Author: Э. Энхболд

УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь АН-ын бүлгийн дэд дарга Б.Пүрэвдоржтой ярилцлаа.

-УИХ Банкны тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахаар хэлэлцэж байна. Банкны тухай хуулинд хэд хэдэн анхаарал татсан заалтууд орсон байна лээ. Арилжааны банкууд охин компанитай байж болохгүй гэдгээс эхлээд олон зүйл байна…

-Банкны тухай хуулийг өөрчлөх шаардлага байгаа юу гэвэл тийм. Манай банкууд мөнгө хүүлэх зарчмаар ажиллаж байна. Түүнчлэн банкууд дэргэдээ охин компани байгуулдаг, ажилтныхаа нэр дээр ч гэсэн компани байгуулдаг. Зээл өгсөн бизнес эрхлэгчдийнхээ бизнесийг хулгайлдаг, санхүүгээр нь боомилж байгаад өөрсдөө тэр бизнесийг нь хийдэг байдал өнөөдөр ч бий. Тиймээс Банкны тухай хуулийг өөрчлөх нь зайлшгүй хэрэг. Нэг зүйлийг онцлон хэлэхэд Банкны тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл хэд хэдэн хуулийг зөрчин орж ирсэн. Нэгдүгээрт, Банкны тухай хууль 276 зүйл заалттай байтал үүнээс 190 орчмыг нь өөрчлөхөөр оруулж ирсэн. Гэтэл Хууль тогтоомжийн тухай хуульд нийт заалтын 50-иас дээш хувийг өөрчлөх тохиолдолд шинэчилсэн найруулгаар өргөн барина гэсэн шаардлагыг хангаагүй. Тиймээс дэмжих боломжгүй.

Энэ хуулийг баталснаар банкны удирдлагыг чадавхжуулах, хүүг тодорхой хэмжээнд багасгахыг хуулийн хүрээнд бий болгох, банкууд дэргэдээ компанитай байж бизнес эрхлэхгүй байх гээд ард иргэдийн хүсээд буй зүйлс нь хуулийн төсөлд байгаа боловч Үндсэн хуулийн гол зарчмыг зөрчсөн.

-Тухайлбал, ямар?

-Банкны өмчлөлийн нийт хөрөнгийг шүүхийн маргаангүйгээр шилжүүлэх заалт уг хуульд орж ирсэн. Өнөөдөр бид шүүх эрх мэдлийн хүрээнд ахицтай яваа улсын нэг. Аливаа гэм буруутай асуудлуудыг шүүх эцэслэн шийддэг. Гэтэл хэн нэгний эд хөрөнгийг Монголбанкны удирдлагаас томилогдсон хүмүүс очоод ямар нэгэн шүүхийн маргаангүйгээр хэн нэгэнд шилжүүлэх эрхийг нээж өгч байгаа юм. дэндүү харамсалтай. Үндсэн хуульт Монгол Улсад байж болохгүй зүйл.

-Гэхдээ хэлэлцүүлгийн шатанд энэ бүгдийг өөрчлөх боломж байгаа биз дээ?

-Хуулийн төслийг хэлэлцэж байхад “Хуулийн төслөө татаж аваад шинэчилсэн найруулгаар оруулж ир” гэсэн горимын санал гаргасан.

УИХ-ын дарга “Энэ хуулийн төсөлд орсон өөрчлөлт 50 хувиас дээш гарсан байвал хэлэлцүүлгийн аль ч шатанд байсан хууль санаачилагч хуулиа татаж авах ёстой” гэдгийг хатуу анхааруулсан.

-Банкны тухай хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд мөн Төвбанкны ерөнхийлөгч хариуцлагаас мултрахын тулд аливаа шийдвэрийг Төвбанкны ерөнхийлөгч бус зөвлөл шийдвэр гаргана гээд оруулаад өгчихсөн гэх юм. Өмнөх ерөнхийлөгч Н.Золжаргалыг баривчлан шалгаж байна. Ийм зүйл болох вий гэдгээс урьдчилан сэргийлэх үүднээс ийм заалт оруулчихав уу гэж харагдахаар байгаа л даа?

-Төвбанкны ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан Н.Золжаргал өнгөрсөн хугацаанд Төвбанкны ерөнхийлөгчийн хийх ёстой ажлуудыг хийж ирсэн. Түүнийг буруутгаж буй шалтгаан нь ҮАБЗ-өөс чиглэл нь гарч, УИХ-аас баталсан тогтоолын дагуу Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрийг явуулсан. Тогтоол гэдэг бол хуулийн адил хүчин чадалтай. Уг хуулийн хэрэгжүүлснийхээ төлөө Н.Золжаргал ийм асуудалд орчихоод явж байна.

Энэ хүрээнд УИХ-аас ажлын хэсэг гарч Төвбанкны хэрэгжүүлсэн Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрийг шалгасан. Шалгалтын дүгнэлтээ байнгын хороогоор хэлэлцэхдээ нууцын зэрэглэлтэй гэж байсныг манай бүлэг нууцаас гаргах санал тавьж байж ил болгосон.

Харамсалтай нь Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрийн хүрээнд хамгийн их санхүүжилтыг МАН-ын эзэдтэй компаниуд авсан байсан. Хамгийн өндөр болох 56 тэрбум төгрөгийн зээлийг МАН-ын Бага хурлын гишүүний компани авсан байна лээ. Үүнийг МАН-ынхан нуугаад байгаа юм. Өнөөдөр банкны хариуцлагатай шийдвэрийг зөвлөл гаргахаар хуулинд тусган оруулж ирсэн. Энэ шийдвэрийг гаргасан юм гэж хамаг асуудлаа шийдчихээд сүүлд нь бодлого, шийдвэр нь буруу болонгуут “Энэ Төвбанкны ерөнхийлөгч миний гаргасан шийдвэр биш, зөвлөлийн шийдвэр байсан” гээд өөрөө уснаас хуурай гарах гэсэн арга гэж харж байгаа.

-Тэр зөвлөлийг нь яаж бүрдүүлэх юм бол?

-Тэр зөвлөлийн гишүүдийн нэрийг Төвбанкны ерөнхийлөгч өөрөө оруулж ирнэ. Тэгэхээр өөрийнхөө ойр тойрны хүмүүсээ оруулж ирэх нь тодорхой. Өөрсдийг нь зөвлөлд оруулж ирсэн хүнийхээ хэлсэн ярьсныг биелүүлнэ биз дээ. Мөн хуулинд мэргэжлийн бодлого шийдвэртэй нь холбогдуулан Эрүүгийн хуулиар сэжигтэн, яллагдагчаар татаж болохгүй гээд оруулж ирж байна л даа. Гэтэл Н.Золжаргал өнгөрсөн хугацаанд мэргэжлийн бодлого шийдвэрийн хүрээнд Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрийг хэрэгжүүлсэн байхад одоо эрүүгийн хэрэг үүсгээд байгаа биз. Одоо өргөн барьсан хуулинд нь үүнийг алга болгосон. Н.Баяртсайхан Н.Золжаргалд ямар ч буруу байхгүй гэдгийг мэдэж байгаа. Ирээдүйд надад ийм зүйл тохиолдоно гээд ийм хамгаалалт хийж байгаа нь инээдэмтэй байхгүй юу.

-Банкны тухай хуулийг дагаж орж ирсэн хуулийн төсөлд “Төвбанк арилжааны банкуудын зээлийн хүүгийн дээд хязгаарыг тогтоож болно” гэсэн заалт орж ирсэн. Төвбанк захиргаадалтын аргаар зээлийн хүүгийн хэмжээг тогтоох нь гэсэн маргаан яваад эхэллээ л дээ?

-Зээлийн хүүг захиргааны аргаар бус зах зээлийн зарчмаар нь шийдэх боломжтой. Засгийн газрын 2.6 их наядын бондыг банкууд худалдаж авсан. Мөн 1.6 их наядын Төвбанкны үнэт цаасыг банкууд худалдан аваад байгаа. Энэ 4.2 их наяд төгрөгийг банкнуудаас Төвбанк татаад авчих юм бол эх үүсвэрийг сул байлгалгүй зах зээл рүү оруулах шаардлага гарч ирнэ. Манай эдийн засаг тийм том биш. Тиймээс зээлдэгчдэд хангалттай зээл олгоод ирэхээр зээлийн эрэлт буурна. Тэр үед хүссэн хүсээгүй банкууд хадгаламжийн хүүгээ буулгах зайлшгүй шаардлагатай болно. Нэг үгээр хэлбэл зах зээлийн шаардлагаар бий болно гэсэн үг. Ингэж хүүг бууруулах байтал захиргааны аргаар шийдвэрлэх нь буруу.

Банкууд өндөр хүүгээр ашиг олоод байгаа юм биш. Банкууд хадгаламж эзэмшигчийн хүү, зээлийн хүүгийн зөрүүгээр амьдардаг. Хадгаламжийн хүүнд банкууд 4-5 хувийн маржин хийж байгаа. 15 хувь байлаа гэхэд 20 хувь болгож таван хувийн маржин хийж байгаа. Хүү өндөр байх, бага байх нь банкуудын асуудал биш. Хамгийн гол нь төрөөс асар их бондыг өндөр хүүтэйгээр банкуудад өгч байгаа учраас амраар нь жилийн 17 хувийн хүүтэй бондыг худалдаж авч байгаад л гол учир нь байгаа юм.

Банк буяны байгууллага биш. Тиймээс хадгаламжийг жилийн тодорхой хувиар авчихаад үүнийгээ жилийн 12 хувийн хүүтэй зээлдэггүй. Үүнийг захиргааны аргаар хуулиар далайлган хийж болдоггүй.

-МАН-ын хуулийн төслийн нэмэлт, өөрчлөлтийг батлуулах гээд АН-ынхан жаахан гэдийгээд байна уу?

-Манай бүлгээс Л.Болд гишүүнийг нь Банкны тухай хуулийн ажлын хэсэгт орж ажилла гэхэд “Би банктай учраас орж ажиллахгүй. Сонирхлын зөрчилтэй” гээд өөрөө ороогүй. Гэтэл Банкны тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах ажлын хэсгийн ахлагч нь УИХ-ын гишүүн Б.Жавхлан. Гэтэл Б.Жавхлан Чингис банкинд ил биш ч хувьцаа эзэмшдэг. Дүү нь Чингис банкны орлогч захирлаар ажилладаг. Жинхэнэ ашиг сонирхлын зөрчилтэй. Ийм ёс зүйгүй байж болох уу. Чингис банкны ард байдаг Б.Жавхлан Банкны тухай хуулийн ажлын хэсгийн ахлагчаар ажиллан сонирхлын зөрчил гаргаад явж байна. МАН, АН-ынхан ийм хоёр өөр ёс зүйтэй улс төрийн хүчин.

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зүгээс цаазын ялыг сэргээхээр Хууль зүй, дотоод хэргийн сайдад хандсан байна лээ. Нийгэм хоёр талцаад энэ тал дээр байр сууриа илэрхийлж эхэллээ. Та ямар бодолтой яваа бол?

-Би цаазын ялыг эргэн сэргээхийг дэмжихгүй байгаа. Бид 1937 оныг санах хэрэгтэй. 30 гаруй мянган иргэнээ хилсээр цаазалж, цагаатгах ажил нь өнөөдрийг хүртэл үргэлжилж байна. Судлаачдын хэлж буйгаар цаазын ял авсан хүн цааз гүйцэтгэхэд л өвдөлтийг мэдэрнэ. Харин тэр хүнийг цаазаар авахгүйгээр бүх насаар нь хориход асар их шаналал, зовлонг туулдаг гэдэг юм билээ. Цаазлахаас илүү хатуу шийтгэл гэж үздэг. Хоёрдугаарт, бид цаазын ялыг халах олон улсын гэрээнд нэгдэн орсон. 5-6 жил болчихоод олон улсын гэрээнээсээ гарч болохгүй. Монгол Улс олон улсын маш олон гэрээнд нэгдэн орсон. Тэдгээр гэрээнээсээ буцаад гарна гэдэг чинь олон улсад манай орны нэр хүнд унах томоохон шалтгаан болно.

Учир нь Монгол Улс дуртай үедээ олон улсын гэрээнд нэгдэн орчихоод дуртай үедээ олон улсын гэрээнээс гардаг гээд бидний хүсэн хүлээж байсан хөрөнгө оруулалт, гэрээ хэлцлүүд бүтэлгүйтэх нөхцөл байдал руу орно гэсэн үг.

УИХ-ын гишүүн О.Батнасантай улс төрд өрнөж буй цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-МАН Их хурлаа хийсэн. Шинэ даргаа сонгосон. Танай намын талцал үүгээр эв зүйгээ олсон гэж ойлгож болох уу?

-Монгол Улс парламентын засаглалтай ардчилсан орон. Парламентын засаглалтай улсад хамгийн их нөлөө үзүүлдэг нь улс төрийн хүчин байдаг. Тэр ч утгаараа 2016 онд манай нам 76 суудлаас 65 суудал авч үнэмлэхүй ялалт байгуулсан. Энэ хүрээнд Засгийн газраа байгуулаад явж байгаа. Ж.Эрдэнэбатын тэргүүлсэн Засгийн газрыг огцруулж шинээр засгаа байгуулсан. Энэ цаг үетэй давхцан намын 28 дугаар Их хурал боллоо. Намын Их хурал болсноороо Монгол Улсын хөгжлийг түүчээлэх томоохон бодлогыг тодорхойлсон. Түүнчлэн намын эв нэгдлийн хурал болж чадсан. Аливаа улс төрийн хүчин дотор үзэл бодлын зөрүүнээс болж зөрчилдөх зүйл байдаг. Гэхдээ энэ зөрчил нь ард түмний нийтлэг эрх ашгийг умартсан байж болохгүй. 28 дугаар Их хурал эв нэгдлийг хангасан ойлголцолд хүрсэн гэж бодож байгаа. МАН-ын дарга, Удирдах зөвлөлийн гишүүд, Бага хурлын гишүүдээ сонгож чадсан. Манай нам зуун дамнасан түүхтэй. Өнөөдрийн тогтолцоогоор ялсан улс төрийн хүчний намын дарга Ерөнхий сайд байдаг. Тэр зарчмаараа явах ёстой гэж үзсэн. Гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн хүчтэй байж улс хөгжинө.

-Хүчтэй гэдгийг ямар утгаар хэлэв. Бяр тэнхээтэй байх уу, чанга дуутай олонд таалагдсан үг хэлдэг байх юм уу. Эсвэл бодлого гаргадаг, эв нэгдлийг хангадаг байх юм уу?

-Хүчтэй байна гэдэг нь мэдээж биеийн хүчийг хэлэхгүй. Хүчтэй байна гэдэг бол эв нэгдлийг хангасан, ард түмний нийтлэг эрх ашгийг хамгаалсан, улсын хөгжлийн бодлогыг тодорхойлдог байх юм. Засгийн газар ч гэсэн ийм зарчмаар ажилладаг болох хэрэгтэй. Ажилласан шиг ажиллаж, хариуцлагаа үүрсэн шиг үүрдэг, хэлсэн үг хийж буй үйлдэлдээ эзэн болдог, зүрх сэтгэл нь түмнийхээ төлөө байх ёстой.

У.Хүрэлсүх Ерөнхий сайд, МАН-ын дарга болсны дараа хэлсэн үгнүүд нь энэ чиглэлд итгэл, найдвар төрүүлж байна гэж харж байна. Томоохон төслүүдээ хөдөлгөхдөө ард түмнийхээ нийтлэг эрх ашгийг хамгаалж явуулах талаар ярьж байна. Мөн дотоодын үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх, аж үйлдвэрийн бодлогыг дэмжих, ажилгүйдлийг бууруулах, хүнсний орон болох гээд томоохон зорилтууд тавьж байгаа.

-Намын хурлын тухайд ийм байж. Сүүлийн үед банкны зээлийн хүүгийн дээд хязгаарыг тогтоох эрхийг Монголбанкинд өгөх хуулийн өөрчлөлтөөс болж нэлээд маргаан гарч байна. Та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Банкны тухай хуулийн ажлын хэсэг хуралдаад Их хурлаар хэлэлцүүлж эхэлж байна. Холбогдох байнгын хороод нь хэлэлцэх эсэхийг нь шийдсэн. Юуны өмнө Монголбанк зээл өгдөг банк биш, харин бодлого гаргадаг, тухайлбал төрийн мөнгөний бодлого тодорхойлдог байгууллага байх ёстой гэдэг дээр тодорхой болох хэрэгтэй. Харин банкны зээлийн хүүгийн дээд хязгаарлалтын хувьд Монголбанкны гэхээс илүүтэйгээр арилжааны банкуудын эрх ашгийн асуудал яригдаж байна. Монголбанк зээлийн хүүгийн дээд хязгаарыг тогтооно гэж Банкны тухай хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөнд биш, харин хуулийн төслийг дагаж орж ирсэн Банк, эрх бүхий хуулийн этгээдийн мөнгөн хадгаламж, төлбөр тооцоо, зээлийн үйл ажиллагааны тухай хуульд туссан байгаа.

Арилжааны банкуудын татан төвлөрүүлсэн хөрөнгийн 80-85 орчим хувь нь хадгаламж эзэмшигчдийн мөнгө байгаа. Өнөөдөр арилжааны банкууд түүгээр бизнес эрхлээд тухайлбал уул уурхайн компани байгуулдаг, барилга барьдаг, Эрдэнэтийн 49 хувийг авах зэрэгт ашиглаад, жинхэнэ харин зээлийн үйл ажиллагаа нь хумигдмал байгаа. Гэтэл эдийн засаг дахь зээлийн эрэлт өөрөө их байгаа, гэтэл зээлийн нийлүүлэлт нь бага болчихоор зээл өөрөө үнэтэй буюу зээлийн хүү өндөр тогтоод байгаа юм.

-Энэ чинь мөнгө хүүлэлт юм биш үү. Олон эдийн засагч тэгж байна…

-Зээлийн хүү гэдэг бол банкнаас зарж буй бараа бүтээгдэхүүний үнэ, энэ нь зах зээл дээрх эрэлт, нийлүүлэлтийн хүрээнд зах зээлийн шударга өрсөлдөөний зарчмаар тогтож байх ёстой гэдэг нь бол үнэн. Гэхдээ зээлийн хүү нь үнэхээр зах зээлийн шударга өрсөлдөөнөөс гарч ирж байна уу, эсвэл зах зээл дээр буй монополь бүтэц нь нөлөөлж байна уу гэдэг бас л асуудалтай.

Тухайлбал, тэтгэврийн зээл болон цалингийн зээл байна. Энд бол цэвэр мөнгө хүүлэлт явж байна л гэж би хардаг. Тэтгэврийг нь төр, цалинг нь төсөв өөрсдөө мэдээд банкинд өгчихдөг болохоор зээл авч буй иргэдэд ямар ч сонголт байхгүй, банкны тулгасан хүүг л хүлээн зөвшөөрөхөөс өөр аргагүй. Уг нь эдгээр зээлүүдийн хувьд эргэн төлөлт нь бараг л эрсдэлгүй зээлүүд тул үүнд өндөр хүү тогтоогоод байх ч шаардлагагүй, банк дөрвөн хувийн маржин нэмэхэд л хангалттай гэж бодоход жилийн хүүг 18 хувьд, сарын хүүг 1.5 хувиас хэтрүүлэхгүй байх бүрэн боломжтой.

Тэгэхээр тэр бизнесийн зээлүүдийг зах зээлийн зарчимд нь орхиё гэж бодъё. Харин цалингийн болон тэтгэврийн зээлийн хүүгийн хувьд дээд хязгаарлалт зайлшгүй хийх хэрэгтэй, бүр энэ 2018 онд хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Манай улсын бүх тэтгэвэр авагчид, төсвийн бүх ажилчид зээлтэй байна. Эдгээрийн зээлийн хүүгийн дарамтыг багасгаж өгөхгүй бол зээлийн өрнөөсөө хэзээ ч гарахгүй болчихлоо. Зээл аваад ашиг орлого олоод байгаа бол өөр хэрэг, эдгээр нь зээл аваад улам л ядуураад байгаад л хамаг учир байна.

