Author: Э. Энхболд

Налайх
хотын захирагч Ш.Хаантай ярилцлаа.

-Ямартай
ч Налайх хот анх удаа захирагчтай боллоо. Зарим байгууллага, газруудаа дүүргээс
салгаж хотод харьяалуулах гээд ажил ихтэй явна гэж дуулсан. Ажил нь хэр цэгцэрч
байна вэ?

-Урд нь
Налайхыг хот болгох хэд хэдэн шийдвэр гарч байсан юм билээ. Ийм
шийдвэр гарч байсан ч Налайх маань дүүрэг байсаар байсан. Тэгвэл өнөөдөр хот
болчихлоо. Бид ч гэсэн хотын иргэд болсон. Налайх хотын иргэд хотын үндсэн
дүрмээ өөрсдөө баталж, Нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын тогтоол гарч
Налайх маань хот болж захирагчаа сонгосон үйл явц нь анх удаагийнх болсон. Одоо
харин цаашдаа ямар бүтэц зохион байгуулалтаар, хэрхэн яаж ажиллах вэ, ажлын
албаа байгуулах гээд л ажил ихтэй л явж байна.

-Дүүргийн
Засаг дарга, хотын дарга хоёрын ажил үүргийн хуваарилалт хэрхэн явагдах вэ.
Налайхын Засаг дарга ямар үүрэгтэй, та ямар үүрэгтэй, ямар асуудлуудыг шийдэх
юм бэ. Дүүргийн төсөв, хотын төсөв гээд тусдаа байх уу. Хотын захирагчийн ажлын
алба ямар үүрэгтэйгээр цаашид ажиллах вэ?

-Хуульд
Засаг дарга, хотын захирагчийн эрх мэдэл, хэм хэмжээг тодорхой тусгаад өгсөн
байгаа. Тиймээс бид хуулийн хүрээнд л ажиллах учиртай. Налайхыг хот шиг хот
болгохын төлөө хамт ажиллах бүх хүмүүстэй ойлголцож, хамтраад ажиллаад явах
ёстой гэж би үзэж байгаа шүү. Налайх хот болж байгааг зарим нэг хүмүүс
ойлгохгүй байгаад байх шиг байна.

-Харин
хаа хаанаа ойлголт тааруу, мэдээлэл хомс байх шиг байна?

-Дүүргийн
засаг дарга, хотын захирагч хоёрын ажил үүргийн хуваарийг давхардуулахгүй байх,
ажлын албаны бүтэц зохион байгуулалт нь ямар байх талаар бид ажиллаж байна.

Төрийн үйл ажиллагааг дүүргийн Засаг дарга, Налайх хотын
аж ахуй, бүтээн байгуулалт, хөгжлийн ажлыг Хотын захирагч хийнэ. Мэдээж Засаг
дарга, Хотын захирагч хоёрын цаад зорилго бол Налайхын хөгжлийн төлөө. Бид
хамтарч холбоотой ажиллах нь мэдээж ойлгомжтой. Угаасаа Налайх хотын үндсэн
дүрмэндээ дүүргийн Засаг даргатай Хотын захирагч нь хотын нийгэм, эдийн засгийг
хөгжүүлэх төрийн бодлого мөн төрийн ажлыг уялдуулах гээд олон асуудлаар хамтарч
ажиллина гээд заагаад өгчихсөн. Харин төсвийн тухайд Улс, нийслэлд төвлөрүүлдэг
татварын орлогыг Налайх хотдоо авч үлдэн хотын иргэд захиран зарцуулах эрх бий
болж байгаа юм.

-Та
мөрийн хөтөлбөртөө ямар асуудлуудыг шийдэхээр тусгаад байгаа вэ. Ерөнхийдөө
шийдээд явахад хүндрэл гарахаар байна уу?

-Миний
мөрийн хөтөлбөрийн хамгийн гол зүйл бол ажлын байр болон түүнийг дагасан
ажилгүйдэл. Өнөөдөр Налайхад маань тулгамдаад байгаа асуудлын нэг нь ажилгүйдэл
юм. Шийдээд явахад боломжгүй зүйл гэж байхгүй ээ. Жижиг дунд үйлдвэрийг олноор
бий болгож, үйлдвэрлэгч баялаг бүтээгчдийг бодлогоор дэмжинэ. Мөн хөрөнгө
оруулалтыг олноор татаж тэдэнд бизнес хийх таатай орчныг бүрдүүлж өгнө.
Ингэснээр ажлын байр нэмэгдэж ажилгүйдэл багасна.

-Таны
бүрэн эрх хэдэн он хүртэл үргэлжлэх вэ. Ирэх жил улсын хэмжээнд сонгууль болно.
Дараа нь Нийслэлийн сонгууль болдог. Тэр үед мөн сонгууль явагдах уу. Эсвэл
дөрвөн жилээ дуусгах уу?

-2019 он
хүртэл хотын захирагчийн бүрэн эрх хэрэгжинэ. Энэ хугацаанд би ирээдүйд хийх
ажлыг мөрийн хөтөлбөртөө тусгаж ард иргэддээ танилцуулсан байгаа. Тийм ч учраас
Налайхын ард иргэд надад итгэж намайг сонгосон. Хэрэгжих ч боломжтой зүйлүүд
миний мөрийн хөтөлбөрт тусгагдсан байгаа. Би энэ бүх зүйлийг ажил хэрэг
болгож хотынхоо иргэдийн сайн сайхны
төлөө ажиллана. Бидэнд байгаа ажилгүйдлийг багасгах хамгийн ойрын бодитой зүйл
бол уурхай. Олон сая тонн нүүрс байна. Ажиллах боловсон хүчин Налайхад маань
хангалттай бий.

-Налайх
хотын ирээдүйг та хэрхэн хардаг вэ. Цаашид Налайх уурхайг түшиглэж хөгжих үү,
өөр нөөц боломж юу байна вэ?

-Налайх
дүүргийг өнөөдөр Нийслэлийн алслагдсан дүүрэг гэдгээр биш Налайх хот гэдгээр
хүн бүр харах хэрэгтэй. Манай Налайх чинь Нийслэлийн нутаг дэвсгэр дээрх
хамгийн ирээдүйтэй, их баялаг, газар нутагтай орчин үеийн аж үйлдвэржсэн хот
болон хөгжиж дэвших бүрэн боломжтой газар гэдгийг би дээр дурдсан. Хүн бүр нь
ажилтай, орлоготой, бизнесийн таатай орчин нөхцөл нь бүрдсэн, эрүүл саруул
иргэд, эрдэм боловсролтой хүүхэд багачуудаар дүүрэн тийм л бүтээлч, хөгжингүй
хот болно гэж харж байгаа. Мөн Тэрэлж, Горхи гээд Улаанбаатар хотод ойр аялал
жуулчлалын бүс манай Налайхын нутагт хамаардаг. Аялал жуулчлал ч гэсэн Налайхад
хөгжих бүрэн боломжтой. Цаашид хөгжих бүрэн боломжтой салбар гэж харж байгаа.
Налайх хот хөгжих маш олон гарц байна. Гэхдээ эхлээд бид эдийн засгийн асуудлаа
шийдэх хэрэгтэй үүний тулд яах вэ гэвэл Налайх хот маань өөрөө уурхайгаа түшиглэж
байгуулагдсан газар.

Өнөөдөр
ч, цаашид ч бидэнд байгаа эхний боломж бол нүүрсний уурхайгаа ашиглаж эдийн
засгийн сууриа бий болгох асуудал байгаа юм. Налайхын маань хөрсөн доор
хөндөгдөөгүй батлагдсан 50-60 сая тоннын
нөөц бүхий нүүрс бий. Уурхайн инженер хүний хувьд сайн хөрөнгө оруулагч сонгож
тогтвортой ажиллах нөхцөл бүрдүүлж, эхлээд уурхайгаа ашиглаж эхлэх ёстой гэж
үзэж байна. Жилдээ сая тонн нүүрс олборлоод байхад Налайхчууд бид хангалттай
ажил орлоготой, амьдралтай болно. Налайх бол нүүрсээ борлуулах бэлэн зах зээлд
маш ойр, автозам, төмөр замын сүлжээнд холбогдсон газар, хамгийн гол нь айл
бүрээс уурхайчид гараад ирэх хүний нөөц хангалттай бүрдсэн газар. Бид хотынхоо
эдийн засгийн тулгуурыг олсон байхад бусад нийгмийн асуудлаа төвөггүй шийдэх
боломжтой. Хүүхдүүдээ сайн сургуульд сургаж, эмч нартаа сайхан эмнэлэг байгуулж
өгнө, ахмадууддаа амралт сувиллыг нь байгуулаад өгчихнө. Цалин орлоготой газар
шинэ хорооллууд аяндаа босч, банк санхүүгийн зах зээл аандаа бий болдог жамтай.

-Таныг
хүмүүс аль нутгийн хүн бол гэж гайхан хүлээн авч байна. Төрсөн нутаг усныхаа
талаар танилцуулахгүй юу. Өмнө нь та хаана юу хийж байв?

-Манай
аав Шаравхаан гэж гавьяат уурхайчин хүн байсан. Аав маань Ховд аймгийн Булган
сумын хүн л дээ. Тэгээд Налайхын их уурхайд ажиллахаар болж аав анх Налайхад
ирсэн юм билээ. Ингэж л манайх гэдэг өрх айл Налайхтай салшгүй холбоотой болсон
юм. Миний хувьд 1962 онд Налайхад төрсөн.

-Налайхын
унаган хүүхэд гэсэн үг үү?

-Тэгэлгүй
яахав. Би чинь Налайх хотын унаган хүүхэд байхгүй юу. Манай Налайх ай даа мөн ч
сайхан нутаг даа. Энэ нутгаас л миний амьдралын бүхий л гараа эхэлж байсан юм.
Би 1983-1988 онд Украинд уул уурхайн инженер мэргэжлээр сургууль дүүргэж ирсэн.
Тэр цаг хугацааг эс тооцвол Налайхаасаа холдож үзээгүй л хүн. Сургуулиа төгсөж
ирээд шинэхэн уурхайчин уурхайд ажлын гараагаа эхэлж байлаа. 1997 он хүртэл их
уурхай тарах хүртэл уурхайд ажиллаж байсан. Их уурхайг тарсны дараа би “Янтарь”
ХХК байгуулж бизнес эрхэлж байгаад 2012 онд орон нутгийн сонгуулиар дүүргийн
ИТХ-ын төлөөлөгчөөр сонгогдож Налайхын ИТХ-ын тэргүүлэгчээр сонгогдон ажиллаж
байна. Тийм болохоор унаган нутгийнхаа төлөө чадах бүхнээ хийж ажиллана гэж
боддог шүү.

