Author: ЯДАМДОРЖ БАЯРБААТАР

Сүүлийн үед “шинэ үеийнхэн үнэхээр супер, бүхнийг чадна, хамгаас илүү соёлтой, тэд л эх орны ирээдүйг сонгодог утгаар нь авч явах болно” гэх зэрэг хандлага газар авсан, энэ талаар ч дээр дооргүй ярьдаг болсон. Мэдээж нэг талаараа бол гарцаагүй үнэн. Энэ улс орны ирээдүй залуу хойч үеийнхэн гэдэг нь тодорхой. Гэсэн хэдий ч нөгөө талдаа үнэхээр шинэ үеийнхэн гэх ангилалд багтагсдын зарим нь шинэ нийгмийг бүтээх нь битгий хэл онцгүй сэтгэгдэл төрүүлж байгааг бичмээр санагдлаа.

Хэд хоногийн өмнө кинотеатрт очлоо. Попкорн авчих санаатай урт дараалалд зогслоо. Гэтэл зарим залуус болж өгвөл дарааллын урдуур мэдэн будилсан маяг гаргаад дайраад орчих санаатай байх юм. Ичихгүй дайраад орох нь ч олон.

Эвтэйхэн зөрөөд гарчих юман дээр мөрлөж, заавал шүргэж гарч байгаа нь мөнөөх л “Z” үеийнхэн гэгддэг шинэ цагийн залуус. Орой ч гэлтгүй өдрийн цагаар гудамжинд тамхи татангаа шүлсээ хаа сайгүй хаяж, хараалын үгсийг “гамгүй” урсгагсад нь мөн л мөнөөх шинэ үеийнхэн гэж өөрсдийгөө тодорхойлогсод. Бүгдээрээ биш гэдэг нь ойлгомжтой ч дийлэнх нь яг иймэрхүү байна. Өөрсдөөсөө хамаагүй бага дүү нартаа бас “хөөрхөөн” дээрэлхүү аяг гаргачихаж байгаа нь нөгөө хэд л байх юм. Үүнийг лавтай сүүлийн жил гаруй ажигласан юм.

Хэдийгээр гадаа зохион байгуулагддаг элдэв арга хэмжээн дээр хог хаягдлаа замбараагүй хаях нь багассан, наад захын соёлын элементүүд харьцангуй бүрдсэн гээд эерэг хандлагууд бий болсон ч олны дунд байгаа байдал, харилцаа хандлага нь хуучны хулигаанууд шиг залуус мөн ч олон байна. Тэд бусдад үнэхээр муухай харагдаж байгаагаа ойлгохгүй байдаг бололтой. Магадгүй эцэг эх нь нийгмийн харилцаа ийм тийм байдаг гэж хэзээ ч хэлж байгаагүй байх л даа.

Гудамжийг, хотыг чимэглэн алхах залуус иймэрхүү үйлдэл хийж буйд нь ингэж болохгүй ээ гэж сануулаад байвал ч дорхноо гайгүй болох биз гэж итгээд л байгаа даа. Та бүхэн ирээдүйг авч явах нь гарцаагүй үнэн ч хариуцлага гэдэг зүйл мөн адил байгаа шүү дээ.

Плүцерийн шагналт бүтээл болох “Хорлолын хаан-Хорт хавдартай тэмцсэн түүх” нэртэй нэгэн шилдэг бүтээлийн талаар товч танилцуулъя. Энэ ном бол нэг эхэлчихвэл салахын аргагүй сайн бүтээл юм. Номын зохиогч Мүхэржи Сиддарта нь Нью-Йорк хот дахь Колумбын их сургуульд Анагаахын салбар сургуулийнх нь хорт хавдрын тэнхимийн доктор, зөвлөх профессор юм. Түүний энэхүү номыг “Гүн гүнзгий үндэслэлтэй, яруу тодорхой, нягт судалгаатай ном”, “Шинжлэх ухаан, улс төр, хүн төрөлхтний тэмцлийн товчоон. Шинжлэх ухааныг нийтэд хамгийн ойлгомжтой тайлбарласан ном”, “Итгэл найдвар, хүсэл мөрөөдөл, ганерал цөхрөлийн түүх. Хорт хавдрын талаарх хамгийн сайн хүүрнэл” гэх зэргээр тодорхойлжээ.