-Төвбанкны боловсруулсан хуулинд зээлийн хүүгийн дээд хязгаарыг тогтоож болно гэсэн заалт нь байхгүй. Их хурлын гишүүд л оруулчихсан санал юм билээ. Улс төр ороод байна уу гэж хардах хүмүүс байна л даа?

-Аливаа хуулийг гаргахдаа дагаж орж ирсэн хууль гэхээсээ илүү салбарынх нь бодлогыг барьдаг хуулинд оруулах ёстой байдаг. Тухайлбал, Үндсэн хууль бүх хуулиудын эцэг хууль. Эрх мэдлийн хуваарилалттай холбоотой асуудлыг хуульчлахын тулд Үндсэн хуулийн гол концепцийг авч байж хийнэ.

-2018 оны төсөв батлагдсан. Төсвийн өнгийг та хэрхэн тодорхойлох вэ. Гишүүн бүр л тойрог тойрог гээд гүйгээд байсан. Танай тойрогт хэр хэмжээний төсөв хуваарилагдав?

-2017 оны төсөвт гурван ч удаа тодотгол хийгдснээр төсвийн жил дуусч байна. Бид 2017 онд хэмнэлтийн горимд шилжсэн. Ж.Эрдэнэбатын тэргүүлсэн Засгийн газар, мөн Сангийн сайд нь маш сайн ажилласан. Бүтээн байгуулалтын ажил бага хийгдсэн ч өмнөх онуудад хийгдсэн ажлуудын санхүүжилтийг 100 хувь олгож байгаа. Энэ чинь өөрөө том хэмжээний хөрөнгө оруулалт. Хэмнэлтийн горимд шилжснээр энэ төсөв төлөвлөсөн хэмжээнээс нэлээд давж биелэх магадлалтай байна. Сүүлийн төсвийн тодотголоор эхний 10 сарын байдлаар 600 гаруй тэрбум төгрөг давсан. Нэгэнт давсан орлого орж ирсэн учраас тодотгол хийх нь зөв. Энэ тодотгол дээр төрийн албан хаагчдын 300 мянган төгрөгийн урамшууллын асуудал орж ирсэн. Дээр нь өвөлжилтийн асуудал яригдаж байгаа.

-Урамшууллын 300 мянгыг та дэмжсэн үү?

-Тухайн үед нь төсвийн тодотголыг батлаад явсан бол өвөлжилтийн бэлтгэл ажлыг аймаг, орон нутгийн түвшинд хийчих боломж байсан. Цас орж нөхцөл байдал хүндрэхтэй зэрэгцэн төсвийн тодотголоо баталснаар өвс, тэжээл татах зэрэг эрт хийгдэх ёстой байсан ажлууд одоо хийгдэж байгаа нь харамсалтай.

Төрийн албан хаагчдад олгох 300 мянган төгрөгийг цаад утгаар нь харахад эдийн засагт бага ч гэсэн тэлэлт өгч байгаа юм болов уу гэж бодсон. 300 мянган төгрөг авсан төрийн албан хаагч том зээлээ төлнө гэсэн асуудал байхгүй. Тухайн өрхөд хөрөнгө оруулалт хийлээ гэж ойлгож болно. Өнөөдөр аж ахуйн нэгжүүд бөөнөөрөө хаалгаа барьж, худалдан авалт алга болсон. Татварын байгууллагууддаа өртэй, өрнөөс өрний хооронд дөнгөн данган явж байна. 300 мянган төгрөгний буюу 55 тэрбум төгрөгийг урамшуулал хэлбэрээр олгосноор ядаж худалдан авах чадварыг сайжруулж байгаа юм. Худалдан авалт сайжирснаар эдийн засгийн эргэлт эрчимждэг. Томоохон аж ахуйн нэгжүүддээ биш юмаа гэхэд жижиг дунд аж ахуй эрхлэгчдэд том нэмэр болно гэж боддог. Төрийн албан хаагч 300 мянган төгрөгийг урамшуулал аваад түүнийгээ хадгаламжинд хийнэ гэж бараг байхгүй дээ. Өмсөх хувцас, идэх хоолондоо зарцуулна. Энэ чинь нэг удаа ч гэсэн эдийн засагт бизнес эрхлэгчдэд эерэг нөлөө үзүүлнэ. Тиймээс ерөнхий утгаар нь дэмжиж байгаа. Үүнээс цааш нийгэмд сөрөг мессэж дагуулдаг, халамжийн шинж чанартай, мөнгө тараасан ажлуудыг бага хийх хэрэгтэй. Хөгжлийн том төлөвлөгөөгөө гаргах ёстой.

Санхүүгийн асуудалтай зэрэгцээд яваад буй хариуцлагын асуудлаа дээшлүүл. Монголын ард түмэн тэвчээртэй, ухаалаг. Гэхдээ ард түмний тэвчээрийг барж байгаа юм шиг ажиллаж болохгүй. Энэ утгаараа 2018 оны төсөв өргөн цар хүрээг хамарч чадсан. Аймаг орон нутгийн хэмжээнд бүтээн байгуулалтын ажил хийгдэнэ. Орон нутагт сургууль, цэцэрлэг баригдана гэдэг бол хүүхдүүдийнхээ нийгмийн асуудлыг шийдэж байна гэсэн үг. Нөгөө талдаа орон нутгийн ажилгүй иргэд хамрагдан ажлын байртай болдог.

-Та Ховд аймгаас сонгогдсон. Баруун бүсийн оношлогоо эмчилгээний төв ирэх онд танай аймагт баригдана гэв үү. Хөрөнгө нь төсөвт суусан гэж байсан?

-УИХ-ын гишүүн болчихоод анх хөөцөлдсөн ажил биелэлээ олж байна. Монгол, Бельгийн Засгийн газар хоорондын зээлийн хэлэлцээрээр Баруун бүсийн оношлогоо эмчилгээний төв байгуулах асуудал байсан. Монголын Засгийн газар 2.6 сая евро төлөөд 18 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт авах юм. Ямартай ч Монголын талаас төлөх 2.6 сая еврогийн асуудлыг төсөвт суулгаж чадсан. 60 нэр төрлийн тоног төхөөрөмж ирэх юм билээ. 2018 оны нэгдүгээр сарын нэгнээс хэрэгжээд явна. Баруун бүсийн оношлогоо эмчилгээний төв баригдснаар Ховд, Говь-Алтай, Увс, Завхан, Баян-Өлгий зэрэг аймгийн иргэд Улаанбаатарт ирэлгүй Ховд аймагт нарийн мэргэжлийн шинжилгээгээ өгч, эмчлүүлэх боломж нээгдэнэ. Мөн аймгийнхаа хил хамгаалалтыг сайжруулахад нэлээд том хөрөнгө оруулалт хийгдэж байгаа. Аймгийн төв дээр 50 хүүхдийн ортой хүүхдийн эмнэлэг барих төсөв суугдсан. Спорт цогцолбор, соёлын төв гээд олон ажил хийгдэнэ.

-Тантай ойрд ярилцаагүй болохоор сүүлийн үед олны анхаарлыг татсан бүхий л сэдвийг хамарч ярилцахыг хичээж байгаа юм. Та анзаарсан бол цаазын ялыг сэргээх асуудал яригдаж байна. Та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Олон улсын ялын бодлого, Монгол Улсын ялын бодлого гэж байх ёстой. Монгол Улс олон улсын гэрээ, пактын дагуу цаазын ялаас татгалзсан. Үнэхээр сэтгэл сэртхийлгэм хэргүүд гарч байна уу гэвэл тийм. Хүний амьд явах эрх, эрх чөлөөтэй холбоотой олон асуудлууд дээр сэтгэл өвдөж байгаа. Хүний эрхийг хязгаарлана гэдэг бол зүгээр нэг ярьчихдаг юм биш. Өмнө нь манай улс цаазын ялыг хэрэглэж ирсэн ч цаазын ялгүй орон болсноо дэлхийд зарласан. Одоо бол шинээр батлагдсан Эрүүгийн хуулиар бүх насаар нь хорих ял оноох болсон. Хууль хүчний байгууллагууд хүний эрхтэй холбоотой судалгааг олон талаас нь гаргах ёстой. Чанга хатуу ялын бодлого байлаа гээд гэмт хэрэг буурч байна уу гэдгийг тодорхой болго. Миний хувьд чанга хатуу ял байх нь зөв гэж боддог. Хийсэн хэрэгт нь тохирсон ял оноох нь шударга зарчим. Цаазын ялыг хэрэгжүүлснээр гэмт хэргийн бууралт яаж гарахыг судалгаа шинжилгээний холбогдох байгууллагууд гаргах ёстой. Бага насны хүүхдийн хүчирхийлэлтэй холбоотойгоор цаазын ялыг сэргээе гэж байгаа юм шиг байна лээ. Хүний язгуур эрхийг зөрчинө гэдэг хэрцгий үйлдэл. Тэр үүднээс Ерөнхийлөгч өөрийн саналаа хэлсэн байх. Олон улсын жишгийг харж асуудлаа шийдэх хэрэгтэй болов уу. Хуулийн төсөл өргөн барих эрх бүхий субьектуудын эрхэнд халдах ёсгүй. Ямар ч хууль өргөн барьж болно. Хамгийн гол нь Монголын ард түмний язгуур эрх ашигт нийцсэн байх ёстой.

-БНСУ-д Монголыг төлөөлөн суух Элчин сайдад Б.Хурцын нэр орж ирсэн. Үүнтэй холбоотой маргаан үргэлжилж байгаа. Нийтийн сонсгол хийнэ гэсэн одоогоор сураг алга. Та ямар бодолтой яваа бол?

-Төрийн албаны өрөөнд төрийн ажил, хувийн аж ахуйн ажлын өрөөнд хувийн аж ахуй, гэртээ гэр бүлтэйгээ холбоотой асуудлыг ярих ёстой. БНСУ-д Элчин сайдаар суух Б.Хурцын асуудал яригдаж байна. Би энэ хүнийг танихгүй. Таних ч шаардлагагүй. Гэхдээ улсын нууцтай холбоотой, хууль зөрчсөн үйлдэл байгаа бол ярих нь зөв. Нийтийн сонсголыг дэмжиж байгаа. Аливаа албан тушаалтан, иргэнийг сонсолгүйгээр хэлмэгдүүлж байж болно шүү дээ. Нийтийн сонсгол гэдгийг буруутай хүн орж ирээд мэдүүлэг өгдөг асуудал биш. Нийтийн сонсгол хийх эрх нь хуулиар олгогдсон эрхтэй. Нийтийн сонсгол хийвэл асуух асуулт ч байна. Үнэн мөнийг нь олох гэж хичээе. Түүнээс биш хэн гэдэг хүн орж ирэх нь тийм сонин биш.

УИХ-ын гишүүн Б.Жавхлантай ярилцлаа.

-Банкны тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахаар хуулийн төсөл яригдаж байна. Зарим гишүүдийн зүгээс нэмэлт, өөрчлөлт оруулах цаг үе нь биш гэж байна л даа. Банкны салбарт олон жил ажилласан хүний хувьд хэрхэн хүлээж авч байгаа вэ?

-Банкны тухай хууль 1990 онд батлагдан гарсан. Он цагийн хүрдээр тооцвол уг хууль маань 27 нас хүрч байна. Тиймээс хууль цаг үеэ дагаад сайжирч байх ёстой л доо. Банкны тухай хууль өнөөдрийг хүртэл гурван том “зовлон” үзсэн байдаг. 1998-2000 оны Азийн хямрал манайд хүчтэй орж ирэх үед уг хуулийг эхний удаа сайжруулсан. 2008-2010 оны дэлхийн эдийн засгийн хямралын үед дахин нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан. Өнөөдрийн эдийн засгийн хүндрэлийн үед удаах нэмэлт, өөрчлөлтийг оруулах гэж байгаа юм. Хууль өөрөө амьдрал дээр туршигдаад тэндээсээ даалгавар авч сайжирч байх ёстой.

-Өнөөдөр нэмэлт, өөрчлөлт оруулах цаг нь мөн үү?

-Энэ цаг мөчид уг хуулийн юу нь болоод, юу нь болохгүй байгааг харж байж тухайн цаг хугацаан дээрээ тавих ёстой. Энэ удаагийн хуульд орж буй өөрчлөлтийн гол санааг хэлье. Өнөөдөр банкны системд эргэлдэж буй нийт хөрөнгийн 90 хувь нь ард түмний хуримтлал, ажил олгогчдын мөнгөн хадгаламж, гаднаас татсан хөрөнгө оруулалтууд байдаг. Тиймээс 90 хувьд хамаарч буй хувь хүн, аж ахуйн нэгжийн хөрөнгийн аюулгүй байдлын төлөө Монголбанк бодлогын шийдвэр гаргаж оролцдог. Энэ оролцоо нь зөв, хүчтэй байх ёстой. Үр дагавар нь хадгаламж эзэмшигч, татвар төлөгчдийн төлөө байх нь тэргүүний үүрэг.

Нөгөө талдаа банкны Гүйцэтгэх захирлуудаас эхлээд банкны эзэн, хувь нийлүүлэгч хүртэл банкируудын хариуцлагыг нэмэгдүүлсэн. Өөрөөр хэлбэл банкны нийт активын 10 хувийг эзэмшиж буй эзэн нь банк удирдах өндөр мэдлэгтэй, чадварлаг хүн байх ёстой. Амьдрал үүнийг шаардаж байна. Уг нь эдгээр өөрчлөлтүүд эрт хийгдэх байсан юм. Бараг хоцорч байна л даа. Манайхан өөрсдөө биеэрээ туулж байж ухаардаг. Цаг үе нь ОУвС-гийн хөтөлбөртэй давхацлаа.

-ОУВС-гийн хөтөлбөр хэрэгжих хүрээнд өнөө шаардлагууд дунд орж ирсэн байх аа?

-ОУВС-гийн хөтөлбөрийн хүрээнд ч орж ирсэн. Банкны тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт зайлшгүй хийгдэх ёстой. Олон нийтийн дунд нэлээд яриа болж буй асуудал бол “Зээлийн хүүгийн дээд хязгаарлалтыг Төвбанкнаас тогтоож болно” гэсэн заалт болчихоод байна.

-Энэ тухай л танаас асуух гэж байсан юм…

-Орж ирсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг нэг бүрчлэн уншихаар энэ тухай ямар ч заалт байхгүй. Уг зохицуулалт хаана орж ирсэн бэ гэхээр нэмэлт, өөрчлөлттэй холбоотой дагалдах хуулийн төсөл дээр орж ирж байгаа юм. Тэр нь Банк, эрх бүхий хуулийн этгээдийн мөнгөн хадгаламж, төлбөр тооцоо, зээлийн үйл ажиллагааны тухай хуульд “Зээлийн хүүгийн дээд хязгаарлалтыг Төвбанкнаас тогтоож болно” гэсэн ганцхан өгүүлбэр оруулахаар орж ирсэн. Харин банкны тухай хуулийн зохицуулалт дээр ийм заалт байхгүй. Дагаж орж ирсэн хуулийн заалт нь Төвбанкинд үүрэгжүүлсэн байна.

-Заавал ингэж банкны тухай хуультай зэрэгцэн орж ирэх нь зөв юм уу, тэгээд?

-Үүнийг хуульчид сайн хэлэх байх. Эдийн засгийн агуулгаараа нэг нь арилжааны банк болон Төвбанкны хоорондох харилцааг зохицуулах гээд байдаг. Дагаж орсон хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр Төвбанкнаас зах зээлийн захиргаадалтын арга хэмжээ авахаар орж ирсэн.

-Банкны тухай хуульд банкируудыг хариуцлагажуулахаар болж байгаа гэлээ. Ийм шаардлага байна уу гэсэн асуултууд цахим орчинд нэлээд явж байна л даа…

-Сүүлийн 20 орчим жилд тохиосон эдийн засгийн хямралуудаас болж миний мэдэхийн Монгол Улсын 11 банк дампуурсан. Энэ дүйвээнээр хадгаламж эзэмшигчид бараг хохироогүй. Ихэнхийг нь төрөөс барагдуулчихсан юм. Нэг үгээр хэлбэл татвар төлөгчдийн мөнгөөр төлсөн. Угтаа тэр мөнгийг банкны эзэд, чанаргүй зээлдэгч нараас гаргуулах ёстой биз. Дараагийн удаа эдийн засгийн болон банкны салбарт хямрал нүүрлэлээ гэхэд алийн болгон татвар төлөгчдийн мөнгөөр хохирлыг барагдуулах юм бэ. Тиймээс үүнийг урьдчилан харж эрсдлийн дохио өгөнгүүт төр хүчтэй оролцдог, зөөлнөөсөө хатуу хүртэл шат дараалсан арга хэмжээ авдаг байх хэрэгтэй. Тэр зохицуулалтыг л хийж өгч байгаа юм. Банк бараг дампуурчихсан байхад Төвбанк арга хэмжээ авдаг байсан бол одоо урьдчилан эрсдэлд суурилж арга хэмжээ авна гэсэн үг. Судалгаан дээр суурилж энэ банк эрсдэлд орж магадгүй юм байна гээд урьдчилан арга хэмжээ авч хадгаламж эзэмшигчдийн мөнгөн хөрөнгийг хамгаална. Тэгэхгүй бол энэ алдагдал нь хэтрээд татвар төлөгчдийн мөнгө рүү орохоос урьдчилан сэргийлж байгаа. Нөгөө талдаа энэ их хөрөнгийг удирдаж, менежмент хийж байгаа эздийн санхүүгийн хариуцлагыг нь өндөржүүлж байна.

-Банкны эзэд өнөөдрийг хүртэл хариуцлагагүй хандаж ирсэн гэсэн үг үү?

-Хариуцлагыг нь шат шатаар нь ахиулж байгаа юм. Систем маш хурдацтай өөрчлөгдөж байна. Банкны систем итгэлцэл дээр тогтдог байсан бол одоо технологи дээр тогтож эхэллээ. Технологийг дагаад банкны менежерүүдийн хариуцлага нэмэгдэж, хяналт сайн байх ёстой. Цаг хугацааны өөрчлөлт биднийг салбараа өөрчлөх, сайжруулахыг шаардаад байна. Харин зээлийн хүүгийн тухайд энэ мөнхийн сэдэв. Хурцаар яригдах ёстой. Банкны тухай хуулийн төсөл дээр ор тас хамаагүй зүйлийг нэмээд оруулж ирсэн.

-Төвбанкны зүгээс боловсруулсан хуулийн төсөлд байхгүй байсан заалтыг гишүүд нэмчихсэн гэж ойлгож болох уу?

-Төвбанк хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн санаачлагч нь. Төвбанк өөрөө хууль өргөн барих статусгүй тул гишүүдээр дамжуулан өргөн барьсан. Харин гишүүд судалж үзээд бүрэн эрхийнхээ хүрээнд нэмэлт, өөрчлөлтөөр уг заалтыг оруулж ирсэн юм. УИХ дээр хэлэлцээд явна.

-Гэхдээ захиргаадалтын аргаар зээлийн хүүг бууруулах нь эрсдэлтэй байх. Зээл авч байгаа иргэд, аж ахуйн нэгжүүдийн хувьд үүн шиг сайхан мэдээ байхгүй. Тиймээс жинг нь тааруулахын тулд нэлээд ажиллах байх, тийм үү?

