Сүүлийн үед залуусын дунд хит болоод байгаа хошин урлагийн нэгэн төрөл бол “Стэнд ап” буюу тайзны ярианы урлаг юм. Монголд хөгжөөд төдийлөн удаагүй байгаа ч шинэ үеийн залуусыг байлдан дагуулж чадсан “Ub comedy club”-ын үүсгэн байгуулагчдын нэг Б.Гантулгатай ярилцлаа.
-Стэнд ап гэдэг энэ урлаг ер нь яг хаанаас үүсэлтэй, хэдий үеэс нийтэд түгсэн талаар яриагаа эхэлье.
-Анх энэ урлаг 1800-гаад оны үеэс эхлэн дуурь, жүжгийн үзэгдэл, завсарлага дундуур үзэгчдийг уйдаахгүй байх зорилгоор тухайн театрын хэн нэгэн гарч ирж элдэв хөгжилтэй онигоо, элэглэл гэх мэт зүйлийн тухай ярьдаг байснаас стэнд ап-ыг үүссэн гэж үздэг. Тэр нь явсаар ярих хугацаа нь уртсаад, зөвхөн нэг элэглэл ярих төдий байхаа больж нийгэм рүү хандсан, амьдралд байдаг зүйлсийг арай өөр өнцгөөс нь харж ярьдаг болж өргөжсөн. Английн театруудаас үүсээд Америк руу салбарлаж орж. Одоо бол стэнд ап-ын хамгийн том төлөөллүүд Америкт байгаа. Сүүлийн үед зөвхөн Америк гэлтгүй Азийн орнуудад маш хүчтэй орж ирж байна л даа. Азийн бүх л орнуудад стэнд ап комеди гээд клубууд үйл ажиллагаа явуулдаг болсон. Хоорондын өрсөлдөөн ч тун ширүүн болсон. Монголын хувьд үүсэн бий болоод гурван жил орчим л болжээ. Бид одоогоор арвуулаа байна. 2018 онд Ази тивдээ тэргүүлэх хэмжээнд очихын төлөө зорилго тавиад ажиллаж байна даа. Ер нь дэлхийн стандарт, дуугаралт, гэрэлтүүлэг болон бусад дагалдах үйлчилгээ ямар байна тэр хэмжээнд очихын тулд ажиллаж байгаа. Тэгээд зөвхөн тайзан дээр хэдэн хүн гараад юм яриад өнгөрөх биш, үзэж байгаа үйлчлүүлэгчийн ая тухаас эхлээд бүх л зүйлийг сайн байлгахын төлөө “үзэж тарж” байна.
-Дэлхийн чиг хандлага, Ази дахинд хөгжил нь ийм байдаг байж. Ингэхэд та нар анх хэдүүлээ нийлж байгуулагдаж байсан билээ?
-Анх Батбилэг гээд манай нэг залуу ганцаараа эхэлж байсан. Ганцаараа “Open mic” төрлөөр эхлүүлсэн. Энэ төрөл нь яг цэвэр стэнд ап биш. “Нээлттэй микрофон”-ы үдэш буюу үзэгчдээс хэн ярих сонирхолтой байна тэр хүн шууд гараад ярьж болдог төрлөөр эхэлж байсан. Батбилэгийн хийж байсан арга хэмжээнүүдийг үздэг байсан зарим залуус хамтарч энэ бүхнийг хөгжүүлцгээе, хамтаръя гэсэн санал тавьж өргөжих эхлэл нь тавигдсан юм л даа. Тэгээд гурвуулаа, дөрвүүлээ болоод. Дараа нь тавуулаа болж аваад нэг хэсэг, бараг жил гаран “үзээд”. Хэсэг хугацааны дараа нэмэгдсээр одоо арвуулаа болчихоод байж байна.
-Нэг эмэгтэй гишүүн байгаад байх шиг байсан. Эмэгтэй гишүүн дахиж нэмэгдэв үү?
-Одоогоор албан ёсоор нэг л эмэгтэй гишүүнтэй. Орост сурдаг Оля гэж бүсгүй. Оля маань орост бас стэнд-ап хийж байсан туршлагатай. Тэнд амьдарч, сурдаг байсан юм. Гэхдээ бид бас эмэгтэй гишүүнээр бүл нэмчих гээд өөр нэг эмэгтэйтэй ярьж байгаа. Шинэ гишүүн болж магадгүй эмэгтэй маань “Нээлттэй микрофоны үдэш”-т болон үндсэн гол тоглолтууд дээр ч стэнд ап хийдэг.
-Та хэд бас аялан тоглолт хийцгээсэн. Хэдэн орноор явж үзэгчдэд стэнд ап-ын урлагийг хүргэв?