Э.ЭНХБОЛД

УИХ-ын гишүүн Я.Содбаатар тай ярилцлаа.

-Наадмын өмнөхөн МАН-д “Ардын хүч” гэж шинэ фракц бий боллоо гэсэн яриа гарсан. Яалт ч үгүй үнэхээр “Ардын хүч” гээд зөвлөлдөх уулзалтыг цөөн тооны хүмүүсийн хүрээнд хийсэн байна лээ. Та тус фракцийн гишүүн гэж дуулсан. Фракцийнхаа талаар ярихгүй юу?

-“Ардын нам-Ардын хүч” гэдэг зөвлөлдөх уулзалтыг манай намын хэсэг залуусын санаачилгаар зохион байгуул-сан. Энэ арга хэмжээндээ УИХ, Засгийн газар, намын удирдах зөвлөлийн тодорхой гишүүдийг урьж оролцуулсан. МАН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан Г.Занданшатар, МАН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын үүрэг гүйцэтгэгчээр ажиллаж байсан Л.Оюун-Эрдэнэ хоёр маань дэлхийн хамгийн шилдэг сургууль болох Харвард, Стэнфордын их сургуульд эрдмийн ажил хийгээд ирсэн. Тэд Монгол Улсыг гадна талаас нь харж өнөөгийн нийгэм, эдийн засгийн нөхцөл, үүсээд буй нөхцөл, мухардлыг гадны судлаачидтай хамтарч дүгнэж үзсэн юм билээ. Тэрийгээ бидэнд танилцуулсан. Манай улс яагаад гурав дөрвөн жил гайгүй явж байгаад мухардалд ороод байгаа юм. Ялангуяа 2012 оноос хойш унасан нийгэм, эдийн засгийн уруудалт сүүлдээ хямралын байдалд хүрлээ. Үүнээс бид хэрхэн гарах вэ гэдэг хүрээнд ярилцсан.

-Тэгээд гол буруутан нь хэн болж таарав?

-Муу юмны эх сурвалж болоод байгаа зүйл нь улс төрийн намууд, улс төрийн тогтолцоонд байгаа юм биш биз гэж үзсэн. Тиймээс Үндсэн хуульдаа өөрчлөлт оруулж улс төрийн намууд, улс төрийн тогтолцоогоо өөрчилье гэсэн. Бодлого гаргадаг, бодлогоороо уралддаг. Үнэт зүйл зарчим дээрээ тууштай зогсдог, манлайлж чаддаг улс төрийн хүчнийг бий болгож, улс төрийг төлөвшүүлэх нь зүйтэй гэдгийг хэн хэн нь онцолж байсан. Энэ хүрээнд бид ярилцсан. Тэглээ гээд ганц АН-ыг ч биш Ардын нам гээд бүх намыг тойрч ярьсан. Түүнээс таны асуусан шиг “Ардын хүч” гэсэн фракц албан ёсоор байгуулагдсан зүйл алга л байна.

-Цаашдаа иймэрхүү уулзалтууд болох уу. Яах аргагүй ийм фракц бий болсон гээд байгаа юм даа. Намраас тэсэрнэ гэдгийг учир мэдэх хүмүүс дотроосоо хэлээд байгаа шүү?

-Арга хэмжээнд намын дэргэд гишүүдийн байгуулсан Шинэчлэлийн хорооноос эхлээд янз бүрийн хөдөлгөөн, бүлгэм, клубууд оролцсон. Намын анхан шатны байгууллагын төлөөлөл гээд 200 гаруй хүн цугласан юм. Цаашид “Ардын хүч” гэдэг нэрэн доор нэгдэж, зохион байгуулалтад оръё гэсэн санал хуралдааны үед яригдсан. Гэхдээ яг тэгээд явна гэж яриагүй. Тиймээс жигүүр болон ямар нэгэн зохион байгуулалтын хэлбэрт ороогүй гэдгийг хэлэх хэрэгтэй. Л.Оюун-Эрдэнэ, Г.Занданшатар хоёр намдаа төдийгүй нийгэмд хандсан лекц, семинаруудыг цувралаар зохион байгуулж байгаа. Зандаа маань “Монгол Улсын Үндсэн хууль ба зөвлөлдөх ардчилал” гэдэг томоохон уулзалтыг Нобелийн шагналт эрдэмтдийг авч ирж хийсэн. Л.Оюун-Эрдэнэ Харвардын их сургуулийн эрдэмтэдтэй хамтран хоёр удаагийн танилцах аялал “Asian leadership” уулзалтыг зохион байгууллаа. Монгол бүү хэл дэлхийн оюуны цөм болж байгаа хоёр том сургуулийнхан Монголын асуудлыг гаргаж тавина гэдэг нь өөрөө чухал. Тиймээс журмын нөхдийн хувьд энэ тал дээр нь тусалж дэмжиж ажиллана гэж байгаа юм.

-“Ардын хүч” уулзалтад очсон хүмүүс У.Хүрэлсүх даргын фракцийнхан гэх юм, бас Сү.Батболд бий ч гэх юм?

-Зохион байгуулсан хүмүүс нь ямар хүрээнд хүмүүсээ урьсныг сайн мэдэхгүй байна. У.Хүрэлсүх, Сү.Батболд дарга нар энэ уулзалтад оролцоогүй.

-Өнөөдрийн энэ Засгийн газрын нөхцөл байдлыг та хэрхэн харж байгаа вэ. Наймдугаар сарын 3-нд ээлжит бус чуулганаар Ардын намын зургаан сайдыг солино гэдэг зүйл яригдаж байна. Ерөнхийлөгч ч гэсэн нам эвслийн бүлгийн болон намын дарга нарыг дуудаж уулзаад өөрийн байр суурийг тов тодорхой илэрхийлсэн?

-Ардчилсан намын хийж байгаа үйлдэл цаашаа хэрхэн өрнөх нь тэднээс л шалтгаална. Ардчилсан намаас сонгогдсон Ерөнхийлөгч өөрийнхөө байр суурийг илэрхийлсэн. Яг ямар шийдвэр гаргахыг анхаарал тавин ажиглаж байна. Би л хувьдаа иргэдтэйгээ адилхан харамсч харж байгаа. Монголын улс төр цаашид зөв төлөвшөөсэй, улс төрийн намууд үнэт зүйл зарчим дээрээ зөв төлөвшөөсэй гэж хүсдэг.

Тиймээс Монголд олон намын тогтолцоо байж, намууд хоорондоо шударгаар өрсөлддөг байгаасай гэж хүсэх ч манай намын гол өрсөлдөгч Ардчилсан нам нялхсын өвчнөөсөө салаагүй байгаа юм байна. Уг нь өдийд Ардчилсан нам эрийн цээнд хүрч байх ёстой. Харамсалтай нь эрийн цээнд хүрэх хэмжээний хугацаа болчихоод байхад ухаан бодол нь гурван настай хүүхдээс доогуур сэтгэх хэмжээнд байна. Ардчилсан намынхан төр барихад балчирдаж байна. Тэр утгаараа АН-д харамсал илэрхийлье.

Ардын нам Засагт орохдоо Ардын нам Засагтай зууралдахгүй. Үнэхээр бид ачаагаа аваад үүрье. Бид эрх баригч байя гэвэл ачаагаа үүр. Бид бэлэн байна. Энэ нь зөв ч байж мэднэ. Нэг талаасаа бид энэ Засгийн газарт оръё гэж ороогүй. Хоёр жил гаруй дэлхийд гайхагдаж байсан эдийн засгийн өсөлтийг унагаж хаячихаад чадахаа болилоо ирээч гэж гуйсан. Зургаан сарын хугацаанд нэлээд зүйлийг нь цэгцэлж өглөө. Дахиад бид аваад нэг мөсөн дуусгачихъя гэж байгаа бол хамаа алга. Бидэнд албан тушаалтай зууралдах сонирхол байхгүй ээ.

-Одооны нөхцөл байдлыг та хэрхэн харж байна вэ?

-Нийгэм, эдийн засгийн байдал ийм хүнд байхад сандал ширээ болж цөөн хэдэн хүн сонгуулиас урьтаж дахиж сонгуульд ялахгүй юм чинь нэг ялсан дээрээ ямар ч хамаагүй аргаар сайд болъё гэж бодож байгаа бол түүн шиг ойрын зайн бодол байж болохгүй. Одоо бол тийм л замаар яваад байна.

-Ардын намынхан ажил хийх гэж Засагт орсон ч гэсэн Ардчилсан намынхан харин эсрэгээр нь яриад байгаа. Хийж байгаа ажлыг байнга гацаадаг. Завсарлага авдаг гээд л?

-Хоёр намын хамтын ажиллагааны гэрээг нийтэд ил болгоосой гэж хүсч байгаа. Түүнийгээ ил болгоод сонгогчдод өөрсдөд нь эрхийг нь олгох ёстой. Ардын намын гишүүн толгойлсон ажлын хэсгийн ажлууд биеллээ олсон. АН-ын гишүүн толгойлсон ажлын хэсгийн ажлууд Их хуралд ч орж ирээгүй байна. Үндсэн хуулийн ажлын хэсгийг Н.Батбаяр, Сонгуулийн хуулийг Р.Бурмаа, Улс төрийн намуудын тухай хуулийг С.Баярцогт, Таван толгойн ажлын хэсгийг Л.Эрдэнэчимэг ахалж байгаа. Аль нь ч Их хурлаар орж ирээгүй.

Ялангуяа эдийн засагтай холбоотой томоохон төслүүдийг АН-ынхан санаатайгаар гацааж байгаа. Ерөнхий сайд нь ийм ийм ажил хийнэ гээд телевизээр ярингуут маргааш нь Их хурлын дарга нь гацаасан. Төрийн хоёр том институцийг тодорхойлж байгаа Ардчилсан намын гаралтай хоёр хүний зөрчилдөөн дээр, АН-ын улс төр, эдийн засгийн бүлэглэлийн авалцсан гал дээр л ажил явагдаж байна. Ардчилсан намд үүссэн түймрийн оч Монголын төр рүү битгий үсрээсэй. Ардчилсан нам дотор албан тушаал эрх мэдлийн асар том түймэр авалцаж байна.

