюундарьд хэлээд түүнтэй уулзсан юм билээ. “Чи юу хүсээд байгаа юм” гэхэд “Би Тавантолгойн ТУЗ-ийн дарга эсвэл Ашигт малтмалын газрын дарга болъё” гэж хэлсэн. Хар л даа. Ямар юмных нь улс төр байгаа юм бэ. Би сүүлдээ “Энэ нөхөр хэний даалгавраар ингэж явдаг юм байх” гэж бодоход хүрсэн. Үүний ард заавал хүн байгаа. Баялаг бүтээгч гээд л хэдэн хүнтэй суух юм. Тавантолгой гээд л сууж байгаа харагдах юм. Түүнд мэдэхгүй юм гэж алга. Оролцохгүй юм гэж алга. Л.Наранбаатар баялаг бүтээгч мөн үү. Тийм хэрнээ тэрийг тэг гэчихсэн явж байна лээ. Өчигдөр (уржигдар) нам шинэчилдэг хүн болчихсон тууж явсан. Манай намын гишүүн биш байж. Би сүүлдээ МАН-ын дааалгавраар ингэж явдаг юм болов уу гэж хардахад хүрч байна. Хардах эрх надад бий байх.

-Тэр нь хэн юм?

-Тэрийг би яаж мэдэхэв. Монгол жижигхэн юм болохоор ил гарах байлгүй дээ.Удахгүй гараад л ирнэ. Сонгууль дөхөөд ирэхээр жижиг нөхдүүд том хүмүүстэй наалдах гэж зүтгэдэг. Тэр нь өөрийнх нь Пи Ар болдог байхгүй юу. С.Жавхлан гэхэд Ерөнхийлөгчийг халз мэтгэлцээнддуудлаа гээд байгаа биз дээ. З.Энхболд дарга руу хандаад юм яриад байгаа болохоор Л.Наранбаатарыг зүс таньдаг хүн бага сага нэмэгддэг байх. Харин тарыг нь таних бол өөр хэрэг.

Э.ЭНХБОЛД

М-Си-Эс Кока-Кола ХХК-ийн Спрайт брэндийн хамтран ажилладаг Мон­голын Үндэсний Супер ли­гийн энэ улирлын финалын тог­лолтууд ширүүхэн өр­сөл­дөөн дунд үргэлжилж байна. Финалын шатанд Цогийн Чинбат эзэнтэй, Үнэн­батын Давхарбаяр дас­галжуулагчтай Танан Гарьд болон Б.Баясгалан, Б.Мөнхболор эзэнтэй лигийн дөрвөн удаагийн аварга Харцага багуудын цувралын дөрөв дэхь тог­лолт даваа гаригт Спортын төв ордонд боллоо. Хоёр багийн тоглолтын харьцаанаас хамаарч хүрэл медалийн төлөө шалгаран үлдсэн Хасын Хүлэгүүд бо­лон Эрдэнэдрийлинг Ригс багуудын тоглолт үргэл­жилэх юм. Аваргын төлөө шалгарсан багуудаас түрүүлж дөрөв хожсон нь Үндэсний аварга цол хүртэх бол хүрэл медалийн төлөө Хүлэгүүд болон Ригсийнхэн шийдвэрлэх ганцхан тоглолт хийх учиртай.

Монголын спорт, тэр дундаа сагсан бөмбөгийн хөгжилд үнэтэй хувь нэмэр оруулж буй Спрайт брэндийн хувьд залуучуудын эрүүл, идэвхтэй амьдралын хэв маягийг дэмжихэд ихээхэн анхаарч байгаа билээ. Су­пер лигийн хөгжлийн түүхийг эргэн сөхвөл “Эрч хүчний тэсрэлт” уриатай Спрайт брэнд нь “Спрайт Cup” өсвөрийн Улсын авар­га шалгаруулах тэмцээн, “Спрайт 3 эсрэг 3” гудамжны сагсан бөмбөгийн халз тулаан, Спрайт хөгжлийн лиг, Спрайт супер лиг, Үндэсний Супер лиг зэ­рэг сагсан бөмбөгийн хам­гийн ач холбогдолтой, сонир­холтой лиг болон арга хэмжээнүүдийг жил бүр ивээн тэт­гэн системтэйгээр зохион байгуулж ирсэн юм. “Спрайт Cup” тэмцээн өсвөрийн авьяаслаг тамирчдыг нээн хөгжүүлдэг бол, “Спрайт 3 эсрэг 3” гудамжны сагсан бөмбөгийн халз тулаанаас өдгөө Хөгжлийн лиг болон Спрайт дээд лигийн тамирчид төрөн гарсан байдаг.