-Одоогоор бид Азийн гурван орноор, Америкийн Лос-Анжелест очиж тоглосон.
-Очсон газарт чинь тэгээд монголчууд та нарыг хэр хүлээж авч байх юм?
-Бид нар ч “Өө шууд тэнд очоод тоглочихъё” гээд явчихгүй л дээ. Гадаад оронд байгаа монголчууд манай пэйж хуудсаар дамжаад, бидэнтэй холбогдоод “Та нар манай энд ирж тоглооч ээ. Энд ийм байна, тийм байна. Тоглолтыг чинь зохион байгуулж өгье” гэх мэтээр ханддаг. Иймэрхүү хандалтууд дээр үндэслэж л явдаг. Харин гадны оронд байгаа монголчууд биднийг маш таатай угтаж авдаг. Жишээ нь, бид Сөүлд хоёр хоног тоглоход нийтдээ 400-500 орчим хүн үзсэн. Гол нь тоглолтынхоо өдрийг л сайн товлох ёстой юм байна лээ. Монголчуудынхаа цаг заванд тааруулж.
-Та хэд тэгээд санхүүжилтээ яаж босгож байна…
-Санхүүжилт бол өөрсдөө. Тоглолт бүрээсээ тодорхой орлогыг хуримтлуулаад сан үүсгэчихнэ. Тэгээд тухайн жилдээ хаашаа явах эсэхээ төлөвлөсний дагуу л үйл ажиллагаагаа явуулна даа.
-Та хэд санаагаа хаанаас олж аваад байна. Бодвол шинэ санаа олохын тулд юм болгоныг анхаарч харж, үзэж явдаг байх нь ээ дээ?
-Өө тэгээд байж болох бүх л зүйлээс санаа авна. Хоол идээд сууж байхаасаа эхлээд л. Найзуудтайгаа уулзаад юм яриад сууж байхдаа ч юм уу. Тэгээд боломжийн гэсэн санаагаа тэмдэглэж авна. Аль болох мартахгүйн тулд түлхүүр үгээр тэмдэглэж аваад баяжуулна даа. Мөн тэдгээрийгээ ярьж үзэх хэрэгтэй. Үзэгчид хүлээж авч байвал илүү сайн баяжуулаад явна.
-Танай тоглолтуудыг үзэж байхад зарим зүйл анзаарагддаг л даа. Мэдээж хүмүүс бүгдээрээ адилхан хүлээж авахгүй. Зарим нэг нь таатайгаар хүлээж авч байхад зарим нь дургүйцэх хандлагатай байх гэх мэт. Хориотой ч гэдэг юм уу бохир үг хэллэг хэрэглээд байна гэх нь байх шиг?
-Мэдээж олны олон дундаас янз бүрийн хандлага гаралгүй яахав. Гэхдээ энэ урлаг маань өөрөө дандаа цэвэр юм ярина гэсэн зүйл байхгүй. Тодорхой хэмжээнд жишээ нь, хоёрдугаар сувгийн ч юм уу ярианы хэллэг их ордог л доо. Тайзны сонгодог урлагаас ялгаатай, ямар нэгэн хатуу цензургүй л ярьдаг урлаг л даа. Харин бид тоглолтоо эхлэхийн өмнө нас зааж өгдөг. Мөн ийм ийм зүйл яригддаг аа. Хэрэв та ийм ярианд эмзэг, мэдрэг бол манай тоглолтыг үзэхгүй байх ёстой гэх мэт.
-Энд тэнд өөр залуус та хэдийн яг ийм төрлөөр гарч ирж байна уу?
-Эхнээсээ бий болж байгаа. Японд гурван залуу байна. “T-comedy” гэдэг нэртэй. Тэндээ болдог хөгжилтэй, сонирхолтой зүйлсийг ярьдаг. Долоо хоногт нэг удаа, хагас сайн өдөрт тоглолтоо хийдэг. Токиогийн “Ulaanbaatar Irish” гэдэг газар тоглодог. Америкт бас нэг бий. “Бадарчин” нэртэй. Ер нь энд тэнд монгол залуус энэ урлагаар тодорхой юм хийж байгаа л даа. Энэ урлаг бол хотожсон, суурин иргэншлийн урлаг. Дэлхийд яг тайзан дээр гараад үзүүлдэг хошин урлагийн уламжлалт төрөл ерөнхийдөө хумигдаад, ярианы энэ урлаг тун боломжийн хэмжээнд тэлээд байгаа тухай тодорхой салбарын урлаг судлаачид бас бичсэн байдаг. Тэгэхээр энэ урлаг маань тун сайн хөгжих ирээдүй харагдаж байгаа л даа.
