Author: ЯДАМДОРЖ БАЯРБААТАР

ӨДРИЙН СОНИНЫ 2016 ОНЫ АРХИВААС ДАРААХ АЯН ЗАМЫН ТЭМДЭГЛЭЛИЙГ ХҮРГЭЖ БАЙНА.

Ази болон Европ тивийг дамнан орших эртний соёл иргэншлийн улбаатай Турк улсын томоохон хотын нэг Истанбулаар хэд хоног аяллаа. Мэдээж монголчууд БНТУ-д аялал жуулчлалаар болон албан ажлаар их л явж байгаа. Харин Турк улсад очиж амжаагүй, тийшээ аялахаар төлөвлөж байгаа нэгэн байгаа бол даруйхан төлөвлөгөөгөө хэрэгжүүлээрэй гэмээр байна. Тэнд таныг сайхан цаг агаар, найрсаг ард түмэн угтан авах болно. Турк улсын түүх нэн арвин баялаг. Тэр хэрээрээ эртний барилга, цайзууд, исламын сүм хийд арвинтай. Ер нь огуз түрэгүүд гэгч хүмүүс XI зууны орчимд одоогийн байгаа газар нутагтаа нүүдэллэн очсон гэдэг. Тухайн цаг үед Азид ноёлж байсан сэлжүкүүд улс нь мөхсөний дараагаар одоогийн Туркийн Ази талд нь буюу Анатолийн хойгт очиж улмаар Османы эзэнт гүрэн гэгчийг байгуулан нэн хүчирхэгжсэн билээ. Тэр их хүчирхэгжлийнхээ үед Балканы хойг, Баруун Ази, Ойрхи Дорнодыг хяналтдаа байлгаж захирч байлаа. Харин хожмоо Дэлхийн I дайнд ялагдал хүлээснээр эзэнт гүрэн задран унажээ. Улмаар дайнд ялсан улсуудын мэдэлд хуваагдан очсон гашуун түүхтэй. Гэвч энэ үед тэднийг бурхан ивээсэн гэхэд болно. Туркийн эцэг хэмээгддэг Ататурк чөлөөлөх дайныг удирдан ялалт байгуулснаар одоогийн Бүгд Найрамдах Турк Улс байгуулагдсан юм. Монголд ч гэсэн Ататуркийн нэрэмжит гудамж, хөшөө дурсгал нь хүртэл бий шүү дээ. Шашин шүтлэгийн хувьд бараг тэр чигээрээ исламын шүтлэгтэй.