-Монгол Улс дампуурлаа зарлахад ойрхон байна гээд таны өгсөн ярилцлага нэлээд хэл ам дагуулав даа. Хамтарсан Засгийн үед ийм зүйлийг ярьж байгаа нь өөрөө хариуцлагагүй зүйл гэдгийг АН-ынхан хэлж байсан?

-Бид хамтарч үзээгүй биш үзсэн. Хамтарч байх үед хоёр талдаа гоморхох үйл ойлголцол гарвал жоомоо алах гээд гэрээ шатаадаггүй байлаа. АН-ынхан Засагт хамтарч байгаад сонгуулийн өмнө хаяад гарч байсан тохиолдол бий. Үүнийг нь хүн бүр өөрийнхөөрөө дүгнээд үлдсэн. Өнгөрсөн дөрвөн жилийн хугацааг аваад үзэхээр албан тушаал авсан нэг хэсэг нь өөр зүйл ярьдаг. Их хуралд байгаа З.Энхболд, Н.Батбаяр тэргүүтэй нөхдүүд партизаны дайн хийж байгаа мэт асуудалд ханддаг байсан үе бий. Бид бол тэгээгүй. Харин манайхан болохоор асуудалд анхнаасаа бодитойгоор хандана. Ухаандаа зөвийг дэмжиж, бурууд нүд хурц байна гэдгээ хэлсэн. Энэ ч зарчмаараа ажиллаж байгаа. Түүнээс биш АН-ын, МАН-ын, хамтарсан Засгийн газар байна уу аль нь ч хамаагүй. Бизнес эрхэлж байгаа, ажил амьдралаа авч явах гэж байгаа, тэтгэврийн зээл авч байгаа хүмүүсээс “Амьдрал сайн уу. Хэр боломжийн байна” гэж асуувал дийлэнх нь хүнд байна. Энэ улс орон чинь дампуурч байгаа юм биш үү гэж хариулж байгаа.

Авлигын мөнгө авсан, бондын мөнгө цохисон цөөн хүмүүст энэ хүндрэл бэрхшээл мэдрэгдэхгүй байгаа байх. Тэр хүмүүс л ийм үгийг хэлэхгүй байна. 2014 оны нийгэм, эдийн засгийн байдлыг дүгнэсэн төсвийн гүйцэтгэлийн тайлан, 2015 оны эхний улирлын статистик гарчихсан. Үүнийг харахад ойрын үед Монголын ирээдүйд гэрэл гэгээ харагдахгүй байгаа юм. Улаан гэрэл асаалттай байна. Ослын гэрэл асаалттай байгаа тул аваарт орчих вий гэж анхааруулж хэлсэн юм.

Бидний өмнө ойрхон хоёр жишээ бэлхнээ харагдаж байна. Эхнийх нь эдийн засгаа улстөрчид нь яаж үймүүлж, дампууруулж болдгийг Грекийн жишээ харууллаа. Бие биенээсээ өрсч нийгмийн хамгааллын амлалт амладаг, улстөрчид нь төрийн нэрээр компани байгуулж эдийн засаг руу ордог. Гаднаас буруу гарын мөнгийг улс орондоо оруулж ирж, бужигнуулдаг. Бодлогогүйгээр өр зээл авч өөрсдөө олсон мэт авирладгийн балгаар 10-хан жилийн өмнө олимпийн наадам зохион байгуулж байсан Европын холбооны гишүүн орон дампуурлаа зарлаад сууж байна.

Гадны янз бүрийн хүмүүсийн гар хөл болсон хүмүүсээр дүүрсэн парламенттай, парламент дотор байгаа болон гадна байгаа улстөрчид нь эдийн засаг улс төрийг холилдуулаад, улс төрийн намууд нь алга болж лидерүүд нь хоорондоо сүлэлдсэнээс болж Украин гэдэг улс тусгаар тогтнолоо алдах хэмжээнд хүрлээ. Эдгээр хоёр улсын хувьд аль аль нь хөгжлийн болон соёлын хувьд ч манайхаас түрүүлж явсан орнууд. Энэ хоёр орны хувь заяа манай улсад ирэхэд тун ойрхон байгаа.

-Одоо хэрхэх нь зүйтэй вэ?

-Манайхан тодорхой гарц ярих ёстой. Тодорхой зарчмын зүйл дээр нэгдэн улс төрийн намууд тунхаг гаргаасай гэж хүсч байна. Үндэсний эв нэгдлийг нэгдүгээрт тавьж, бүх шатандаа энэ талаар ярих цаг болсон. Нам дотроо, гэр дотроо гэр бүлийнхэн нь хүртэл учраа олохоо байчихлаа. Улс даяараа намууд нь учраа олохоо байчихсан.

Төрийн институци нь гурван тийшээ хараад суучихсан байна. Ядахдаа төрийн гурван өндөрлөгөөсөө эхлээд айл өрх бүр үндэсний эв нэгдэл, ойлголцлоо нэгдүгээрт тавих ёстой. Хоёрдугаарт, нэлээд олон жил дуншсан тогтолцооны шинэчлэлээ энэ парламент хийх хэрэгтэй. Үүнд Үндсэн хуулийн өөрчлөлт, Улс төрийн намуудын тухай хууль, Сонгуулийн хууль гэсэн томоохон хуулиудаа өнгөрөгч хугацааны алдаа онооны дэнсэн дээрээс батлах шаардлагатай. Гуравдугаарт, томоохон төслүүд дээрээ хувийн эрх ашгаа жаахан хойш тавиад, компанийнхаа ашиг сонирхлыг ардаа үлдээж байгаад шийдмээр байна. Хэрэв ингэж чадахгүй бол парламент ээлжит бус сонгууль руугаа явах нь зүйтэй.

Наадам айсуй өдрүүдэд “Өдрийн сонин”-ы хамт олон олны танил эрхэм хүндтэй хүмүүс болоод тэдгээрийн үр хүүхдүүдийн наадмын талаархи дурдатгал, ярилцлага, нийтлэлийг уншигчдадаа хүргэдэг. Тэдгээрийн заримаас сонирхуулж байна.

Барселона болон Бээжин­гийн Олимпийн наадмын хошой хүрэл, дэлхийн
хо­шой аварга, Монгол Улсын гавьяат та­мир­чин Доржсүрэнгийн Мөнхбаяртай ярилцлаа.
Өчигдөр түүний төрсөн өдөр тохиосон юм.

-Та
дэлхийн цомын томоохон тэмцээнүүдийг амжилттай өндөрлүүлсний дараа эх орондоо ирлээ.
Олон жилийн дараа ирж байгаа болохоор сэтгэл хөдөлж байгаа байх?

-Мэдээж төрж, өссөн монгол нутагтаа ирээд сэтгэл өндөр байна. Би
Мюнхен хотноо ажиллаж амьдарч байгаа. Энэ өдрөөс (өчигдөр) яг нэг сарын өмнө Мюнхен
хотноо болсон дэлхийн цомын тэмцээнээс мөнгөн медаль хүртсэн. Түүний дараа Словений
Марибо хотод зохион байгуулагдсан дэлхийн цомын тэмцээнд хийн бууны төрөлд оролцон
тавдугаар байрт шалгарлаа. Зургадугаар сарын 23-нд Монгол Улсдаа ирээд байна. Миний
ирэх болсон гол зорилго аав, ээжийнхээ төрсөн нутгаар явах байсан юм. Ямартай ч
аав, ээжийнхээ хүй цөглөсөн бууцыг тойроод ирлээ. Төрийн их баяр наадам энэ өдрүүдэд
болж байгаа тул нэг ирснийх наадмаа үзчихээд долдугаар сарын 13-ны өдөр буцна даа.

-Та
баяр наадмаа үзэлгүй хэдэн жил болсон байна вэ?

-Би Монгол Улсдаа наадамлаагүй зургаан жил болжээ. Хамгийн сүүлд
Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойгоор ирэхдээ наадмаа үзсэн. Тэр үед монгол
туургатны анхдугаар чуулган болж түүнд оролцохоор урилгаар ирсэн л дээ. Наадмаар
эх орондоо ирнэ гэж боддог байсан ч тэр бүр цаг зав гардаггүй байлаа. Бидний тэмцээний
календартчилагдсан тэмцээнүүд давхцаж таардаг байсан юм. Яг одоо Бээжингийн дэлхийн
цомын тэмцээн явагдаж байгаа ч Германы баг уг тэмцээнд оролцдоггүй тул өөртөө чөлөө
олгоод Монгол Улсдаа ирээд байна даа.

-Бээжингийн
дэлхийн цом энэ оны сүүлийн дэлхийн цомын тэмцээн байх аа?

-Дэлхийн цомын тэмцээн жилд дөрвөн удаа болдог. Германы баг Мюнхен,
Марибо хоёрт оролцсон. Дэлхийн цо­мын цувралуудаас оноо цуглуулан дэлхийн цо­мын
шигшээ тэмцээний эрхээ авдаг. Уг тэмцээн аравдугаар сард болох юм. Миний хувьд эл
тэмцээнд оролцох эрхээ авчихаад байгаа.

Буудлагын дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн есдүгээр сард болно.
Дөрвөн жилд нэг удаа болдог болохоор яалт ч үгүй буудлагын тамирчин бидний хүсэн
хүлээдэг хамгийн том тэмцээний нэг.

-Дэлхийн
аваргын бэлтгэл хэр хангагдаж байгаа вэ?

-Бэлтгэл сургуулилтынхаа торгон ирийг тааруулах цаг хугацаа одоо
эхэлж байна. Дэлхийн аваргын тэмцээн чансаагаараа бараг олимпоос илүү гэж болно.
Дэлхийн аваргад оролцох тамирчдын тооны хувьд ч, болж буй цаг хугацааг нь аваад
үзсэн ч том тэмцээн гэдэг нь илэрхий юм. Цар хүрээ нь өргөн, чансаа өндөртэй тэмцээн.
Мөн есдүгээр сард Рио Де Жанейрогийн олимпод оролцох эрх өгч эхлэх болохоор үүрэх
хариуцлага тэр чинээгээрээ нэмэгдэж байна гэсэн үг.