-Тэгвэл стэнд ап хийж байхад үзэгчийн хошин шогийн мэдрэмж их нөлөөлнө биз?
-Тэгэлгүй яахав. Монголчууд хошин шогийн мэдрэмж их өндөртэй. Харьцангуй хэлэх гэсэн санааг ойлгодог, өөрсдөө дотроо баяжуулж боддог гээд. Үзэгчид хүлээж авч байгаа байдал гээд тухайн хувь хүнээс их шалтгаална аа.
-Та хэд саявтархан “Корперейт”-ийн заалыг дүүргэх шиг болсон доо. Их л нүсэр тоглолт болсон.
-Аравдугаар сарын 20, 21-нд хоёр тоглолт хийгээд. Ямартай ч үзэгчдийн заал дүүрсээн. 1100 хүний суудалтай заал л даа. Манай тоглолтын бичлэг “Юнивишн”-ий видео санд орсон. Үзэлт ч муугүй байгаа. Гадаадад оршин суудаг монголчууд маш их үздэг юм байна лээ. Ер нь гадаадад байгаа монголчууд монгол контентоор их дутдаг юм билээ. Тэр ч утгаараа байх, “Look TV”-гээр гаднаас олон үзэгч үзэж байх шиг байна лээ.
-Та хэд “Ардын буйдан” нэвтрүүлэгт оролцдог. Тэр дөрвөн нөхөр чинь одоо “анхны-7” гэдэг шиг анхны хэд нь үү?
-Тийм. Анх бид нар “МонголHD” телевизийн нэвтрүүлэгт ороод ийм урлагийг хөгжүүлж байгаа талаараа танилцуулж, ярьж байсан юм. Тэгээд тэр нэвтрүүлгээс болсон уу, бидэнд “Ардын буйдан”-д оролцох санал тавьж, тодорхой шалгуурыг даваад тэгээд л буйдан дээр хоёр жил суусан даа.
-Та нарыг “Ардын буйдан”-д орсноос хойш хүмүүс бас илүү таньдаг мэддэг болох шиг болсон шүү…
-Өө тэгсэн. Энд тэнд явж байхад “Буйдангийнхан” байна гээд их таньдаг болсон.
-Одоо танай хэд шоуны хөтлөгч хийдэг болоод байна. Хэн хэн хаана юу юу хөтөлж байна. Та энд тэнд янз бүрийн арга хэмжээ хөтөлж байна уу. Ядаж л тэмдэглэлийн дэвтэр хөтөлж байгаа биз? (Ярилцагч маань өөрөө “Манай хэд тв-ээр юм хөтөлдөг боллоо. Би ядаж тэмдэглэлийн дэвтэр ч болов хөтлөе дөө” гэж бичсэн байсан нь миний инээдийг их л хүргэсэн учир ингэж асуулаа)
-(инээв). Манай Идэр-Од “Шарк танк”-ын хөтлөгчөөр ажиллаж байна. Батбилэг, Амартүвшин хоёр “Боловсрол” тв-ийн “Оддын академи” шоуг амжилттай хөтөлж байгаа. Төгөлдөр удахгүй олны хүртээл болох “Voice” шоуг хөтлөх байх. Би өөрөө бол одоохондоо тэмдэглэлийн дэвтрээ л хөтөлж байна даа.
-Тэгэхээр мэргэжлийн хөтлөгчид шоуг хөтөлдөг гэсэн уламжлалт хэв маягт танай хэд бас салхи оруулж байна аа даа?
-Харин тийм. Яг бидний дунд ямар нэгэн урлагийн сургууль төгссөн хүн байхгүй. Бүгд өөр, өөр мэргэжилтэй. Санхүүгийн, тогооч, инженер гээд. Гэхдээ өөр мэргэжлийн хүмүүс ийм урлагийн төлөө явж л байгаа бол яалтгүй суралцах хэрэгтэй болдог юм билээ. Дор хаяж л яаж үзэгчтэйгээ харьцах вэ гэдэг ч юм уу. Гэхдээ стэнд ап маань өөрөө бас л тайзны урлагийн нэг төрөл учраас хөтлөх гэдэг нь бас ч ойр байгаа юм л даа. Давуу тал бас харагдаад байгаа юм. Мэргэжлийнхний хажууд харьцангуй хямд. Хөтлөхийн хажуугаар үзэгчдээ инээлгэчихнэ гээд.
-Одоо хийгдэж байгаа тоглолтууд хаагуур голдуухан тоглогдож байна?