– Гишүүд бүгдээрээ хууль өргөн барих эрхтэй. Гэхдээ захиргаадалтын аргаар зээлийн хүүг бууруулна гэвэл бид бууж өгч байна гэсэн үг. 27 жил бид зах зээлийн эдийн засгийг хөгжүүлэх гэж зүтгэлээ. Харамсалтай нь бид зөв зохицуулалт руу нь хүргэж чадалгүй бууж өгнө гэж ойлго. Зээлийн хүүг бууруулахын тулд бид инфляциа, бодлогын хүү нам дор, тогтвортой байлгах хэрэгтэй. Уул уурхайгаа хамааралтай гэнэтийн шокуудад өртдөггүй, эдийн засгийн өрсөлдөх чадвар өндөр байх хэрэгтэй. Эдийн засгийн барометрууд нь тогтвортой байж зээлийн хүүгийн дээд хязгаар нь тогтмол зааж байх боломж бүрдэнэ. Ийм боломж одоогоор бүрдээгүй байна. Энэ нь эргээд банкны системийн тогтворгүй байдлыг үүсгэх магадлалтай. Бусад орнуудын жишгийг харж байхад зээлийн хүүгийн дээд хязгаарыг тогтоочингуут бусад шимтгэлүүд нь өндөр болчихдог. Банк өөрөө бизнесийн байгууллага учраас алдагдалтай ажиллахыг бодохгүй. Зээлийн хүүгийн түвшин, инфляцийн түвшин, ханшийн түвшин гэдэг нь өнөөгийн манай эдийн засгийн тусгал нь. Өөрөөр хэлбэл санхүүгийн суурь өртөг өндөр байна. Тиймээс бид суурь өртөгтэйгээ ноцолдох ёстой.

Хамгийн том өртөг хадгаламжийн хүү. Хадгамалжийн хүү яагаад өндөр байгаа юм бэ. Банкууд хадгаламжийн хүүгээ буулгах сонирхолтой байгаа. Банкуудын сул чөлөөтэй хөрөнгө нь 40 хувьтай байна. Сул чөлөөтэй хөрөнгө нь 40 хувьтай байхад өндөр хүү төлж хадгаламжийг бариад байх сонирхол тэдэнд байхгүй.

-Буулгах боломж гарахгүй байна гэсэн үг үү?

-Өнөөдрийн жишээгээр Улаанбаатар хотын инфляци аравдугаар сард найман хувьтай гарсан. Улсын инфляци зургаан хувьтай гарч байна. Жилийн дотор долоон пунктээр нэмэгдээд ирж байгаа юм. Бодлогын хүү нь буураад 12 болчихоод байдаг. Засгийн газрын үнэт цаас нь буураад байдаг. Гэтэл доороосоо инфляци шахаад гараад ирдэг. Мөнгөний бодлогын хувьд бодлогын хүүгээ хааш нь залах вэ гэдэг том асуултын тэмдэг болж байна. Инфляци нь өөрөө ийм тогтворгүй савалгаатай байхад хадгаламжийн хүүг нэг, хоёр жилээр тогтвортой барих ямар ч боломжгүй болчихдог. Хэрэв хадгаламжийн хүүг 12 хувиас доош орууллаа гэхэд инфляци нэмэгдээд нөгөөхөөс нь даваад явчихна. Ингэснээр иргэд банкинд мөнгөө хадгалуулах сонирхолгүй болж мөнгө банкнаас зугтаж эхэлдэг. Тэгэхээр бид эдийн засагт нөлөөлдөг бусад суурь эдийн засагт нөлөөлдөг сувгуудаа тогтвортой барьж гэмээнэ зээлийн хүү буурах механизм бүрдэнэ. Эдийн засгийн суурь ойлголтуудаа зөв хөгжүүлж, үүн дээрээ ажиллах ёстой. Ажиллаж чадахгүй байгаа болоод захиргаадалтын арга хэмжээ рүү ордог. Энэ цаашаа ямар үр дагавартай байх вэ гэдгийг төсөөлөх аргагүй болж байна.

-Арилжааны банкууд ч гэсэн захиргаадалтын арга хэмжээгээр зээлийн хүү бууруулахыг дэмжихгүй л байх…

-Зээлдэгч нарын хувьд үнэхээр зээлийн хүү л буурч байвал болчих юм шиг гоё сонсогдож байж магадгүй. Тэр нь захиргаадалтын байна уу, уяраалтын байна уу ямар аргаар байх нь хамаагүй. Тэднийг буруутгах аргагүй. Гэтэл тэр шийдвэр дээр нь улс төрийн шийдвэр гаргаж нэг удаа аргалах гэж байгаад нуухаа авах гээд нүдээ сохлох вий. Эрсдэлтэй шүү.

-ОУВС-гийн зүгээс банкуудын активын чанарт үнэлгээ хийхийг зөвлөсөн. Үүнтэй уялдаж байгаа юу?

-Үүнтэй маш сайн уялдах ёстой. Зөв ч гэж бодож байгаа. Банкны системийн бүтцийн өөрчлөлт анх удаа яригдаж байгаа юм биш. 2010 онд энэ асуудал яригдаж байсан юм. Банкны системийн бүтцийн өөрчлөлт, дахин хөрөнгөжүүлэлтийн төлөвлөгөөг Төвбанкнаас УИХ-д өргөн барьсан ч амжилттай явж чадаагүй. Харин энэ удаа эрх зүйн орчныг нь сайжруулж, зохицуулалтыг нь зөв хийж байж системдээ тэр дундаа олон нийтэд хохирол багатайгаар банкны системийн өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэх цогц арга хэмжээг авах хэрэгтэй болж байна. Бид хууль эрх зүйн орчноо боловсронгуй болгож чадахгүй байж ямар нэг тест хийлээ гэхэд цаасан дээр л үлдэнэ. Банкны системийн өрсөлдөх чадварыг сайжруулчихвал дараа нь ямар нэгэн хууль гарлаа гэхэд даван туулах чадвартай болно. Үүнийг нь өнөөдрөөс эхлэн бэлдэх ёстой. Даяарчлагдаж буй эдийн засгийн түвшинд олон улсын стандартад банкны систем маань хөл нийлүүлэн алхах нь чухал. Энэ бүхнийг хийхийн тулд бид цогц арга хэмжээнүүдийг авах ёстой.

-Төрийн ордонд худалдаа эрхлэгчид чуулсан. Тэдний зүгээс арилжааны 16 банкны зээлийн хүүг мөнгө хүүлэлт гэж тодорхойлсон. Энэ дарамтаас төр гаргаж өгөх ёстой гэж байсан. Зээлийн хүү яах аргагүй хаа хаанаа дарамт болж байна. Тэд банкны зээлийн хүү буурч байвал ямар ч арга хэмжээ авсан яадаг юм гэж байсан л даа…

-Зөв л дөө. Манай санхүүгийн өртөг өндөр байгаа. Энэ зөв шүүмжлэл. Үүн дээр бид бодлогын зөв арга хэмжээнүүдээ авах хэрэгтэй. Ямар үед захиргааны арга хэмжээ авах вэ, аль байгаа онилох вэ. Бид хүүг захиргааны аргаар бууруулж байснаас суурь өртгөө бууруулах ёстой. Хадгаламжийн хүү өндөр байгаа шалтгаан нь банкууддаа эх үүсвэр нь дутмаг байна. Тиймээс эх үүсвэрээ авахын тулд хадгаламжийн хүүгээ бууруулж чадахгүй өрсөлдөөд байгаа юм. Банкны систем рүү өөр өртөг багатай сул чөлөөтэй мөнгөн хөрөнгүүдийн урсгалыг нэмэгдүүлэх хэрэгтэй. Ялангуяа гаднаас орж буй хөрөнгө оруулалт, мөнгөний урсгалыг нэмэгдүүлэх шаардлагатай. Үүний нэг суваг нь гадаадын хөрөнгө оруулалттай банк, сангууд, санхүүгийн байгууллагуудыг либералчилан оруулж ирэх ёстой.

Үүний нэг жишээ нь Хөрөнгө оруулалтын банкны тухай хуулийн төслийг ноднин надтай хамт 20 гаруй гишүүн өргөн барьсан. УИХ дээр хэлэлцэх шатандаа явж байна. Бид нэг боломжийг нь үүгээрээ нээж өгч байна гэсэн үг. Худалдаачдын хүлээлт, эрэлт хэрэгцээг ойлгож байна. Бүгдээрээ л тийм эрэлт хэрэгцээтэй байгаа.

-Ноднин Хөрөнгө оруулалтын банкны тухай хууль нэг хэсэг хүчтэй яригдаад чимээгүй болсон. Зарим гишүүдийн зүгээс Үндэсний хөрөнгө оруулалтын банк гэдэг нэртэй банк бий. Үүнийг дэмжих гэж байна гээд шүүмжилсэн. Хуулийн төслөө хэзээ хэлэлцүүлэх вэ?

-Хуулийн төслийг өргөн барьснаас хойш ажлын хэсгийн гарт очсон. Миний зүгээс хуулиа түргэвчлүүлэх, хэлэлцүүлэх тал дээр анхаарч байгаа. Ажлын хэсэг нэлээд ажиллах шаардлага байсан юм байлгүй дээ. Удахгүй хэлэлцээд явах байх.

-Хууль батлагдлаа гэхэд гадны банкууд хөрөнгө оруулах эрх зүйн орчин бүрэн нээгдэх үү?

-Бид хууль эрх зүйн орчноо эхлээд бүрдүүлсэн байх ёстой. Эдийн засгийн өсөлт 17 хувьд хүрч байхад миний мэдэхийн гадны 5-6 банк хүсэлтээ илэрхийлсэн байсан. Одоо бол нэг ч байхгүй. Энэ хууль батлагдлаа гэхэд гадны банкууд уралдаад орж ирнэ гэж байхгүй л дээ. Горьдсоны гарз. Харин бид эрх зүйн орчныг нь бий болгосноор эдийн засаг сэргэх үед олон улсын хөрөнгө оруулагчдын итгэл сэргэж биднийг тоовол гадны хөрөнгө оруулалтын банк орж ирэх байх гэж найдаж байна. Гэхдээ эдийн засаг руу зөв сувгаар оруулж ирэх ёстой.

-Ямар суваг билээ?

-Манай улсад хохиро учруулахгүй, богино хугацаанд өндөр ашиг хийгээд гардаг биш тогтвортой урт хугацаанд үйл ажиллагаа явуулдаг байх шаардлагатай. Нөгөө талдаа үндэснийхээ банкны системийн тогтвортой байдлыг тодорхой хэмжээнд хамгаалах арга замыг төрөөс заавал хийж өгөх хэрэгтэй. 1990-ээд оны сүүлээр зүүн европын орнууд зах зээлийн эдийн засагт шилжсэнтэй холбоотойгоор барууны том банкууд орж ирж үндэсний банкууд нь тэнцвэргүй өрсөлдөөнд байхгүй болсон гашуун туршлага бий. Манай үндэсний банкууд жижиглэнгийн зах зээл дээр түлхүү ажилладаг. Гэтэл манай зээлдэгч, бизнесийн орчны тэлэлт уул уурхайгаа дагаад маш хүчтэй явж байна. Ингэснээр манай банкууд тэлэлтээ хангаж чадахгүй болж эхэлсэн. 200 сая ам.долларын төсөл хөтөлбөрүүдийг санхүүжүүлэх боломж байхгүй. Тэгэхээр уг эрэлт хэрэгцээг хангаж чадах, татвараа төлдөг, банкны шинэ системийг дагаж ноу хау орж ирэхийн зэрэгцээ бид шинэ соёлд суралцана.

УИХ-ын гишүүн О.Баасанхүүтэй ярилцлаа.

-Та хойд солонгос яваад ирлээ. Яг ямар асуудлаар явсан юм бэ. сүүлийн үед хойд солонгостой холбоотой асуудал парламентын түвшинд янз бүрээр яригдаж байна. Хоёр хүн цаазаар авахуулсан ч гэдэг юм уу. Энэ талаар тэд ямар байр суурьтай байна вэ?

-Би Ази Номхон далайн парламентчдын холбооны дэд ерөнхийлөгчөөр ажилладаг. Ирэх онд Монгол Улсад 46 орны парламентчдыг оролцуулсан олон улсын хурал зохион байгуулах асуудал яригдаж байгаа. Мөн ирэх онд Монгол Улс БНАСАУ-тай дипломат харилцаа тогтоосны 70 жилийн ой болно. Ойн хүрээнд ямар ажил хийх вэ гэдэг хүрээнд Монгол Улс хойд Солонгосын парламентын бүлгийн шугамаар явчихаад ирлээ. Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын байнгын хороон дээр хойд Солонгостой холбоотой тодорхой асуудлаар чиглэл өгсөн тогтоол баталсан учраас айлчлалтай холбоотойгоор ҮАБЗ-тэй ярилцаж зөвшилцсөний үндсэн дээр ярих боломжтой.

Б.Хурц намайг хойд Солонгост айлчилж байхдаа Л.Болд гишүүнтэй холбоотой асуудлыг телевизээр ярьсан байна лээ. Нэр бүхий хүмүүс надтай болон монгол дахь БНАСАУ-ын Элчин сайдтай уулзсан байсан. Үүнээс дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөх боломж алга.

-Манайд яригдаж буй асуудлууд дээр хойд Солонгосчууд ямар байр суурьтай байна вэ. Тэд энэ талаар дуулсан байна уу?

-Дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөх боломжгүй.

-Б.Хурцын томилгоотой холбоотой нийтийн сонсголыг энэ долоо хоногт зохион байгуулна гээд байгаа. Нийтийн сонсголтой холбоотой гишүүд янз бүрийн зүйл ярьж байна. Зарим гишүүн гэрчээр дуудагдаж, зарим нь гүтгэгдлээ гээд байгаа шүү дээ?

-УИХ-ын тухай хуулинд сонсгол хийж болно гээд заалт байсан. Тэр хүрээнд төрийн албан хаагчдыг хоморголон халж, улсад хичнээн хэмжээний хохирол учруулсныг олон нийтэд дэлгэх зорилготой анхны сонсголыг хийсэн. Үүний дараа тухайн үеийн Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Нийтийн сонсголын тухай хуулийг өргөн барьж батлуулсан. Түүнд нь нийтийн эрх ашгийн сонсгол, томилгооны сонсгол, санхүү эдийн засгийн гээд хэд хэдэн төрөл байхаар заасан. УИХ-д Ж.Батзандан нарын 21 гишүүний оруулж ирсэн сонсголын заалт нь томилгооны сонсгол гэж орж ирсэн. Томилсон байгууллага нь томилгооны сонсгол хийнэ. УИХ-аас томилогддог гэхээр АТГ, Сонгуулийн ерөнхий хороо, Статистикийн газар, Монголбанк нарын томилогдох хүмүүс үүнд хамаарах юм. Элчин сайдыг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч томилно гэсэн заалттай.

Манай гишүүдийн зүгээс томилгооны сонсгол хийе гэчихээд “Энэ хүний өмнө нь хашиж байсан албан тушаал нь нийтийн эрх ашгийг хөндсөн байна” гээд нийтийн сонсгол хийе гэж яриад байсан. Сонсгол явуулахад би санал нэг байна. Гэхдээ албан бичгийнхээ утгыг солиод ир гэж хэлсний төлөө надад асар их дайралт ирсэн. Би Батзанданг хувь хүний хувьд 2021 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшээд явах хүн гэж харж байсан ч хувь хүн рүү дайрсан үг хэллэг хэлсэнд нь эмзэглээд байгаа юм.

-Ямар утгаар нь…

-Б.Хурцыг Англид баригдахад хэн очиж, ямар мэдээлэл өгснийг нарийн мэдэхгүй ч тухайн үед хэвлэлээр бүх процессыг нь бичиж, ярьж байсан. Үүний цаад санаа нь Б.Хурцыг Англид байлгах сонирхолтой хэсэг байгаа юм байна гэж тухайн үед харж байлаа. Ж.Батзандан мэдээлэл хийхдээ “Батын Хурц нь илэрсэн тагнуул. БНСУ түүнийг буцааж явуулах ёстой” гэж хэлснээрээ монгол төрийн нууцыг тээгч хүнийг цаашлаад өөрийн орны иргэнийг эс үйлдлээрээ матчихаж байгаа юм. “Энэ чинь зохисгүй үйлдэл байна шүү” гэдгийг өөрт нь хэлсэн. Ингэж нөхөр ёсны зүйл ярьж, “би чамайг дэмжинэ гэхдээ наад бичгээ солиорой” гэж хэлснээс болж хэлсэн үгийг минь мушгисан.

-Яг юу гэж мушгисан юм бэ?

-“Баасанхүү Батын Хурц гэдэг хүний талаар удахгүй файл дэлгэнэ гэсэн” гэж миний хэлээгүй үгийг хэлсэн болгож гүтгэсэнд харамсч байна. Би өөрийнхөө юу хэлж, юу хэлээгүйг ялгаж, салгах хэмжээний насанд хүрсэн хүн. Бид УИХ-ын гишүүн тул хэлж байгаа үг, хийж байгаа үйлдлээ бодож явах ёстой. Таамаг маягийн зүйл байгаа бол хууль хяналтын байгууллагаар шалгуулаад, тогтоолгоод явах ёстой. Өргөх бичиг дээрх зүйлийг нь харахаар С.Зоригийн амийг бүрэлгэсэн асуудал удахгүй ил болох гэж байгаа үед Б.Хурцыг Элчин сайдаар томилж болохгүй гэсэн байна лээ. Амь насыг нь бүрэлгэсэн гээд гурван хүн манай тойргийн иргэд. Би аав, ээжтэй нь ойрхон байдаг, найзууд. Зовж буй хүмүүсийн зовлон дээр битгий тогло л доо. Өнөөдөр (өчигдөр) би ТЕГ-ын дарга Д.Гэрэлд албан бичиг явуулсан.

-Ямар үндэслэлээр…

-Хэн ч хардах эрхтэй. Мөрдөн байцаасан процесст нэгдүгээрт, Эрүүгийн байцаан шийтгэх тухай хууль, Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийг зөрчсөн эсэх. Хоёрдугаарт, шалгаж байсан байцаагч нар нь хувийн болон ил, далд зөрчил байсан эсэх, гуравдугаарт, захиалагчийн хэмжээнд илрүүлсэн эсэх, илрүүлэх процесс явагдаж буй эсэх талаар албан ёсны мэдээллээ өгөөч гэж байгаа юм. Би бүх зүйлд зарчимтай хандаж байгаа.

Томилгоотой холбоотой зүйл дээр мэдэгдэл хийсний төлөө МАХН-аас хүртэл хөөсөн гэдэг хууль бус мэдэгдэл хийсэн байна лээ.

-Таныг намаас хөөгдөх хангалттай шалтгаантай хүн гээд байсан шүү дээ?

-Үүнийг би жудаггүй зүйл боллоо гэж харж байгаа. Би хойд Солонгост очоод ирлээ. Намайг намаасаа хөөгдсөн гэдэг мессэжийг тэд авах юм бол миний уулзалтын үр дүн буурна.

-Таныг очиход тэгээд намаасаа хөөгдсөн гэж байх юм уу?

-Тэд пуужин хөөргөдөг хүмүүс. Манайд Элчин сайдын яам нь байдаг болохоор бүх мэдээллийг авдаг. МАХН-ын ерөнхий нарийн бичгийн дарга байсан Э.Эрдэнэжамъян хойд Солонгост очоод протоколь зөрчин тэднийг асар их гомдоосон байна лээ. Тэр асуудлаар хойд Солонгосчууд надад гомдол мэдүүлсэн.

-Яаж гомдоосон юм бэ. Тодорхой ярихгүй юу?

-ҮАБЗ-ийнхөнтэй зөвлөлдөөд энэ асуудалд яаж хандахаа тодорхой болгоод би байр сууриа илэрхийлнэ. Н.Энхбаяр дарга Хятадад төрийн айлчлал хийж байхад монгол иргэд айлчлалтай давхцуулан хятад ресторануудыг хятад хаягтай байна гээд иргэдийг нь зодож, юм хумыг нь сүйтгэж байсан. Энэ нь тухайн үедээ Монгол Улсын Төрийн тэргүүний рейтингийг доошлуулж байлаа. Хятад үсгээр хаягаа бичсэн нь буруу байж болно. Гэтэл Төрийн тэргүүний айлчлалтай давхцуулан ийм солиорол хийж болохгүй гэж би хэвлэлийн хурал хийж байсан. Энэ мэтчилэн зүйлсийг маш сайн мэддэг хүн өнөөдөр хууль бус зүйл хийж, ярьж байгааг нь зогсоох ёстой. Тэдний гаргасан мэдэгдэл хууль бус.