-Мюнхений
дэлхийн цомд О.Гүндэгмаа болон Хятадын тамирчинтай хамт медалийн тавцанд зогссон.
Өмнөх олимпийн түүх давтагдчихсан уу?

-Нэг зүйл залруулахад О.Гүндэгмаа бид хоёртой хамт медалийн тавцанд
зогссон хятад тамирчин Бээжингийн олимпод оролцсон хүн биш юм аа. Хэрэв тэгээд гурвуулаа
гараад ирсэн бол сайхан л байх байлаа. О.Гүндэгмаа маань уг тэмцээнээс алтан медаль
хүртэн төрийн дууллаа эгшиглүүлж байхад өөрийн эрхгүй догдолсон. Би өөрөө төрийн
дууллаа эгшиглүүлж байгаа юм шиг тийм сайхан мэдрэмж төрсөн. Тийм ч болохоор Гүндэгээдээ
хандаж “Үнэхээр сайхан байлаа. Баярлалаа” гэдгээ хэлсэн юм. Хэдийгээр Германы нэр
дээр тэмцээнд оролцож байгаа ч төрж, өссөн Монгол Улсын минь төрийн дуулал эгшиглэж,
төрийн далбаа намирч байхыг харах сайхан байсан. Медалийн тавцан дээрээс үүнийг
мэдрэх бас л өөр мэдрэмж шүү.

-Таныг
Сэлэнгэ, Увс аймгийн хүндэт иргэнээр өргөмжилсөн гэж дуулсан. Энэ тухайгаа ярихгүй
юу?

-Ээж маань Увс аймгийн Давст сумын уугуул. Төрсөн нутгаасаа гараад
60 гаруй жил болсон. Ээж минь одоо Унгарт амьдардаг. Тиймээс ээжийгээ тэндээс авч
ирээд Монголдоо төрж өссөн нутаг усаар нь зочилж, төрсөн гэрийнх нь бууцанд нь дагуулж
очлоо. Зургаан жилийн өмнө ээж ирэхдээ Улаангомд оччихоод буцсан юм. Тиймээс энэ
удаа төрсөн сумаар нь очиход үнэхээр сэтгэл нь хөдөлж байна лээ. Ус нутагт нь аавыг
нь эсэргүү хэмээн баривчлан авч яваад иргэж ирээгүй юм билээ. Тухайн үед эмээ ээж
хоёрыг эсэргүүний эхнэр, хүүхэд гээд хэцүү бэрхийг туулж явсан. Аргаа барахдаа ээжийн
минь овог нэрийг сольж сургуульд оруулж байсан юм. Энэ бүхнийг эргэн санахад нэг
талдаа ээжид минь хүнд байсан байж магадгүй.

Аав маань Сэлэнгэ аймгийн Орхон сумын харьяат. Тиймээс аавынхаа төрсөн
нутаг Сэлэнгэ аймгийн Орхон сумын Цагааннуурын дэнж дээр очлоо. Биднийг очиход сумынх
нь наадам давхацсан нь их бэлгэшээлтэй зүйл болсон. Аав, ээж хоёр минь нутаг уснаасаа
гараад нэлээдгүй удсан байсан. Ямартай ч хоёр аймгийн хүндэт иргэн болсондоо маш
их баяртай байна. Нутгийн иргэд үнэхээр сайхан хүлээж авсан. Энэ нь надад үзүүлсэн
том хүндлэл, хайр нөгөө талаасаа хариуцлага байлаа. Нутгийнхны зүгээс спортын тал
дээр дэмжлэг хүсвэл өөрийн чадах зүйлээрээ тусална гэж бодож байгаа.

-Дараагийн
олимпод та Герман улсын нэр дээрээс оролцох уу?

-Герман улсын нэр дээрээс олимпийн наадамд оролцоно доо.

-Та
ямар фирмийн буугаар буудаж байгаа вэ?

-Одоо Вальтер фирмийн буугаар буудаж байгаа. Лондонгийн олимпод өөр
фирмийн буугаар буудсан. Тэр үед харамсалтай нь буунд гэмтэл гарснаас болж амжилтад
нөлөөлсөн. Лондонгийн олимпийн дараа Вальтер фирмийн буугаараа дахин буудаж эхэлсэн.

-Таны
иргэншлийн тал дээр ташаа мэдээлэл гарсан байсан. Үүнд хариулт өгөхгүй юу?

-Манай хэвлэл мэдээллийнхэн чөлөөт байдлыг эрхэмлэдэг. Үнэхээр тэр
мэдээлэл нь үнэн зөв байдаг бол бичиж болно. Зөвхөн би гэлтгүй олны танил болсон
хүмүүсийн талаар бичихдээ ор үндэсгүй зүйлд холбон бичиж эмзэглүүлж байна. Үүн дээрээ
анхааралтай хандах хэрэгтэй. Сэтгүүлч гэсэн нэрийн доор хаа тааралдсан зүйлээ хуулаад
бичээд байж болохгүй. Хамгийн гол нь ард түмэнд ташаа мэдээлэл өгч байгаа нь өөрөө
сөрөг үр дагавартай. Спортын сэтгүүлчид миний тухай чин үнэнийг бичдэгт баярладаг.
Сүүлийн үед иргэншлийн тал дээр худал мэдээлэл гарч байгаа. Мозанбикийн иргэн болж
байгаа гэх мэдээллийг би өөрөө ч мэдэхгүй явсан. Одоо цагт хүмүүс надаас илүү намайг
мэддэг болчихоо юу даа.

-Та
Рио-гийн олимпод оролцвол долоо дахь олимпдоо оролцоно. Өмнө нь долоон удаа олимпод
орж байсан тамирчид хэр олон байсан юм бол?

-Монгол Улсаас долоон олимпод оролцсон тамирчин одоогоор алга байна.
Цаашдаа олон гайхалтай тамирчид төрөл гарах байх аа. Герман улсад долоон олимпод
оролцсон хоёр хүн байгаа. Араас нь би залгах байх гэж бодож байна даа. Ямар ч улсад
долоон олимпод оролцсон хүн цөөхөн. Манай буудлага спорт бусад спортын төрлүүдийг
бодоход харьцангуй олон жил өрсөлдөж амжилт гаргах боломж их байдаг.

-Буудлага
спортын дүрэм шинэчлэгдсэн. Шинэ дүрэмд сөрөг зүйлс байна гээд байгаа?

-Өмнө нь тэмцээнд оролцоход өмнө нь буудсан оноогоо аваад финалд
ордог байсан. Шинэ дүрмээр тэр нь байхгүй болж финал эхлэхэд дахин тэгээс эхэлдэг
болсон. Ноднин би дэлхийн цомд маш өндөр оноотой финалдсан. Гэтэл бага оноотой финалдсан
тамирчин буудсаар байгаад гуравт орж байх жишээтэй. Дүрэм шинэчлэгдсэнээр тамирчдад
ойлгомжгүй зүйлс гарч байгаа.

-Монгол
Улс давхар иргэншлийг хуулийн хүрээнд хүлээн зөвшөөрдөггүй. Өндөр амжилт гаргасан
зарим хүмүүст давхар иргэншил олгох асуудлыг та юу гэж боддог вэ?

-Би хувьдаа давхар иргэншлийг дэмжиж байгаа. Германы иргэншлээ буцаагаад
дан ганц Монгол Улсын иргэн болох гээд байгаа зүйл биш. Энэ миний л асуудал болохоор
би олны өмнө ил болгохыг хүсээгүй. Миний хүсэл Германы иргэншлээ буцаалгүйгээр Монголын
иргэн болж болох уу л гэсэн хүсэлт юм. Хуулийн хүрээндээ мэдээж болохгүй тул хуулинд
өөрчлөлт орвол маш нарийн шигшүүртэйгээр давхар иргэншлийг тамирчдад өгч болно.
Тийм ч жишиг гадны орнуудад байдаг. Үүний нэг жишээ нь Герман улс.

-Өндөр
амжилт гаргасан тамирчдад төрөөс сар бүр цалин олгож байгаа. Таны хувьд анхны дэлхийн
аварга, олимпийн хүрэл медалийнхаа мөнгийг авч болохгүй юм болов уу. Уг нь Монголын
нэр дээрээс тэмцээнд оролцож байсан болохоор таныг ялгаж үзэхгүй байх хэрэгтэй байх?

-Олимп, дэлхийн аваргаас медаль хүртсэн хэдий ч бурханы оронд одсон
тамирчдын гэр бүлд нэг удаагийн мөнгөн тэтгэмж олгосон. Өнөөдөр Мөнхбаяр сэрүүн
тунгалаг байна. Миний хувьд амжилт гаргахын сацуу Монголынхоо нэрийг гаргасаар л
яваа. Уг хүн нь Германы нэр дээрээс тэмцээнд ордог гэсэн байр сууринаас ханддаг.
Энэ нь өрөөсгөл ойлголт л доо. Намайг тэмцээнд оролцох бүрт Монголд төрсөн, Монгол
гаралтай гэж тэмцээн бүр дээр бичигддэг. Монголын нэрийг Германы нэртэй хамт хосоор
нь л гаргаад явж байгаа. Энэ тал дээр төрийн өндөр албан тушаалтнууд нэг зүйлийг
бодох л байх. Гэхдээ цаг хугацаа нь хэзээ гэдгийг мэдэхгүй байна. Би Германы иргэншилтэй
тул уг мөнгөн урамшууллыг надад өгөх боломж байхгүй. Надад ирэх тэр мөнгө насаараа
хөдөлмөрлөсөн хүмүүсийг тэтгэвэр болоод явж байгаа гэсэн бодол тээж явдаг. Улс орны
эдийн засаг хүнд байгаа энэ үед “надад мөнгө өг” гэж чаргууцалдахын оронд ахмадуудын
тэтгэвэр болоод явж байг дээ. Энэ бол улсын өөрийнх нь л шийдэх асуудал.

-Таны
иргэншлийг хүлээж авахгүй байгаад та гомддог уу?

-Хуулиндаа давхар иргэншил байж болохгүй гээд заачихсан болохоор
юунд нь гомдох вэ дээ.