Энэхүү номонд хүн төрөлхтөнтэй бүх л цаг үеийн туршид шахуу хамт байж ирсэн хорт хавдар гэдэг аймшигтай өвчний тухай өгүүлдэг. Хорт хавдар дэлхий нийтийн тулгарсан хүндхэн асуудлуудын нэг. Тэгвэл зохиогч хорт хавдар гэгчийг ганцхан төрлийн өвчин биш, маш олон төрлийн өвчин гэж тодорхойлжээ. Ер нь хорт хавдар гэдэг нь олон төрлийн өвчин эсийг гажуудуулан хуваадаг нийтлэг нэг чанартай байдаг аж. Бүтээлээ “Бүхий л орон зайд нэвтэрч, цаг үргэлж хувьсан өөрчлөгдөж байдаг хэлбэр дүрсгүй дайсантай хийсэн тэмцлийн товчоон” гэж тодорхойлсон бөгөөд энэ өвчин өнөө цагт жинхэнэ утгаараа “хорлолын хаан, айдас хүйдсийн эзэн” болжээ гэсэн байна. Өдгөө хорт хавдрын гэх энэ аймшигт өвчлөл зүрх судасны өвчлөлөөс ч давах хэмжээнд хүрчээ. Хэдийгээр анагаах ухааны өндөр хөгжил, эрдэмтэд, эмч нарын уйгагүй их хөдөлмөрийн үрээр эмчилгээний төрөл бүрийн арга нээгдэж байгаа ч төгс эдгээх боломж хомс хэвээр л байна. XVI зууны нэгэн алдартай эмч Парацельс гэгч аливаа эм нь уг чанартаа баг зүүсэн хор гэсэн байдаг. Харин хавдрын эсрэг химийн эмчилгээ нь аливаа хор угтаа баг зүүсэн эм байх магадлалтай гэсэн огт эсрэг зарчимтай. Дайны үед химийн зэвсэг болгон ашигладаг хийнүүдийг нарийн судлах шаардлага эрхгүй гарч, нарийвчлан судалж эхэлжээ. 1951 онд “6-меркаптопурин” гэх бодисыг гарган авч улмаар нохойн дээр туршжээ. Нохой хэдийгээр хордож байсан боловч гичний хий хорт хавдрын эсийг устгаад байгааг судлаачид олж анзаарсан байлаа. Хортой бодис хорт хавдрын эсийг устгах чадвартайг олж мэдсэн Роудс Хитчингс, Элайон нартай хамтран олон туршилт хийсний үр дүнд “6-меркаптопурин”-г хүн дээр турших түвшинд хүрчээ. Үр дүн хэдийгээр хорт хавдрын эсийг устгаж байсан ч хэдхэн хоногийн дараа дахин сэргэж байжээ. Шинэ эм хэсэг хугацаанд үйлчилж байсан ч энэ аюулт өвчнийг эмчлэх боломжтой гэдгийг баталж, итгэлийг өгсөн юм.

1976 онд нэгэн нээлт хийгдэж, ген гэдэг зүйлийг эрдэмтэн судлаачдын анхааралд авчирчээ. Вармус, Бишоп нарын онол цацраг идэвхт туяа, хөө тортог, тамхины утаа зэрэг өөр хоорондоо уялдаагүй мэт санагдах хүчин зүйлсүүд хорт хавдар үүсгэх боломжтой гэх онолыг батлах анхны алхам болжээ. Тамхи татдаг хүмүүсийн протоонкоген гэх ген амархан гэмтдэг учраас хорт хавдраар өвдөх магадлал тун өндөр. 1980-аад он хүртэл хорт хавдрын эмчилгээ нь хортой эсийн хоёр сул тал дээр төвлөрч байжээ. Хавдрын эс нь үсэрхийлэхээсээ өмнө хэсэг газрын шинжтэй байдаг бол нөгөө сул тал нь эсийн хяналтгүй хуваагдал. Химийн эмчилгээний ихэнх нь эсийн хуваагдлыг зогсоох зорилготой. Гэсэн ч энэ сул талыг нь ашиглаад ч хавдрыг бүрэн устгах бололцоогүй. Эсийн хуваагдлыг зогсоох эмчилгээ нь эрүүл эсийн хуваагдлыг ч мөн зогсоодог учраас асуудалтай. Иймээс анагаах ухаан хортой болон хэвийн эсийг ялгах тал дээр идэвхийлэн ажиллах болжээ…

Анагаах ухаан хөгжиж, тэр хэрээр эмчилгээний олон аргууд бий болсон ч хараахан ялж амжаагүй л байна. Бүтэн дөрвөн мянган жил хорт хавдар гэгч аюултай тэмцэж ирсэн хүн төрөлхтөн өнөөдөр энэ өвчнийг ялан дийлэх нь гарцаагүй. Энэхүү шилдэг бүтээлийг 2019 онд “Нэпко паблишинг” орчуулан гаргаж олны хүртээл болгосон юм. Дэлхийн шилдэг бүтээлийг эх хэлээрээ уншаад үзээрэй гэж хүсэх байна.

Нэлээн олон жилийн өмнө дөө. Аль ч билээ нэг яаман дээр гадаадын хэсэг улсууд “Танай хотын хуучин орон сууцны барилгуудыг чинь гадна талаас нь сайхан дулаалаад өгье. Орчин үеийн дулаалгын дэвшилтэт технологи. Танайх шиг хүйтэн сэрүүн нь давамгайлдаг оронд яг болох зүйл дээ. Тэгвэл дулаан алдалт нь эрс багасаад танай эрчим хүчинд чинь ч хэмнэлттэй. Тун сайн төсөл шүү” гэсэн санал тавьсан байгаа юм. Гэтэл мөнөөх яамны сайд нь юмуу, эсвэл аль нэг том дарга нь ч юм уу “Орон сууцнуудын гадна талаар тэгээд тийм дулаалга хийхийг зөвшөөрчих юм бол надад хэдэн хувийг өгөх юм” гэж асуугаад авчээ. Мэдээж нөгөө гадныхны нүд нь орой дээрээ гараад буцсан тухай үнэн худал нь мэдэхгүй ам дамжсан яриа байдаг. Хэрэвзээ үнэхээр ийм явдал болсон бол ичиж үхэх багадах зүйлээс гадна бүр ял авах хэмжээний авлига албан тушаалын хэрэг гарцаагүй мөн.