Истанбул нь Туркийн хамгийн том хот. Тиймээс хүн ам ихтэй. Аялал жуулчлал сайн хөгжсөн. Истанбулын Таксимын талбайтай зэрэгцэн орших жуулчны гудамжийг Истикляль хэмээн нэрийднэ. Уг гудамжаар л гэхэд ганц өдөртөө гурван сая орчим хүн нааш цааш холхидог гэж байгаа. Ер нь бол тэрхүү гудамж шөнөжин амьдрал буцалж байдаг газар. Дэлхийн нэртэй брэндийн дэлгүүрээс эхлээд бүх л төрлийн үйлчилгээтэй. Мэдээж гадаадын төдийгүй дотоодын жуулчдын хөлд тухайн гудамж өдөржин дарагдаж өнгөрөөнө. Монголд яг иймэрхүү жуулчны гудамжийг л даруй бий болгомоор санагдаж байлаа. Бас дэлхийн хаа ч байдаг гудамжны хоолны соёлыг Туркт ёстой л тултал нь хөгжүүлжээ. Үндэснийх нь хоол болох дөнэр, цагариган боорцог зэрэг нь алхам тутамд. Жуулчны гудамжинд жаахан орой болоод ирэхээр амьд хөгжмийн хамтлагуудын тоглолт жижигхэн баар, уушийн газар болгонд тоглодог нь сонирхолтой. Манайд ч гэсэн хамтлагууд тоглодог л доо. Гэхдээ тэндхийн хамтлагууд их сайндаа 20-30 м/кв талбайтай зааланд ёстой “бяц” авч байгаа юм. Тиймэрхүү жижиг талбай бүхий баараар дүүрэн бүхэл бүтэн гудамжтай. Чухам яг хэн нь ямар хөгжим тоглоод, ямар дуу дуулаад байгааг ялгаж сонсоход нэн бэрх. Үлгэрлэвэл нэг жижгэвтэр рестораны дөрвөн буланд амьд хөгжмийн дөрвөн хамтлаг суучихаад өөр өөр дуу дуулаад байгаа юм шиг. Хэдийгээр тийм боловч аль ч баар нь пиг дүүрэн. Арга ч үгүй л дээ. Нааш цааш холхих гурван сая хүний ядаж л 300 мянга нь тэдгээр цэнгээний газруудаар үйлчлүүлж таарна. Эздэд нь өвлөгдөж ирсэн болов уу гэмээр нарийхан барилгуудаа тэр чигээр нь энэ мэт үйлчилгээний газар болгожээ. Жуулчдад зориулсан болохоор архи, пиво зэрэг нь харьцангуй чөлөөтэй. Гэхдээ архи, виски гэхээсээ илүү өөрсдийнх нь хийдэг шар айргийг их хэрэглэдэг аж. Нэг их согтоогоод байхгүй, зөөлөн амттай пиво. Тамхийг бол эр эмгүй шахуу, хаа сайгүй татна. Бодвол согтууруулах ундааны хэрэглээг нь тамхи нөхдөг бололтой. Усан тамхийг тэд бас л нэг соёлоо болгон хэрэглэх юм. Усан тамхиар үйлчилдэг газруудад пиво, дарс зэрэг согтууруулах ундааг огт зарахгүй. “Та нар энэ гудамжнаас пиво олохгүй ээ” гэж зөөгч нар нь хэлээд харин цайгаа санал болгоно. Үйлчлүүлэгчид нь цай уунгаа усан тамхиа сорцгооно.

Туркийн ард түмний нэг том соёл нь цайны соёл. Нэг жижигхэн аягатай цай нь нэгээс гурван турк лир. Аяганы хэмжээ нь ойролцоогоор 100 грамм орчим юм уу даа. Хаа сайгүй цайлж болох ямар л газар байна нөгөө хөөрхөн жижигхэн аягатай цайгаа уугаад, тамхиа татаад юм яриад суучихна. Цайгаа ойр орчмын газрууддаа дуудлагаар хүргээд өгчихдөг. Зөвхөн тэр цайгаараа гэхэд л овоо хэдэн лирийн орлого олчихдог юм билээ. Олон зууны туршид амьдралынх нь нэгэн хэв маяг болсон соёлын салшгүй өв бол Туркийн ард түмний цайны соёл ажээ. Хаа сайгүй байх зочид буудлын хүлээн авагч нь ирсэн зочноо найрсгаар хүлээн авч нэн түрүүн мөнөөх цайгаараа л дайлна.