-Төрийн
баяр наадам болох гэж байна. Та сэтгэлд хоногшсон наадмуудынхаа дурсамжаас хуваалцахгүй
юу?

-1990-ээд оны үед аавтайгаа хамт анх удаа Айдсын давааны тэнд дааганы
уралдаан үзсэн юм. Тухайн үед хурдан морьдыг хараад хүмүүс уйлдаг тухай хүмүүсээс
сонсож байснаас өөрөө түүнийг мэдрээгүй явсан. Даага унасан жаахан хүүхдүүдийг хараад
өхөөрдөхгүй, уйлахгүй байхын аргагүй юм билээ. Тэр жилийн наадмаар дааганы уралдаан
үзээд уйлж байсан минь сэтгэлд ойрхон байна. Өөрийн эрхгүй сэтгэл хөдөлж, омогшдог
юм билээ л дээ. Монгол наадам цаанаа л нэг өөр. Хийморь сэргээд явчихдаг юм.

-Германд
үндэснийхээ баяруудыг хэрхэн тэмдэглэдэг вэ?

-Монголчууд цуглаж аль болох чадахаараа идээ будаагаа засч тэмдэглэдэг.
Монгол дээлээ өмсөцгөөн айлуудаар зочлоод л явна шүү дээ. Цагаан сараар хоорондоо
золгож, буузаа идээд сайхан ярьж хөөрч байгаад л тардаг.

-Та
наадмаар өмсөх гоёлоо бэлдэж амжив уу?

-Би наадмын гоёлтойгоо ирсэн. Алтан шаргал эмжээртэй хар хүрэн өнгийн
дээлээр гоёно.

-Бээжингийн
олимпоос Монгол Улс анх удаа алтан медаль хүртсэн. Та ч гэсэн хүрэл медалийн тавцанд
зогссон. 2008 оны тэр цаг үеийг эргэн дурсахгүй юу?

-О.Гүндэгмаа тэр үед финалд нэгдүгээр байраар шалгарчихаад байсан.
Би дотроо “Гүндэгээ маань алтан медаль авчих байх” гэдэгт бат итгэлтэй байлаа. Олимпийн
өмнө Монголчуудыг сайн мэддэг Германчууд “Хоёр монгол медалийн тавцан дээр хамтдаа
зогсох юм биш үү” гэж ярьцгааж байсан. Намайг “Чи Монголд очиж хамтарсан бэлтгэл
хийсэн ч болно” гэдэг байсан юм. Гүндэгээг алтан медаль авчих байх гэж итгэж найдаж
байсан ч финалын буудлагаа хийчихээд харахад бид хоёр нэг нэг оноогоор ухарсан байв.
Тэрхэн мөчид бид хоёр хоёулаа л оноогоо голсон байх. Гэхдээ олимпийн медаль гэдэг
чинь том амжилт. Гүндэгээ олимпод оролцсон цагаасаа эхлэн байнга финалдаж байсан
ч түүнийгээ 2008 онд медаль болгож чадсан. Түүнчлэн хамтдаа медалийн тавцанд зогсох
юмсан гэсэн миний битүүхэн хүлээлт биелэлээ олсон юм. Гүндэгээтэй хамт финалд гарч
ирэхэд үнэхээр их баярлаж байсан тэр мөч одоо ч бодогдсоор байна. Нэг газар төрж
өссөн хүмүүс болоход цаанаа л нэг сэтгэлд өег байдаг юм билээ. Олимпийн финалд шалгарна
гэдэг чинь бас л хүнд шүү дээ. “Гүндэгмаа алтан медаль авчихвал Монгол Улс минь
олимпийн алтан медальтай болох нь дээ” гэж баярлаж байснаа нуугаад яахав.

Э.ЭНХБОЛД

Монгол Улсын манлай заан Д.Долгорсүрэнгийн хүү Улсын аварга Сумъяа­базартай ярилцлаа.

-Төрийн их баяр наадам хаяанд ирж монголчууд хүчит бөх, хурдан морь¬дынхоо талаар яриад эхэл­лээ. Нэгэн цаг үед бөхийн зүлэг ногоон дэвжээг эзэг­нэнхэн барилдаж байсан Г.Өсөхбаяр, А.Сүхбат нар дархан аварга болохоор болсон. Залуу зургаан заан төрийн наадамдаа барилдах болов уу гэсэн хүлээлт байна. Та барилдах уу?

-Монголчуудын мянга мян­ган жилийн нүүдэлчин ахуй болон өв соёлыг тээж ирсэн үндэсний их баяр наадам хаяанд ирлээ. Дэлгэр зуны энэ цагт дэнж хотойтол нааддаг Монголын ард түмэндээ баяр наадмын мэнд хүргэе ээ.

Багын найз Г.Өсөхбаяр, А.Сүхбат хоёр маань дархан аварга цолтой болж байна. Ард түмнээ хүндэтгээд хоёр дархан аварга маань зүлэг ногоон дэвжээнээ зодоглох байх аа.

Миний хувьд 2008 оноос хойш Төрийн их баяр наадамдаа зодоглоогүй. Би бодохдоо, спорт залуу насных гэсэн хатуу зарчим тээж явдаг хүн л дээ. Д.Сумъяабазар гэдэг хүн 14-34 нас хүртлээ буюу 1988-2008 он хүртэл 20 жил спортын төлөө өөрт байгаа бүхнээ зориулсан. Энэ хугацаанд үзэгч олноо хүндэтгэн олон сайхан барил­даан үзүүлж ард түмнээ баясгаж тэднээсээ уухайн түрлэг, эрч хүч авч байлаа.

-Улстөрч гэдэг үүднээс бус Монгол бөхийн аварга гэдэг ут¬гаар тантай ярилцаж байна. Хэдийгээр өөрөө барилдахгүй гэсэн ч нут­гийнхаа бөхчүүдийн галаар орж бэлтгэл сургуу¬лилтыг нь харав уу?

-Наадам бүхэн өөр өөрийн онцлогтой. Нэг дор 1024 бөх зэрэг гарч, нэг зэрэг 1000 гаруй шандаст хүлэг зурхайгаас эргэдэг, эрхий мэргэн харваачид нь цэц мэр­гэнээ сорьж гурван өдөр нааддаг гээд тэр бүхэн яах аргагүй Монгол наадмын онцлог. Тиймээс ч түмэн олон маань бөхчүүд гэхээсээ илүүтэйгээр Ардын хувьсгалынхаа их баяр наад¬мыг хүлээдэг болов уу гэж ойлгодог. Хаана ч байх¬гүй тийм л сайхан жишиг Мон¬голын ард түмэнд л байдаг. Бөхчүүд бидний хувьд зөв­хөн давах, унах гэхээсээ илүү¬тэйгээр ард түмнээ хүндлэх ёстой. Үүнийгээ үргэлж дот­роо бодож, тунгааж явах учиртай. Энэ жилээс Өвөрхангай аймгийн бөхийн галыг хариуцах том үүрэг надад оногдож, Их Монголын хүчтэн дэвжээний тэргүүнээр сонгогдсон. Өврийн сайхан хангайгаас төрж гарсан аваргын хувьд энэ л нутаг ус¬наас ирээдүйд төрж гарах аварга, арслангуудын залгамж халааг нь бэлтгэх нь миний үүрэг. Бөхчүүд галынхаа нэгдсэн бэлтгэл, сургуулилтдаа гарсан. Гэхдээ одоогийн залуучуудад шүүмжилмээр нэг зүйл байгаа нь их спортоор хичээллэхгүй байна. Их спортоор хичээллэхгүйгээр тэсвэр хатуужил, уян хатан, хурд хүч, сэтгэн бодох чадварыг олж авч чадахгүй. Эдгээр чанарууд байж гэмээнэ илүү их амжилт гаргана.

-Зургаан залуу заан наадмын дэвжээнээ гал гарсан барилдаанаар ард түмнээ баясгадаг байлаа. Хорьсон ч давдаг хориогүй ч давдаг тэр торгон цаг үеийг эргэн дурсахгүй юу?

-Зургаан залуу зааны үеийг монголчууд бахдан ярьдаг. Бидний хувьд 12-13 наснаасаа их спортоор хичээллэж бөхийн гараагаа эхэлж байсан. Их спортоор хичээллэсэн үеийн өндөр бэлтгэл сургуулилт, ёс зүй гээд бүхий л зүйлд суралц¬сан бөхчүүд бол тухайн үеийн зургаан залуу заан байсан гэж боддог. Бэлтгэлийн суурь, ачаалал даах чадвар гээд бүхий л зүйл их спорттой салшгүй холбоотой. Г.Өсөхбаяр нь Архан¬гай­даа, Д.Сумъяабазар нь Октябрийн райондоо, А.Сүхбат нь Төв аймагтаа байсан бол бид хөдөө буйдхан газартаа бондойсон аймгийн арслангууд болчихсон жилдээ ганц удаа төрийн наадамдаа зодоглох гээд шилээ маажиж ирээд начин цол горьдсон нөхдүүд л байх байсан болов уу. Их спортоор хичээллүүлсэн ухаалаг багш нарын буяныг хариулж барахгүй л дээ. Зургаан залуу заан бус­даа­саа аргагүй ялгардаг байсан. Бид бусад бөхчүүдээс хэд дахин илүү бэлтгэл хийж, тэднээс хэд дахин илүү ачаалал авчихсан тул ялгарахгүй гээд яах юм. Бид чөлөөт бөхөөр маш эрчимтэйгээр зургаан минутаар таван барилдаан дараалаад хийдэг байлаа. Орсон гарсан, орооцолдсон 30 минутын барилдаан хийхэд эхэндээ зүрх халгам байсан ч яваандаа үүнийг давдаг болсон. Үүнд л хамаг учир байгаа юм.

-Тачигнатал барилдаад давж, унасныхаа дараа өнөө хэдий­гээ юу гэж боддог байв?

-Бид нэг нэгэндээ уначихвал нойр хүрнэ гэж байхгүй. Учир нь бид өгөө аваатай байсан. Би Сүхбатад, Өсөхөө Пунцагт уналаа гэхэд шөнөжин орондоо тарвалзаж хононо. Дараа нь харин давчихаад нэг их сайхан санаа амарна шүү дээ. Тэгж байж дараагийн бэлтгэлдээ сэтгэл хангалуун ордог байлаа. Монгол бөхийн нэгэн үеийн өнгийг тодорхойлж явсандаа бид бахархдаг. Монголын ард түмэн хэзээд залуу зургаан зааны тухай ярьцгаасаар байх болов уу гэж боддог юм.