Аваргын төлөө тоглож буй Харцага, Танан Гарьд багуудын тоглолтын эхний оноог Танангаас М.Дорждагва авсан бол төд удалгүй Харцага багийн ахлагч Б.Одбаяр алсын зайн шидэлтээ амжилттай болгосноор тоглолтыг тэргүүлж эхэллээ. Домогт Майкл Жорданы баз гэгддэг Танангийн легионер Антонио Жонс холын зайн шидэлтээрээ Харцагад хариуг нь барилаа. Энэ тоглолтын эхний гайхалтай слэм данкийг Танангийн Мичель Андерсон үзүүлснээр фанатуудаа суудлаас нь босгож чадлаа.

Тоглолтын эхлэлийг хоёр баг тэнцүүхэн хийснээр оноо ойролцоо явсаар байв. Харцагаас Б.Одбаяр, Стив П леджер нарын довтолгоонууд оновчтой болж оноо тасраад эхлэх үед Гарьдууд тэр дор нь хариуг нь барьж, оноог ойртуулсаар байсан юм. Сэлгээнээс орж ирсэн олон улсын хэмжээний мастер Г.Ихбаяр хоёр оноо авснаар багаа сэргээж чадсан. Энэ удаагийн тоглолтод Танан Гарьд багаас багийн ахлагч Батаагийн Мөнхболд үзэгчдийн суудлаас тоглолтыг үзсэн тул түүний орон зай илтэд үгүйлэгдэж байв. Учир нь хоёр багийн цувралын гурав дахь тоглолтод тэрбээр хоёр удаа санаатай алдаа хийж талбайгаас хөөгдсөн тул нэг тоглолт өнжих шийтгэл аваад байсан юм.

Хоёр багийн эхний үе 21:19 харьцаатай Харцагын давуу байдлаар өндөрлөсөн.

Улмаар хоёрдугаар үеийн эхлэлийг Харцага сайн хийж, энэ үеийн анхны оноог Харцагын шилдэг залуу тоглогч Энхцогтын Дөлгөөн авч чадлаа. Стив Пледжер алсын зайн шидэлтээ оновчтой болгосноор долоо дахь оноогоо авч Харцагын давуу байдал үргэлжилсэн. Харцагуудын дундын зайн шидэлтүүд оновчтой болж байсан ч Танан Гарьдаас Цэрэндагвын Азбаярын алсын зайн шидэлтүүд цагирагтаа тусч хариуг нь барьж байсан юм. Харцага 11 онооны зөрүүг үүсгэж чадсан ч эхний хагасын төгсгөлийг Гарьдууд сайн хийж чадсан. Тэр дундаа Мичель Андерсон довтолгоонд идэвхтэй байснаар эхний хагас 39:39 харьцаатай тэнцээгээр өндөрлөсөн. Хоёр багийн цувралын гурав дахь тоглолт 51:51-ийн харьцаатай өндөрлөж байсан билээ. Энэ өдрийн тоглолтыг үзэхээр Улсын арслан Д.Ганхуяг, аймгийн хурц арслан Б.Одгэрэл, аймгийн арслан Ш.Шинэбаяр тэргүүтэй бөхчүүд их ирсэн байлаа. Харин хоёр багийн фанатууд мэдээж талбайн баруун зүүн хэсэгт хоёр хуваагдан багаа дэмжиж байв. Мэдээж фанатуудын сэтгэлзүй 100 хувь дээд цэгтээ хүрсэн байгааг Супер лигийн финалын тоглолтоос харж болно.