Туркийн газар зүйн байршил нь тун өвөрмөц л дөө. Ази болон Европ тивийг дамнан оршдогийг газар зүйн хичээл үзсэн хэн ч гэсэн мэдэх биз. Хоёр тивийг Б, Д зааглан оршино. Тиймээс хэдэн турк лир төлөөд хүссэн усан завиндаа суугаад хоёр тивийн хооронд зорчино. Аялал жуулчлал өндөр хөгжсөн болохоор жуулчдаас хэрхэн мөнгө салгах арга нь төгс. Баахан жуулчдыг суулгасан усан онгоц нөгөө талд байх эргийн зоогийн газруудад очно. Тэндээ жуулчдаа буулгаад буцаад явчихаж байгаа юм. Жуулчид тэнд нь бүтэн хоёр, гурван цаг юу хийхэв. Ресторан, бэлэг дурсгал зардаг дэлгүүрээр хэсч баахан мөнгөө үрнэ. Тэдгээр газрынх нь бараа бүтээгдэхүүн ч харьцангуй үнэтэй л юм байна лээ. За тэгсгээд байж байтал усан онгоц маань дахиад баахан жуулчин ачиж авчраад эхний хэдээ буцаагаад аваад явна. Усан онгоцонд суунгуут цай ундаа уу гээд авчраад өгчихнө. Хүмүүс тасалбарын үнэнд нь багтсан биз гээд аваад уучихна. Гэвч хэсэг хугацааны дараа тэдэн лир ээ гээд тооцооны хуудас бариад ирж байгаа юм. Гэх мэтээр жуулчдаас яаж ийгээд л мөнгө салгаад байна. Манай жуулчны компаниудад Туркээс сурах зүйл их байна лээ шүү. Гол нь тэдний үйлчилгээ маш сайн. Үзүүлэх харуулах түүхэн дурсгалт газрууд арвин их. Ер нь хувьсгалын үед устгагдсан 700 гаруй сүм хийд өнөөдөр байсан бол жуулчдад үзүүлэх харуулах юмаар авин байх байж дээ гэсэн бодол төрж байсан. Манай сүм хийдийг устгасан оросууд тухайн үедээ өөрсдийнхөө сүм хийдийг бол устгаагүй л юм билээ. Тэндээ дандаа сургууль ч юм уу засаг захиргааны нэгжээ байрлуулчихсан. Монголынхыг бол устгачихсан л байгаа юм даа.

Турк улсад очсон хүний заавал үзэх газрын нэг бол уран барилгын хосгүй үнэт өв болох Султан Ахмедын сүм. Олон нийтэд “Цэнхэр сүм” хэмээн алдаршсан уг барилга архитекторын ямар лут шийдэл вэ гэж хэн ч уулга алдахаар уран тансаг баригдсан юм билээ. Уг сүмийн цогцолборт Султаны бунхан байрладаг. Ер бусын сүрлэг бөмбөгөр дээврийг харсан хэн ч бишрэм. Османы эзэнт гүрний хаанаар 14-хөн насандаа өргөмжлөгдсөн Султан Ахмедыг 19 настай байхад уг сүмийг барьж дуусчээ. Цэнхэр сүмд хаанд үйлчилгээ үзүүлдэг эмнэлэг зэрэг бүх л газрууд байрладаг байсан ажээ. Хэдэн зууны туршид оршин байсаар ирсэн энэ сүмийн гантиг шат нь элэгдэж, чулуун шалнууд хотойсныг бодвол мөн ч их цаг хугацааг туулсан нь илт. Султан Ахмедын сүмтэй зэрэгцэн Ариун Софиагийн сүм оршин байх бөгөөд 1520-иод он хүртэл бүтэн мянганы туршид дэлхийн хамгийн том сүм байсан гэдэг. Дээр дурдсан Истикляль буюу жуулчны гудамжнаас хэсэгхээн уруудахад цагтаа гэрэлт цамхаг байсан Галатай цамхгийг үзэж болно. 1450-иад оны ойролцоо баригдсан уг цамхаг хэдийгээр жуулчдын хөлд дарагдан, цэвэр арилжааны зориулалттай болсон байх хэдий ч хуучны сүрээ хадгалан оршсоор л байна. Истанбул хот ерөнхийдөө хуучны барилга маш ихтэй ч нэн орчин үеийн шилэн барилгууд уг хотыг чимнэ. Тэдгээрийн нэг нь Истанбул Живахэр гэдэг нэртэй худалдааны төв юм. Уг төв одоогоор Европын хамгийн том худалдааны төв хэмээх алдрыг хүртээд буй. Олон улсын брэнд бүтээгдэхүүний дэлгүүрүүд, түргэн хоолны газрууд, ресторанууд, кино театр, тоглоомын төв, барилгын бүтээгдэхүүний дэлгүүр, 2500 орчим машины автозогсоол гээд байхгүй юмгүй цогцолбор төв. Нийт талбай нь 420 000 орчим м/кв аварга том бүтээн байгуулалт. Очоод үзчихэд гэмгүй шүү.