-Анхны цолоо хэзээ хүр­тэж байв. Таны дархан хонгодох мэхэнд тэсч үлд¬сэн бөх цөөхөн. Уг мэхийг хэрхэн сурч байсан бол?

-Бөхчүүдийн биеийн галбирт тохирсон мэхний хувилбар гэж байдаг. Хонгодох мэх миний биеийн галбирт л тохирсон мэх. Халз хутгах, давхар ачих, зайлж хавирах гээд янз бүрийн хувилбар тухайн үед барилдааны явцад орж ирдэг. Барилдааны ганцхан доль, секундэд л хийгддэгээрээ дар­хан мэх агуу л даа. Өнөөдрийнх шиг хашиж зогсож байгаад нэгнээ өргөөд тавьдаг ийм барилдаан үзээд яах юм. 20 минут зугтааж байгаад азаа үзэж барьц сонгоно гэдэг утгагүй. Анхны цол гэвэл 1988 онд үндэсний баяр наад¬мын өсвөрийн 64 бөхийн барил­даанд түрүүлж улсын “шонхор” цол хүртсэн. Тэгэхэд Баагий ах маань (Дархан аварга Б.Бат-Эрдэнэ) түрүүлж арслан цолонд хүрч байсан үе. Тухайн үед нам засгийн дарга нар болох Ж.Батмөнх гуай болон Улс төрийн товчооны бусад гишүүдтэй 14-тэй хүү гар барьж байлаа. Тэгэхэд хязгааргүй их баярлаж билээ. Би Октябрийн районы 46 дугаар сургуульд сурдаг байсан юм. Сургуулийнхан маань хүлээн авч Хүүхэд залуучуудын нэвтэрхий толь I, II ботийг өгч намайг хөхиүлэн дэмжиж байв шүү дээ.

-Анх ямар улсын цолтныг өвдөглүүлж байв?

-Бөхийн чөлөөт барилдааны Тулгат клубийг үүсгэн байгуулсан Нямдаваагийн Ганбаатар багш маань Өсөхөө болон бидний тэргүүтэй хэсэг бөхчүүдийг гаргаж ирсэн. Багш биднийг 20 нас хүртэл үндэсний бөхөөр барилдахыг хориглодог байсан. Тэр үеийн заалны нэгэн барилдаанд Өсөхөө засуул дээрээс гарахдаа гутландаа бүдэрч унах шахаад гарч ирж билээ. Түүнийг нь багш мэдчихээд “Одоо боль” гээд болиулсан. Тухайн үед бид чөлөөт бөхөөр “өвчилчихсөн”, “Дэлхийн од болно” гэж мөрөөдөж явдаг байсан юм. Н.Ганбаатар багш дөрвөн мөчний тамир суугаагүй хүүхдүүд нэг л гэмтэл аваад насан туршийн тахир дутуу болчих вий гэж биднийг хориглодог байв. Багш үндэсний бөхөөр барилдуулахгүй байхаар нь бид ч дотроо гомдолтой л байдаг байсан. Одоо бодоход багш маань алсын хараатай байжээ. 1993 оны цагаан сарын барилдаан дээр залуу бөх оноолтоор Д.Мягмар заантай таарсан. Аавтай минь үеийн том цолтой бөхтэй барилдаж байсан болохоор эмээнгүй л байлаа. Элэг бүснээс нь бариад автал барилдаж бол­моор санагдангуут нь шууд л давхар аччихсан. Тэгж л анх улсын цолтой бөхийг давсан түүхтэй. 1994 онд Д.Цэрэнтогтох аваргаар тав давж начин цолны босго алхсан.

-Цэдэндамбын Цэрэн­пун­цаг гарьдаар долоо давж заан цол хүртсэн тэр барилдаанаа эргэн дурсахгүй юу?

-Ц.Цэрэнпунцаг ах бид хоёр Политехникийн дээд сургуулиас өсвөр үеийн улсын аваргад орж байсан. Пунцаг ах том насанд би 15-16 насны ангилалд барилдсан. Би түрүүлж, Пунцаг ах өөрийн насандаа дөрөвт орж байсан юм. 1990 онд ээжийн маань нутаг болох Архангай аймгийн Өлзийт сумын наадамд зодоглож шөвгийн дөрөвт үлдэж бай­лаа. Өөлдийн дош хатуу шүү. /инээв/ Залуу бөх байхдаа төрийн наадамдаа зодоглон улсын начин болж байлаа. Одоо бол аймгийн арслан болчихоод дараа нь цэргийн наадамд түрүүлэх гэдэг болж. Энэ нь эрэмбэлдэг болсноос хойш аймгийн цолонд ач холбогдол өгдөг болсон байна. Том цол мөрөөдөж байгаа хүн том л байх ёстой. Бодол нь, төлөвлөгөө нь том байж түүндээ хүрэхийн тулд чин шударгаар саад бэрхшээл гарсан ч гуйвж дайвалгүй явж гэмээнэ амжилтад хүрнэ. Түүнээс шантрах, халшрах л юм бол амжилт, цаг хугацаа хэнийг ч хүлээхгүй. Тамирчин хүн өөртөө л ялагдахгүй байхад амжилтад хүрнэ гэж боддог.

-Бөхийн дэвжээн дээр гэнэдүүлэх тохиолдол гардаг уу?

-Гаралгүй яахав. Барьц тавих үед барьцнаас боогоод жаахан муужруулаад сөхрүүлчихнэ шүү дээ. Пунцагийн Сүхбат гарьдтай барилдахад тийм зүйл болсон. 1994 оны заалны барилдааны үеэр толгой уургалчихаад талбай голлох үеэр боохоор нь сөхөрчихсөн. “Та намайг боочихлоо” гэсэн чинь “Чи чөлөөтийн хүн байж боолгоод байхдаа яадаг юм” гээд л өнгөрсөн. Эрчүүдийн тулаан юм чинь яая гэхэв. Миний өөрийн хариуцлагагүй байдлаас үүссэн болохоор хохь нь л байхгүй юу. “Би боолгочихлоо. Намайг боочихлоо” гээд шалчигнаад явах шаардлагагүй. Хэн болом­жоо ашиглаж чадсан нь давна.

-Д.Цэрэнтогтох аваргаар улсын цолтны бүлд багтахад ааваараа яриулсан уу, аварга нутгийн дүү гэж таныг амласан юм уу. Яриа хөөрөө болж байв уу?

-Тэр үед ямар юмных нь найраа байхав дээ. Нутаг орноосоо гарч ирж буй залуу бөхчүүдийг дэмждэг уламжлал байсан. Аварга, арслангуудын залгамж халааг бэлдэх тэр л зүйл явж байсан хэрэг. Нутаг орноос нь хэн сайн барилдаад гарч ирнэ түүнийг дэмждэг байв. Д.Цэрэнтогтох аварга, Ч.Дамдиншарав багш, бид гурав холбоотой хүмүүс л дээ. Цээеэ аваргын чөлөөтийн багш нь Дамийл багш байсан. Дамийл багш Өвөрхангайн Гучин-Ус сумынх. Цээеэ аварга Нарийнтээлийнх, би ааваараа явахаар Хужиртынх юм. Дамийл багш Цэрэнтогтох багш дээр очоод “Сумъяабазарыг чи шууд амлаж ав. Чи аварга цолтой хүн энэ хүүг дэмжиж гарга” гэж хэлсэн юм билээ. Түүнийг нь бүр сүүлд мэдсэн л дээ. Цээеэ аваргаар анх удаа улсын цол хүртэж, аваргын араас аварга болсондоо баяртай байдаг. Үнэхээр буянтай хүн юм даа гэж бэлгэшээдэг. Аймгийнхаа түүхэнд нэг багшийн хоёр шавь аварга болсноороо үлдэнэ. Бид ийм л хувь заяатай хүмүүс байж. Багшийн алсын хараа, Д.Цэрэнтогтох аваргын нутаг орноо бодсон уужуу холч ухаан гээд олон зүйлийн нийтгэл нь энэ юм. Цагаан сараар Д.Цэрэнтогтох аварга дээр очиж байнга золгодог уламжлалтай.

-Та заан цолтой Б.Бат-Эрдэнэ аваргатай үзүүр түрүүнд барилдахдаа хоёр удаа тахим буулгасан. Тэр үед давчих боломж байгаагүй юу?

-Б.Бат-Эрдэнэ аварга бэлтгэл сургуулилт, биеэ авч яваа байдал, бөх хүний хувьд ч бусдаасаа хол давуу тасарчихсан байлаа. Тэр хүний бяр хүч ч гэж ид жагсаж байсан. Өнөө залуу зургаан зааныг нэлээд “агшаадаг” байсныг нуугаад яахав. Цолоор хайчинд оруулна гэж юм бий. Тэр нь амлаж аваад дараагийн нугалаан дээр хооронд нь тааруулна гэсэн үг. Аваргын хайчинд ороод бид хоорондоо ана мана үзнэ. Тэгж явсаар байгаад нэг нь л аваргатай барилдана. Энэ чинь л монгол бөхийн үндсэн зарчим. Баагий аварга бөхийн спортод сахилга бат өндөртэйн дээр бэлтгэлийг яс хийдэг байсан. Үнэхээр тэр барилдаануудыг яаж ч болоогүй юм аа.

-Тэгвэл Өсөхөө аваргатай хоёр удаа үзүүр түрүүнд үлдэж унахдаа нулимстай зогсож байсныг ард түмэн мэднэ. Дараа нь тэврэлдэж байгаа харагдсан. Найзууд хоорондоо яриа хөөрөө хийж байгаа юм уу?

-Миний ухаан санаанд мөнгө төгрөгтэй холбоотой бууж өгөх, найраанд орох гэсэн асуудал байхгүй. Би тэгж ч хүмүүжээгүй. “Энэ жил чи надад өгчих” гээд “Дараа жил би өгье” гэх юм уу. Өсөхөөг дэмждэг хүмүүс, намайг дэмждэг хүмүүс бид хоёрыг харж байхад тэгж заваараад явж байх уу. Намайг ид барилдаж байхад “Чи хөгшиндөө өгчих” гээд ирсэн бол надаас айж байна гээд давуу байдлаа ашиглаад дайраад л хаячихна. Энэ чинь сул тал шүү дээ. Эн тэнцүү хоёр бөх бие биедээ найр тавина гэдэг байж болохгүй зүйл.