Тоглолтын гуравдугаар үед багууд тэнцүүхэн тоглолт үзүүлж байсан ч Харцагаас Доманик Рэнбогийн дундын болон алсын зайн шидэлтүүд амжилттай болсноор онооны давуу байдлыг бий болгож чадлаа. Энэ тооны зөрүүг Гарьдууд барьж чадалгүй, будагтай талбайн шидэлт, хамгаалалт тааруу байж оноо ахиулах боломжуудаа алдсаар байлаа. Энэ үед самбар дор ширүүн тэмцэл өрнөж байсан ч Харцагын ихэр цамхаг хэмээн нэрлэгддэг Б.Одбаяр, П.Болортулга нар тун сайн байсныг дурдах хэрэгтэй. Мөн хамгаалагч О.Золзаяа хамгаалалт, довтолгоонд тун сайн оролцож, өөрийн шилдэг тоглолтоо үзүүлж чадсан. Энэ үеийг 57:61-ийн харьцаатай Харцагууд тэргүүлсэн юм.

Хоёр багийн өмнөх тоглолтууд дөрөвдүгээр үеийн төгсгөлд шийдэгдэж байсан бол энэ тоглолт ч мөн тэгж шийдэгдэхээр байлаа. Харцага багаас өмнөх хоёр тоглолтод Нэмэхбаяр, Э.Дөлгөөн нар хариуцлагагүй байж багаа ялагдалд хөтөлсөн бол энэ удаа Харцагынхан алдах эрхгүй хариуцлагатай тулаанд ийнхүү нисээд байсан юм.

Танан гарьд багийн дасгалжуулагч Ү.Давхарбаяр тамирчнаа өмөөрөн шүүгчтэй маргасан тул шүүгчдийн зүгээс сануулга өгч харагдсан. Хоёр багийн шийдвэрлэх сүүлийн үед хоёр баг тэнцүүхэн тоглолтыг үзүүлж Харцага баг долоон онооны давуу байдалтай үргэлжилсээр байсан юм. Шийдвэрлэх мөчид хожигдож буй багийн монгол тамирчид уураа барьж чаддаггүйн улмаас алдаа гаргадаг Танан Гарьд, Харцага багуудын дөрөвдүгээр үеийн төгсгөлд Стив Пледжерийн хоёр ч дараалсан алсын зайн шидэлт цагирагтаа тусч 49.7 секунд дутуу байхад Харцага 68:80-ийн харьцаатай тэргүүллийг авснаар ялагч бараг тодорхой болсон. Үлдсэн минут хүрэхгүй хугацаанд Танан гарьд хоёр оноо авсан бол Харцагаа мөн л Стивын дундын зайн шидэлт байндаа тусч 70:82-ын харьцаатай Харцагуудын ялалтаар өндөрлөсөн. Гарьдууд дөрөвдүгээр үед олон торгуулийн шидэлт алдсан нь хожигдлын шалтгаан болсон гэхэд болно. Хамгийн найдвартай шидэгч гэгддэг Жонс гэхэд таван шидэлтээ алдсан. Хоёр багийн цувралд Харцага хожсоноор цувралыг 2:2 болгон тэнцүүллээ. Уг тоглолтод Стив Пледжер багаа тэргүүлэн 26 оноо, 13 самбар авсан бол Доманик Рэнбо 18 оноо, найман оновчтой дамжуулалт дамжуулалт, Б.Одбаяр 11 оноо, 17 самбар, П.Болортулга 11 оноо, 16 самбар авч, жигд тоглолт үзүүллээ. Харин Гарьдуудаас Мичель Андерсон 23 оноо, 16 самбар, А.Jones 18 оноо авч багаа тэргүүлсэн.

Нэг зүйлийг нэмж хэлэхэд энэ улиралд Спрайт Хөгжлийн лигийн тэргүүн баг Үндэсний Супер лигт дэвшин тоглох юм. Хөгжлийн лигийн хувьд сагсан бөмбөг тоглох дуртай ч ажилтай завгүй залууст зориулан амралтын өдрүүдээр хагас жилийн турш үргэлжлэн явагддаг, нийт 64 багийн 1500 гаруй тамирчин, дасгалжуулагч, багийн эзэд, менежерүүдийг хамардаг Монголын хамгийн том сагсан бөмбөгийн лиг болтлоо өргөжиж чадсан билээ. Спрайт Супер лиг ес дэх жилдээ болж байгаа бөгөөд, жил бүрийн хавар болдог Спрайт Супер лигийн бүх оддын тоглолт нь өдгөө сагсан бөмбөг сонирхогч хүүхэд залуусын хамгийн их хүсэн хүлээдэг арга хэмжээ болж чадсан юм. Хаврын энэ өдрүүдэд спортын төв ордон сагсан бөмбөгөөр амьсгалж байна. Даваа, лхагва, баасан гаригуудад Үндэсний Супер лигийн финалын тоглолтууд болж буй бол, амралтын өдрүүдээр Спрайт Супер лигийн плей оффын гал гарсан ширүүн тоглолтууд үргэлжилсээр байгаа юм.