Хуучны угсармалын барилгууд ерөнхийдөө сэрүүхэн талдаа. Завсар зайгаар хийдэг байсан дулаалгын зориулалттай хар резинүүдийг нь суга суга татаад авчихсан, оронд нь завсар зайгаар нь шавраар чигжсэн харагддаг. Яг ийм орон сууцнуудад хөөсөн дулаалга шиг хэрэгтэй юм алга. Ийм дулаалга хийлгэсэн айлын гэрийн температур лав 4-5 градусаар нэмэгддэг юм гэнэ лээ. Дулаан алдалт нь бага байвал тохь тухаас эхлээд дулааны салбарт ч томоохон нэмэртэй гэж мэргэжлийнхэн хааяа ярьдаг.

Уг нь энэ ажлыг энд тэнд өвдөл цөвдлөөр хийж байгаа ч арай л удаашралтай харагдах юм. Хэмнэл хэмнэлт гээд хэдэн машин унахаа болихоос илүүгээр энэ мэт ажлыг хийж чадвал том зургаараа гарцаагүй том хэмнэлт болж болохоор санагддаг. Ер нь тэгээд аль юм болгон гадны зээл тусламжийг харж царай алдаж суухав. Иймэрхүү аж ахуйн чанартай ажлыг өөрсдийнхөө хүчээр ахиухан хүч, мөнгө гаргаад богино хугацаанд хийчихмээр байна аа. Жилд арваадхан байрыг биш, ядаж зуугаар нь ингэж дулаалмаар байна.

Хавтгайруулсан халамж өгч байхаар, худлаа дүр эсгэсэн хэмнэлт гэж “сүрийг бадруулж” байхаар бодитой ажил хийхгүй бол болохоо байх гээд байна шүү, энэ улс чинь. Уг нь хуучны хэдэн орон сууцнуудаа нэг сайн дулаалаад авбал хаа хаанаа их хэрэгтэйсэн.

“Нэпко паблишинг”-аас орчуулан гаргасан “Вирусийн ертөнц” гэдэг тунчиг сонирхолтой нэгэн номын тухай товчхон бичье гэж бодлоо. “Зугаатай ч гэмээр, аймшигтай ч гэмээр энэ номыг хүн бүхэнд ойлгомжтой хэлбэрээр бичжээ” гэх тодотголтой эл бүтээлийг Еэлийн их сургуульд шинжлэх ухаан байгаль орчны талаарх хялбарчилсан зохиол хэрхэн бичих тухай хичээл заадаг, алдартай нийтлэлч Карл Циммэр хэмээх эрхэм бичжээ. Дэлхийн нийт хүн амын бараг долооны нэг шахуу нь вирусээс гаралтай архаг болон цочмог өвчнөөр өвддөг аж. Цагаан цэцэг мэтийн зарим өвчнийг үүсгэгч вирус нь устаад үгүй болсон ч гэлээ өөр өөр төрлийн вирусийн гаралтай өвчнүүд шинээр гарч ирсээр байдаг. Эдгээр нь хүн төрөлхтний хувьд хэцүүхэн асуудлын нэг хэвээр байсаар байгаа юм.

Вирус гэгч өчүүхэн жижиг биетийн талаарх чухал, чухал зүйлсийн талаар эрдэмтэд ХХ зууны эхэн үе хүртэл төдийлөн сайн мэддэггүй байж. Тухайн үед вирус судлал хэмээх салбар дөнгөж л хөгжих эхлэлээ тавьж байсан үе. Эрдэмтэн судлаачид ч айхтар өвчин үүсгэдэг вирусүүдийг л онцгойлон анхаарч судалж байснаас бусдыг нь төдийлөн анхаарч авч үздэггүй байжээ. Харин вирус гэгч нь өөрийн гэсэн агуу том ертөнцтэй эд юм аа гэдгийг дэлхийн нэгдүгээр дайны үед л Фредрик Творт, Феликс Д Эрель гэдэг хоёр эмч тун санамсаргүйгээр нээжээ.

Их нээлтүүд заримдаа алдаа шиг санагдах үе байдаг гэнэ. Гэвч энэ нь зөвхөн эхний үедээ л шүү. 1986 онд Лита Проктор гэх нэгэн эрдэмтэн далай тэнгисийн усанд хэр зэрэг олон вирус байдаг тухай судалгаа хийж үзэхээр шийджээ. Тухайн үед далайн усанд вирус байдаггүй гэж дэлхий нийтээрээ боддог байж. Учир нь далайн уснаас вирус хайгаад олж чадаагүй, ганц нэг олдсон нь хуурай газраас усны хоолойгоор дамжин орсон байж таарна гэж үздэг байж л дээ. Тиймээс тэнгис далайн усанд вирус яг байдаг уу, үгүй юү гэдэг дээр судлаач эрдэмтэд нэгдсэн ойлголтгүй байсан байх нь.

Проктор судлаач энэ тэрүүгээр аялж, Карибын тэнгис, Саргассын тэнгисээс дээж аваад лабораторидоо боловсруулж, шинжилтэл вирусийн бүхэл бүтэн ертөнц тэнд бужигнаж байх нь тэр. Хөвж яваа вирусүүд бүр нянгийн дотор үржээд, тэндээ нуугдасхийгээд байж байгаа үй түмэн вирусийг олж харжээ. Мөнөөх судлаач маань өөрийн шинжилсэн дээжид байх вирусийг тоолоод, литр усанд байх тоог нь гаргажээ. Тэгээд тэнгисийн ганцхан литр усанд байх вирусийн тоог зуун тэрбум гэж тоолсон байх юм. Аймшигтай их тоо байгаа биз.