“Гранд базаар” хэмээх хар захаар хэрэв очихоор бол хэл устай хүнтэй л явахгүй бол үнэхээр бүтэхгүй. Энэ зах XV зуунд байгуулагдсан. II Мехмет үүсгэн байгуулсан гэдэг. Харин нэг том асуудал нь юу ч асуусан үнэ ханшаа тэнгэрт тултал нь хэлнэ. Зарим нь хэд гэж хэлэх вэ гэсэн байртай бодоод зогсчихно. Ер нь л болж өгвөл үнэ бичсэн барааг нь авууштай санагдсан даа. Мэдээж зах л болсон юм хойно бараа таваар пиг чихээтэй. Дотоод гадаадын жуулчид заавал очдог юм байх даа гэмээр хүний бөөгнөрөл. Гэхдээ хотынхоо харьцангуй зах хавьцаа байдаг болохоор хүмүүсийнх нь хувцаслалтаас эхлээд бүх л зүйл нь эрс ялгагдаад ирнэ. Амьдрал ахуй нь жаахан доогуур, доод давхаргынх болов уу гэмээр дүр зураг угтан авна. Харин зах дээр нь бол бүх барааны лангуунууд зэрэгцэн оршино. Төрөлжүүлсэн маягтай байх хэдий ч ер нь их замбараагүй талдаа. “Надаас бараа авбал тэгж хямдруулна. Ёстой хамгийн доод үнэ нь шүү” гэх хэдий ч хэдхэн лангууны цаана мөнөөх бараа хамаагүй хямдхан байх жишээтэй. Харин төрөл бүрийн цайны үнэ нэлээд өндөр. Бүх төрлийн зориулалттай цай байх бөгөөд сексийн цай гэж хүртэл байна. Гадны жуулчдад тэр цайгаа их л рекламддаг бололтой. “Энэ цайг уувал ёстой ийм” гээд эрхий хуруугаа гозойлгоод байна. Янз бүрийн халдлага гарчих гээд байгаа болохоор хаа сайгүй, тэр тусмаа томоохон худалдааны төв мэтэд нь хамгаалалт их өндөр болжээ. Үүдэнд нь цагдаа зогсоод заавал металл мэдрэгчээр шалгаж байна лээ. Турк хивс эртнээс алдартай. Яг “ориг” хивс нь бол ёстой л “тэнгэрт тулсан” үнэтэй. Хивс зардаг бүхэл бүтэн гудамжуудтай. Орос, германууд голдуухан ирж хивс авдаг аж. Хийц маяг нь бол ч үнэхээр тансаг юм билээ. Хивсээ зарахын тулд шатааж, хайчилж гээд олон янзаар туршиж үзүүлнэ. Ямар нэгэн цардуул байхгүй, хэд ч угаасан элэгдэж муудахгүй гээд магтаж өгнө. Үнэхээр ч сайн юм байна лээ. Энэ мэтээр Турк улсыг үзээд хараад, аялаад барахгүй. Олон зууны түүхтэй суурин соёл иргэншлийн томоохон төв Турк улсаар аялсан товчхоон тэмдэглэл нэг ийм. Энэ улс өөр олон олон үзүүштэй зүйлүүдээр арвин баялаг билээ.

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС ДАРААХ НИЙТЛЭЛИЙГ ХҮРГЭЖ БАЙНА.