-Яагаад…

-Манай намын дүрэмд гишүүн хөөх заалт байхгүй. Тиймээс тэд Бага чуулган гэж хуралдуулаад Улсын дээд шүүхэд “намын гишүүнийг хөөе” гэдэг заалтыг хүргүүлсэн байгаа. Шүүх шийдвэр гаргаагүй байхад хүнийг хөөлөө гэж ярьж болохгүй биз дээ. Мөн намаас хөөх шийдвэрийн үндэслэлүүд нь худлаа байгаа юм. Тухайлбал, С.Ганбаатарыг Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшихэд эсрэг ажилласан гэж байгаа юм. Би Ганбаатарын эсрэг ажиллаагүй. МАХН Ганбаатарын эсрэг ажилласан. Яагаад гэхээр Эрдэнэчулуун, Нарангэрэл гэдэг хүмүүсийг нэр дэвшүүлье гэдэг санал тавихад нөхдүүд “Үгүй. Ганбаатарыг дэвшүүлнэ” гэсэн. Би тойргоос сонгогдсон учраас улсын хэмжээнд биш тойргийн хэмжээнд ажиллана гээд ажилласан. Тойрогтоо очоод самбар өлгөсөн байтал МАН, МАХН-ынхан “Энэ хүн хууль бус сурталчилгаа хийж байна” гээд намайг цагдаад өгсөн. Манай намын Шархүү цагдаад очиж “Энэ манай намын сурталчилгаа биш. Үүнийг авахыг хүсч байна” гэж ярьсан. С.Ганбаатарын сурталчилгааны ажлаар би таван удаа Орхон аймагт очиж ажилласан. 21 аймгаас хамгийн өндөр саналыг Орхон аймгийнхан Ганбаатарт өгсөн. Мөн Эрдэнэтийн 49 хувьтай холбоотой асуудлыг хөндсөн байна лээ. Тухайн үеийн Засгийн газар нь шийдсэн асуудал. 49 хувь нь 51 хувиас давуу эрхтэй байна гэсэн тогтоол хүчингүй болсон. Тэр тогтоолыг 49 гишүүн кнопдож хүчин төгөлдөр болсон юм. 50 хүн кноп дарахаар хүчин төгөлдөр болчихдог юм биш. Асуудлын гол нь МАХН-ынхан 49 хүний баталсан УИХ-ын тогтоол зөв. Үүнд Баасанхүү оролцоогүй нь буруу гээд байгаа юм. Үүнийг буруу гэж үзэж байгаа. Хэрэв зөв байсан юм бол төр авчихгүй яасан юм бэ. Тэр тогтоол нь зөвшилц гэсэн байсан. Барын амнаас гараад арслангийн аманд орох тийм зүйл байлаа. Өнөөдөр тэр зүйл дээд цэгтээ хүрч бүлэглэлүүдийн зодоон явж байна. Манай нам 65-уулаа биш, 9-үүлээ биш. Ганц хүнд бүх бурууг тохож болохгүй. МАХН-аас 49 хувь дээр ингэж шийдээрэй гэсэн ганц ч албан бичиг ирээгүй. Энэ бүхний цаана арванхоёрдугаар сард багтаад намын Их хурал хуралдахаар бэлтгэл ажил хийж байгаад шаралхаж тэд ингэж байгаа юм. МАХН-ын нэрийн өмнөөс хэвлэлийн хурал хийж байгаа хүмүүсийн хувьд Баасанхүү гэдэг хүн тэдний бодож байгаагаар хамгийн муу хүн байх. Тэгвэл намын Их хурлыг хийчихгүй яасан юм. Хоёр жилд нэг удаа хийдэг хурлаа найман жил яагаад хийгээгүй юм бэ. Их хурлаа хий гэж хэлсэн Баасанхүү муу хүн юм уу. Би байхгүй байсан ч энэ хурал хийгдэх юм уу. Хийхгүй гээд байгаа байхгүй юу. Энэ мэдэгдлийг хийснээрээ МАХН-д 124 сая төгрөгийн хохирол учруулах гэж оролдож байна. Яагаад гэвэл суудалтай, суудалгүй нь эргэлзээтэй тохиолдолд Сангийн яам суудлын мөнгө гэж надад биш намд олгодог мөнгийг хааж байгаа юм. Намын Их хурлаар 124 сая төгрөгийг шилэн дансаар зарцуулна гэдэг шийдвэр гаргах гэж байхад түүнд саад болж байна.

Мөн Б.Хурцыг өмөөрсөн гэдэг үндэслэл гаргаж ирсэн байна лээ. Үүнийг нь хараад өөрийн эрхгүй инээд хүрсэн. Тэгээд би Ц.Нямдоржийг өмөөрөх юм уу. Би Б.Хурц гэдэг хувь хүнийх нь талаар яриагүй. Түүнийг тагнуулын байгууллагын ажлаас нь халаагүй. Шилжүүлэн ажиллуулж байгаа. Ямар шалтгаанаар гэдэг нь төрийн бодлого. Тайлбарлах албагүй. Үүнд саад учруулах гэснийг нь буруу байна гэсэн. Тэд нэг ч хуулийн байгууллагад хүсэлт өгөөгүй.

-Та тэгвэл намаасаа хөөгдөөгүй юм байна тийм үү?

-Намаас хөөгдсөн гэх ямар ч үндэслэл байхгүй. Намаасаа гарах эрх байхгүй, надад. Би даргын төлөө биш, эгэл жирийн гишүүдийнхээ дуу хоолой болж явна. Эд нар ганц хүн юу ч хийж чадахгүй гэж бодоод байна. Би хүүхдийн хүчирхийллийн талаар асуудал дэвшүүлснээрээ ҮАБЗ дээр яригдаж байгаа.

-Ц.Нямдорж гишүүн таныг хадам аавынхаа зургийг гишүүдэд зардаг гэж байсан. Үнэн юм уу?

-Ц.Нямдорж тэгж ярьсан. “Гишүүд та нар бизнестэй юм байна. Мөнгөтэй юм байна. Энэ улс төр чинь үнэтэй юм байна. Хадам аавын маань зурсан зургийг худалдаж аваач. Хадам аавдаа дэм болъё, үлдсэнээр нь би улс төрөө санхүүжүүлье” гэдэг. Сая тойргийнхоо 200 хүнд дээлийн өнгө, витамин өгсөн чинь үүнийг нь АТГ-аар шалгуул гээд байгаа юм. Хулгайчуудтайгаа тэмцэхгүй байж хуульч байсан, өөрийнх нь хууль зөрчсөнийг хамгаалсан Баасанхүүтэйгээ тэмцдэг ямар учир байнаа. 2020 онд би гишүүн болчихгүй байх вий гэхээс айдаггүй. Ж.Батзандан, Ц.Нямдорж хоёр тийм шударга юм бол нэг тойрог дээр хамт өрсөлдье гэж байгаа юм. Хоёулаа гарахгүй байгаад яаж амьдрахыг нь харъя. Би ганцаараа сөрөг хүчин. Бусад нь “төмсөгдүүлчихсэн”. Ямар азаар би сайд болчихоогүй юм. Манай намаас гэхэд З.Баянсэлэнгэ “төмсөгдүүлчихсэн”, Ц.Оюунбаатар баларчихсан. Энэ Их хуралд олигтой дуугарчих нохой ч байхгүй гэж өөрсдөд нь хэлдэг. Ганц чөлөөтэй хүн үлдчихээр тэдэнтэйгээ нийлж намайг ганцаардуулах гэдэг. Үүнд нь би шаналахгүй байна. Аав, ээж, найз нөхөд маань миний өмнөөс шаналчих юм.

Б.Хурц, Ц.Нямдорж, Ж.Батзандан, Л.Болд нарын хэрүүл надад ямар хамаатай юм бэ. Үүний төлөө намайг хонины хонхорт явдаг ч гэх шиг. Би явган явдаг нь үнэн. Хааяа төрөөс машин дуудаад явдаг минь ч үнэн. Ингэлээ гээд намайг хонины хонхорт явдаг гэж юу гэсэн үг вэ. Доромжлоод байгаа юм уу. Үнэндээ би энэ бүхнээс залхаж байна. Ядарч байна.

УИХ-ын гишүүн Я.Содбаатартай ярилцлаа.

-МАн-ын XXVIII их хурал болж өндөрлөлөө. Нам нь талцаад хоёр хуваагдчихсан үед хуралдсан. Энэ удаагийн Их хурлаар ямар асуудлуудыг хэлэлцсэн бэ?

-МАН-ын 28 дугаар Их хурал хуралдан өмнөө тавьсан зорилго, зорилтоо биелүүлж чадлаа. Их хурлаар намын дотоод уур амьсгал, зохион байгуулалтаас гадна эдийн засгийн нөхцөл байдалтай холбогдуулан төлөөлөгчид үг хэлж, улс төрийн илтгэл тавилаа. Цаашид хийж хэрэгжүүлэх зорилтоо тодорхойлсон. Энэ удаагийн Их хурал МАН парламентад үнэмлэхүй олонх буюу 65 суудалтай болж, Засгийн газраа байгуулан, Нийслэл, дүүрэг, орон нутагт олонхыг бүрдүүлж байх цаг үетэй давхцлаа. Нэг үгээр хэлбэл ард түмний итгэл хүлээлгэсэн, хариуцлага нэхсэн цаг үе таарч байна. Бид 2020 онд мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлсэн байх уу, ард түмэнд амласан амлалтуудаа хийж чадах уу гэдэг зүйлсийг Их хурлаар ярилаа. Намын хичээн эрмэлзэх зүйл, мөрийн хөтөлбөрт өөрчлөлт оруулж, нийгэм эдийн засгийн зорилтуудаа тодорхой болгосон. Эрх барьж буй улс төрийн хүчний Их хурлаас гарч буй шийдвэр төр засгийн шийдвэр болон биежиж явдаг.

Тиймээс эрх барьж буй намын Их хурал үе үеийн олны анхаарлын төвд явж ирсэн. Шударга ёсыг тогтоох, авлигатай тэмцэх, төрийн албыг тогтвортой байлгахын сацуу зөв засаглалтай болгох, ард түмний хөрөнгө мөнгийг завшиж буй үйл явдлууд, бондтой холбоотой асуудлууд дээр чанга байр сууринаас хандах ёстой гээд ярьцгаасан. Мөн намын дүрэмд өөрчлөлт оруулж, намын анхан шатны төлөөлөл, эмэгтэйчүүдийн төлөөллийг нэмэгдүүлэх заалт оруулсан. Түүнчлэн Удирдах зөвлөл, Бага хурлын гишүүдийн тоог нэмэх санал хэлж байна лээ.

-Намын дарга шинээр сонгогдлоо шүү дээ. Танай намын гишүүд бүрэн сэтгэл хангалуун байж чадахгүй байгаа юм биш үү?

-МАН-ын даргад УИХ дахь МАН-ын бүлгийн дарга Д.Хаянхярваа, Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх нар дэвшин өрсөлдсөн. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх 63.1 хувийн санал авч МАН-ын дарга гэдэг хариуцлагатай, нэр хүндтэй албыг цаашид үргэлжлүүлэхээр болсон. Ер нь гишүүдийн зүгээс эрх барьж буй намын дарга Ерөнхий сайд байх ёстой гэдэг зарчим бий. Ард түмэнд амласан амлалтаа биелүүлэхийн тулд Ерөнхий сайд намын дарга байх нь зөв гэсэн. Тэгэхгүй бол Ерөнхий сайдаар нэг хүн, намын даргаар нэг хүн ажиллахаар хүн хоорондын болон институц хоорондын зөрчил бий болно гэдгийг хэлж байсан. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхэд том хариуцлага үүнийг дагасан том хүлээлт хамт ирсэн.

-Танай нам үнэнийг хэлэхэд хоёр нам шиг болоод багагүй хугацааг үдлээ. Шинэ намын дарга эв эеийг хичээж, тасарсан, талцсан хүмүүсээ нэгтгэж чадах уу?

-Их хурлын үеэр хүн бүр шахуу намын эв нэгдлийн асуудлыг хөндөж байсан. Намын удирдлагаар ажиллаж байсан Г.Очирбат, Б.Даш-Ёндон, Н.Багабанди дарга нар ч үгээ хэлсэн. Малчин, бизнесмэн гээд бүгд үгээ хэлсэн гэж бодож байна. Монгол Улсын 21 аймаг, нийслэлийн есөн дүүрэг, 300 гаруй сум, 150 гаруй хороо, 1000 гаруй багийн төлөөлөл ирсэн. Их хурлын төлөөлөгчид гэдэг чинь бага ард түмэн гэсэн үг. Дээд түвшинд ажиллаж байгаа хүмүүс эв эеийг хангах, эв нэгдэлтэй байх ёстой гэж байсан. Тиймээс шинээр сонгогдсон МАН-ын дарга У.Хүрэлсүх парламентын 65 гишүүн цаашид хагаралгүй явна, эв нэгдлийг нүдний цөцгий мэт хайрлана, үл ойлголцлыг илааршуулах чиглэлд анхаарч ажиллана гэсэн. УИХ дахь МАН-ын бүлгийн 65 гишүүнийг эв эеэ сахиж ажиллахыг үүрэг болгосон гэж ойлгосон. Хүмүүс дор бүрнээ эв эеэ хангаж ажиллах байх.

-2012 оны сонгуулийн дараа парламентад цөөнх болсон нэг үгээр хэлбэл лааз өшиглөж явсан намыг 2013 онд М.Энхболд дарга удирдан чиглүүлж үнэмлэхүй ялалт байгуулсан. Харин шинэ намын даргадаа тамгаа шилжүүллээ. Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялагдсаных нь төлөө танай намын зарим гишүүн мөн ч их баалсан…

-Намын 27 дугаар Их хурлаас М.Энхболд дарга намын дарга болж байх үед манай нам парламентад 26 суудалтай, ихэнх аймаг, дүүрэгт ялагдчихсан байсан. Харин 28 дугаар Их хурлаар намын даргын ажлаа өгөхөд нам парламентад 65 суудалтай, нийслэл, дүүрэг, аймагт үнэмлэхүй ялсан ийм үр дүнг шинэ намын даргад хүлээлгэн өгч байна. М.Энхболд даргын ажлын том үзүүлэлт нь энэ. М.Энхболд дарга хоёр дахь удаагаа МАН-ын даргаар ажиллалаа. Ард түмэн үнэлэлт, дүгнэлтээ өгсөн. Амаргүй үед энэ намыг эрх баригч болгосон М.Энхболд даргад намын жирийн гишүүдээс эхлээд бүгд талархах учиртай.

-32, 33-ын бүлэг эвлэн нийлэх орон зай үлдээгүй юм биш үү. Эвлэрэл харагдахгүй л байгаа юм даа. Тиймээс цаашаа улам гүнзгийрэх юм биш үү…

-Манай намын бүлэг 33, 32 болж хуваагдсан зүйл байхгүй. Засгийн газрыг огцруулах уу, шинэ Засгийн газар байгуулах уу гэдэг дээр үзэл бодол, мэдээллийн зөрүү гарсан. Гишүүд өөр өөрсдийн байр суурийг л илэрхийлсэн. Миний хувьд Засгийн газрыг огцруулахыг дэмжсэн болон дэмжээгүй хүмүүсийг аль алийг нь хүндэтгэж байгаа. Тэд ардаа сонгогчидтой тул өөрсдийн шийдвэр нь түмэн олны шахалт хүсэлт, хүлээлт байдаг. Тэр утгаараа мэдээлэл дээр үндэслэж шийдвэр гаргадаг. Ард нь төлөөллийн шийдвэр гаргагчид байдаг тул хариуцлагатай шийдвэр гаргадаг юм.

Үүнээс хойш бид энд хуваагдаад байх бодит шалтгаан байхгүй. Мэдээж хувь хүн хоорондоо ойлголцох зүйл байж болно. Хувь хүний асуудал хичнээн их байлаа ч төрийн ажлын хажууд өчүүхэн шүү дээ. Тиймээс Монголын ард түмний язгуур эрх ашиг, намын эрх ашгаа хамгаалан ажиллах нь зүйтэй. Намын дарга, улс төрийн албан тушаалтнууд хариуцлагатай байх ёстой.

-Засгийн газар байгуулагдаад сар гаруйн хугацаа өнгөрлөө. Ард түмний маш өндөр хүлээлт талаар болж эхэллээ гэж байна. Та Засгийн газрын үйл ажиллагаанд ямар байр суурь илэрхийлэх вэ?

-Шинэ Засгийн газрын үйл ажиллагаанд үнэлэлт дүгнэлт өгөх цаг болоогүй. Үйл ажиллагааг нь харах хэрэгтэй. Ерөнхий сайд томилогдоод 40 гаруй хоног, сайд нар томилогдоод сар гаруйн хугацаа өнгөрч байна. Ерөнхий сайдын хэлж буйгаар дөрвөн чиглэлд анхаарч ажиллах юм байна гэж ойлгосон. Бид хийж хэрэгжүүлсэн ажлынх нь үр дүнг харж байж дүгнэлт өгөх ёстой гэж боддог. Нийгэмд шударга ёс тогтоох, сахилга хариуцлагыг бий болгохын тулд хувь хүн болоод хийж хэрэгжүүлэх ажилд нь бодит үр дүн гарна. 2016 оны сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх нь энэ Засгийн газрын үндсэн үүрэг нь. Бид амлалтаа биелүүлж байж бодит дүнгээ ирэх сонгуульд тавиулна. Үүн дээр нэлээд анхаарах болов уу. Тэр утгаараа сургууль, цэцэрлэгийн асуудлыг ирэх оны төсөвт шийдэхээр суулгасан. Цэвэрлэх байгууламж, хогны үйлдвэр, хотын түгжрэл дээр бодит шийдэл гарган зарлаж байна. Манай чухал салбаруудын нэг болох эрүүл мэндийн тал дээр анхаарч тогтолцоог нь зөв болгох үүднээс Эрүүл мэндийн даатгалын санг бие даалгаж байгааг нь зөв гэж байгаа юм.

Мөн газрын наймаа, лицензийн наймаа гэж олон жил яригдаж ирсэн зүйл дээр татвар тавьсан. Нийгэм, эдийн засгийн амьдралд хүлээгдэж байгаа асуудлууд шийдэгдэж эхэлсэн. Намын гишүүдийн хүлээсэн хүлээлт өндөр байгаа тул үүнд нийцэж сэтгэл гарган ажиллах ёстой. Засгийн газар алдаа гаргавал бид хатуу байна. Зөв зүйлийг нь хоёр гараа өргөн дэмжинэ. Засгийн газрын үйл ажиллагааг анхааралтай ажиглаж байна.

УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь МАН-ын бүлгийн дарга Д.Хаянхярваатай ярилцлаа.

-Сүүлийн үед улстөрчдийн ааш аягийн талаар ярих боллоо. Таны хувьд уиХ-д гурван удаа сонгогдсон, сангийн сайд, бүлгийн даргаар ажиллаж байгаа туршлагатай хүн. улс төрчдийн зарчим ямар байх ёстой юм бол, тухайлбал та ямар зарчим баримталдаг вэ?

-Өнөөдрийн улс төрийн араншин өөрөө сонин болчихлоо. Нэг хэсэг нь айхтар шударга ч юм шиг, эсвэл бүхэлдээ хулгайч, луйварчин ч юм шиг. Нийгэм биднийг ойлгох нь байтугай бид өөрөө өөрсдийгөө ойлгохоо байчихсан байна. Улстөрч хүний хувьд “би ийм хүн” гээд өөрийгөө тодорхойлох нь сонин биш. Миний амьдралдаа баримталдаг зарчим бол өөрийн гэсэн бодолтой, хүнээрээ л байх. Түүнээс биш “Улааныг үзэж урван, шарыг үзэж шарвана” гэгчээр зангаа өөрчлөөд байдаггүй. Бид чинь социализмын үеийн бүтээгдэхүүн. Ёс зүй, дэг журам, жудаг гээд олон зүйлсийг бид үнэт зүйлээ болгож ирсэн. Тэр л хүмүүжлээр хүмүүжсэн учир надаас социализмын үеийн хүмүүжил илүү тод харагддаг байх гэж боддог.