-2006 оны түүхт ойн наадмын шөвгийн дөрөвт Г.Өсөхбаяр аварга та хоёр таарч та давсан. Тэр барилдааныг л танд өгчихлөө гэж ярьдаг?

– Тэгэхэд Г.Өсөхбаяр аварга түрүүлсэн бол шууд дархан аварга болох байсан. Би түрүүлбэл шууд аварга болох байв. Хөлбөмбөгийн чанга багууд нэг хэсэгт орчихоор үхлийн хэсэгт таарлаа гэдэг. Энэ чинь л үхэх сэхэхээ үзэж байгаа хэрэг. Өсөхөө, Сумъяа хоёрын өрсөлдөөн Ар, Өвөрхангайн залуучуудын хэн нь баяр наадмын түрүү авах гэдэг асуудал. 800 жилийн ой 100 жилд ганц тохионо. 900 жилийн ойгоор хэн түрүүлэхийг би мэдэхгүй. Ямартай ч 800 жилийн ойгоор Д.Сумъяабазар аварга түрүүлж байсан юм билээ л гэж ярина. 1906 онд Чүлтэм аварга түрүүлж түүхэнд үлдсэн. Ийм хариуцлагатай барилдаанд найр тавина гэж байхгүй. Хэн хэн нь түрүүлэх хүсэлтэй байсан. Ийм асуулт дахиж битгий асуугаарай. Бидний зургаан заан хэзээ ч бие биендээ найр тавьж үзээгүй.

-Танай аав Монгол Улсын заан цолтой бөх. Ээжийн тань талаас улаан хүзүүт Дэлэг гэж арслан байсан. Энэ бүхэн таныг бөхийн замд хөтөлсөн үү?

-Монгол бөхийн гэр бүлд төрж, хүн болж өссөнөөрөө бахархдаг. Мэргэжлийн сумо бөхийн 68 дахь аварга Дагвадорж, үндэсний бөхийн 19 дэх аварга Сумъяабазар хоёр ах дүү аваргууд гээд түүхэнд үлдэнэ. Аав маань заануудын манлай, нагац ах маань Архангай аймгийн Өлзийт сумын харьяат Өөлдийн улаан хүзүүт Дэлэг арслан гээд ээжийн талаас байна. Энэ сайхан гэр бүлээс аварга цолонд хүрсэн минь сайхан санагддаг. Сайн аавын хүү болно гэдэг мэдээж сайхан. Би эмэг эх дээрээ найман сартайгаасаа 16 нас хүртлээ байсан хүн л дээ. Тэнд ажил хийх, хүн байхын ухаанд суралцсан.

-Аварга цолонд хүрч байсан тэр мөчөө эргэн хуваалцахгүй юу?

-Би аварга болно гэсэн бодолтой л байсан. Би начин, заан, гарьд цол аваад цолны мялаалга гэж хийж байгаагүй. Харин хамгийн сүүлд аварга болоод цолны мялаалгаа хийсэн. 2006 онд Г.Өсөхбаяр аваргыг шөвгийн дөрөвт давчихаад Д.Азжаргал арслантай барилдахын өмнө Улсын арслан цолоо авчихаад барилд гэсэн. Өмнө нь арслан цол өгөөгүй байж одоо цолоо авчихаад барилдана гэдэг зүйл байхгүй гээд шууд л барилдсан. Би өөрийгөө түрүүлнэ гэдэгт дэндүү итгэлтэй байсан. Д.Азжаргал арслантай удаан барилдана ч гэж бодоогүй. Ард түмний “аварга, аварга” хэмээх уухайн түрлэгийг би одоо ч бодож явдаг. Тэр бол давтагдашгүй сайхан мөч.

-Төрийн наадамд зодоглож байхдаа хамгийн харамсалтай барилдааныг хэзээ хийж байв?

-Би харамсаж байгаагүй. Харин давах барилдаан дээрээ унаж явсан үе бий. Зөвхөн бэлтгэл сургуулилт сайн байлаа гээд түрүүлнэ гэж байдаггүй. Тухайн цаг үед хэн барилдаанаа мэдэрч чадсан нь давдаг тал бий. А.Сүхбат аваргад гар ачуулаад унасныг хараад хүмүүс “Сумъяа харамсдаг байх” гэж боддог юм билээ. Тэр жил миний бэлтгэл сургуулилт маш сайн байсан. Барилдааны төгсгөлийг хэн сайн хийсэн нь давдаг. Ардын хувьсгалын 80 жилийн ойн баяр наадмаар Өсөхөө аваргатай барилдаад унасан. Тэр үед миний бэлтгэл сайн байсан ч давж чадаагүй. Тиймээс барилдааныхаа төгсгөлийг сайн хийх ёстой.

-Таныг барилдаж байхад аав тань ирж зөвлөгөө хэр өгдөг байсан бэ?

-Аав маань өөрөө барилдаж байсан болохоор бөх үзэхэд хэцүү байдаг байсан болов уу гэж боддог. Тэнцүү барилдаанууд ямар хүнд нөхцөлд болдгийг аав маань яс махаараа мэдэрдэг тул надад тэгж, ингэж барилд гэж хэлдэггүй. Харахаас ч халширдаг байсан байлгүй.

-Энэ жилийн түрүү бөх хэн байх вэ гэдгийг ард түмэн тааварлаад эхэлжээ. Таныхаар хэн түрүүлэх бол?

-Нэг, хоёрын даваанаас хэн өнгөтэй байгаа нь харагддаг. Түрүүлэх бөх аяндаа мэдрэгддэг. Би Г.Эрхэмбаяр аваргыг нэлээд дээшээ явж барилдах болов уу гэж бодоод байгаа. Мөн С.Мөнхбат аварга сайн барилдах байх. Наадмын эхний өдөр л очоод харна даа.

Э.ЭНХБОЛД

Л.ГҮНДСАМБУУ

УИХ-ын гишүүн Х.Тэмүүжин Эрүүгийн хуулийн ажлын хэсгийн ахлагчаар ажилласан билээ. Тэгвэл өчигдөр уг хуулийн төслийн анхны хэлэлцүүлгийг УИХ-аар хэлэлцсэн юм. Үүнтэй холбогдуулан түүнтэй ярилцсанаа хүргэе.

-Эрүүгийн хуулийн төслийг УИХ-аар хэлэлцлээ. Уг хуулийн төслийн талаар мэдээлэл өгөхгүй юу?

-Монгол Улс 25 хорих байгууллагатай. Үүнээс үзэхэд наймаас 10 мянган хоригдлыг үйлдвэрлэж байдаг махны машин байгүй юу. Энэ Эрүүгийн хуулийн гол зорилго хорих ялыг хавтгайруулан хэрэглэж бүгдийг нь шоронд явуулдаг байдлыг таслан зогсоох юм. Уг хуулинд хорихоос өөр ялыг нэмэгдүүлж байгаа. Түүний нэг нь хуулийн төсөл өргөн баригдах үед гэрийн хорио гэх нэршлээр өргөн баригдсан ч чуулганаар эрх чөлөөг хязгаарлах ял болон хувирсан зүйл анги л даа.

Өмнө нь албадан хөдөлмөрлүүлэх гэдэг гоё үгтэйгээр зорилгоо хэрэгжүүлдэг байсныг нийтэд тустай ажил хийх гэдэг ял болгож хувиргаж байна. Ял эдэлж байгаа хүнийг хөдөлмөрийн аргаар хүмүүжүүлэх гэж байгаа бол үр дүн нь нийтэд тустай байхаас биш хэн нэгний хувийн байшинг барьдаг байж таарахгүй. Энэ мэтчилэн философийнхоо хувьд ялгаатай болж өгсөн.

-Эрүүгийн хуульд ямар шинэтгэл хийгдэж байгаа вэ. Хуулинд хэрхэн тусч байгаа бол?

-Эрүүгийн хуульд томоохон ямар шинэтгэл бий болж байна гэхээр хуулийн этгээдийг эрүүгийн хариуцлагад татдаг, ял оноодог шинэ механизм бий болж байна. Өмнө нь хуулийн этгээдийн ашиг сонирхлын өмнөөс гэмт хэрэг хийчихээр хуулийн этгээд нь биш нягтлан, гүйцэтгэх захирал нь юм уу шийдвэр гаргасан, ажил хариуцаж байсан хэн нэгэн хувь хүн шоронд ордог байсан. Юун түрүүнд татвараас зайлсхийсэн гэмт хэрэг гэнгүүт нягтлан бодогч, гүйцэтгэх захирлыг нь юун түрүүнд барьж хорьдог байсан бол одоо хуулийн этгээдийг мөрдөн шалгахад тусдаа журам үүсгээд ямар нэгэн хувь хүнийг барьж, хорих тухай ойлголт байхгүй болж байна гэсэн үг. Ингэснээр хавтгайруулан хорьдог систем арилж байна л даа. Мөн хуулийн этгээдийн ялыг хэн нэгэн хувь хүн үүрдэг байдлыг таслан зогсоож байгаа. Энэ нь ял халдан хэрэглэх зарчмыг хэрэглэхгүй байх гэсэн Үндсэн хуулийн зарчмыг бодит утгаар нь бий болгож байгаа юм.

-Гүтгэх гэдэг заалтыг Эрүүгийн хуулиас хасч Зөрчлийн хууль руу оруулсан байна. Энэ талаар мэдээлэл өгөөч?

-Уг хуулийн хамгийн гол зүйл нь мэдээж доромжлох болон гүтгэх гэмт хэргийг алга болгосонд байгаа юм. Үндсэндээ доромжлох, гүтгэх, танхайрах гэсэн гурван төрлийн социалист гэмт хэргийг алга болгож чадлаа. Доромжлох гэдэг бол хувь хүнээс ирсэн гомдол байдаг тул иргэний журмаараа шийднэ. Гүтгэхтэй холбоотой асуудлыг гурав хувааж байна. Ердийн гүтгэх нь Зөрчлийн хуулиараа шийдэгдээд явна. Судалгаанаас харахад ердийн гүтгэх гэмт хэргийн дийлэнх нь сэтгүүлчид рүү эсвэл хүний үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөг хязгаарлах хэрэгсэл болдог юм байна. Тиймээс социалист агуулгатай гүтгэх гэдэг гэмт хэргийг болих ёстой. Харин гэмт хэрэгт холбогдуулж хүнийг гүтгэсэн байх юм бол шүүхэд худал мэдүүлэх гэдгээр өөр гэмт хэргээр явах ёстой. Энэ хүнийг хулгай хийж байхыг харсан, энэ хүнийг хүн алж байхыг харсан гэж худлаа ярьсан бол шүүхийн өмнө худлаа гэдгээ хэл гэдэг зарчим руу явж байгаа.