Бид гадаад дотоодод аялж зугаалж явахдаа далай тэнгисийн усанд ордог. Тэр үедээ тэрбум тэрбум вирусүүдтэй “найзалдаг” болж таарлаа. Хэрэвзээ тэнгис далайн их усанд байгаа бүх вирусийг цуглуулаад жигнэж үзэх аваас даруй далан таван сая цэнхэр халимтай тэнцэхүйц жин татна. Бас тэдгээр вирусийг цувуулаад тавилаа гэж бодоход 42 сая гэрлийн жилтэй тэнцэхүйц урт болно гэж тооцоолжээ. Тэгэхээр ямар агуу ертөнц вэ гэж уулга алдахаар байгаа биз. Далай тэнгисийн усанд өдөр бүхэн 100 тэрбум вирус үүсч, үүсмэгцээ шинэ нянгуудад халдварлаж байдаг ажээ.

Хүн төрөлхтөн янз бүрийн вирусээр халдварлаж өвчлөхдөө үнэхээр “гаргууд” бөгөөд тэр хэрээр шинэ вирусүүд үүсгэж байдаг. Тэжээвэр гахайнаас гэхэд л халдвар авангуутаа өмнө огт байгаагүй цоо шинэ вирус үүсгэчих жишээтэй. Хаа байсан ширэнгэн ойд байгаа шимпанзе сармагчингаас хүртэл ДОХ-ын вирус авчихна. Тэр нь шинэ вирус болоод өнөөдөр дэлхий дахины толгойн өвчин болчихоод байгаа билээ. Харамсалтай нь тэрхүү шинээр үүсгээд байгаа вирусээсээ салж чадахгүй байдаг нь тиймхэн.

Хүн төрөлхтөн вирусийн эсрэг элдэв эм тан эмчилгээг яаж ийгээд гаргаж аваад байх хэдий ч нөгөө гайхлууд нь яаж ийгээд эм домноос бултаад байгаа төдийгүй заримдаа бүр хүчирхэг болчихно. Яахав элдэв эмчилгээ, эм тан нь вирусээр үүссэн халдварын хор уршгийг нь л багасадаг байна. Юутай ч шинжлэх ухааны өнөөгийн өндөр хөгжил, эрдэмтэн судлаачдын уйгагүй хөдөлмөрийн үр шимээр ухаант хүн төрөлхтөн арай ч вирусээр хиараад дуусахгүй биз.

Хотын автозамын түгжрэл үе үеийн дарга нарын толгойны өвчин болоод олон оныг үджээ. Олигтой шийдэл ч бараг олж чадсангүй. Хүүхэд шуухдаа сургууль, цэцэрлэгт нь машинаар хүргэж өгч, авдаг аав ээжүүд л түгжрэлийн буруутан нь болж байх шиг. Бодит байдал дээр ч тийм байгаа нь үнэн. Сурагчдын амралт эхлэхтэй зэрэгцэн замын хөдөлгөөн ч сайхан сийрэг болоод ирж байгаа юм. Гэхдээ энд хүүхдээ зөөдөг эцэг эхчүүдийг буруутгах аргагүй.

Хотын замын хөдөлгөөнд өдөр бүр оролцдог хүний хувьд анзаарахад тэр их түгжрэлийн багагүй хэсэг нь жолооч нарын ур чадвар, эгнээ байраа эзэлсэн байдал гэх мэттэй яалт ч үгүй холбоотой байна аа. Хамгийн энгийн жишээ гэхэд тухайн эгнээг хөдөлгөөнд орохыг зөвшөөрсөн гэрэл аслаа гэж бодоход хамгийн эхний машинууд явж өгөхгүй юм. Араасаа сигналдуулан барин хөдөлсний дараа тухайн уулзвараар их сайндаа 6-10 машин гарч чадвал их юм. Мөн эргэлт дээр жолооч нар жигтэйхэн удаан эргэх юм. Уг нь ямар ч саад урд нь байхгүй. Эргэж ядсаар байтал улаан гэрэл асаад хөдөлгөөн зогсоно. Цөөхөн хэдэн машин гарч чадвал зол.

Энэ мэтчилэн эгнээ, байраа буруу эзэлсэн жолооч нар замын хөдөлгөөний эрчимд мөн их түвэг саад болж байгаа харагддаг. Зэрэгцэж очоод харахаар гар утсаа оролдсон жолооч харагдана. Бодвол фэйсбүүк л ухаж явдаг байх. За, тэгээд утсаараа ярьсан жолооч нар бол битүү битүү. Уг нь ядаж чихэвч хэрэглээд ч юм уу, зориулалтын тавиур дээр тавиад чанга яригчаар нь яриад явбал болохоор. Бас нэг учир шалтгаан байна аа. Орой ажлын цаг тарахтай зэрэгцээд бүх машин хөдөлгөөнд оролцоно. Гэтэл Сүхбаатарын талбайн хоёр талын зам болон Багшиийн дээдийн урд зам зэргийн хөдөлгөөнийг бүр хөдөлгөхгүй 30, 40 минутаар таг барьчихаад байдгийн учрыг бодоод олдоггүй. Яг тэгж барьснаас болоод төв талбайгаас хойшоо байдаг замууд дагаад битүү болж орхидог. Үндсэндээ шууд хиймэл түгжрэл болчихдог. Энэ мэтээ шийдчихвэл бас ч дагаад өөр шийдлүүд гарч ирэх л байлгүй дээ.