-Бид өөрсдөө ямар ч гэсэн клубтэй болсон. Хуучнаар 50 дугаар дэлгүүрийн урд “Сант-Асар” төвийн хоёрдугаар давхарт. “Ub comedy club” гэж байгуулаад лав нэг улирал боллоо. Бид долоо хоногт зургаан удаагийн тоглолттой байгаа. Стэнд ап-ын хэд хэдэн төрлөөр үйл ажиллагаа явагдаж байна. Голдуу 25-32 насны залуус манай клубт их ирнэ. Бид өөрсдөө ч гэсэн яг л энэ насныхан. Анх хонгилын давхарт тавхан үзэгчтэй эхэлж байснаа бодвол бас ч гэж үзэгчтэй, клубтэй болчихсоон. Одоо манай тоглолтуудыг 150-240 хүн үздэг болсон нь муугүй амжилт шүү. Долоо хоногт бүр урьд нь ирж байгаагүй 400 орчим хүн шинээр ирдэг болсон.
-Сүүлийн үед шүлэг дууны цомгууд их ч гардаг болж. Яг хүч үзэж, хөгжүүлж байгаа энэ төрлөөрөө дагнасан CD ч юм уу, DVD гаргах ойрын төлөвлөгөө байна уу?
-Энэ урлаг өндөр хөгжсөн Америкт гэхэд улсаараа бүтэн аялан тоглолт хийдэг юм байна лээ. Тэгээд тухайн аялан тоглолтоороо бүрэн хэмжээний DVD гаргадаг. Зах зээл нь өргөн болохоор борлуулалт ч маш өндөр юм билээ. Гол нь ярианы сэдэв нь байнга шинэ байдаг, цаг үетэйгээ холбогдож байдаг болохоор сонсогч их байх бололцоотой. Дуучин хүн байлаа гэхэд нэг хит дуу гаргаад түүнийгээ хоёр гурван жил дуулчихаж болдог. Гэтэл бидний хөгжүүлж байгаа урлаг тийм биш. Нэг яриагаа хоёр удаа ярихад л “Өө, та нар хуучнаа яриад байна” гэх жишээтэй. Тиймээс байнга шинийг эрэлхийлж, шинэ юм ол гэсэн шаардлагыг үзэгчид тавьдаг л даа. DVD гаргачихлаа гэхэд бүх зүйл бичлэгт үлдэнэ. Тэгэхээр тэр яриаг дахиж ярих боломжгүй болно гэсэн үг. Үзэгч, сонсогчоо уйдааж үргээхгүйн тулд шүү дээ.
-Стэнд ап-ын энэ төрөл ингэхэд залууст хэр үлгэр дуурайл болох юм бэ. Мэдээж та нарын шүүмжилж байгаа, ярьж байгаагаас залуус өөрсдөдөө бага ч болов дүгнэлт хийх гэдэг ч юм уу, элдэв муу зуршлаа хаях ч гэдэг юм уу?
-Тиймэрхүү хандлага анзаарагддаг шүү. Жишээ нь, ядаж л нэлээн өөдгүй араншин болох тамхины иш, нус цэрээ хаа хамаагүй хаядаг тухай ярихад тухайн үед инээж хүлээж авсан ч гэсэн дотроо бас ухамсарлаад байх шиг байгаа юм л даа. Цөөн ч болов хүний ухамсарт эерэг хандлага суулгаж байвал болно. Бид лут соён гэгээрүүлэгчид биш ч гэлээ өөрсдийн чадах хэмжээндээ залууст дуурайл болох гэж хичээж байгаа.
-Ингэхэд та нарыг аав ээж, ах дүү нар чинь яаж хүлээж авч байна?
-Харьцангуй залуу аав ээжтэй залуус маань гайгүй ээ. Эхлээд жаахан тиймхэн байдлаар хүлээж авах гээд байдаг байсан. “Чи тайзан дээр гарчихаад олны өмнө ийм юм яриад байхдаа яадаг юм” гэдэг ч юм уу. Цагаан сараар ах дүүгийнд очиход “Та нар хоёрдугаар сувгийн юм их ярьж байна. Ичдэггүй юм уу. Чи зурагтаар тийм юм яриад байх юм. Хүмүүс тэгээд уурлахгүй байна уу” гэх мэт. Ер нь заримдаа хэцүү л дээ. Яахав тэгээд, дэмжих нь ч байна, дэмжихгүй нь ч байгаа л даа.
Гэхдээ дэмжихгүй нэгнээс урам зориг өгч байгаа нь олон учраас бид энийгээ орхихгүй хөгжүүлж байгаа хэрэг. Анх тайзан дээр ярихад үзэгчид “Зайлаач ээ, буу” гээд усны сав шидэхээс эхлээд янз бүрийн сэтгэл хөдлөл харуулдаг байсан. Одоо бол эрс өөр болсон л доо.