Э.ЭНХБОЛД

Дэлхийн утга зохиолын сан хөмрөгт багтсан энэ бүтээл мэдээж Японы алдарт зохиолч Рюносүкэ Акүтагавагийнх. Акүтагава ганц “Намрын уулс” ч бус “Рашёомон хаалга”, “Ганцаардлын там” тэргүүт олон бүтээлээ дэлхийн утга зохиолын алтан сан хөмрөгт хадгалуулсан эрхэм. Түүний уран бүтээл XX зууны нэгэн тод, хосгүй үзэгдэл болсон гэдгийг бүгдээр хүлээн зөвшөөрдөг билээ. Хэдийгээр Акүтагава 1927онд 36 насандаа таалал төгссөн ч нарийн амт, уран хошигнол шингэсэн гайхамшигт, гүн утга агуулгатай уран бүтээл нь өдгөө ч түүнийг мөнхлөн үлджээ.

“Намрын уулс”-ыг сөхжээ суухад хүн өөрийн хүсэн шунасан зүйлээ авахын тулд юугаа ч өгөхөөс буцахгүй болдгийн тод жишээг харж болно. Энэ нь гэхдээ буруу гарын, муу муухайд тэмүүлэх бус сонгодог уран зургийн төлөө цаг хугацаа хийгээд эд мөнгөө юунаас ч үл харамлан байгаа тухай өгүүлнэ.

Ван Ши Гу намрын нэгэн шөнө цай ууж суунгаа Ошянкэ нутгийн эзэн болох Юань Нань-Тянаас асууна. “Намрын уулс” гэдэг бол 1269-1354 оны хооронд амьдарч байсан алдарт зураач Хуан И Фэний бүтээл бүлгээ. Намрын уулстай эн зэрэгцэх “Элсэн эрэг”, “Фучань-шань ууланд”, “Зун цагийн уулс”, “Уулын униар” зэрэг маш олон бүтээлийг тэрбээр бүтээсэн ч хүмүүс “Намрын уулс”-ыг л үзэхсэн гэж яарна. Ёстой л хөлтэй нь хөлхөж, хөлгүй нь мөлхөж шахам тэмүүлэх ажээ. Зүгээр л “Намрын уулс”-ыг ганц удаа хараад авчихад л боллоо гэсэн хүсэлтэй ч хүмүүс байх.

Эл зураг нь Жуньжоуд Жан овогтын гэрт хадгалагдаж байдаг бөгөөд Янькэ Вэн түүнийг харахаар алс газрыг зорин Жан овогтны ороонго өвсөнд дарагдсан дордуухан байшинд ирнэ. Янькэ Вэн ч холоос яваагаа дуулган “Намрын уулс”-ыг л харалгүй буцах нь харамсалтай байгаа тухай өгүүлэхэд гэрийн эзэн түүнийг санааг ойлгон гэртээ урина. Зандан модоор хийсэн сайхан ширээ, сандалтай хэдий ч тоосонд дарагдсан өрөөнд түүнийг дагуулан орно. Гэвч тэр зургийг даруйхан үзчихвэл тэр нь манан мэт сарниад үүрд алга болчих мэт сэтгэгдэл төрөн зогслоо. Тэрийг эзэн нь “Намрын уулс”-ыг өрөөнд оруулж ирж өлгөхийг тушаана. Төд удалгүй хуйлаатай зураг ирж Янькэ зургийг хараад өөрийн эрхгүй алмайран зогсоно.