Хүн хэмээгч ухаалаг амьтан зуун хувь биш ч гэлээ дэлхийг эрхшээгээд олон зууныг үджээ. Үеийн үед байлдан дагуулагч, гүн ухаантнууд, төр нийгмийн зүтгэлтэн гээд сорууд төрөн гарч байсан. Өнөөгийн шинжлэх ухаан цаг цагт төрөн гарч байсан суу билэгт их эрдэмтэн мэргэдийн хязгааргүй их хүсэл, уйгагүй оролдлого, хичээл зүтгэлийн хүчээр өнөөдрийн өндөрлөгт хүрсэн нь маргашгүй үнэн. Өнгөрөн одсон цаг хугацаан дунд Галелей, Исаак Ньютон, Альберт Эйнштэйн зэрэг сор хөвгүүд төрөн гарч, өнөөгийн агуу том онолууд, суут нээлтүүдийг хийж байсан юм. Тэдгээр оргилуудын үргэлжлэл бол энэ цаг үед алдар суугаа тунхаглан, өөрийн хэзээ ч үл нуран унах хөшөө дурсгалаа босгосон их эрдэмтэн Стивен Хокин билээ. Шинжлэх ухааныг шүтэн бишрэгчийн хувьд түүнтэй нэгэн цаг үед амьдарч байснаараа хувьдаа бахархдаг. Хэдийгээр одоо бидний дунд байхгүй ч гэлээ түүний ном бүтээлүүд, онолууд нь үнэ цэнээ хэзээ ч үл алдах шижир алттай зүйрлэгдэх ажгуу.

Уншигч та бүхэнд суут ухаантан, сансар судлаач, онолын физикч Стивен Вильям Хокины тухай АНУ-ын зохиолч Китти Фергюсоны туурвисан “Стивен Хокин: Сэтгэлгээ нь хүлээсгүй ухаантан” номын талаар товчхон өгүүлэх гэж байна. Энэ номыг 2015 онд орчуулагч О.Бүрэнжаргалын орчуулгаар “Болор судар” хэвлэлийн газар эрхлэн гаргажээ. Энэ бүтээл нь Хокины хүүхэд ахуй цагаас эхлээд бүх л цаг үеийнх нь тухай дэлгэрэнгүй, элдэв хачиргүй өгүүлснээс гадна тайлбар үнэлэлт дүгнэлт сэлтийг өгсөн үнэхээр шилдэг гэж хэлж болох ном юм.

Хокин 1942 оны тэргүүн сарын 8-нд Оксфордод мэндэлсэн бөгөөд дайны гал ид дүрэлзэж байсан цаг үе. Түүний эцэг эх нь хүүхдүүдийнхээ боловсролд асар их анхаардаг төдийгүй шинжлэх ухааны судалгааг хэрхэн хийдэг болон астрономын үндсийг заадаг байсан гээд суурь мэдлэгийг сайн тавьж өгсөн нь хожмоо их эрдэмтэн төрөн гарах үндсийг нь тавьсан биз ээ. Тэдний гэр бүлийг цэмцгэр сэхээтнүүд, бас нэлээн этгээд гажиг хүмүүс гэж тухайн үедээ тооцдог байсан нь сонирхолтой. Магадгүй байнга л ном хичээл ярьж байдаг, музей их үздэг байсан болохоор тэгсэн байх л даа. Дэлхийн дайны дараахь Англи улсад ингээд байж байдаг гэр бүл ховор ч байсан байх. Хожим буюу 1980 онд баргийн эрдэмтний хүрээд байдаггүй хүндэт алдар болох Лукасын математикч профессор хэмээн өргөмжлөгдсөн энэ суутан хүүхэд ахуй цагтаа бусдаасаа гоц гойд ялгараад байх зүйлгүй энгийн нэгэн байсан юм. Арайхийж бичиг үсэг сурсан, бичгийн хэв гэж авах юмгүй. Ямар нэгэн механизмын бүтцийг танин мэдэх хүсэлдээ автан задалдаг авч буцаад эвлүүлж чаддаггүй байсан нь түүнийг суут эрдэмтэн болно гэж таамаглах аргагүй байсан бололтой. Сонирхолтой нь түүнийг 12 настай байхад ангийн хоёр хөвгүүн Хокиныг “Байдаг л хүн болно”, “Гоц ухаантан болно” гэж мөрийцсөн авч лавтайяа энэ номыг бичиж байхад ялагч нь мөрийгөө нэхээгүй байсан гэх. Ямартаа Хокин өнөөгийн цаг үеийн шинжлэх ухааны тод од болон гялалзсан билээ. Харин тэрээр өөрийнхөө тухай “Би хүүхдээрээ хоцорсон. Одоог хүртэл “яагаад”, “ямар учраас” гэх асуултыг өөртөө тавьдаг. Заримдаа асуултынхаа хариуг олдог” хэмээсэн нь бий. Хокины чөлөөт сэтгэлгээ, хичээлдээ огтхон ч түүртдэггүй, бие даасан байдал зэрэг нь Оксфордын хэм хэмжээнд яв цав таарч байсан. Стивен Хокин “Орчлон ертөнц анх хаанаас бий болов”, “Эхлэл гэж байгаа бол төгсгөл гэж байх уу. Төгсгөл гэж байгаа бол хэзээ болох вэ”, “Цаг хугацаа зөвхөн нэг чигийн урсгалтай юу, Ухарч болох уу”, “Бидний төсөөлдгөөс өөр орон зайн хэмжээс байх уу”, “Орчлон ертөнцөд хэмжээ хязгаар бий юү” гэх мэт асуудлуудыг хөндсөн байдаг. Хар нүх болон хувирч байгаа одод хаачдаг, хар нүхнүүд байхгүй болчихвол юу болох вэ гээд бүх асуултууд бүх насаараа физик нухсан хүнийг ч гэсэн халгамаар болгодог. Ер нь Хокины онолыг ойлгохын тулд бүхний утгыг тайлах гэж хичээх хэрэггүй. Харин учир холбогдлыг нь л ойлгочиход сонирхолтой байх болно гэж. Хокины онол, нээлтийн тухай бүр нягталж үзэхийг хүсвэл нийтэд зориулан гаргасан “Цаг хугацааны товч түүх: Их тэсрэлтээс хар нүх хүртэл”, “Хар нүх ба шинэ ертөнц” гэх номуудыг нь уншиж болно. Хокины судалгааны үр дүнд хар нүх квантын эффектийн дагуу цацраг гаргадгийг нотолсон бөгөөд үүнийг “Хокины цацраг” гэж нэрлэдэг билээ.