Шөнийн гэрэлт гудамж нэртэй аятайхан ажлыг хийв. “Ёстой дэмий юм хийж байх юм. Зам хаагаад. Ядаж энэ нэг юм аа арай уртхан болгочихгүй дээ. Гэрэл нь унжаад будаа болж байна лээ, хайран мөнгө” гэсэн хэл ам дагуулав. Явган зорчигчийн аюулгүй байдлыг хангах, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд зорчих зам бүхий гүүрэн гарцтай болов. “Ямар урт юм бэ. Аятайхан зураг гаргаад хийчихгүй, бөөн мөнгө идэж уугаа биз” гээд араас нь мянган шүүмжлэл дагалаа. Нийслэлд өнгө үзэмж нэмчих санаатай хэдэн хөшөөг хотын төвийн гудамжинд байрлуулжээ. “Тамтаггүй өндөр үнээр бий болсон байна. Утгагүй хөшөө босголоо. Үхснийх нь аз жаргалтай Улаанбаатар” гэсэн хэл амыг дагуулав.
Нэгэн цагт монголчуудыг муухан хийцтэй эсгий таавчиг мэтхэнээс өөрийг олигтой хийж чаддаггүй гэх шүүмж хаа сайгүй хөвөрдөг байлаа. Харин энэ бодлыг өөрчлөх, монголчууд ямар ч л байсан хийх зүйлээ асуудалгүй хийдэг болохыг БНХАУ-ын ӨМӨЗО-ны Хөх хотод болж өнгөрсөн “Монгол-Хятадын хоёр дахь удаагийн экспо-2017” арга хэмжээ харууллаа. Төрөл бүрийн гар урлал, бэлэг дурсгалын зүйлсээс эхлээд манай үндэсний брэнд болсон “Эрдэнэт хивс”, “Говь”-ийн ноолууран эдлэл, “Дархан нэхий”-гийн нэхий дээлнүүд, мөнгөн хийцүүд гээд бүх төрлийн бараа бүтээгдэхүүнээр экспод оролцсон. “Говь”, “Дархан нэхий”-гийн хувцаснууд хийц загварын хувьд үнэхээр содон онцгой юм билээ. Өнгө загвар сайтай хувцсыг манай модель охид, залуус өмсөж нийтэд сурталчилсан нь уг экспогийн бас нэгэн чимэг болсон билээ. Монгол-Хятадын хамтарсан экспо гэдэг утгаараа хоёр орны өндөр дээд түвшний удирдлагууд зочилж байсан нь уг арга хэмжээний ач холбогдлыг ихэд өргөсөн. Монголын талаас гэхэд л ХХААХҮЯамны сайдын үүрэг гүйцэтгэгч П.Сэргэлэн, УИХ-ын дэд дарга Я.Санжмятав гээд зочид оролцсон юм. 2015 онд анхных нь зохион байгуулагдаж байсан бол энэ жил илүү өргөн цар хүрээтэй, олон аж ахуйн нэгжийг хамруулж чадсан нь яалтгүй зохион байгуулсан ХХААХҮЯ-тай холбоотой. Мөн хамтран ажилласан МҮХАҮТ-ыг дурдах нь зүйтэй. Энэхүү арга хэмжээний гол зохион байгуулагчаар Монгол Улсын ХХААХҮЯ, ӨМӨЗО-ы Ардын засгийн ордон ажилласан бөгөөд зохион байгуулалт маш сайн байсныг дурдахгүй өнгөрч болохгүй.
Харин Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн салбарын хувьд маш чухал төслүүд багтжээ. Дан уул уурхайгаас хараат бусаар хөрөнгө оруулалт татах, уг салбарыг ирээдүйд голлох ашиг өгөх салбар юм аа гэдгийг ч яамны сайд П.Сэргэлэн хэд хэдэн удаа дурдаж байсан билээ. Уг салбарт хэрэгжүүлэх томоохон төслүүдийн эхэнд Эмээлтийн хөнгөн үйлдвэрийн үйлдвэрлэл, технологийн парк байгуулах төсөл багтаж байгаа. Уг төслийн нийт өртөг нь 322,1 сая ам.доллар бөгөөд яалтгүй энэ салбарт хэрэгжүүлэх мега төсөл гэж болно. Мал, аж ахуй, махны экспорт сүүлийн жилүүдэд эрчимтэй яригдаж, тэр хэрээрээ ажил хэрэг болоод явж байгаа. Тэгвэл мал, аж ахуй махны экспортын эрүүл бүс хэмээх төсөл танилцуулагдсан. Малын эрчимт тэжээлийн аж ахуй, тэжээлийн үйлдвэр, экспортын баримжаатай мал төхөөрөх үйлдвэр, мал эмнэлэг, хорио цээрийн сорилт шинжилгээний лабораторийн иж бүрэн цогцолбор байгуулахаар төлөвлөж байгаа аж. Уг төслийн өртөг 21 сая ам.доллар болох тооцоотой.