Хөх ногоон өнгө алаглаж хавцлаар нь могой мэт гол ус тахирлаж, энд, бас тэнд ч тосгоны байшин, жижиг гүүр харагдах ба энэ бүхний дээр уулын орой сүндэрлэнэ. Доохно нь намар цагийн үүл хөдөлгөөнгүй тунарч, цагаан өнгө нь өтгөнөөс нимгэрч харагдана. Уул нь хурц ногоон өнгөтэй ногоон өвс ургамал дунд нь гал улаан навч харагдахыг шунхан будгаар нарийн цохиж гүйцэтгэснийг хараад Янькэд хэлэх үг олдсонгүй. Тэрхүү зураг зүгээр л гайхамшиг хэмээн дотроо бодно.

Гэрийн эзэн түүнээс “Зураг таалагдав уу” гэхэд “Аугаа хүний бийрийн бүтээл. Юань Зай багшийн магтсан нь ч дэмий хэрэг биш байж” хэмээн удтал чимээгүй зогссон Янькэ ам нээнэ.

Гэрийн эзний хэлсэн үгс түүнийг эргэлзэхэд хүргэж, “Энэ гоо сайхныг зөвхөн би л хардаг юм биш биз” хэмээн бодох болно. Янькэ Вэн ч удалгүй эзгүйрлийн ул мөр шингэсэн Жан овогтын байшингаас гарлаа. Мэдээж гайхамшиг хэмээн “Намрын уулс”-ыг мэдэрсэн Янькэгийн толгойноос өнөө зураг салахгүй байсаар байв. Тэр мөчид тэрбээр энэ зургийн төлөө юугаа ч өгөхөд бэлэн болсон байлаа. Янькэ Жан овогтын гэрт хэдэнтээ зарц илгээж зургийг нь худалдан авах санал хэлүүлсэн ч тусыг эс олов. Жан овогт “Зургаа бүр зарахгүй. Харин хэд хоног харж байгаад эргүүлэн өгвөл өг” гэсэн хариу өгч байлаа. Янькэ энэ зургийг өөрийн өмч л болгож санаа нь амрахаар байсан юм. Тэр зургийг түр авч байхаар тэвчээртэй хүлээвэл хэзээ нэгэн цагт миний гарт ирэх ч юм билүү гэсэн бодолдоо өөрөө итгэн Жуньжоугаар зураггүйгээр нутгийн зүг явлаа. Дараа жил нь мөн л Жан овогтынд ирж мөнөөх зургийг худалдан авах санал тавихаар явлаа. Энэ удаа Жан овогт гэртээ байгаагүй тул түүнд зургийг ч харуулалгүй гэрийн хаалгаа цоожлон одов.

Янькэ зургийг авахын тулд уут уутаар мөнгө хүргүүлсэн нь Жангийн сэтгэл эргэсэнгүй. Түүний хувьд зурагтай болохыг маш их мөрөөдөн шаналах хэдий ч болж чадахгүй байсаар олон он улирав. Гэтэл өнөө зураг нь олон жилийн дараа Ван овогтын гэрт шилжэн ирсэн байлаа. Энэ тухай сонирхолтой өрнөлийг Рюносүкэ Акүтагавагийн “Намрын уулс” хэмээх номоос унших боломжтой.

Э.ЭНХБОЛД

УИХ-ын гишүүн Д.Ган­бат­тай ярилцлаа.

-Хаврын чуулганаас олон асуудлыг шийдэх байх гэсэн хүлээлт их байна. Гэтэл чуулганы эхний өдрөөс л эдийн засаг сэргэхэд нэмэр болно гэж байсан Таван толгойн асуудал гацаанд ороод эхэлчих шиг боллоо. Та юу гэж бодож байна вэ?