Гэр хорооллын айл өрхүүд ундны цэвэр усаа урьдын адил мөнгө төлж авдаг болж. Цар тахлаас шалтгаалан хэсэг хугацаанд цэвэр усыг үнэгүй өгч байсан даа. Өмнө нь нэг литр ус нэг төгрөг байсан бол сая нэгдүгээр сарын 1-нээс эхлээд литр тутамдаа хоёр төгрөг болжээ. Харин зуслангийн хавиар нэг литр усыг 4.5 төгрөгөөр борлуулах журам гарчээ. Усны үнэ ийн нэмэгдсэн тухай мэдээлэл цацагдсаны дараа хүмүүс усны үнийг ингэж нэмдэг нь буруу, хар ус гэхэд үнэтэй байна гэх маягийн сэтгэгдлүүд олон харагдлаа. Ундны ус гэдэг өнгө, үнэргүй шингэн бодис бол хүн төрөлхтний хамгийн өргөн хэрэглээний зүйл. Гэтэл хамгийн хямдхан байсаар байгаа усыг ердөө хоёрхон төгрөгөөр авахдаа чухам яагаад уурлаад байгаа учрыг эс олсон юм. Бяцхан

тоо бодож үзье л дээ. Нэг хайрцаг чүдэнз 200 төгрөг. Дотроо 50 гаруй ширхэг л байгаа байх. Гэтэл ганц хайрцаг чүдэнз авах мөнгөөр 100 литр ус авна. Таван тонны зөөвөрлөх машинаар ус авлаа гэж бодоход 5000 литр усыг 10 000 төгрөгөөр л авах нь. Гэтэл яг үнэндээ 10 000 төгрөг гэдэг бол дундаж ресторанд ороод суухад ердөө ганц лонх шар айрагны л мөнгө шүү дээ.

Дэлхий нийтээрээ ундны цэвэр усны хангамжид санаа зовниод хэдийнэ эхэлчихсэн. Зарим томоохон хотууд хүртэл цэвэр усыг иргэддээ тодорхой хязгаартайгаар өгдөг болж байна. Далайн усыг цэвэршүүлэх олон, олон оролдлогууд хийгдсээр байна. Эхнээсээ амжилттай болж байгаа технологиуд бий болсон авч хэрэглээг бүрэн дүүрэн хангах яагаа ч үгүй бололтой. Харин бид цэвэр усыг ёстой утгаар нь гамгүй хэрэглэсээр. Бараг л орсон газар болгоны ариун цэврийн өрөөний ус зүгээр л сул гоожиж байдаг. Крантыг нь нээгээд орхичихсон байх нь энүүхэнд. Мөн авто угаалгын газар бол бүр тоймгүй. Нэг машин угаахад хэдэн литр цэвэр ус зарцуулаад байгаа юм бүү мэд. Уг нь авто угаалгын газар, ариун цэврийн өрөөний суултуурын усанд саарал ус буюу дахин боловсруулсан ус хэрэглэж эхлэх цаг аль хэдийнэ болчихсон. Гэсэн ч хувь хувьсгалын аль нь ч энэ тал дээр аниргүй суусаар. Дэлхий дээр байгаа нийт усны 97 хувь нь далай тэнгисийн, хоёр хувь нь хойд урд мөсөн далайн, үлдсэн ганцхан хувь нь ундны цэвэр ус байдаг юм шүү дээ. Арай л бага байгаа биз. Тиймээс ундны цэвэр усаа боломж боломжоороо хэмнэж байвал ямар вэ…

Уянгын… сэтгэл хөдлөм бас уярам… мөнхийн хайрын тухай үлгэр”, “Хүн бүрийн сэтгэл зүрхийг хайлуулмаар… бүр хамгийн зөрүүд циникүүдийг хүртэл уяраамаар, сэтгэл шаналгасан түүх. Гэхдээ бодит амьдралын сэдвийг хөндсөн учраас үйл явдал нь тун ойлгомжтой”, “Энэ бол хайрын тухай өгүүлдэг жирийн нэгэн зохиол биш. Хүч тэнхээ, мэргэн ухаан бас итгэлийн талаар яруу уран, утга төгөлдөр өгүүлнэ”, “Нулимс мэт төгс бүтээл”.