Бага байхад урд гудамжинд цагаан шаргал үстэй, цагаан царайтай ер бусын нэг хүүхэд байдаг байлаа. Харин үеийн хүүхдүүд тэр жаалтай барагтай л бол хамт тоглохгүй учир их л ганцаардангуй байдаг байж билээ. Ер нь л яагаад ч юм том хүн хүүхэд гэлтгүй тэр хүүхдээс нэг л жийрхээд, зайгаа бариад байдаг нь анзаарагддаг байсан. Сониуч зангаар аав ээжээс тэр хүүхэд яагаад тийм бусдаас өөр тухай асуухад “Албинос хүн гэдэг юм аа. Өдөр юм харахдаа их муу байдаг юм гэнэ лээ. Гэхдээ арьс, үс нь л тийм цагаан болохоос яг л чамтай адилхан хүүхэд. Битгий гадуурхаж янз бүр болоорой” гэж захиж байсан юм. Түүнээс хойш яагаад ч юм албинос гэх цагаан хүмүүс миний сонирхлыг багагүй татдаг байлаа. Яг яагаад тэгж төрдөг юм бол. Өвчин юм болов уу гэх мэтээр боддог байв. Харин дунд сургуульд хүний биеийн анатоми ордог багшаасаа энэ тухай асууж бас ч гэж нэлээд ойлголттой болж билээ. Хожмоо мэр сэр тааралдах цагаан хүмүүсийн тухай ном сэлтээс уншиж, тэдний тухай дэлгэрэнгүй мэдэж авсан л даа. Хүний арьс болон үсэнд меланин гэдэг пегмент байдаг бөгөөд тэр нь л байхгүй бол албинос болдог гэж дурддаг. Цагаан арьстнуудад бол албиносыг ялгахад хэцүү.
Хар тив гэгддэг Африкт, Танзани, Брунди, Малави гэх мэт улсад төрсөн албинос хүмүүсийг тун өрөвдөлтэй, эмгэнэлтэй хувь заяа хүлээж байдаг. Тэднийг мухар сүсгийн сүүдэр дайрч, хаа сайгүй шууд алахад бэлэн ангуучид хүлээж байдаг тухай дэлхийн хэвлэлүүд бичдэг. Хөөрхий албиносчуудын эд эрхтнийг хар домчид шашны элдэв үйл, хараал жатга хийхэд ашигладаг бөгөөд хар зах дээр нь тэдгээрийн цогцос маш өндөр үнэ хүрдэг ба ойролцоогоор 80 орчим мянган долларт хүрдэг гэх. Албинос хүний эд эрхтэн, гар хөл, үс зэргээр хийсэн шашны зан үйл нь тун богино хугацаанд баяжуулдаг гэж итгэдэг. Хүний, тэр тусмаа ийм содон төрсөн хүний эд эрхтэнээр зан үйл хийвэл баяждаг гэж хүн алдаг улс ер нь л африкаас өөр газар байхгүй байх. 
Геологийн төв лаборатори төрийн өмчит үйлдвэрийн газрын захирал Өлзийн Оюунбаатартай ярилцлаа.