Хүүхэд ахуй цаг минь Дэнжийн-1000 гэх гэр хорооллын шороон дунд өнгөрсөн юм. “Ёотон цагаан” гэгдэх дан давхар нийтийн байрнуудтай хаяа залган орших дэнжийн гэр хороолол бас ч гэж хотын анхны суурьшлын бүсийн нэг. Анхандаа мянган айл суурьших төлөвлөгөөтэй байсан хэдий ч хүн амын төвлөрлөөс болоод нэрнээсээ хол давсан айл буулгаж суурьшуулсан гэх яриа бий. Нэгэн цагт жанжин Д.Сүхбаатар Тасганы овоон дээгүүр цэргээ дагуулан өнгөрөхдөө Дэнжийн-1000-ын хэсэгхэн газар буудаллаж, хуарагнаж байсан ч гэх түүх, домог холилдсон яриа бий. Ер нь тэр хавьд баруухан талд нь байсан олон гуу жалганд хэлмэгдүүлэлтийн үед олон хүнийг цаазалсан ч гэдэг. Тэр ч бас үнэн байх. Ойр хавийн жалгаар тоглож явахад хүний гавлын яснаас эхлээд лам хүний орхимж байсан болов уу гэмээр улаан даавууны өөдөс их байдаг байсан. Бид яахав, хүүхэд байсан болохоор тэр болгоныг анхаарч анзаарч байсангүй. Одоо харин тэр гуу жалгыг шороо асгаж тэгшлээд айлууд буучихсан. Тийм том гүнзгий гуу жалга байсан гэх шинж тэмдэг үлдээгүй шахуу. Дэнжийн-1000-аар тухайн үедээ арилжаа наймааны гол цэг болох бараан зах руу явдаг гол зам дайрдаг байсан. Одоо ч гэсэн хэвээрээ. Хуучнаар бол бараг л торгоны зам шахуу юм уу даа. Мянгын гэр хороолол хавиар атаманууд олонтой, тэр хэрээрээ арилжаа наймаачид хааяа хааяа халдлагад өртлөө гэж дуулддаг л байлаа. Айлууд ид суурьшиж эхлэхэд хотын зах байсан боловч төд удалгүй хотын төвтэй хаяа нийлж, одоо харин төвийн “А” зэрэглэлийн бүс болчихоод байна.

“Дэнжийн 1000”-ын шороонд бужигнан, Ногоон нуурын мөсөн дээр тоглож өссөн нас минь хамгийн жаргалтай, хөгжилтэй үе минь. Өвөлдөө цасан хүн хийж, цасаар байлдаж тоглоно. Худгаас ус авч, гудамжны уруу асгаж мөс тогтоож байгаад модоор холбосон канкигаар гулгана. Яг арын гудамжинд, нэлээн хойхно байх худгаас тэр хавийн бүх л хөвгүүд ус авч асгадаг байсан байх. Одоогийн 39 дүгээр дунд сургуулийн баруун замаар дээшээ жаахан өгсөөд явахад нэг булаг байдаг. Одоо ч гэсэн ихээ ундаргатай. Шууд унданд хэрэглэж болдог амны ус. Хөгшчүүд лав рашаан гээд их сүжиглэдэг байсан. Ойр хавьд нь хог хаяж болохгүй шүү, шүлсээ хаяв, лус хилэгнэнэ гэдэгсэн. Тэр булгийн ус өвөлдөө урсаад коток маягтай болох үед нь өдөр алгасахгүй шахуу очиж гулгана. Харин нэг том асуудал байсан нь тэр хавийн атаманууд дээрэлхэж, чарга булаачих гээд байдаг байлаа. Гэхдээ л тоглохын тулд ямар ч саадыг өлхөөн давчихдаг байж.

Дэнжийн-1000-ын “Ёотон цагаан” гэгдэх нийтийн сууцны дунд ганц дэлгүүр байсан бөгөөд үүдээр нь тухайн үеийн болж бүтэхгүй гэгддэг нөхдүүд мөнхийн эргэлдээстэй. Дэлгүүрт харин бараа таваар нь дориун байсан юмдаг. Тэр үед талх сүүнд үнэхээр “алаан” болдог байв. Хожмоо хувьд шилжээд тохиролцооны үнийн дэлгүүр болчихсон байж байгаад эргээд хүнсний дэлгүүр болсон байна лээ. Уг нь тухайн үедээ нийтийн цагаан байр хашаагүй их л эмх цэгцтэй байсан боловч бас хувьд шилжсэний дараа айл болгон хашаа хатгаад замбараагаа алдчихсан. Газар нь нийслэлийн өмч, дээр нь байгаа байшингууд хувийн өмч болохоор асуудал нэг талдаа гарч шийдэгдээгүй өнөөг хүрчихсэн юм билээ.