-Миний хувьд ч ялгаагүй ард түмэнтэйгээ адилхан ажил хэрэгч чуулган болоосой гэсэн хүлээлттэй байгаа. Оюу толгой, Таван толгойн томоохон төслүүдээ урагшлуулах шаардлагатай. Би ч гэлтгүй манай гишүүд ч гэсэн ийм бодолтой байх шиг байна. Хоёр том төслөө хөдөлгөе гээд хуулиас гадуур явж болохгүй. Хамгийн гол нь хуулийн хүрээнд асуудлуудаа шийдээд явах нь зөв. Монгол Улс хуультай гэдгээ мартаж болохгүй. Засгийн газар хариуцлагатай байж Таван толгойг Оюу толгой шиг болгочихгүйн тулд хичээх ёстой. Оюу толгой өмнө хөдлөөгүй биш хөдөлсөн. Өнөөдөр харин өгөөж нь ямар байгаа билээ гэдэг дээр ард түмэн дүгнэлтээ хийж байгаа байх. Таван толгой ч гэсэн таг зогсчихоогүй явж л байна. Гэхдээ шаардлагын хэмжээнд хүрч байна уу гэвэл үгүй. УИХ-ын дарга хуулийнхаа хүрээнд асуудлыг тавьсан болов уу. Монголын ард түмэн Таван толгой ордоос 1072 хувьцаа эзэмшиж байгаа. Таван толгойн нэг толгойг нь хувийн компани ашиглаж байгаа бол дөрвөн толгой нь улсын мэдэлд байгаа гэж ойлгож байна. Нөгөө талаас Хятадын төрийн өмчийн оролцоотой компаниуд явж байгаа. Таван толгойн асуудлыг хурдан хэлэлцээд хөдөлгөх ёстой гэсэн байр суурьтай явна даа, би. Засгийн газар нь бид хариуцлагаа хүлээгээд явж чадна гэж байгаа бол өөр хэрэг.

-Ерөнхий сайд, УИХ-ын даргын мэдэгдлийг хараад байхад УИХ Засгийн газрынхаа эсрэг зогсчихов уу гэлтэй харагдсан. Шийдлийн Засгийн газрын үр дүнг та хэрхэн харж байгаа вэ. Хүсээд байсан Ардын намтайгаа хамтарчихсан шүү дээ?

-Шийдлийн Засгийн газар байгуулна гээд намууд хамтарч эхлэхэд л би ард түмний амьдрал ахуй, валютын ханш, инфляцийн түвшингээр ажил хэмжигдэнэ үү гэхээс дүр эсгэснээр үр дүн харагдахгүй гэдгийг хэлж байсан. Энэ байр суурин дээрээ ч байгаа. АН, МАН аль аль нь ийм ийм юм хийнэ. Ингэчихвэл сайхан болно гээд оруулж ирсэн. Тэрийг нь баталчихсан шүү дээ. Дахин хэлье. Засгийн газрын үр дүн иргэдийн амьдралаар л хэмжигдэнэ. Та нар гараад хар. Засгийн газар байгуулагдаад 100 хоног болчихсон байна. Шаардлагын хэмжээнд хүрэхгүй байнаа.

-Энэ хаврын улс төр бол Засгийн газрыг огцруулах, МАН даргаа солих гээд нэлээдгүй зүйл дээр бор шувуу нисч байна…

-Хэд хоноод Засгийн газраа огцруулдаг нь тийм ч зөв зүйл биш. Анх Засгийн газар байгуулагдаж эхлэхэд нь л огцруулна гэж ярьдаг хүмүүс байдаг шүү дээ. Одоо ч гэсэн тэд л ярьж байгаа биз.

Хариуцсан ажлаа хариуцлагатай хийхийг нь харах л хэрэгтэй. Хамтарснаас өөр боломжит дараагийн хувилбар байна уу. Би бол одоохондоо зөв хувилбарыг олж харахгүй л байна.

-Өнгөрөгч долоо хоногт АН 25 жилийнхээ ойг тэмдэглэлээ. Фракцгүй ардчилсан намтай болж байгаагаа намын дарга нь мэдэгдсэн. Танайх шиг ил байдаг нам фракцгүй болно гэдэгт эргэлзэж байна. Ил байсан фракц далд хэлбэрт ороод бүр л хэцүүдэх юм биш үү?