Дэлхий дахинд математикийн шинжлэхүй ухаанаар зөвхөн хөгшин европын мэргэд ноёлоод байсан уу гэвэл бас үгүй юм. Монгол гарал угсаатай ч юм уу эсвэл цэвэр монгол язгууртай математикийн олон олон эрдэмтэн мэргэд төрөн гарсны нэг нь Шарайн Мянгат билээ. Монголын шинжлэх ухааны түүхийн түүхийн нэгэн сод хөвүүн болох Мянгатын талаар бид төдийлөн сайн мэдэхгүй. Бас энэ хүний талаар айхтар дорвитой судалгаа төдийлөн хийгдээгүй гэхэд хилсдэхгүй. Мянгатын гарал угсаа нь Манж гүрний үеийн Цахарын найман хошууны нэг болох Шулуун хөвөөт цагаан хошууны Шарайд овгийнх аж. Энэ тухай 1740-өөд оны дунд үед хэвлэгдсэ “Түшмэдийн хэргэм зэргийн бүрэн бичиг” хэмээх сударт “Тэнгэрийн сүслэх яамны таван махбод бодогч, туслагч түшмэлийн пүнлүү авагч, дөрөвдүгээр зэргийн Мянгат гаралтай хүн” хэмээн бичиж үлдээжээ. Энх-Амгалан хааны үед цахарын найман хошуунаас түшмэлийн сургуульд шалгаруулан авч Тэнгэр сүслэх яаманд ажиллуулдаг байж. Мянгат энэхүү сургуулийг төгссөн түшмэл байсан бөгөөд 1724-1750 оны хооронд уг яамны цаг тооны бичгийн таван махбодыг бодогч түшмэл, 1760-1763 онуудад уг яамны эрхэлсэн түшмэл зэрэг албыг хашиж байжээ. Мянгат нь дууны, газарзүй, одон орон, тооны ухааныг судлан бүх л амьдралаа эдгээрт зориулсан агуу их эрдэмтэн юм. Мянгат 14-р зууны буюу европ дахины сэргэн мандлын түүчээ болж явсан эрдэмтэн мэргэдийн ном зохиолыг эх хэлээр нь судлан мэдэж, дорно дахинд тогтсон байгалын ухааны зарим судлалд өөрийн бүтээлүүдээрээ өөрчлөлтүүдийг хийж чадсан нь шинэ түвшинд гарахад томоохон ахиц болжээ. Тэрээр Ньютон, Коперник зэрэг суут эрдэмтдийн бүтээлүүдтэй нарийн нягт танилцан, тригонометрийн талаар судлан амьдралынхаа 30 гаран жилийг зарцуулжээ. Энэхүү нөр их судалгааныхаа үр дүнд “Тойргийг огтолж Пи тоог олох хялбар арга” хэмээх дөрвөн боть бүтээл туурьвисан юм. Тригонометрийн функцын олон гишүүнт болон задардаг шинжийг нээж, коэффициентуудыг нь уг бүтээлдээ харуулжээ. Бас тойрог огтлох тухай 13 томъёог нээж баталсан байна. 
Түүний нээлтүүдийг математикийн ухааны түүхийг судалдаг хятадын эрдэмтэн Ли Янь “Мянгатын нээлтүүд нь тоо болон хэлбэрийн хослол бөгөөд Декартын нээсэн хэмжих ухаантай цар хүрээний хувьд эн тэнцүү юм” гэж дүгнэсэн байдаг. Тэгэхээр Мянгатын нээлт нь математикийн шинжлэх ухаан тун чухал зүйл гэдэг нь тодорхой. Мөн Манжийн шилдэг математикчид ч Мянгатын бүтээлүүдийг тун өндөрт үнэлэн “Тэнгэрт очих хялбар арга мөн ажээ” гэж тэмдэглэсэн нь бий. Тэрээр шинжлэх ухаан өндөр түвшинд хүрсэн өрнө дахины байгалийн шинжлэх ухааны дэвшилтэт ойлголтуудыг ази дахинаа нэвтрүүлэх, ном бүтээлийг нь эмхэтгэх томоохон ажлуудыг хийснээрээ түүхэнд үл мартагдах гавъяаг байгуулсан билээ. 1700-аад оны эхэн үед тэрбээр европ дахины байгалын шинжлэх ухааны бүтээлүүдээс эмх дараалалтайгаар эмхэтгэн нэгжгэх ажлыг эхлүүлж, тооны ухааны нэвтэрхий толь болох “Тооны ухааны нарийн хуримтлал” гэх 53 боть номыг 1722 онд дуусгав. Харин дараа жил нь “Зүй тогтлын бүрэн эх сурвалж” гэдэг нэртэй 100 боть бүтээлийнхээ нэгэн хэсэг болгон дээрх бүтээлээ хэвлүүлсэн аж. Эдгээр бүтээлүүдээрээ тэрбээр Монгол хүн дэлхийн ямар ч хүнээс дутахгүй асар их оюуны багтаамжтайг батлан харуулж чадсан юм. Мянгатын гурав дахь томоохон туурьвил нь 1742 онд бичиж дуусгасан одон орон судлалын “Цаг улирлын үзэгдлийг шалгаж бүтээсний дараа найруулсан нь” гэх 10 боть ном юм. Эл бүтээлдээ одон орны судлалын талаар тун дэлгэрэнгүй бичсэн төдийгүй өдгөө ч ач холбогдолоо алдаагүй байна. “Тооны ухаан хуулийн нарийн баримтлал” гэх 1721 онд бичигдсэн бүтээл нь тэртээ арлын Японд хэвлэгдэн гарч, наран улсынхан анх удаагаа пи тоо, одон орны талаархи цэгцтэй ухагдахуун, логарифмын талаар танилцсан нь тэр юм. Даяар олондоо Их Мянгат хэмээн алдаршсан түүний намтар, бүтээлийг уншиж байхад агуу их хөдөлмөрч, үнэхээрийн ховор төрөх “гавал” толгой байсан нь мэдэгддэг. Мянгат орчин цагийн тооны шинжлэх ухаанд үнэтэй хувь нэмэр оруулж, гайхамшиг гэж хэлэхээр өөр аргагүй олон тооны ном бүтээл туурьвиж, одон орон, зурхай зэргийг тухайн үедээ ёстой тултал хөгжүүлж, газрын зургийг хүртэл хэмжих нарийн тооцооллыг боловсруулан хэрэглэж байсан нь өнөөгийн шинжлэх ухаантай жишиж болохуйц байгаа нь ямархуу цар хүрээтэй агуу эрдэмтэн байсны томоохон баталгаа юм. 