Үүнийг би муу чанар гэж бодохгүй байна. Яагаад гэвэл бид эргэн санах үнэт зүйлстэй хүмүүс. Өнөөдөр улс төрөөс эхлээд бүх зүйлс яагаад ийм сонин байдалд орчихов оо гэвэл үндсэндээ бид энэ нийгэм, амьдрал, нам, найз нөхөрлөлийн хүрээнд байсан бүх үнэт зүйлсээ гээчихээд байна. Тийм учраас бид өнөөдөр гэнэт шинэ сэргэг юм ярихаасаа илүү хуучин байсан үнэт зүйлсээ сэргээхийн төлөө явах ёстой. Хэрэв тэгвэл энэ нийгэм болон улс төрийн өнгө аяс ч өөр болно гэж боддог.

-Таны хэлсэнчлэн улстөрчдийг хулгайч, луйварчин, иддэг, уудаг гээд муу муухайгаар цоллож байгаа нь үнэн. “Тийм ч тендер тэрэндээ авч өгсөн” гээд л ярьдаг. Таны хувьд харин мөнгө санхүүгийн асуудалтай холбогдсон асуудал бараг дуулддаггүй?

-Улс төрчдийг нийгэмд хулгайч, луйварчин гэж хэн зарлаад байгаа юм бэ. Ард түмэн гэхээсээ илүү улстөрчдийг муу муухайгаар цоллож байгаа хүмүүс нь улстөрчид өөрсдөө. Өнгөрсөн 27 жилийн хугацааг эргэн харахад улстөрчид л улстөрчдийгөө хулгайч, луйварчин, лицензчин, тендерчин, газрын наймаачин болгосон. Түүнээс биш ард түмэн УИХ-д сонгогдоод ирсэн хүмүүсээ “Хулгайч, луйварчин гараад ирлээ” гэдэггүй л байхгүй юу.

Дээрх үгсийг ард түмэн рүү нялзаахаасаа өмнө улстөрчид өөрсдийнхөө юу ярьж, хийж байгаагаа эхэлж бодоод гаргасан алдаа завхарлаа засах чиглэл рүү явах ёстой. Өөрсдөө ёс зүйтэй байх хэрэгтэй. Зарчим, шударга ёс ярьдаг бол өөрөө зарчимтай, шударга байх ёстой. Тендер, лицензтэй холбогдсон зүйлс зөндөө л дуулддаг. Тэдгээрээс хэд нь үнэн, хэд нь худал вэ гэдгийг хэлэхэд хэцүү.

Өнөөдрийн нам доторх хуваагдал, бие биенээ давж илүү харагдах гэж, өөрөө шударга болж харагдах гэж бусдыгаа гутаан доромжилдог, гүжирддэг гүтгэдэг явдлыг л би увайгүй улс төр гэж боддог. Хүссэн хүсээгүй бид өөрсдөө энэ байдал руу гулгаад орчихлоо. Хэн нэгнийг харлуулъя гэвэл хэвлэл мэдээллийнхэнтэй тохиролцож байгаад балбаж эхэлдэг. Хуучин цагт “Сайд, ялаа хоёрыг сонингоор цохиж алдаг” гээд ярьдаг байлаа шүү дээ. Өнөөдөр бид тэр зүйл рүү буцаж шилжээд байна. Сошиал орчинд ямар ч хүнийг үхдэл болтол доромжилж чадаж байна шүү дээ. Шал худлаа юмыг үнэн зөв болтол, харийн хүн байтугай хажууд нь байгаа хань ижил нь хүртэл жигшихээр хэмжээнд хэн нэгнийг харлуулж чадаж байгаа нь нууц биш.

Энэ бүхэн чинь дээр хэлсэн ёс зүй, зарчим, үнэт зүйл, хүн чанартай холбоотой асуудал. Эдгээр зүйлээс хүмүүс холдсоны гай шүү дээ. Тиймээс л би хуучин үнэт зүйлсээ сэргээж, урагшаа харж явах ёстой гэж дахин дахин хэлэх гээд байгаа юм. Ингэхийн тулд улстөрчдөөс өөрөөс нь асар их ухаан, тэвчээр, хүлээц шаардаж байгаа. Миний хувьд хууль зөрчиж төр түмнээсээ хулгай хийсэн, тендер авсан нэг ширхэг ч юм байхгүй.

-Одоогоос жил хагасын өмнө УИХ-ын сонгуулиар МАН 65 суудал авч баяраа тэмдэглэж байлаа. Харин жилийн дараа бүлэг нь хоёр хуваагдчихлаа. Бүлгийн даргын хувьд мэдээж эмзэглэж л яваа байх. 65 толгойг нэг чигт харуулна гэдэг амаргүй. Таниас их ухаан шаардаж байна уу?

-Манай намын дотор болоод буй зүйлсийг хүмүүс олон өнцгөөс харж байгаа байх. Мэдээж “65-ын бүлгээ базаж чадахгүй байна” гээд надад буруу тохож байгаа зүйлс бий. Би шүүмжлэл бүрийг сонсож байгаа. Аливаа зүйлд заавал шалтгаан байдаг. Энэ талцсан байдал бүлгийн даргаас болов уу, өөр хүчин зүйлсээс болов уу гэдэг нь олны өмнө ил шүү дээ.

Би 65-ын бүлэг дотроо “Та нар ард түмний итгэлийг дааж сонгогдсон улстөрчид. Хэн нь ч ялгаагүй тойрог бүрээс мандатаар сонгогдсон. Би компанийн захирал, та нар ажилчид биш. Учир нь та нар улстөрчид. Хууль тогтоох эрх бүхий байгууллагын хууль тогтоогчид. Та нарын үг үйлдэл, ухаанаас олон зүйл шалтгаална шүү. Би та нарыг нэг тогоонд базаж, нэг жимээр явуулах гэж хүчлэх албагүй. Тийм боломж ч байхгүй” гэдгийг хэлдэг. Үнэндээ 65 хүнийг та нар ингэ, тэг гээд хэлэх утгагүй. Харин энэ 65 хүн юунд захирагдах ёстой вэ гэдгийг бодох хэрэгтэй. Бидний дээр өөрсдийг нь нэр дэвшүүлсэн нам гэж байна. Тиймээс намынхаа Үндсэн хууль болох дүрэм, ёс зүйд захирагдах ёстой. Бүх зүйлд хүндэтгэлтэй хандах учиртай. Хэрэв ингэж явж ирсэн бол өнөөдрийн хагарал гарахгүй байсан. Би бодоод байгаа юм.

-Юу гэж?

-“Энэ 65-ыг дотор нь хэн хагалчихав аа” миний бодоход 65 дотроосоо өөрсдөө хагалчихаагүй юм шиг байгаа юм. Харин 66 дахь хүн хагалчихлаа гэж хараад байгаа. Тийм учраас улс төр хийхийн тулд улстөрч хүн ухаан зарах ёстой. Өнөөдрийн бидний алдаанаас дараа үе минь суралцаасай гэдгийг чин сэтгэлээсээ хүсч байна. Өмнөх үеэсээ суралцан ирээдүй рүү харж бодлоо цэгцлэн ажиллах ёстой. Гэтэл өнөөдөр эргээд хартал бид өмнөх үеэ сонсч байна уу гэвэл үгүй. Ирээдүйгээ харж, хандан ажиллаж чадаж байна уу гэвэл бас л үгүй. Залуу, дунд, ахмад үеийн гурван цагийн хэлхээ хэмээн шүлэг найраг шиг дуулж явсан бүхэн бараг алга болчихлоо.

Хоёр тал болж суучихаад маргаж, мэтгэлцэж байгаа зүйлс бий. “Бид эв зүйгээ олно. Нэг чигт явж байгаа” гэдгээ хэвлэлд өгсөн ярилцлага бүртээ би хэлсэн. Учраа олж л байна. Эв зүйгээ олж чадна. Ингэхийн тулд хүн бүрийн хичээл зүтгэл , сахилга бат, юу юунаас чухал. Өнөөдөр бидэнд нэг хэцүү зүйл байна. “Чи намын шийдвэрээс ухарлаа, чамд арга хэмжээ авнаа” гэхэд “Намын дүрэм журмаа зөрчөөд Засгийн газраа унагаагаад сөрөг хүчинтэйгээ нийлээд явчихсан хүмүүстээ эхлээд хариуцлагаа тооцчих” гээд ам тагладаг.

Засаг унах болсон үндсэн шалтгаануудыг бүлгийн даргын хувьд өөртэйгөө хамаатуулах гээд бодоод үзэхэд миний баримталж явдаг ёс зүй, зарчмаас өөрөөр явчихсан. Яагаад гэвэл бүх зүйл хууль дүрмийнхээ хүрээнд явах ёстой гэж би боддог хүн л дээ. Тэр утгаараа намын дүрмийнхээ хүрээнд бүх асуудал явна, эхлээд бүлэг дээр дараа нь Удирдах зөвлөл дээр яригдана бүр болохгүй бол Бага хурлаараа асуудлаа шийднэ гэсэн бүрэн итгэлтэй явсан. Харамсалтай нь надад ганц ч үг дуулгалгүйгээр эцсийн өргөн барих мөчид нь хэвлэлээс л мэдэх жишээтэй. Засгийн газраа огцруулах гэж байна гэсэн дэл сул яриа явж байсныг сонсож байсан.

Бид өөрсдөө намын дүрэм журамд захирагдаж чадахгүй юм бол хойшид хэнд ч шаардлага тавьж чадахгүй. Ингэснээр нам улам эмх замбараагүй, дүрэмгүй тоглодог байдал руу л хурдална даа. Нийгмийн араншин ч ингэж л өөрчлөгдөнө. Юу үнэн энэ үнэн шүү. Тиймээс эхлээд энэ нам хуучин хэвийн байдалдаа эргэн орохын тулд намынхаа дүрэм, журманд л захирагдаж байх ёстой. Өөрөөр хэлбэл ямар ч асуудлыг дүрмийнхээ хүрээнд ярилцдаг, тэндээсээ шийдвэр гаргадаг замдаа орно. Зарчим, ёс суртахууны үнэт зүйлд захирагдах ёстой. Үүнийг одоо л хийж чадахгүй бол биднийг амаргүй хувь заяа хүлээж байгаа.

-Та яриандаа 66 дахь хүний тухай дурдаад өнгөрлөө. Яг хэнийг хэлчихэв ээ?

-Ард түмний мэдэж байгаа хүнийг би заавал нэрлээд яахав ээ.

-Та нам, намын дүрэм, журам гээд ярилаа. Үнэндээ бол нам, төрийн дээр гарчихлаа гэдэг зүйл яригдаж байна. Нам, төрийн дээр гарна гэж яг юу гэсэн үг юм бэ?

-Хуучин нам төвтэй төртэй байлаа. Өнөөдөр ч гэсэн энэ зарчим хэвээрээ үйлчилж байгаа. Парламентын засаглалтай орнуудад энэ байдаг л зарчим. Яагаад гэвэл МАН сонгуульд намын өөрийн мөрийн хөтөлбөрөөр оролцсон. Ард түмэн мөрийн хөтөлбөрийг нь судалж, дэвшүүлсэн нэр дэвшигчийг нь сонгодог. Тийм учраас намын мөрийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхийн тулд Засгийн газраа байгуулдаг. Засгийн газар байгуулахын тулд нам дээр боловсон хүчний асуудлаа шийддэг. Энэ зарчмаар явсан. Үүнийг л хүмүүс нам төрийн дээр гарчихлаа гээд байгаа юм. Үнэндээ үүнээс өөрөөр явж байгаа парламентын засагтай улс гэж байхгүй.

-У.Хүрэлсүхийн Засгийн газрыг байгуулагдахад маш олон хүний хүлээлт байсан. Харамсалтай нь тэр хүлээлтийн хэмжээнд ажиллаж чадсангүй гэдэг шүүмжлэл байна л даа. Яахав 100 хоног ажилласных нь дараа харах ёстой гээд байгаа ч үнэндээ Засгийн газрын нэр хүнд өмнөх Засгаасаа илүү уналаа шүү дээ. Та ямар бодолтой байгаа вэ?

-Энэ Засгийн газрын үйл ажиллагаанд үнэлэлт дүгнэлт өгөх арай эрт байна. Нийгмийн уур амьсгалыг ажиглаж байхад өмнөх Засгийн газар нь дээр байжээ гэдэг өнгө аяс илүү харагдаж байна. Ж.Эрдэнэбатын Засгийн газар сайн ажилласан. Одоогийн засагт байгаа манай туршлагатай парламентч Ц.Нямдорж гишүүн сайд болоод удаагүй байхдаа “Өмнөх Засгийн газар маш хүнд нөхцөлд, маш сайн ажилласан байна. Өр авлагыг барагдуулах, эдийн засгаа сэргээхээс эхлээд олон зүйлийг хийж амжуулсан” гэдгийг хүлээн зөвшөөрсөн шүү дээ. Хэдийгээр Ц.Нямдорж сайд гарын үсэг зурж, Засгийн газраа огцруулсан ч гэсэн шударгаар үүнийг хүлээн зөвшөөрнө гэдэг бол тулхтай улстөрчийн л хэлэх үг. Харамсалтай нь өмнөх Засгийн газрын шадар сайд, одоогийн Засгийн газрын тэргүүн нь өмнөх засгийнхаа талаар дуугарахгүй байгаа юм. Мэдээж одоогийн Засгийн газраас нийгэмд асар өндөр хүлээлт байгаа.

Харин өнөөдөр бол нийгмийн хүлээлт унаж байна. Төсөв оруулж ирж байгаагаас эхлээд дотоодын зөрчил, намын талцал хуваагдал ч үргэлжилсээр. Ийм нөхцөлд ажиллах хэцүү. Үүнийгээ Ерөнхий сайд сайтар ойлгож байгаа болов уу гэж бодож байна. Би чуулганы танхимд Засгийн газрын тэргүүнд хандан “Өглөө кинон дээр Богд тамгаа барьчихаад “Би юу хийчихэв ээ” сууж байдаг хэсгийг сануулж хэлж байсан даа. Би Ерөнхий сайдыг “Би юу хийчихэв ээ” хэмээн бодож байгаа болов уу гэж найдаж байгаа. У.Хүрэлсүхэд ийм байдал үүсгэхгүйгээр Ерөнхий сайд болж намаа авах боломж хангалттай бүрдсэн байсан гэдгийг би хүлээн зөвшөөрнө. Намын их хурлаас У.Хүрэлсүхийг намын даргаар сонгоно гэдэг хүлээлт маш өндөр байсан. Намынхаа дүрэм, журмын хүрээнд явчихсан бол манай нам ингэж хагарахгүй, төр жонхуурахгүй, бид үнэт зүйлсээ хадгалж үлдэх боломж байсан. Тэр цаг үеийг хүлээчих хэрэгтэй байсан юм.

-Нэг сар л хүлээх байж дээ…

-Үнэн. Нэг сарын л ажил байсан. Ийм тулхтай, том улстөрч яаруу сандруу хуудуутай үйлдэл хийж гарч ирсэнд нь гайхдаг. Үүнийг нуугаад байх шаардлага ч алга. Ингэлээ гээд У.Хүрэлсүхийг түлхээд чамаас л боллоо гэхгүйгээр ажлаа хийх нөхцөл боломжоор хангаж өгөх хэрэгтэй. Бид алдаан дээрээсээ суралцах ёстой. У.Хүрэлсүх гэдэг хувь хүн МАН-ын лидерүүдийн нэг. Энэ хүний туулсан амьдралаас ч гэсэн сайн талаасаа ч, саар талаасаа ч суралцах, сургамж авах зүйлс бий. Тодорхой цаг хугацааны дараа тухайн хүний үнэлэмж түүхэнд үлддэг шүү дээ. Тэр утгаараа намынхаа нөхрийг муу хэлээд, буруу зөрүү талаас нь ярьж шүүмжлээд, хатуу хөтүү үгээр дайрч давшлах гэсэн бодол агуулаагүй шүү.

-Шинэ засаг байгуулагдахдаа сайд нараа бүгдийг нь парламентаас сонгосон. Магадгүй Ерөнхий сайдын эмзэг цэг нь өөрөө гишүүн биш учраас гаднаас сайд авалгүй дархлаагаа давхар дээлтэй сайд нараар хийчихэв үү гэж харж байна.. Бүх сайд нар нь давхар дээлтэй болж Засгийн газрын болон МАН-ын нэр хүнд илүү хурдтай унаж эхэллээ. МАН боловсон хүчингүй нам уу гээд яриад байгаа…?

-Нэг талаасаа Засгаа хамгаалах дархлаа тогтоох гэсэн арга гэж ойлгож болно. Нөгөө талаасаа дархлаагаа бүр сулруулсан байхыг үгүй гэх газаргүй. Хоёр талдаа эвсэж, зохицож байж арай гэж Засгийн газраа байгууллаа. Эвгүй дайрвал үсрээд явчих магадлал өндөр хэвээрээ байгаа. Энэ юунаас хамаарах вэ гэвэл манай намын дотоод эв нэгдлээс л шалтгаална.

Давхар дээлийн асуудлыг МАН, АН өөрсдөө л гаргаж ирсэн. Парламентын гишүүн Засгийн газрын гишүүн байдаг нь байдаг л тогтолцоо. Энэ удаа Ерөнхий сайд өөрийн бүрэн эрхийнхээ хүрээнд парламент дотроосоо Засгийн газраа бүрдүүлэх нь илүү найдвартай, чадварлаг байх юм байна гэж бодсон байх. Ийм амаргүй цаг үед бид Ерөнхий сайдынхаа саналыг хүндэтгэн үзсэн. Ерөнхий сайдын гаргасан саналыг бид хүндэтгэн үзэх учиртай. Давхар, дан дээлийн асуудал яригдаж байгаа нь улс төрийн намуудад боловсон хүчний бодлого алга болсны хамгийн тод жишээ. УИХ-аас гадуур аль ч салбарт сайдын төвшинд ажиллах маш олон чадварлаг хүмүүс бий. Тийм боловсон хүчний судалгаа аль ч намд алга.

Уг нь судалж байх ёстой юм л даа. Одоо бол улс төрд оролцох оролцооноос эхлээд янз бүрийн үзүүлэлтээр Засгийн газрын гишүүдийн сонгодог болсон. Дан, давхар дээлийн асуудлыг улс төр болгон тоглож байхаар улс төрийн намууд боловсон хүчний бодлогоо чамбайруулах ёстой. Тухайлбал, МАН-д боловсон хүчнийг сонгон шалгаруулах журам гэж бий. Аль нэг салбарыг аваад явах чадвартай болвсон хүчиний судалгаатай байдаг бол Нам сонгуульд ялбал тэндээсээ сонголтоо хийдэг болно. Бид өөрчлөлт шинэчлэлт хийх ёстой гээд байгаа. Миний бодлоор бол эхлээд хуучин байсан сайн зүйлсээ л сэргээх хэрэгтэй. Ингэж чадвал бид алдаа мадаг багатай явах нөхцөлөө бүрдүүлнэ.

-МАН-ын дарга М.Энхболдыг Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялагдсанаас хойш түүн рүү дайрах танай намынхны дайралтууд ихэссэн.. Тэр утгаараа ч гэдэг юм уу. Үнэндээ намын даргынхаа үгийг МАН-ынхан сонсохоо байчихсан юм биш үү. Намынхаа Их хурлаар энэ бүхэнд цэг тавьж чадах уу?