Сонгуулийн үед сонгуулийн дүнд нөлөөлөх, будлиантуулах, төрийн эрх хууль бусаар авах зорилгоор нэр дэвшигчдийн талаар илт худал мэдээлэл тараах юм бол энэ нь өөр гэмт хэрэг болж тусад нь хуульчилна гэж асуудлыг шийдэж байгаа. Энэ мэтчилэнгээр Эрүүгийн хуулинд дэвшилттэй олон зохицуулалт орж байна. 25 жилийн өмнө ардчилсан зах зээлийн иргэний нийгмийг хүлээн зөвшөөрсөн, хүний эрхийг хүндэтгэдэг энэ үнэт зүйлсээ хамгаалдаг Эрүүгийн хуультай болж байна гэсэн үг.

-Гүтгэх гэдэг заалтыг Зөрчлийн хууль руу оруулсан ч хоёр сая хүртэлх төгрөгөөр торгоно гэсэн байна. Энэ нь хоёр сая төгрөгөө өгөөд гүтгэлгийг улам хавтгайруулах юм биш биз гэсэн санаа гарч байсан. Ер нь бол сэтгүүлчдийг л хүн гүтгэдэг гээд байдгаас биш улстөрчид ч гэсэн хүн гүтгэдэг шүү дээ?

-Одоо байгаа хуулиар таван жил шоронд сууна гэсэн байгаа. Үүнийгээ дэнслээд үзэхгүй юу. Та таван жил хайртай хүмүүсээсээ хол, мэргэжлийн ажлаа хийж чадахгүй шоронд суух уу эсвэл хоёр сая төгрөг хүртэл торгуулах уу гэдэг нь таны сонголт. Ер нь бол гүтгэх гэдэг чинь хориотой зүйл. Хууль бус худал мэдээллийг тарааж хүний нэр хүндэд халдана гэдэг чинь угаасаа хууль бус үйлдэл.

Хоёр сая хүртэлх төгрөгөөр торгох нь торгуулийн хэмжээ. Түүнээс хохирсон хохирлоо төлүүлэх нь иргэний эрхийн асуудал. Тиймээс мөнгөтэй хүн болгон бүгдийг хийгээд байна гэсэн үг биш.

-Твиттер, фэйсбүүкт өөрийнхөө үзэл бодлыг илэрхийлсний төлөө торгуулах, ял эдлэх заалт орж байгаа гэсэн. Тэр юу болсон бэ?

-Одоогийн Эрүүгийн хуулиар твиттер, фэйсбүүкээр бүү хэл хоёр хүн хоорондоо ярьж байхдаа гүтгэх юм бол шийтгүүлэх хуультай. Одоо бид ямар хуулин дор амьдарч байгаа вэ гэдгээ унших ёстой. Тэгэхгүйгээр цоо шинэ зүйл ороод ирчихсэн мэт харж болохгүй. Гурван хүн зогсож байгаад нэг нь яваад өглөө гэхэд үлдсэн хоёр нөхөр нь муу хэлэхэд доромжилсон гэдгээр эрүүгийн хариуцлага хүлээх хуультай.

-Ц.Нямдорж гишүүн Эрүүгийн хуулийг дэмжихгүй гээд чуулганы хуралдааныг орхин гарсан байна. Гишүүдийн эсэргүүцэлтэй тулгарах ямар заалтууд уг хуульд тусчихаад байгаа юм бэ?

-Мэдээж гишүүдээс зарчмын зөрүүтэй санал гаралгүй л яахав. Манай улс шинэ нийгэмд шилжээд 25 жил болж байгаа боловч хууль бичдэг хэл нь социализмаараа, ойлголтууд нь социалистоороо б а й н а . Ө н ө ө д ө р г э х э д экстермист үйл ажиллагаа явуулах, салан тусгаарлах үйл ажиллагаа явуулах гэдэг хоёр ойлголтыг Монгол Улсын Эрүүгийн хуулинд яаж оруулах вэ гэдэг дээр маргаан гарч байна. Өмнө нь энэ ойлголт манай улсад байгаагүй. Тухайлбал, экстермист үйл ажиллагаа гэж юуг хэлээд байна вэ гэхээр гадны хөрөнгө оруулагчдыг хөөе, гадны хөрөнгө оруулагчид Монголын баялгийг сорон мөлжиж байна гэдэг ч юм уу иймэрхүү үзэл бодол байж болно. Энэ үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх 100 хувь иргэнд нээлттэй байгаа. Эрхээ эдлэхдээ харин гадны хөрөнгө оруулагчдыг харсан газраа бууд, хятад хүнийг хүн биш гэж тооцох тул тааралдсан газраа зодъё ч гэдэг юм уу иймэрхүү байдлаар Монгол Улсын ямар ч хуулиар хүний өмч хөрөнгө рүү дураар халдах, амь насыг бүрэлгэх эсвэл нэр төрийг нь шууд гутаан доромжилсон байдлаар хүч хэрэглэж халдахыг хориглодог. Энэ чинь хууль бус үйл ажиллагаа. Тэгэхээр экстермист үйл ажиллагаа гэдэг маань нэгдүгээрт хууль бус. Хоёрдугаарт хүч хэрэглэсэн байдаг юм байна. Гуравдугаарт өөрийн үзэл бодлыг цорын ганц туйлын үнэн гэж үзэн бусдыг үгүйсгэдэг. Энэ чинь өөрөө социализмын үед Марксист үзэл туйлын үнэн өөр зүйл яривал буруу номтон гэж үздэг тэр агуулгаар ялгарах юм алга. Хүний эрхийг хүлээн зөвшөөрдөг орнуудад экстермист үйл ажиллагааг хуулиараа хориглодог. Тэр нь манайд шинэ ойлголт тул хэрхэн орчуулах вэ, яаж томъёолох уу гэдэг маргаан гарч байна. Тэгэхээр үүнийг хуучин социалист хэлээр бичиж болохгүй. Тиймээс шинэ хэлээр бичиж таарах тул маргаан гарч байгаа юм.

-Ямар маргаанууд гарч байгаа вэ?

-Шинэ Эрүүгийн хуультай холбоотой маш их маргаан гарч байгаа. Эрдэмтэд маш хүчтэй эсэргүүцсэн. Эсэргүүцэж байгаа шалтгаан нь юу вэ гэхээр хүн мэдэхгүй зүйлийнхээ дайсан байдаг гэдэг шиг шинэ ойлголтуудыг ойлгохгүйгээсээ болж зарим нь эсэргүүцэж байна. Зарим хэсэг нь хувийн ашиг сонирхолтой байна л даа. Тухайлбал, хуучин Эрүүгийн хуулиар маш их ном биччихсэн хүний тэр ном шинэ Эрүүгийн хууль гарчихаар үнэгүй болох нь. Миний хичээлийн агуулга утгаа алдах нь гэсэн бодолтой хүмүүс ч байгаа шүү. Өөр нэг хэсэг нь хуучин хуулийн нэр томъёогоор сүржигнэн хүнийг айлгадаг байсан бол одоо өөр болж эхэлсэн.

Санал хураалтаар шүүгч, прокурор, өмгөөлөгч, хууль сахиулагчийг гүтгэх юм бол гэмт хэрэгт тооцно гэдгийг алга болгож байна. Учир нь хүмүүсийн хамгийн ихээр хүсдэг зүйл нь эрх чөлөөгөө хамгаалахын тулд хардаж, энэ чинь юу вэ гэж асуух ёстой хүмүүс нь прокурорууд байхгүй юу. Тэдний гарт хууль гэдэг том хэрэгсэл бий. Харин нөгөө хүмүүсийн гарт юу ч байхгүй аманд нь өөрийгөө өмгөөлөх үг л байдаг. Тэгэхээр үгээ хэлснийхээ төлөө шүүгч, цагдаа, прокурорыг гүтгэсэн гээд гэмт хэрэгт холбогдож болохгүй байхгүй юу.

Бид 1992 оны Үндсэн хуулиар нэр төр гэдэг ойлголт бол хувь хүнд байдаг гэж оруулж өгсөн. Төрд харин нэр төр гэдэг ойлголт байхгүй. Төр гэдэг чинь хүний жам ёсны эрхийг хангаж өгөхийн тулд үүссэн үүсмэл зүйл тул хүний нэр төрийг үгүйсгэж болохгүй гэсэн үзэл санаа руу орсон мөртлөө одоог хүртэл социалист агуулгаараа төрийн нэр хүндийн тухай ярьж болохгүй. Гэх мэтчилэн үнэт зүйлсийн ялгаа байгаа тул үүн дээр зөрчилдсөн хүмүүс шүүмжилж байна.

-Та хуулийн салбарыг шинэчилнэ гэж байсныг санаж байна. Гэтэл шинэ сайд гараад хуучин хэвэнд нь оруулах зүйл яриад байх шиг байсан л даа. Энэ үед Эрүүгийн хууль гарч байна. Хуулийн салбар цаашид хэрхэн явах бол?

-Өмнөх Засгийн газрын үед өргөн баригдсан Эрүүгийн хуулийг татаж аваад Эрүүгийн хуулийг дахин өргөн барьсан. Өмнөх хуулийн төслөөс ялгаатай зүйл бараг байхгүй. 95 хувь нь бараг тэр чигээрээ өргөн баригдсан болохоор эрүүгийн шинэтгэлийн үйл явц дэмжигдээд явж байна. Анх гүтгэх гэмт хэргийн Зөрчлийн хуулинд оруулсан байсныг эргүүлээд Эрүүгийн хуулинд гэмт хэрэг гэж оруулсан байсныг Их хурал дээр хасаад Зөрчлийн хууль руу орууллаа.