Улаанбаатар төдийгүй аймгийн төвүүд ч утааны асуудалтай болоод олон оныг үдлээ. Бас ч гэж өмнөхөө бодвол сүүлийн үед утаанаас хэрхэн салах, яах ийх тухай дориун ярих боллоо. Технологи хөгжсөн өнөө цагт энэ их утаа, угаараас салах арга зам байх нь дамжиггүй. Харин зундаа нийслэл хот хөрсний бохирдол хэт хуурайшилт гээд бас утаанаас дутахгүй асуудалтай тулгардаг. Урин дулаан цагт хотын агаарыг аятайхан чийглэг, тоосгүй байлгах боломж бас байгаа харагддаг. Зундаа орж байгаа борооны их усыг ямар нэгэн аргаар цуглуулаад хотын эргэн тойронд дөрвөөс таван газар хиймэл нуур, цөөрөм байгуулах. Ер нь дэлхийн хаана ч гэсэн устай газар л амралт зугаалга хөгждөг. Дэлхийн бүх л хот далайн эрэг, гол мөрнөө дагаж хөгждөг. Хотыг тойруулаад хиймэл нуурууд байгуулчихвал дагаад аятайхан цэцэрлэгт хүрээлэн гээд хотынхны төдийгүй гадныхан ч очдог амралт зугаалгын бүс болгох маш их боломж харагдаад л байгаа юм.
БНАСАУ гэдэг дэлхий дээрх хамгийн нууцлаг, тэр хэрээрээ дэлхий нийтийн анхаарлыг татсан улс Солонгосын хойгт оршин байгаа билээ. Аймшигт дарангуйлалтай, цөмийн зэвсэгтэй, удам дамжсан засаглалтай энэ улсын талаар олон олон ном зохиол хэвлэгдэн гарсан. Эрхэм уншигч та бүхэнд энэ удаад ОХУ-ын дорно дахин судлаач, нийтлэлч, зохиолч Леонед Млечиний бичсэн “Улаан хаант улс, Хойд Солонгосын хаанчлагч гурван үеийн Кимийнхэн” нэртэй номын тухай товчхон дурдъя.
Ганц хуруутах гэж өвчин байдаг. Хурууны эргэн тойронд зүсэгдэх, өргөс орох гэх мэтээс шалтгаалж шарх үүссэнээс арьсанд бохир орсноос болж үрэвсэж аюул болдог өвчнийг л ганц хуруутах гэж нэрлэдэг юм байна. Тухайн хүний биеийн дархлаа сул байвал идээлж айхтар хүндэрдэг аж. Тэгж хүндэрсэн тохиолдолд идээ нь яс руугаа хүртэл орох аюултай. Ганц хуруутах нь хэд хэдэн хэлбэртэй. Хамгийн түгээмэл тохиолдох шинж нь хумсны эргэн тойрон болон хумсан доорх өвчлөл. Шалтгаан нь тун энгийн. Бидний тэр бүр тоодоггүй арьс сөрөх, хумсыг хэт авах, хаалганд гараа хавчуулах, өргөс орох гэх мэтээс үүдэлтэй. Эхлээд улайж хөндүүрлэнэ. Даамжирсаар идээлнэ. Идээлээд хэт удсан тохиолдолд халуурах гэх мэтээр хүндэрч эхэлдэг. Эмчлэхгүй энэ байдлаар удвал хурууны ясандаа ч орчих магадлалтай. Ер нь ганц хуруутах гэлтгүй бусад өвчинд ч гэсэн гэрээр аргалах гэж оролдож болохгүй. Гэрийн нөхцөлд эмчлэх гэж оролдвол бохир орохоос эхлээд олон эрсдэлийг дагуулах учир заавал эмнэлэгт хандах нь хаа хаанаа тустай.