-Энэ их хурлаар ярих нэг сэдэв мөн. Үүний тухай ярина гэхээр дахиад л намын үнэт зүйлсийг ярих хэрэгтэй.. Төрийн өндөр дээд албан тушаалд ажиллаж байсан хүнээ сайн нэртэй явуулж байсан түүх байна уу. Бараг л байхгүй дээ.Үе үеийн ерөнхийлөгч, их хурлын дарга , ерөнхий сайд нараа аваад үз.. Эдгээр хүмүүсийг сайн нэртэй үдсэн үү гэвэл үгүй л болов уу.. Өнөөдөр манайд яг энэ зүйлс үргэлжилж байна. Нам дотор тэрний хүн, энэний хүн гэж цоллодог. М.Энхболд даргыг хамгаалаад хэдэн үг хэлчихвэл Энхболдын хүн гээд унадаг. Энэ нэг гажигаас салчихаасай билээ. Энэ юу хэлээд байна вэ гэхээр хүнийг эрх мэдэлтэй, чадалтай тэнхээтэй байхад нь одоогийн хэлээр бол пялдагадаж пялдагадчихаад эрх мэдэл чадал тэнхээ сулраад ирэхийн цагт мурьдаг нь мэдлэг боловсрол тааруу, сул дорой, ёс зүй муутай хүмүүсийн мөн чанарын илэрхийлэл болоод байна. Энэ бол намын их хурлаар шийдэх асуудал биш ээ. Хүний төлөвшил ёс суртахуунтай холбоотой асуудал.

-Та намынхаа даргыг өмгөөлж хааяадаа дуугарчихдаг. М.Энхболдын хүн гэх үү, тэгэхээр?

-Тиймэрхүү яриа байдаг л юм. Үе үеийн л намын дарга нартай хамтарч ажиллаж явлаа. Харин Энхболд даргатай бол нэгэн үеийнхэн учраас арай олон жил ажиллаж , дотно нөхөрлөж ирсэн. Би залуучууддаа хандаж хэвлэл мэдээллээр ганц нэг удаа манай залуучууд хэтэрхий түрэмгий, ёс зүйгүй авирлаад байна шүү гэдгийг сануулж хэлж байсан. Гэхдээ манай намын залуучууд ухаантай, өөрсдийн алдаанаас суралцаад явах чадвартай учраас 65-ын бүлэг доторх залуустаа итгэдэг. Энэ залуусын насыг бид тойроод биш дайраад гарсан. Хааяа бяр амтагдаж давилуун загнах үе байдаг шүү дээ . Цаг хугацаа өнгөрөхийн хирээр хүн ухааждаг нь амьдралын жам учраас энэ бол засаж болох алдаа. Тийм учраас намын даргын амаргүй ачаа үүрч байгаа хүндээ маш хүндэтгэлтэй хандаж байна ёстой гэдгийг хэлмээр байна. Ингэлээ гээд энэний тэрний хүн гэж нэр зүүвэл зүүнэ л биз дээ.

-МАН-ыг сахилга хариуцлагатай нам гэдэг. Харамсалтай нь өнөөдөр тийм байж чадахгүй байна. Хэтэрхий их амбиц, албан тушаалын төлөөх тэмцэл нь давамгайлчихаад байна уу гэж харагдаж байна. Энэ бүхэндээ цэг тавьж чадах уу, танай нам?

-Түрүүн бараг хариулчихсан даа. Яагаад ийм болчихов гэдгийг бодох ёстой хүмүүс нь бодоосой. Яахав ээ, албан тушаалын төлөө янз бүрийн ааш авир гаргаж байгаа зүйлс харагддаг л юм. Би бүлэг дээрээ жишээ дурдаж байгаад энэ талаар гишүүддээ хандаж “Сайд болно гэж ярих амархан. Очсныхоо дараа би энэ ажлыг хийж чадах уу гэдэг асуултыг эхэлж өөртөө тавьж байгаарай” гэж нэгэн удаа хэлсэн. Одоо бол бид тийм асуулт тавих сөхөөгүй болчихоод байна уу даа. Сайд л болчихвол бүхнийг чадах юм шиг хэт хөнгөмсгөөр хандаж болохгүй. Гэхдээ очих салбараа би хэр сайн мэдэх вэ, тухайн салбарынхаа бодлогыг тодорхойлоод явах чадвар, дадлага туршлага бий юу, миний нас хүйс тохирч байна уу гэх мэтчилэнгээр олон зүйлсийг эргэцүүлэн боддог байгаасай гэж боддог. Намын сахилга бат, хариуцлага, боловсон хүчний бодлогын талаар энэ их хурлаар ярих ёстой гол асуудлын нэг мөн.

-Улстөрчид нь албан тушаалд хүрэх гэж зүтгэдэг муйхар байдлаас гарах цаг болж. Сайд л болж байвал сэм хуйвалддаг, ил далд наймаалцдаг боллоо. Үүнээс болж улстөрчдийн үнэлэмж газар унасан. Та нар нэрээ цэвэрлэхгүй юм уу?

-Монголд улстөрчдийн нэр хүнд шалан дор ортлоо унасан. Улстөрчид бид өөрсдөө л унагасан. Ард түмэн зүгээр байгаа хүмүүсийг энэ новш, тэр хулгайч гэж заяа нь хэлээгүй. Улстөрчид л бие биенээ элдэв янзаар хэмэлсээр байгаад ийм болсон. Үүнийг засъя гэвэл өөрсдийгөө засах ёстой. Өөр гарц байхгүй. Түүнээс биш ард түмний өмнө сөхөрч унаад “биднийг та нар битгий ингэж хэлээч” гээд нэмэр байхгүй. Бид л үг үйлдлээрээ харуулах ёстой. Би хийрхдэггүй, хэлснээ хийдэг гэж ярьдаг л бол хэлсэндээ хүрдэг байх шаардлагатай. Тэгэхгүйгээр бид энэ нэрнээс салж чадахгүй. Өнөөдөр бид шударга ёс тогтоох гээд, нийгэмд гоё ганган харагдах гээд хурц ширүүн, уран цэцэн, гоё ганган ярьж болно. Энэ бүхэн чинь улстөрчдийн араншинг нийгэмд ил болгосон. Бид ширүүн, догшин, аядуу зөөлөн ярьдаг аль алинийг нь харлаа.. Улстөрчдийн бүх өнгө аясыг харлаа л даа. Эцсийн дүнд нь хэн юу бүтээв гэдгийг ард түмэн, түүх үнэлж үлдээдэг юм. Тиймээс бага ярьж, их хийх ёстой. Сангийн сайд болсны дараа намайг чуулганы танхимын үүдэнд гарч ирэхэд сэтгүүлчид надаас хэдэн асуулт асууж байсныг би санаж байна. Тэгэхэд нь “Монгол Улс хөгжилд бэлэн биш байна” гэж хэлснээ санадаг юм. “Яагаад хөгжилд бэлэн биш байна гэж” гэхэд нь “Бид бонд босгоод түүнийг нь шууд санхүүжүүлчих бэлэн төсөл хөтөлбөр алга” гэж хэлсэн. Өнөөдөр ч гэсэн яг л тийм байна. Аливаа том төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлэх гэхээр хуваагаад, хуйвалдаад идээд дууслаа гээд чарлаж эхэлдэг. Үүний үр дүнд хэрэгжүүлсэн дорвитой төсөл ч үгүй мөнгө ч үгүй үлдээд өр нэмэгддэг жишгээр бид явж ирлээ. Үүнээс болоод улс төрчдийг бүлэг фракц болж аль нэг хувийн компанийн эрх ашгийн төлөө ажиллаж байгаа мэт харлуулдаг буруу дүр зургийг алга болгох хэрэгтэй. Ингэж байж улс төрчид муу муухай нэрнээсээ сална.

-Одоо ч гэсэн манайх хөгжилд бэлэн биш байна уу?

-Бидэнд ам ажлын нэгдэл алга. Бид хангалттай ярилаа. Дээр хэлсэндээ янз бүрийн араншингаар ярьдаг улстөрчдийг харлаа гэж. Улс орноо хөгжүүлэхийн тулд улс төрчид хичээл зүтгэл гаргаж бодит ажил хийх хэрэгтэй.

Би парламентад орж ирээд 10 жил боллоо. Анх орж ирэхэд Таван толгойн тухай ярьж л байсан. Одоо ч ярьж л байна. Шийдвэр гаргах болохоор аль нэг бүлэглэл авах тухай маргаан дэгдээгээд тэр нь улс төр болоод ямар ч шийдвэр гаргаж чадалгүй өдий хүрлээ. Энэ Засгийг шийдчих болов уу гэж горьдож байна. Улс төрийн том шийдлийг гаргахын тулд зоригтой байх ёстой. Гэрээ хэлцэл тэр бүхнийг хэнтэй хийх

нь сонин биш.. Хамгийн гол нь Монгол Улсад, Монголын ард түмэнд л ашигтай байх ёстой. Аль нэгэн компанитай гэрээ хэлцэл хийчихвэл би тэр компанийн эрх ашгийг хамгаалдаг хүн болчих болов уу гээд үхээнц царайлаад өөрийгөө хоохойлоод байвал шийдэл гаргаж чадахгүй. Ийм зүйлсийг шийдэхийн тулд Засгийн газар байдаг. Засгийн газар зоригтой шийдвэр гаргадаг байх хэрэгтэй. Айх хэрэггүй. Гэхдээ зоригтой шийдвэр гаргаж байна гээд улс орон, ард түмнийхээ эрх ашгийг хохироосон шийдвэр гаргаж болохгүй. Бид үндэсний бахархал болсон үндэсний үйлдвэр, компаниа дэмжиж чадаж байна уу. Монголчууд “Говь”ХК-ийн тухай ярьдаг. Дэлхийн олон оронд “Говь” брэндийн дэлгүүрээ нээж улсынхаа нэрийг гаргаад явж байна. “Талх чихэр”, “АПУ” МАК, Петровис гэх мэт бид үндэсний үйлдвэрлэлээрээ бахархаж байх ёстой.

Харамсалтай нь тэгж чаддаггүй. Энэ бахархал болоод байгаа компаниудын эзэд нь монголчууд шүү дээ.Монголын залуус дэлхийн том компаниуд болох “Сони”, “Самсунг”, “Кока Кола” гээд л биширч унаад байдаг. Тэгсэн мөртлөө өнөөдөр дэлхийн мундагууд руу дөхөж очиж байгаа компаниудаа бид төр засагтайгаа нийлж байгаад унагаж байна шүү дээ. Тухайлбал, Эм Си Эс байна. Сайн компани гэдгийг хэн ч хүлээн зөвшөөрнө. Ямар ч байсан бүтээсэн зүйлсийг нь харж байхад дэлхийн брэндүүдийг бидэнд мэдрүүлж чадаж байна. Кока кола, Тайгер шар айрагны үйлдвэрүүд, Скай ресортыг нь хар. Дэлхийн хамгийн том зочид буудлын сүлжээ Шангри Ла-г барьчихлаа. Таванбогд гэхэд KFC-г оруулаад ирлээ. Монголын эдийн засгийг чирч явдаг хэдэн том компаниа бид нураах гээд ноцолдоод байх ёстой юу, аль эсвэл эднийгээ дэмжээд явах уу гэдгийг бодох ёстой. Үүнийг хийх үүрэг Засгийн газарт байх ёстой. Улстөрчидтэй нийлээд доош нь хийж байхын оронд “Энэ компани монголд ийм үйл ажиллагаа явуулаад, татварт тэдэн төгрөг өгсөн байна. Энэ компанийн төлсөн татвараар цалин, тэтгэвэр өгч байна” гэдгийг ойлгуулж, тэднээр бахархах сэтгэлийг бий болгох ёстой. Ирээдүй хойч үеэ бид үндэсний компаниудаараа бахархдаг болгох хэрэгтэй. Түүнээс биш “Эд нар хулгайчууд шүү” гэдэг үгээр өв үлдээж болохгүй. Бид үндэсний компаниудаа хэр дэмжиж ажиллана тэр хэмжээгээр хөгжил урагшилна гэдгийг ойлгох цаг болсон.

-Иймэрхүү мэдээлэл түгээгчид нь улстөрчид. Ялангуяа “поп”-ууд л даа. Тэднээс болж хөрөнгө оруулагчид үргэдэг юм байна. Эдийн засаг хэцүү үед тэдний үсчүүлсэн шүлс ямар их нэрмээс болдгийг харлаа. Энэ тал дээр ямар бодолтой байдаг вэ. Тэднийг ямар боль гэлтэй биш хэцүү л харагдах юм?

-Тантай санал нэг байна. Эдийн засаг уруудахын хэрээр ажилгүйдэл, ядуурал, бухимдал нэмэгддэг. Энэ нь улстөрчдийн ялгарч гарч ирдэг муу аргуудын нэг нь юм билээ. Популизм хийгчид дэлхийн аль ч оронд байдаг. Ард түмэн айхтар шударга юм яриад байна гээд сонгочихдог. Сонгогдсоны дараа ямар ч үр дүн байдаггүй. Тэрнээс болж улс орон хохирдог болохоос хождоггүй. Өнөөгийн буруу зөрүүг ялгаж салгаад засаад залруулаад явах голч ухаан хойч үеийнхэнд маань бий гэдэгт эргэлзэхгүй байна. Ер нь популизм нийгмийг бүхэлд нь алж байна.. Нийгмийг хагалан бутаргаж талцуулдаг, баялаг бүтээгчдийг элдэв янзаар хэлдэг чинь популистуудаас гаралтай.

-Та өөрөө хэр популист вэ?

-Би попроод байдаг хүн биш. Попрохын хор уршгийг маш сайн мэддэг. Гэхдээ ард түмэн юу гэж үнэлдгийг би мэдэхгүй. Ямар ч асуудалд бодитой хандахыг хичээдэг. Амьдрал дээр ийм байна уу гэдгийг хэлэхээс биш ямар ч ор үндэсгүй, байхгүй зүйлийн талаар ярьдаг хүн би биш. Монголын ард түмэн гадарлаж байгаа байх.

-Удахгүй МАН-ын Их хурлаар дараагийн намын дарга сонгогдоно. Нийгэм хямарчихсан, нам нь талцчихсан энэ үед их л ухаалаг шийдвэр гаргах хүн чухал байх. Таны бодол ямар байгаа бол. Дараагийн намын дарга гээд хэд хэдэн хүний нэр ч гарчихсан байна. Таны нэр ч харагдана лээ?

-Хэн намын дарга болох тухай таамаг зөндөө л явж байгаа байх. Манай намын Их хуралд ганцхан онцгой бүрэн эрх бий. Намын даргыг шууд заалнаас нэр дэвшүүлдэг. 1309 төлөөлөгч бүгдээрээ өөрийгөө дэвшүүлчихэж ч болно. Энэ нь намын Их хуралд байдаг маш том эрх.

Удирдах зөвлөл гээд хэдэн хүн сууж байгаад шийдвэр гаргадаг шиг биш. Их хурлын төлөөлөгч болсон 1309 хүн маань олон талаас нь тунгааж байж Их хурал дээр гарсан нэрсээс сонголтоо хийх байх. Бид алдах эрхгүй. Их хурлаа хийх гэж байна. Нууцгүй хэлэхэд МАН орших уу, эс орших уу гэдгийн зааг дээр байна. МАН эв нэгдэлтэй хуучин шигээ хүчирхэг үлдэх үү, эс үлдэх үү гэдгийн зааг дээр байна. МАН гэдэг чинь Монголын төр л дөө.

Монгол төрийн ноён нурууг гудайлгачихалгүй авч явах том үүрэг МАН-д байгаа. Тийм учраас манай намын Их хурлын төлөөлөгчид энэ үүргээ маш сайн ухамсарлаж байгаа гэдэгт огтхон ч эргэлзэхгүй байна. Улс төрийн хүчнүүд төрөө авч явах гэж чадахаараа үзэж байна л даа. Парламент өндөр хөгжсөн орнуудын дэргэд манай ардчилал 27 жилийн түүхтэй нялх. Гэхдээ МАН, АН гээд үнэхээр Монголын хөрс суурин дээр ард түмэнд танигдсан улсаа аваад явчих улс төрийн хүчин гэвэл энэ хоёр нам л даа. Тэгэхээр бид эв нэгдэлтэй байх ёстой. Улс орныхоо эрх ашгийг нэгдүгээрт тавьдаг байх шаардлагатай. Ямар ч үед улсын эрх ашиг дээр нэгдмэл шийдвэр гаргадаг ёс суртахуунтай байх ёстой. Ингэж чадвал улсын хөгжил урагшилна. Намын Их хурал ард түмний энэ их хүлээлтэнд хариу өгснөөр өндөрлөх болов уу гэж бодож байна.

-Ерөнхийлөгчийн хоригийг чуулганаар хэлэлцэж байхад та Төрийн тэргүүнд хандан нэлээд ширүүхэн үг хэлж байгаа харагдсан. Төрийн тэргүүн цаашид ч хориг тавина гэж байсан?

-Ерөнхийлөгч хориг тавихын тулд Ерөнхийлөгч болдоггүй байх. Ерөнхийлөгчийн үндсэн хуулиар олгогдсон бүрэн эрхийн асуудал учир хүндэтгэлтэй хандаж байна. Би хориг тавьсанд нь тэр үгийг хэлээгүй юм. Бид Төрийн тэргүүнээ харсаар байгаад нэр хүндийг нь шалан доор ортол хэлүүлээд баймааргүй байгаа юм. Тийм учраас Х.Баттулга Ерөнхийлөгчийг улстөрч хүн учраас ойлгох байх, ойлгоод тодорхой түвшинд нийгмийн дотор байгаа шүүмжлэлийг хүлээж авах байх. Алдаа байна гэвэл үүнийгээ засч залруулах байх, цаашид ажил төрөлдөө анхаарах байх гэдэг утгаар нөхөр ёсны шүүмжийг нүүрэн дээр нь хэлсэн. Шүүмж гэхээсээ илүү бодит байдлыг хэлсэн гэж ойлгох хэрэгтэй. Би ингэж хэлэх үүрэгтэй. Бид нэг үеийн улстөрчид. Алдаа оноо байвал хэлж, ярьж засахгүй бол буруутдагийн жишээ олныг харсан. Ерөнхийлөгч маань Төрийн тэргүүний үүргийг хэрхэн ойлгодог нь өнөөдөр тодорхой бус байгаа юм болов уу гэж бодоод байгаа. Өмнөх чуулган дээр Тамгын газрын даргад нь хандаж хэлсэн. Үүнийг ойлгоогүй юм шиг болохоор нь чуулган дээр орж ирэхэд нь Ерөнхийлөгчид өөрт нь хэлсэн юм.

УИХ-ын гишүүн, Эдийн засгийн байнгын хорооны дарга Д.Дамба-Очиртой ярилцлаа.

-УИХ-аар 2017 оны төсвийн тодотголд Ерөнхийлөгчийн тавьсан хориг, ирэх оны төсвийг хэлэлцэж байна. Төсвийн тодотголын тухай ямар байр суурьтай байгаа бол. Байнгын хороод хүлээж авахгүй гээд шийдчих шиг боллоо. Мөн ирэх оны төсвийг хэрхэн төсөөлж байгаа вэ?

-Төсвийн тодотголыг Их хурал баталсан ч Ерөнхийлөгч хориг тавьсан. Гэсэн ч Их хурал хоригийг хүлээж авсангүй. Хоригийг хүлээж авлаа гэхэд цаг хугацааны хувьд ч амжихааргүй болж байгаа. Хоригийн гол асуудал төрийн албан хаагчдад олгох 300 мянган төгрөгт байгаа юм. Ирэх жил ОУВС-тай ярьж байгаад багш, эмч нарын цалинг шатлалтайгаар нэмэх хэрэгтэй. 2012-2016 онд тэдний цалинг огт нэмээгүй шүү дээ. 2018 оны нэгдүгээр сараас эхлээд ахмадуудын тэтгэвэр нэмэгдэнэ. Тиймээс энэ удаа Ерөнхийлөгчийн хоригийг хүлээж авахгүй. 300 мянган төгрөгийг төрийн албан хаагчдадаа нэг удаагийн тусламж хэлбэрээр олгож байгаа. Өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгдэж хаа хаанаа амаргүй цаг үеийг туулж байна. Тэр утгаараа нэг удаадаа шийдэл гаргаж байгаа болохоос асуудлыг бүрэн шийдчихэж байгаа юм биш. ОУВС-гийн өмнө хүлээсэн үүрэг байгаа болохоор тэдэнтэй дахин сайтар ярилцах нь зөв.