Энэхүү алдартай бүтээлийг энэ мэтээр дүгнэсэн хэдэн арван сэтгэгдэл бий. Одоо ч ар араасаа хөвөрсөөр байдаг. “Мэдисон нутгийн гүүрнүүд” нэртэй уг номонд хайрын сэтгэлийн их хүч, хүндэтгэл, санагалзах сэтгэлийн талаар өгүүлдэг. Роберт Жеймс Уоллерийн уг номыг орчуулагч О.Анударь орчуулж, “Монсудар”-аас эрхлэн гаргажээ. Номын зохиогч богино өгүүллэг, эссэ төрлөөр бичдэг байснаа 1992 онд “Мэдисон нутгийн гүүрнүүд” гэх энэхүү романаа бичжээ. Дэлхий даяар 60 сая орчим хувь борлогдсон амжилтаараа өнгөрсөн зууны хамгийн амжилттай номнуудын нэгэнд тооцогдох болсон байна. Мэдээж орчин цагт сайн муу зохиол бүтээлийг уншигчид асуудалгүй ялгадаг болсон. Тэгэхээр 60 сая борлогдсон гэхээр маргаангүй ер бусын зохиол мөн байх нь. Уг романаар 1995 онд нэрт жүжигчин Клинт Ийствүүд, Мэри Стрип нар гол дүрийг нь бүтээсэн ижил нэрт кино бүтээгдсэн юм. Уншигч та магадгүй киног нь үзсэн байх. Үзээгүй бол үзээрэй. Бас номыг нь заавал уншихыг зөвлөе.

1960-аад онд Айова мужийн Мэдисон дүүргийн нэгэн эдлэн газарт зохиолын үйл явдал өрнөдөг. Гэрлэж, хоёр хүүхдийн ээж болсон Франческа болон гэрэл зурагчин, ганц бие эр Кинкейд хоёрын хайр сэтгэлийн тухай энэ номонд өгүүлэх болно. “Na­tional Geographic” сэтгүүлийн захиалгаар өвөрмөц, битүү хийц бүхий гүүрнүүдийн зургийг авах ажлаар Кинкейд эл газарт хэд хоног саатна. Халуун нар төөнөсөн тэр өдөр Кинкейд нэгэн гүүр хүрэх замыг асуухаар Франческа бүсгүйн гэрийн гадаад хэсэгт саатах бөгөөд тэд анхны харцаар хоёр биедээ татагдан, бүсгүй ч зам заахаар зурагчин залуугийн машинд сууснаар үйл явдал өрнөж эхэлнэ. Энэ үетэй давхцаад Франческагийн гэр бүлийнхэн мужийнхаа хөдөө аж ахуйн үзэсгэлэн яармаг орохоор эзгүй байж таардаг. Хэдийгээр нас нь 40 нэлээн гарцгаасан тэдний хайр сэтгэлийнх нь холбоо хэдхэн өдөр үргэлжлэх авч хэзээ ч бие биенээ мартаагүй, харин ч алс холоос ч гэсэн нэгнийгээ үгүйлэн хайрласаар насыг барна. Гэлээ ч Франческа гэр бүл, үр хүүхдээсээ яваагүй, Кинкейд ч бүсгүйгээ зөвхөн хайрласан. Бас хэн хэнээсээ урваагүй. Бас тэр хоёрын учрал хэн хэнийх нь амьдралыг үүрд өөрчилсөн.

“Мэдисон нутгийн гүүрнүүд” зохиол ер бусын энгийн хэрнээ хүн гэдэг амьтанд хамгийн хүчтэйгээр мэдрэгддэг, шархлуулж, бас эдгээж чаддаг хайр сэтгэлийн тухай гайхамшигтайгаар гаргаж чадсан юм. Номын өмнөх үгэнд ингэж бичсэн байх юм. “Хайрын тухай хоёр талаас нь харуулна. Нэг талаас эр эм хоёрын бие биедээ тэмүүлэх романтик хайр, нөгөө талаас гэр бүл эцэг эх, үр хүүхдийн хоорондын хайр. Аль аль нь туйлын хүчтэй, хоорондоо зөрчилдөөнтэй”. Уг зохиолыг уншихад яг л энэ дүгнэлтэд хүрнэ. Яг таг хэзээ ч ийм зүйл тохиолдохгүй гэж бардам итгэлтэй байсан хүнд ч яг энэ зохиолд гардаг үйл явдал шиг зүйл учрахыг үгүйсгэх ямар ч аргагүй. Магадгүй “Мэдисон нутгийн гүүрнүүд” зохиолын үйл явдал дэлхий дээр хэдэн арваараа тохиолддог байхыг ч үгүйсгэх газаргүй. Амьдрал баян, элдэв хувь зохиолоор дүүрэн. Хэн ч, хэзээ хормын дараах ирээдүйгээ харж чадахгүй шүү дээ.

“Үнэт эрдэнэс мэт ном. Үд дунд гэрийнхээ гадна цэцэрлэгт амарч суух зуураа уншаад дуусгачих тийм зохиол. Гэхдээ битгий тэгээрэй. Сайн дарс шимж буй мэт хуудас бүрийнх нь амтыг мэдрээрэй. Хуучны хэв маягтай энэхүү хайрын түүх таны оюун санаа, зүрх сэтгэлийг булаачихаад буцааж өгөхгүй л болов уу”… Toledo Blade.