-Намын даргын хэлсэн үгийг албан тушаал, хөрөнгө мөнгөний тал дээр фракцалж хандахаа больё гэдгээ АН-ын 25 жилийн ойн баярын хурал дээрээ хэлсэн гэж бодож байна. Намын даргыг үг хэлж байхад залуучууд орж ирээд лоозон бариад, орилоод байсныг зөв зүйтэй зүйл гэж харахгүй байгаа. Тэр бол баярын хурал байсан. Аав, ээжийнхээ 80, 90 насны ойн баяр дээр ирчихээд отгон хүү нь янз бүрийн юм яриад байвал ямар харагдах вэ. Би л хувьдаа гадны хатгаасаар тийм зүйл хийсэн болов уу гэж бодсон. Яагаад заавал баярын хурал дээр гэж. ҮЗХ, намын хурал дээр ч юм уу хэлж болох байсан. Өмнө нь ч гэсэн яагаад тавьж болоогүй юм. Энэ бүхэн манай намд нээлттэй. Заавал баярын хурал дээр нь тэгээд л байж байдаг. Ардчилсан намыг муухай болгож харагдуулах гэсэн юм уу. Хараад байхад аль ч намд нам дагаж гүйдэг залуучууд бий. Үүнийг нь буруу гэж байгаа юм биш. Гэхдээ зөв зүйл дээр, ажил хэрэгч байдлаар хандах ёстой. Хамгийн гол нь өөрийгөө нээж харуулах ёстой байсан. Даргын цүнх барьж гүйж байгаад албан тушаалд очих, мөнгөтэй болох гэсэн сонирхолтой болжээ.

-Хаа сайгүй л тийм байна…

-Аль болох зовлон туулалгүй лифтээр өгсчих гээд байх юм. Гудамжинд явж байсан нэг нөхөр хэн нэг хүний хамаатан байж таараад нэг л өдөр том албан тушаалд очиж, том машин унадаг болсонд иргэд дургүйцэж байна. Хүн гэдэг чинь эхлээд сурч боловсроод улс орондоо юм хийж бүтээх ёстой. Ардчиллын 25 жилийн хугацаанд амар хялбараар амьдрах гэсэн, рекет шантаажаар зовлонгүй амьдрах гэсэн хүмүүс их болсон байна. Дургүй байна гэх нэрээр гадаа гэр барьж байгаад албан тушаалд очдог, УИХ-ын гишүүн болдог буруу жишиг тогтчихлоо. Үнэхээр сурч боловсорсон залуус нь харагдахгүй хэрнээ амар хялбараар амьдарчихъя гэсэн хүмүүсийг өөхшүүлдэг нам ч байж болохгүй. Ер нь бол мэдлэг чадвартай залуучууд нь тэгж явахгүй л дээ.

-АН үнэхээр фракцгүй явж чадах юм уу?

-Тэрийг нь сайн мэдэхгүй байна. Намын даргын хэлсэн үг бодлогын шинж чанартай байсан гэж ойлгосон. Улс эх орон, ард түмэн, намд хэрэгтэй зүйлийг ярьсан. Өмнө нь нам, улсын ажил тусдаа байсан бол одоо тийм биш байхаа больж байна гэдэг утгаар хэлсэн байх. Фракц бүр алга болчихгүй байх. Харин одоо бол хэрээс хэтэрчихээд байна гэдгийг хэлсэн. Цаг хугацаа харуулах байлгүй.

-УИХ-аар Казиногийн тухай хуулийг хэлэлцэж байгаа. Гишүүд байгуулах цаг болсон, болоогүй гэдэг дээр маргаж байна. Таны хувийн байр суурийг сонирхъё?