2018 оны төсвийн тухайд орлого нь зургаан их наяд гаруй, зарлага нь найман их наяд гаруй, төсвийн алдагдал хоёр их наяд байхаар батлагдах гэж байна.

-Уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнийг багаар тооцсон гэв үү?

-Алт, зэсийн үнийг багаар тооцож байгаа. Өнөөдөр олон улсын зэх зээл дээр зэсийн үнэ 7000 орчим ам.доллар байгаа ч 5000 ам.доллар байхаар тооцсон. Ингэснээр ирэх онд улсын орлого жаахан нэмэгдэх болов уу. Орлогоо бага тавьж байж зардлаа бага тавихгүй бол орлогын хэмжээгээр зардал нэмэгдэж, гишүүн бүр тойрогтоо хөрөнгө оруулах гэж гүйнэ. Тиймээс ингэж багаар тооцож байгаа байх. Энэ жилийн төсвийн орлогоос давсан 900 гаруй тэрбум төгрөг нь зэс, алт, нүүрсний үнэ өссөнтэй холбоотой. Нэг үгээр хэлбэл үнийн зөрүүгээс орж ирлээ. Үүнээс 400 гаруй тэрбумыг нь хөрөнгө оруулалт үлдсэнийг нь нийгмийн чиглэлийн зүйлсэд хуваарилж байх шиг байна. 2018 оны төсвийг харж байхад 700 гаруй тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийгдэнэ. Эдийн засаг хүнд, компаниуд ажилгүй байгаа энэ үед 700 гаруй тэрбум төгрөгийн ажил олгогдох нь байна гэж ойлгох ёстой. Түүнчлэн томоохон төслүүдээ явуулж байж эдийн засаг өснө.

Бороо гоулд ашиглалтанд ороход Монголын эдийн засаг 10 хувь, Оюу толгой ашиглалтанд ороход эдийн засаг 17 хувь хүрч өсч байсан. Эдийн засгийн хямралаас гарах төлөвлөгөө гэдэг бол үндсэндээ том төслүүдээ хөдөлгөх л байсан юм шүү дээ. Үүнийг яаралтай хийгээч ээ гэж байгаа юм. Цалин, тэтгэвэр, татвар явдаг зарчмаараа явна. Ингэлээ гээд эдийн засаг өсч, мундаг ахиц гарахгүй. Тиймээс зардлаа буулгаж, алдагдлаа багасгаад хөрөнгө оруулалтуудаа нэмэх асуудлуудаа шийдээд, эцэст нь том төслүүдээ явуулах ёстой. Ирэх онд томоохон ажлуудыг зоригтой эхлүүлэх нь зөв. Ирэх жил л амжиж нэлээд ажил хийхгүй бол 2019 оноос улс төржилт эхэлж, 2020 онд сонгууль болох тул юу ч хийлгэхгүй.

-2018 онд тэтгэвэр нэмнэ, цалинтай ээж хөтөлбөрийг хэрэгжүүлнэ гээд халамжийн чиглэлийн зардал нэмэгдэх янзтай байна. Амаргүй байгаа эдийн засгийнхаа нурууг авч байгаа юм биш үү. ОУВС-тай тохирсон амлалтууд зүгээр үү?

-Би түрүүн хэлсэн дээ. 400 гаруй тэрбумыг нь хөрөнгө оруулалтад зарцуулаад үлдсэн 500 гаруй тэрбумаар нь тэтгэврийн нэмэгдэл, цалинтай ээж зэрэг хөтөлбөрүүдийг санхүүжүүлнэ. Эдийн засаг бага ч гэсэн өсч байгаа бол хүүхдийн мөнгийг олгох, тэтгэврийг нэмэх, цалинтай ээж хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх ёстой юм. Ингэж байж тэгш хүртэнэ, иргэдийн халаасанд очно. Түүнээс биш дөрвөн том сургууль барих нь зохимжгүй. Иинфляци өндөр байгаа үед иргэдийнхээ амьдрал ахуйг өөд нь татахын тулд халаасандаа ямар ч мөнгөгүй хүмүүсийнхээ орлогыг нэмж өгөх нь зүйтэй. Хамгийн чухал нь ажлын байр бий болгох. ЖДҮ дээр гэхэд энэ жил 40 гаруй тэрбум төгрөг тавьж өгч байна. ЖДҮ-ийн зээлүүдийг нь өгөх цаг болсон. Хувийн, хувьсгалын гэлтгүй том төслүүдээ Засгийн газар дэмжих хэрэгтэй. Ялангуяа валют олж ирэх экспортын үйлдвэрлэлийг дэмжих нь чухаг болчихоод байна. Импортын бүтээгдэхүүнийг орлох үйлдвэр, үйлчилгээн дээр дэмжлэг үзүүлэх ёстой. Ирэх жил валютын ханш харьцангуй тогтвортой байх болов уу гэж харж байгаа.

-Ямар утгаараа. Валютын ханшийг барина гэдэг ч зуу зуун төгрөгөөр нэмэгддэг нь үнэн л дээ…

-Одоо Монголбанк нэг тэрбум 700 сая ам.долларын валютын нөөцтэй байна. Эдийн засаг сайжирч валютын нөөц нэмэгдвэл ханш тогтвортой байх болов уу.

-2018 оны төсөвт яг ямар том төслүүдийг хөдөлгөхөөр тусгасан юм бэ. Өмч хувьчлалаар 100 тэрбум төгрөг олно гэсэн байна лээ?

-Төрийн банкнаас эхлээд өмч хувьчлалын жагсаалтууд бий. Ялангуяа сүүлийн үед төрийн өмчит ашиггүй ажиллаж байгаа компаниудыг бид хувьчил гэж байгаа юм. Төсвөөс санхүүждэгийг нь болиулж, орлогоороо зардлаа нөхөж, цалинждаг бол гэж байгаа л даа. Мөн газрыг дуудлага худалдаанд оруулна. Далд байдлаар гэрчилгээ олгодгийг болиул гэж байгаа. Түүнчлэн ашигт малтмал дээр орж ирж байгаа лицензүүдийг өргөдөл нэрийн доор будлиантуулдгийг зогсоож, ахиу мөнгө өгсөн туршлагатай, томоохон компаниудад зөвхөн сонгон шалгаруулалтаар олго гэдэг зүйл яригдаж байна. Гашуун сухайт-Таван толгойн төмөр зам, Таван толгой, ДЦС-III гээд том төслүүдээ хөдөлгөх хэрэгтэй.

-Төсөв хэлэлцэж байхад Эрүүл мэндийн даатгалын санг Эрүүл мэндийн яаманд харьяалуулах нь зөв буруу, НХХЯ байх нь зөв буруу гээд нэлээдгүй маргаан өрнөж байна. Маргааны ард Эрүүл мэндийн даатгалын сангийн 420 тэрбум төгрөг бий гэх юм…

-Мөнгийг булаацалдахаасаа илүү Эрүүл мэндийн даатгал гэдгээр нь ойлгох хэрэгтэй. Энэ даатгал яах гэж байдаг юм. Иргэн мөнгөө төлж даатгалд хамрагдаж байна уу. Тийм. Даатгалд хамрагдсан учраас дараа нь эмчилгээ үйлчилгээ авах ёстой. Даатгал төлсөн хүмүүс хэд хоног эмнэлэгт хэвтэхдээ эм, тариа бүх зүйлээ өөрөө олж ир гэхээр олон жил даатгал төлсөн хүн гайхаж байна. Юуны тулд олон жил даатгал төлсөн юм бэ гээд. Асуудал үүнд байна. Иргэдийн төлсөн даатгалыг эргэлтэнд оруулахгүй, эмч, өвчтөнүүдэд нь өгөхгүй байгаа юм. Эргэлтэнд орж байх ёстой мөнгийг банкинд байлгаад байж болохгүй. Зориулалт нь өөрөө Эрүүл мэндийн даатгалын мөнгө шүү дээ. Тиймээс миний хувьд Эрүүл мэндийн даатгалын санг Эрүүл мэндийн яам авч байгааг буруутгахгүй байгаа. Гэхдээ Эрүүл мэндийн яам Эрүүл мэндийн даатгалын мөнгийг зориулалтаар нь ашиглах ёстой. Түүнээс биш байшин барь, машин авч уна гээгүй. Элэг, нүд, хорт хавдрын хагалгаа гээд өртөг өндөртэй, хүнд хагалгааг манайд хийдэг болсон. Харамсалтай нь иргэд тэр бүр үнэ хөлсийг нь дийлдэггүй. Яагаад үүнийг даатгалд хамруулж болдоггүй юм бэ. 426 тэрбумыг зүгээр банкинд байршуулаад байдгаа болих хэрэгтэй. Зориулалтаар нь ашигла. Тиймээс Эрүүл мэндийн яам эрүүл мэндийн бодлого ярьж байгаа учраас эмнэлгүүдэд тооцоо судалгаатай хуваарилах ёстой.

“Өдрийн сонин”-ы 2017.09.09-ний мягмар гаригийн №201 (5768) дугаараас авч нийтлэв.

УИХ–ын гишүүн С.Жавхлантай ярилцлаа.

–Улс төр тойрсон дуулиан Засгийн газрыг огцруулснаар эхэлж дараагийн шинэ Засгийн газар хэрхэн байгуулагдах бол гэдгээр үргэлжилж байна. Таны хувьд чуулганы хуралдаан дээр 10 хоногийн дотор дараагийн Засгийн газраа байгуулах ёстой гэсэн байсан. Тэр хугацаа өнгөрчихсөн үү. Өвөлжилтийн бэлтгэлээс эхлээд яалт ч үгүй Засгийн газраа яаралтай байгуулах шаардлагатай байгаа. Таны байр суурь ямар байгаа бол?

-Энэ Засгийн газар юу ч хийгээгүй. Зөвхөн хамаатан садан, өөрийн ард талын бүлэглэл хийгээд тойрон хүрээлэгчид нь голийтол таргалж, түмэн олон итгэл сэтгэлээрээ, амьдралаараа хохирч үлдлээ. Чуулганы хуралдаан дээр би өөрийн байр суурийг тодорхой хэлсэн. Монгол оронд хүнд хэцүү өвөл ирж магадгүй байгаа. Мөн түмэн олны аж амьдрал хэцүү байгааг бүгд харж байна шүү дээ. Мал тэвээрэг муутайн дээр, ургац алдаж болзошгүй хэмжээнд хүрчихлээ. Монголчууд цаг хугацаатай уралдаж байхад засаг төр нь хэрүүлээс өөр хийх ажилгүй байна гэдэг гутамшиг. Эрх баригч гээд цээжээ дэлдэж байгаа хүмүүс үнэхээр л ард түмнээ боддог нь үнэн юм бол дараагийн Засгийн газраа яаралтай эмхлэн байгуулах ёстой. Тийм үүрэг хүлээж тэд олонхийг бүрдүүлсэн.

Дараагийн Засгийн газраа 10 хоногт багтааж байгуулаарай гэж онцгой анхааруулж хэлснээс хойш өнөөдөр 10 дахь хоног нь болж байна. Өөрсдийнх нь хувийн бизнес, ажил төрөл нь болохоор ганц хоёр цагийн дотор бүтдэг. Монгол түмний эрх ашгийг болохоор хэдэн сараар нь эзгүй орхидог байж болохгүй. Багш, эмч нарын хийж буй мэдэгдлүүдийг хар. Уур бухимдал нь дээд цэгтээ хүрсэн байна. Ядаж ургац алдсан тариаланчид, өвөлжилтөндөө сэтгэлээ чилээн суугаа малчдаа харах нүд байна уу.

–Уг нь ойлголцол чухал байх шиг байна. Гэсэн ч шуудайд хийсэн эвэр шиг л байх юм. Учир зүйгээ олох болов уу?

-Олон хавар нэгэндээ гэдэг шиг өнгөрсөн хавраас хойш хэрэлдсэн хэрүүлийнх нь бузар одоог хүртэл арилаагүй байна. Энэ бузар нь монгол түмнийг доройтуулж байна. Монголчууд энэ хүмүүсийг сонгож болсон шигээ буцаагаад буулгаад хаячихаж чадна. Ийм зам руу хүссэн хүсээгүй орж байна. Намынх нь хувь заяа цаашлаад Их хурал тарах хэмжээний асуудал яригдахдаа тулчихлаа.

–Засгийн газрыг огцруулаад дараагийн Засгийн газрыг байгуулах нь албан тушаалын тэмцэл мэт дүр зураг харагдаад байна. Засгийн газрын асуудлыг ямар өнцгөөс харж байна вэ?

-Энэ бол бие биенийгээ барьж идэж байгаа хэлбэр. Эцэг дээдсийн гэрээс шастирт бий. Муу сэтгэлт хувь үзэлтэй булхай хүмүүс монголыг 30 жил харлуулна. Үүний дараа тэд өөрсдийгөө барьж иднэ. Дараа нь харин харлан доройтсон монголчууд хөхөрч дэлхийн цээжин дээр тэнгэрийн улс тодорно гэсэн цадиг бий. Үүний дагуу л явж байна. Харж л байя.

–Энэ удаагийн Засгийн газар нэг жил гаруйн хугацаанд ажиллаад огцорлоо. Харин дараагийн Засгийн газраас та ямар хүлээлттэй байгаа вэ?

-Ний нуугүй хэлэхэд хүндээ сэтгэл нь чухал. Эх оронч сэтгэл чухал байна. 27 жилийн турш төр нэрийн дор нам баяждаг, нам нэрийн доор бүлэглэл баяждаг, бүлэглэл нэрийн доор амин хувиа бордож явдаг ийм тогтолцоотой явж ирлээ. Тиймээс төрийнхөө яс, цусыг цэвэрлэх цаг болсон.

–Гэхдээ энэ бүгдээ ойлгодог нь хэр олон байгаа бол. Таны хувьд бие даагч гишүүн. Олон дотор ороход ганцаардах үе байх юм уу?

-Ганц дайчин гарцаарддаггүй гэдэг үгтэй. Хүний олон нь цөөнөө барьдаггүй юм. Миний хэлж ярьж буй зүйлс зүгээр л амнаас гарчихаж байгаа үгс биш. Аливаа зүйлийг харж, мэдэрч байж хэлж байна. Харамсалтай нь энэ хүмүүс хэлсэн үгийг минь анзааралгүй алдаа гаргаж байгаа бол өөрсдийнх нь хохь.

Яаж таахалзаж татвар нэмж байлаа. Тэр үед нь би хэлж л байсан. Танай нам Ерөнхийлөгчийн сонгуульд хүн дэвшүүлээд ялна гэвэл санасны чинь гарз шүү гэдгийг хэлсэн.

Ёстой л санасны гарз л болсон. 10 хоногийн дотор хэрүүлээ орхиод хурдан Засгийн газраа эмхэл, монгол түмэн чинь болохоо байлаа гэдгийг хэлж, намын чинь хувь заяаны асуудал яригдахдаа тулна гэдгийг сануулсан. Энэ бүхэн удахгүй яригдах гэж байна.

–Дараагийн Засгийн газар байгуулагдлаа гэхэд муу ажиллабал мөн л огцруулах асуудал хөндөгдөх байх. Хэрэв тэр тохиолдолд улс төрийн тогтвортой байдал, гадны хөрөнгө оруулагчид, бизнесийнхэний итгэл улам л алга болох байх. Эдийн засагт нөлөөлөх сөрөг үр дагавар нь ямар байх бол?

-Шинээр байгуулагдах Засгийн газар 60 тэрбумын гээд байгаа шиг хуучин тохиролцоогоороо гарч ирэх юм бол удахгүй унана. Одоо засагт гарч ирэх хүмүүсээсээ шалтгаалан дараагийн засгийн асуудал яригдана.

Мөнгө сүлд, тоо гэсэн хоёр талтай байдаг. Тиймээс сүлд талаас нь аваад явчих тийм залуусыг эрх баригчид гаргаж ирэх ёстой. Тоо талаасаа явсан хэн бүхэн л бүдэрч булайгаа дэлгэж буй цаг үеийг бид харж байна.

–Өнөөдрийн Их хурлын тал дээр ямар бодолтой явдаг вэ. Парламентад суудалтай хоёр том нам нь дотроо хэд хэд хуваагдаад төрийн ажил явахаасаа илүү гацах нь элбэг байдаг. Түрүүн та Их хурал тарах асуудал ч яригдаж мэднэ гэлээ шүү дээ. Парламентын гадна байхдаа та улс төр хийдэг байсан. Одоо харин халуун тогоон дотор байгаа хүн…

-Монгол Улсын Их хуралдайн цагаан өргөөнд биш Монголын их хэрүүлчдийн хар гэрт би сууж байна. Энд даарч гадаа гарч түмнийхээ сэтгэлд дулаацаж явна. Гадна байхад харж байсан дүр зураг, бодол минь огт зөрсөнгүй. Монгол төрийн яс, цус цэвэрштэл Жавхлан тэмцэх болно. Ямар л зам туулдаг бай тэр бүгдийг нь Жавхлан туулна.

–Гэхдээ манайхан чинь эх орончийн дүрээр гарч ирээд албан тушаалч юм уу ямар нэгэн байдлаар хойш ухрах тохиолдол гардаг. Та ч мөн тэр зам руу орохгүй гэх баталгаа бий юу?

-Жавхлан хаана ч юунд ч байсан бай, Монголоо гэсэн голч сэтгэл дээрээ цаг мөнхөд байна. Надад бусад шиг нам бүлэглэл байх биш дээ, ямар.

–Засгийн газрыг огцруулахаар гарын үсэг зурах үед таныг ямар нэгэн байдлаар аль нэг талдаа гараач гэдэг санал тавьж байв уу?

-Намайг чуулганы хуралдаан дээр үг хэлэхээр инээж хөхрөөд шоолоод байдаг нөхдүүд гуйсан гуйсан.

–Та тэгэхээр нь юу гэв. Гэхдээ та бол засаг огцруулах кноп дарсан хүн шүү дээ?

-Жавхлан зөвхөн өөрийн хувь үзэл дээрээ байх болно. Тэдэнд “Та нарын наад хэрүүлийн бузарт оролцохгүй” гэдгээ хэлсэн.

–Манай улс 1990 оноос хойш ардчиллын замаар замналаа. Алдаа, оноо байсан л байх. Төрийн зарчим хийгээд цаашаа явах замыг хэрхэн хардаг вэ?

-Том нь жижгээ барьж иддэг энэ зарчмыг ардчилал гээд байгаа юм. Монгол үгээр бол “ардыг-чилээж-ал” гэсэн үг. Монгол Монголчлолын замаар явах цаг болсон. Өмнө нь монгол орон “Ардын хувьсгал” гэдэг үгэн бамбай дор явж байгаад “Ардчилал” гэдэг үгээр 27 жил хооллолоо. Одоо болсон. Бид Монголчлолыг дэлгэрүүлэх ёстой. Монголчууд өвгөдийнхөө шастир бүрийг, зан заншил бүрийг, сэтгэл бүрийг дэлгэх цаг ирсэн байна. Хүссэн хүсээгүй муу тогтолцоо өөрөө нуран унаж байгаа. Бүтээхийн тулд сөнөө гэж үг байдаг. Энэ тогтолцоо нурж байгаа болохоос биш монголчуудын сэтгэл нураагүй шүү. Дампуу улстөрчид өөрсдийгөө барьж идэж байгаа болохоос бид зөв цагтаа, зөв нэгдэж чадвал зөв зам голдрилдоо орно. Үнэн ялах цаг ирж байна. Үг үнэн бол үйлдэл үнэн байдаг. Үг нь худлаа байсан хүмүүсийн үйлдэл нь худлаа байсан гэдэг нь одоогийн энэ дүр зургаас харж болно. Үгийнхээ үнэнээр үйлдлээ тэгшлээд явдаг тэр зам руу бид орох гэж байна. Үүний өмнө буруу хүмүүс нь булайгаа дэлгэлцэж байгаа юм.