“Эрдэм гэгээрэл” хэвлэлийн газраас эрхлэн гаргасан Лаэртын Диогений “Философийн анхны түүх” хэмээх ном өнгөрсөн онд хэвлэгдэн уншигчдын хүртээл болсон юм. Энэ номыг онцлохгүй байхын аргагүй. Учир нь өрнө дахины философийн охь дээж бүтээлийн нэг хэмээн энэ бүтээлийг үздэг. “Философийн анхны түүх” номын зохиогч Диогений амьдарч байсан цаг үе яг таг тодорхой биш ч гэлээ нийтийн он тооллын II-III зууны орчимд гэж таамагладаг. Мөн энэхүү бүтээл нь эрт үед бичигдсэн философийн түүхийн цор ганц бүтээл гэгддэг ажээ. Нийт арван бүлгээс бүрдэх “Философийн анхны түүх” номонд долоон мэргэнээс эхлээд эртний Грекийн суут сэтгэгчдийн амьдрал, сургаж байсан сургааль номлолын талаар тун тодорхой өгүүлсэн болно. Түүх соёлын үнэ цэнэтэй уг номыг судалгааны томоохон бүтээл гэж хүлээн зөвшөөрдөг бөгөөд хэн нэгэнд нь тал засаагүй, тун тогтуун өгүүлэмжтэй. Нөгөө талаас энэ ном нь дан ганц эртний Грекийн философийн түүхээс гадна тухайн үеийн хүмүүсийн аж амьдрал, ахуйг тал бүрээс нь гаргаж бичсэн нь нэн сонирхолтой болгожээ. Хэрэв Диоген энэ номыг бүтээгээгүй бол эртний 80 гаран сод ухаантны зохиол бүтээл, үзэл номлол өвлөгдөн ирэхгүй ч байсныг үгүйсгэхгүй.

Бид нийтлэг байдлаар Аристотел, Платон гээд цөөн хэдэн философичдийг л “сайн таньдаг”. Тэгвэл энэ гайхалтай бүтээлд тэр бүр нэр нь дуулдаад байдаггүй ч оюун ухааны сор болсон олон философичдийг багтаасан нь уншихад үнэхээр сонирхолтой. Жишээ нь, Феофраст. Тэрээр Фаний гэх ухаантанд сурган хүмүүжүүлэх тухай бичсэн захидалдаа “Сэтгэлд нийцсэн сонсогч олно гэхэд бэрхтэй. Юм уншихад хичээл зүтгэл хэрэгтэй. Уншихгүй бол залуу насны сэргэг ухаанаа дэмий үрэхийн нэмэр” гэсэн бол “Жолоогүй морь, ухаангүй үгнээс ч илүү итгэлтэй. Цаг хугацаа бол төлж болох хамгийн өндөр төлбөр юм. Таашаал цэнгэл бол өнгөцхөн. Хүн амьдрал гэдгийг амтлаад л буцдаг тул алдар нэрийн хойноос үхэн хатан тэмцэх хэрэггүй” гэж сургаж байв.

Троадын Ликон нь бидэнд төдийлөн танил бус философич. Уг нь тэрээр философийн ертөнцөд тод мөртэй нэгэн. Тэрээр цагтаа сурч боловсорч чадаагүй хүмүүст “Харуусал гомдлоо хөлгүй цэнгэл дунд хүчгүй мөрөөдлөөр урсган живүүлдэг” гэж хэлдэг байж. Карфагены Эрилл хэмээх философич байж. Тэрээр хүний туйлын зорилгыг эрдэм мэдлэг мөн гэж тодорхойлсноос гадна алив бүхнийг шинжлэх ухаантай харьцуулан дүйцүүлж аж төрөх учиртай хэмээн сургаж байжээ. Туйлын ба туслах зорилго нь ялгаатай ба туслах зорилгод хүн бүр тэмүүлэх боломжтой. Харин туйлын зорилгод гагц мэргэн ухаантан тэмүүлнэ. Эрилл гэх энэ хүний бичсэн номууд нь тун товч хэрнээ ер бусын тодорхой, асар гүн агуулга бүхий аж.

Пифагор. Энэ нэрийг харин хүн бүр гарцаагүй мэднэ. Тэрээр хүний түүхэнд төрсөн нэн хурц од байсан билээ. Тэрээр сургаал номлолыг нь хүлээн зөвшөөрсөн болгонтой нөхөрлөсөн юм. Хүүхдээ хэрхэн сайн хүмүүжүүлэх вэ гэх асуултанд “Шударга сайн хууль журамтай тийм л газар хамгаас эрхэм” гэж хариулж. Пифагор, галыг хутгаар сийчиж болохгүй, жинлүүр дээгүүр алхаж болохгүй, амьтны зүрх бүү ид, хүнд ачааг өргөхөд биш буулгахад тусла, ороо хурааж занш, таарсан болгонтой гар барьж бүү мэндэл, харь газар одохдоо эргэж бүү хар гэх зэргээр сургаж байлаа. Эдгээр нь ямар утгатай вэ. Галыг хутгаар сийчихгүй гэдэг нь уур хилэнгээ барьж сурах, жинлүүр дээгүүр бүү алх гэдэг нь тэгш эрх, шударга ёсыг хүндлэх тухай, амьтны зүрх бүү ид гэдэг нь зовлон шаналалд автахгүй байх, харь газар одохдоо эргэж бүү хар гэдэг нь амьдралаас хагацахын цагт битгий харамс, сэтгэл бүү хоргод гэх утгатай сургаалиуд ажээ.

“Философийн анхны түүх” философийг сонирхдог хэн бүхний ширээний ном болохуйц үнэхээр чансаатай ном юм. Уншаад үзвэл илүү олон гайхамшигт зүйлсийг уншиж, нүд нээгдэх билээ.