-Казиногийн тухай хуулийг хэлэлцэж байхад зарим гишүүд соёлт хүн төрөлхтөнд байх ёстой ч гэх шиг юм ярьж байна лээ. Тэгж болохгүй ээ. Гэхдээ казиног дагаад муу муухай бүхэн хадны мангаа мэт ороод ирнэ гэж ч бодохгүй байна. Казино олон оронд байдаг. Өөрийнхөө олсон жаахан хуримтлал, төр түмний мөнгөөр гадагшаа явж тоглоод алддаг явдал байсан. Таван жилийн өмнөхөөсөө манай нийгэм өөр болсон. БНСУ-д гэхэд ард түмний хүүхдүүд очиж ажиллаж амьдарч байна. Тэглээ гэхэд тэр улсад казино алга л байна. Зарим гишүүдийн зүгээс дэргэдээ байгаа бэлэн хоолыг халбагадаад идэж чадахгүй байна гэсэн. Энэ нь юу гэж байна вэ гэхээр тэрбум гаруй хүн амтай БНХАУ-ын мөнгөтэй хүмүүс байна. Улсад нь тоглох эрхийг нь хаачихсан тул тэр хоолноос халбагад гэж байгаа юм. ОХУ гэхэд алс дөрвөн газрааказино байгуулж хөгжүүлнэ гэж байна. Казиногийн буруу зүйлийг нь засч залруулаад оруулаад ирж яагаад болохгүй гэж. Байгуулсны дараа улсын төсөвт нэмэртэй ч юм бил үү. Заавал хоёрыг байгуулна гэж байхаар эхлээд нэгийг байгуулаад үзэж болно. Төрийн 34 хувийн оролцоотой байж ч болох юм. 34 хувьдаа хяналтаа тавиад гадны иргэд нь ирээд тоглог л дээ. Монгол иргэдэд ч гэсэн хязгаар тавиад оруулж болно. Тэртэй тэргүй манайхан гадагшаа яваад тоглож байна.

-Сонгуулийн нэгдсэн хууль, Улс төрийн намуудын тухай хууль хаврын чуулганаар батлагдана. Хуулиудын тал дээр та ямар бодолтой байгаа вэ?

-Мажоритар, пропорциональ системийн аль алинд нь авах юм бий. Энэ хоёр системээр сонгуулиа явуулж ирсэн нь ололт амжилттай байсан. Үүнийгээ бид алдаж болохгүй. Ардчиллын 25 жилийн хугацаанд хуримтлуулсан туршлага нь бидний үнэт зүйлсийн нэг байх нь гарцаагүй. Энэ бүхнээсээ ухралгүй, намууд өмчтэй байх уу, үгүй юу гэх мэтээр жил бүр ийм олон сонгууль хийгээд байх нь зөв юм уу гэдгээ шийдээд явах нь зөв. Ер нь сонгуулийн нэг дор нь явуулаад хэдэн жилдээ сонгууль гэж улс төрждөггүй баймаар байна. Хаврын чуулганаар боломжийн хууль гаргачихвал сайн л байгаа юм. Хэрэв баталж чадахгүй бол намрын чуулган руу орлоо гэхэд намчирхал, улс төржилт нь дэвэргээд хаячих нь лдаа.

Өнөөдөр ардчиллыг сонгосон манай ард түмэн ардчилал гэдэг бол алдаагаа засдаг боломж гэдгийг харах ёстой. Хэрэв алдаагаа засч чадахгүй байгаа бол ардчилсан засагтай газар амьдарч байна гэж хэлэхэд хэцүү. Ардчилсан нам ч гэсэн алдаагаа засаад явж чадвал жинхэнэ ардчилсан нам л гэж хэлнэ. Бид ардчилсан оронд амьдарч чадаж байгаа бол амьдрал ахуй өдрөөс өдөрт дээшлээд явах ёстой л доо.

-Та чуулганы завсарлагаанаар Баянхонгор аймагт ажиллаж байна гэсэн. Иргэдийн бухимдал хэр байна вэ. Юу захиж байсан бэ?

-Баянхонгор аймагтаа очиж ажиллаж байхад өнтэй өвөл болж урин хавар ирж байна гээд малчид нуруу тэнэгэр байна. Сүүлд орсон цас бусад аймгуудад хүндхэн нөхцөл байдал бий болгосон ч манай аймагт шар тос боллоо. Малчид бол амьдрал хүндэрлээ, тартагтаа тулчихлаа гэсэн зүйлийг ярихгүй байна лээ. Харин аймгийн болон сумын төвийнхөн валютын ханшийн савлагаа, инфляцийн өсөлт амьдралд нь нөлөөлж байгаа нь мэдрэгдлээ. Өнөө жил ноолуурын үнэ тийм ч боломжийн биш байна. Өмнө нь 20 мянган төгрөг бариад гарахад тор дүүрээд ирдэг байсан бол одоо тал тортой орж ирж байх жишээтэй. Яаралтай эдийн засгийн арга хэмжээ авах ёстой гэдгийг захиж байсан.

Э.ЭНХБОЛД