–Таны хэлсэн 10 хоногийн хугацаа дууссан. Цаашид та ямар нэгэн арга хэмжээ авах уу. Ямар үйлдэл гарах бол гэдэг нь сонин байна л даа…

-Жавхлан хүмүүсийн ой тойнд ороогүй зүйлийг хийдэг. Төрөө цэвэрлэх янз бүрийн төлөвлөгөө Жавхланд байгаа.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

УИХ-ын гишүүн, МАН-ын дарга асан Өлзийсайханы Энхтүвшинтэй ярилцлаа.

-МАН-ынхан сүүлийн хоёр сарын хугацаанд хоорондоо толхилцоонтой байна. Монголын улс төр гэхээсээ илүүтэй нэг намын улс төр давамгайлсан тийм нөхцөл байдал бий болсон. Өнөөдөр хуралдах танай намын Бага хурлаар Ерөнхий сайдын нэр тодорхой болох учиртай. Та Ерөнхий сайдад нэр дэвшинэ гэдгээ мэдэгдээд байгаа. Нэр дэвших болсноо зарлах хүртэл та хэр их бодсон бэ? Эсхүл гэнэтийн шийдвэр байв уу?

-Энэ тухай нэлээд удаан бодсон. Засгийн газар огцорсны дараахнаас УИХ-ын гишүүд, намын Бага Хурлын болон жирийн гишүүд, дэмжигчдийн зүгээс “Та Ерөнхий сайдад өрсөлдөөч” гэдэг саналыг маш их тавьсан. Гэхдээ би албан тушаалын сураг сонсонгуут, гуяа алгадаад гүйдэг хүн биш л дээ. Шинээр байгуулагдах Засгийн газар ямар нөхцөлд ажиллах гэж байгаа юм гэдгээс эхлээд бодсон л доо. Нэлээд бодсоны эцэст, нэрээ дэвшүүлэх нь зүйтэй юм байна гэж шийдвэр гаргасан.

Хүнд үед нь зүтгэх ёстой шүү дээ. Тэгэхгүй юм бол, нам, төрдөө хэзээ туслах юм бэ?, яах гэж 20 гаруй жил улс төрд юуны төлөө явсан юм бэ гэдэг асуулт гарнаа даа. Өөрийнх нь нам дотор маш эгзэгтэй нөхцөл байдал үүсээд байхад юу ч болоогүй юм шиг гараа эвхээд сууж болохгүй биз дээ!

-Ер нь нэр дэвшинэ гэж баахан явж байгаад эцсийн мөчид хүмүүс нэрээ татдаг байдал гардаг. Та тэгэхгүй гэх баталгаа бий юу?

-Би сая хэлсэн. Шийдвэрээ гаргах хүртэл долоо хэмжиж, нэг огтолсон. Нэгэнт шийдсэн бол чигээрээ зүтгэдэг хүн дээ би.

-Танай намын дотоод байдал маш хүнд байна шүү дээ. Та үүнийг сайн тооцсон уу?

Тооцсон. Үнэхээр наадмаас хойш бужигнаантай байгаа. Уг нь энэ чинь манай намын цэвэр дотоод асуудал шүү дээ. УИХ-д 65 суудал авсан том нам, улс төрийн тулхтай хүчин мөн л юм бол дотооддоо үүссэн асуудлаа дотроо ярилцаад шуурхай шийдэх ёстой юм. Тэгж чадалгүй өнөөдрийг хүрлээ. Намын доторх энэ хүндрэл ард түмний зовлон болчих гээд байгаад л би хамгийн их эмзэглэж байна. Хэн нь хэнийгээ дийлэх вэ? гэдэг асуудал ард түмэнд ёстой хүртээлгүй сонирхолгүй зүйл. Бие биенээ гутааж, дотоодын аахар шаахар асуудлаа ард түмний шаналал мэт болгож болохгүй шүү дээ. Заримдаа сонгогчдоосоо ичих шиг болох юм.

-Толгой хагаравч малгайн дотроо гэдэг шиг МАН-ынхан уг нь асуудлуудаа дотооддоо шийддэг ч энэ удаа тэгж чадсангүй. Танай намын нэг хэсэг нь “Манай намын идээ бээр шахагдаж байна” гэх юм. Үүнээс үзэхэд, МАН буруу замаар явж ирсэн байх нь уу. Намын удирдлагууд нь муу ажиллаж байсан гэсэн үг үү. Өмнө нь та намын даргаар ажиллаж байсан хүний хувьд байр сууриа илэрхийлээч?

-Алдаа бий. Тийм болохоор Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялагдсан. Алдаа байгаа тул намын дотор ийм асуудал үүсч байгаа юм. Хаалгаа түгжиж байгаад ч хамаагүй бие биеэ зад шүүмжилж, сэтгэлээ онгойтол ярилцаад, ойлголцож, түүнээ олонхийн шийдвэр болгоод явдаг, нэгэнт олонх шийдвэр гаргасан бол дуртай ч дургүй ч бүгд захирагддаг нэг ийм алтан дүрэм манай намд байдаг юм. Үүнийг МАН-ын үнэт зүйл гэж үздэг.

-Та улс орны нөхцөл байдал ямар байгааг мэдэж байгаа болохоор Ерөнхий сайдад нэр дэвшиж байна гэсэн. Огцорсон Засгийн газраас илүү ачаа үүрч магадгүй. Засгийн тогтворгүй байдлаас болж валютын ханш 50 төгрөгөөр нэмэгдсэн гээд үр дагавар нэлээд гарч эхэллээ. Ер нь танд ямар давуу тал байгаа вэ?

-Тооцсон, тооцсон, бүгдийг тооцсон. Ямар ч хүн Ерөнхий сайд боллоо гэхэд маш хүнд ачаа үүрнэ. Гэхдээ би чадна. Нэгдүгээрт, нөхцөл байдлаа ойлгодог, тэндээс гарах арга замаа олдог, “би чадна” гэсэн итгэл үнэмшилтэй байх ёстой. Хоёрдугаарт, аль нэг тийшээ холбирдоггүй, туйлширдаггүй, туршлагатай хүн байх шаардлагатай. Гуравдугаарт, Өөрийн болон өрөөлийн алдаанаас суралцаж, сургамж авсан, алдаагаа дахин хэзээ ч давтаж болохгүй гэсэн хатуу үнэмшилтэй хүн байх хэрэгтэй. Дөрөвдүгээрт, ард түмэн хүлээж авахаар нэр хүндтэй байх ёстой юм. Янз бүрийн бохир асуудалд нэр холбогдсон хүн байх юм бол эхнээсээ л дэмжлэг авахгүй дээ. Ерөнхий сайд нь дэмжлэг авч чадахгүй бол Засгийн газар нь дэмжлэг авч чадахгүй. Тавдугаарт, намын бүлгийн гишүүд маань талцаад хоёр тийшээ хараад суучих хандлагатай болсон үед эвлэрүүлж чадах эрмэлзэлтэй, төвч байр суурьтай байх ёстой гэж боддог. Тиймээс энэ бүх шалгуурыг би хангана гэдэгтээ итгэлтэй байгаа. Ерөнхий сайд болж аваад хөрөнгөжчихье, тэрийгээ энийгээ албан тушаалд тавьчихъя гэдэг бодол надад байхгүй. Бас дамжаад цаашаа ийм, тийм өндөр албан тушаалд очно гэсэн шунал байхгүй

-Таныг намаа хүнд үед гарч ирээд сайн сайхан болох эхлэл тавигдангуут явдаг гэх юм билээ. Хүнд үед нь гарч ирчихээд, алга болдог тань ямар учиртай юм бэ. Харин ч эсрэгээрээ, би хүнд үед тэгж ажилласан гээд явах ёстой юм биш үү?

-Үнэхээр, энэ намыг хүнд байх тэр цаг үед гарч ирдэг гэж нөхөд маань хэлдэг юм. 1996 онд нам ялагдахад, Н.Энхбаяр ерөнхий нарийн бичгийн дарга, би намын нарийн бичгийн даргаар ажилласан, 2000 онд 72 суудал авч манай нам үнэмлэхүй олонх болж байлаа. 2012 оны сонгуульд нам ялагдахад “Та л намын даргаар ир. Танаас өөр хүн алга,танд туршлага байна, зүтгэ” гэсэн. Намын дарга болсон. Нөхцөл байдал үнэхээр хүнд байсан. 2013 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшигчээ гаргаж чадаагүй л дээ. Тиймээс зарчим гэж нэг юм байна. Нэр дэвшигчээ ялуулж чадаагүй тул “хариуцлагаа хүлээгээд явъя” гээд өөрөө шийдвэрээ гаргаж, албаа өгч байсан. Одоо бас нэг тийм цаг ирчихлээ. Надад хойшоо гишгэх газар ч алга, эрх ч алга.

-Та бол нэгэнт Ерөнхий сайдад өрсөлдөнө гэдгээ зарлачихсан. Ямар мөрийн хөтөлбөр, зарчим барьж орж байгаа бол?

-Ард түмний хүсэн хүлээж буй том том асуудлуудыг барьж авна, бас мэргэжлийн Засгийн газар байгуулна гээд манай нам амлачихсан. Чадвартай, шударга, салбартаа хүлээн зөвшөөрөгдсөн нэр хүндтэй хүмүүсээс бүрдсэн Засгийн газрыг эхлээд бүрдүүлэх хэрэгтэй. Ажил эндээс эхэлнэ. Засгийн газрын бүтэц, бүрэлдэхүүн ямар байх вэ гэдгээс ард түмэн эхний дүнгээ тавина. Хамгийн түрүүнд, дотоодын маргаан, сөргөлдөөнөө зогсоох хэрэгтэй. Бидэнд боломж, бодит бололцоо их бий. 65 хүнтэй бүлэг гэдэг чинь маш том хүч шүү дээ. Түүнийг бүтээн байгуулах их хүч болгож, зохион байгуулах л шаардлагатай.

-МАН-ын дотоод хагарал юунаас эхэлсэн бэ. Анх харж байхад, Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн ялагдлын дараахь сэтгэлзүйн хувьд шок-нд орж байх шиг байна гэж харсан ч үнэндээ албан тушаалын төлөөх тэмцэл байж гэж харагдах болсон. М.Энхболд дарга бол хариуцлагаа хүлээж, намын даргаа өгнө гээд мэдэгдчихсэн байсан. Эцэстээ улс орны эрх ашиг гэхээс илүү Ерөнхий сайд болох гэсэн хүсэлтэй хүмүүсийн эрх ашгийн төлөөх тоглолт болчихсон…

-Ямар ч асуудалгүй, сайхан нам байсан чинь 2017 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд гэнэт ялагдаад, тэгээд л бүх юм болохоо байсан гэж ярьж болохгүй л дээ. Цаанаа асуудал их байж, тэр нь л гарч ирж байна. Мөсөн уулын ил харагдаж байгаа нь түүний өчүүхэн хэсэг, ихэнх нь далд оршдог гэж ярьдаг шүү дээ. Үүнийгээ одоо болох Бага Хурал болон Их Хурлаар сайн ярих шаардлагатай. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн дүн ч үүнтэй маш холбоотой. Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялагдсан шалтгаан нь маш олон зүйлсээс хамааралтай. Зөвхөн Засгийн газраас болоод сонгуульд ялагдчихсан ч юм биш. Хэрэв Засгийн газар муу ажилласан бол 65 хүнтэй бас холбоотой. Энэ засгийн газрыг 65-ын бүлэг дэмжиж байгуулсан. Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрийг хэлэлцэхэд 65-ын бүлэг дэмжсэн. ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдах уу яах вэ гэхэд “Ор,ор” гэж 65-ын бүлэг л шахсан. “ Орохын тулд ийм ийм болзлуудыг тавьж байна. Татвар нэм гэж байна. Хүүхдийн мөнгөний тодорхой хэсгийг нь хязгаарла гэж байна, тэтгэврийн насыг нэм гэж байна” гэхэд тэгэлгүй яах вэ гээд л олонхи нь дэмжсэн. Бүх зүйлийг бүлэгтэйгээ ярьж байгаад л хийсэн. Үнэн бол энэ.

-Ганц жишээ авахад л ОУВС-д хамрагдсан нь буруу болсон. Эдийн засгийн эрх мэдлээ гадныханд өгчихлөө гээд танай бүлгийн гишүүд яриад байсан л даа…

-Одоо бол хамрын доорх хагархай гэдэг шиг сайхан бурж байна л даа. ОУВС-гийн дэмжлэггүйгээр өөр яаж явах байсан юм бэ? Энэ их өр ширийг яаж зохицуулах вэ?, төсвийн алдагдлыг хаанаас нөхөх вэ? Ийм асуултуудыг тавихаар хэн ч, юу ч хэлж чаддаггүй. Манайх анх удаа ийм байдалд орсон юм биш. Өмнө нь хэд хэдэн удаа хөтөлбөрт хамрагдаад босч ирсэн түүхтэй юм. Бид ядрахаараа ОУВС-д ханддаг, жаахан чадал тэнхээ суугаад ирэхээрээ зангаа хувиргадаг. ОУВС болон Олон улсын санхүүгийн байгууллагуудын дэмжлэгийг авахаас өөр зам байхгүй. Нэг их шидтэй хүн төрж, шидэт саваагаар дохиж асар их мөнгөөр бороо оруулдаггүй л юм бол өөр боломж байхгүй л дээ.

-Засгийн газраас гарсан шийдвэр бүр иргэдийн халаас, тэдний амьдралд хамгийн их нөлөөлдөг. Тэр утгаараа Засгийн газар гэж институци маш сайн ажиллах хэрэгтэй байдаг нь ойлгомжтой. Гэтэл өнөөдөр Засгийн газар ажиллах боломж тэр бүр олддоггүй. Юм л бол огцруулна гэх. Засгийн газар бие даагаад шийдвэр гаргахаар УИХ нь дургүйцэж, нөгөө талаас Ерөнхийлөгч орж ирдэг. Тэгэхээр Засгийн газрын эрх мэдлийг нэмэгдүүлэхэд Үндсэн хуулийн өөрчлөлт чухал гэдэг л дээ?

-Одоо нэгэнт асуудал шийдэгдсэн юм чинь цаашаа яах вэ? гэдгээ бодож бас хүндрэлийг боломж болгон харах хэрэгтэй. АНУ-ын нэг Ерөнхийлөгчийн бичсэн номын уншиж байхад, Хятадууд хямралыг “бэрхшээл”, “боломж” гэсэн утгатай хоёр ханзаар тэмдэглэдэг гэжээ. Агуу ард түмэн сүрхий харсан бодсон байгаа биз. Өөрөөр хэлбэл, ард түмний хүсэн хүлээж байгаа хэмжээнд хүртэл засах боломж болгон ашиглая. Түүнээс биш нэг Ерөнхий сайдыг нөгөөгөөр, нэг сайдыг өөр нэг сайдаар солиод санаа амарч болохгүй. Нилээд том том өөрчлөлт их шаардлагатай. Энэ нь хүн бүрт таалагдах албагүй. Нилээд яам, албан газар нэг баг болж чадахгүй байна. Орон нутагт ч ялгаагүй. Сайд гэхэд яг өөрөө мэдээд доод тушаалын хүмүүсээ тавьж чадсан уу, үгүй юу? Энд тэндээс чаддаг, чаддаггүй баахан хүн шахаад тавиулчихсан юм биш үү?Тэгээд, нэг баг цул хүч болж чадаагүй бололтой. 65 дотроос ч маш их шахсан. Дарга, сайд нь ажлын шаардлага тавихаар нөгөө шахаасны нөхөр чинь шууд “эзэн”-дээ ховолчихно. Намайг шахаад, хавчаад байна…гэхчлэн. Тэгэнгүүт, “эзэн” нь уурлаж, дээдэх даргыг нь “огцруулна” гэж айлгана. Иймэрхүү дүр зураг л харагдаад байгаа юм даа. Үндсэн хуулийн өөрчлөлт гэхээс илүү иймэрхүү завхралуудаа засах ёстой.

-Энэ чиглэлд ажиллах бодлогоо тодорхойлчихсон гэж ойлгож болох уу, Таныг?

-Бодлогоо тодорхойлчихсон.

-Нэг жилийн өмнөх танай намд өгсөн иргэдийн итгэл яагаад буурчихав. Ганцхан жилийн өмнө 65 суудалтай олонхийг бүрдүүлэн баярлаж байсан эрх баригчид буюу 65 гишүүн өөрсдөө зовлон болоод эхэлчихлээ гэж байна. Хэт олонх болчихсон үед тэдний санаа оноог шигтгээд явна гэдэг бас л амаргүй ажил байх. Гэхдээ үүнийг хийчих хүн л Ерөнхий сайд болох хэрэгтэй гээд байгаа…

-Нэг суут хүний үг байдаг юм. Тэр нь: “Дээшээ гарахын тулд тулгуураа олох хэрэгтэй. Дээшээ гараад тогтохын тулд тэнцвэрээ олох ёстой” гэж. Тэнцвэрээ олж чадахгүй, толгой хавьдаа савлаад байгаа юм биш үү? Манай намынхан энэ үгийг сайн ухаарах хэрэгтэй. Академич Б.Чадраа агсан нэг удаа намын Бага Хурал дээр “Аавдаа алгадуулсан хүүхэд сайн хүн болдог” гэж хэлж байсан юм. Ер нь бид нар Бага, Их хурлуудаа хуралдуулаад тэднээрээ нэг сайн алгадуулах цаг болчихсон даг шүү.

-Ерөнхий сайдад нэр дэвших хүмүүсийн олон нэр яригдаж байлаа. Таныг нэр дэвшинэ гэхэд талархан хүлээж авах хэсэг байхад нөгөө талд нь “60 тэрбумынхныг хамгаалахаар орж ирлээ” гэж байна л даа…

-Тэгнэ л дээ. Дургүй хүмүүс юу ч гэж ярина. Хүн алсан ч гэж бичиж магад. Өнөөдөр 60 тэрбумыг хамгаалаад байгаа хүн хэн байгаа юм. Бүгд л сэтгэл зовж байна шүү дээ. Үүнийг шалгасан хуулийн байгууллага нь яагаад тодорхой хариу өгөхгүй байгаа юм бэ гэдгийг гайхаж л байна. 60 тэрбумын тухай яриа хэсэг хүмүүсийн хооронд болчихож. Харин тэр яриа хэрэгжсэн юмуу, үгүй юу гэдэг л гол нь шүү дээ. Прокуророос хэд хэдэн дүгнэлт гаргасан юм билээ. Яагаад ийм дүгнэлтүүд гарав гэдгийг нь бид сонсмоор байна. 2016 оноос хойш төрд ажилласан хүмүүсийг АТГ-т хэд хэдэн дуудаж асуусан юм билээ. Бараг 600-гаад хүнийг дуудаж, асуусан, байцаасан гэсэн. Шалгаад дууссан юм бол үүнийгээ ард түмэнд мэдээлэх хэрэгтэй. Үүнийг би удахгүй чуулган дээр шаардах болно.

-Ерөнхий сайдад нэр дэвшиж байгаа хүмүүс Бага хурлын гишүүдтэйгээ уулзаж байна гэх юм. Зарим нь гадуур тэр Ерөнхий сайд болчихвол ийм албан тушаал надад өгнө гээд ярьж яваа тухай танай намын гишүүд ярьж байна л даа. Ингээд эхлэхээр өнөө 60 тэрбумаас ялгаа байна уу, ер нь?

-Иймэрхүү байдлаар Бага Хурлын гишүүдээ татах гэж оролдох юм бол үнэхээр жинхэнэ завхарсан заваан юм болно. Нөгөө 60 тэрбум чинь ёстой үнэн юм байна гэдэг яриа жинхэнэ бодитой болно шүү дээ. Ц.Нямдоржийн хэлдгээр, ёстой “түмпэн, түмпэнгээр бөөлжинө” гэдэг л болох байх даа.