Дэнжийн-1000-аас дандаа л атаман, хулигаан төрөөд байсан уу гэвэл бас ч үгүй л дээ. Лав нэг мисс мянгын гэр хорооллоос төрөн гарсан. Нэр нь орж ирдэггүй. Яг тэрхэн үедээ мянгынхан их л бахархалтай, амтай болгон шахуу ярьж байсан юмдаг. Төрж өссөн газраас нь ямар нэгэн алдартан, олны танил төрвөл түүгээрээ бахархдаг монгол зангаар бүгд магтаж ярьж байв. Улс эх орныхоо нэрийг дэлхийн тавцанд цуурайтуулсан Монгол Улсын гавьяат тамирчин, Хөдөлмөрийн баатар, дэлхийн аварга, олимпийн мөнгөн медальт боксчин П.Сэрдамба, залуусыг хип хоп урсгалаар байлдан дагуулж байсан “Татар” хамтлаг гээд тэр дэнжээс олны танил болсон одууд байна. “Татар” хамтлагийнхан одоо ч гэсэн үе үе мянгаар явж байгаа харагддаг. Тэнд тэдний багын найз нөхөд нь одоо ч гэсэн байгаа хэрэг л дээ. “Татар” хамтлаг бол яах аргагүй хип хопын нэгэн үеийн том төлөөлөл гэдэгтэй хэн ч маргахгүй биз. Яахав, өөр бас бус жижиг сажиг хамтлагууд ч хэд хэд гарсан боловч гудамжнаасаа хэтрээгүй шахуу. Гудамжиндаа л жаал саасалзаж, тэр хавьдаа од болсон биз.

Дэнжийн 1000 гэхээр яалтгүй эргээд хүүхэд насны дурсамж руугаа орох хэрэг гарна. Хөвгүүд хавартаа хөлбөмбөг тоглож, зундаа бөглөөдөж, мөнгө цохино. Мөнгөдөх их зугаатай тоглоом байсан юм. Харин мөнгөө “хомбуулчихвал” барайгаад л явчихна. “Хомбуулна” гэдэг нь мөнгөө алдаж байна гэсэн үг л дээ. Мөнгө цохидог “моогуур, доогуур” нэртэй төрөл бүрийн материалтай. Энд чулуу, төмөр, орон сууцны айлын нойлын өрөөнөөс “хуссан” бөөрөнхий хар бариул гэх мэт орно. За тэгээд мөнгө их хомбосон үедээ 60 мөнгөний печень, шагшуур авч иднэ. Тэрийгээ даруулах “улаан усаа” мартахгүй заавал авна. Нээрээ тэр үед орон сууцны айлуудын нойлын өрөөний суултуурын ус татдаг хар бариул тэсдэггүй байсан байх аа. Үеийн хөвгүүдтэй хөнгөн цагаанаар буу хийж их тоглодогсон. Хөвгүүд орос бахиал л чирнэ. Урагдаж өгөхгүй их зовоодогсон. Харин өсгий нь элэгдээд цаанаас нь дөрвөлжин нүх гараад ирнэ. Тэрэнд нь чулуу шаачихвал тахтай бахиал өмссөн догь залуу болно оо гэсэн үг. Чулуу засмал зам дээр хавираад таг таг гээд алхахад урамтай. Өдөр хоног иймэрхүү байдалтай явж байтал гэнэт Тасганы овоон дээр чулуун байлдаан болно гэсэн яриа ам дамжина даа. Энэ нь нэг ёсондоо цэргийн зарлан дуудахтай адил. Хэдэн гудмаараа нийлж аваад л “эх орныхоо төлөө” чулуун байлдаанд “татагдана”. Заримдаа сэргийлэх хүртэл ирж чулуун байлдааныг зогсоож байсан байх шүү. Зуны цаг нэг иймэрхүү л өнгөрдөг байлаа. Хожим видео кино газар авч, хорооны улаан буланд кино гардаг болж цагийг зугаатайхан өнгөрөөх бас нэг зүйл нэмэгдсэн юмдаг. Нэг төгрөг, эсвэл нэг архины шилээр кино үзнэ. Тэр үедээ хит болж байсан жүжигчид Ван Дамм, Шварцнеггер, Брьюс Ли, Жаки Чан. Хүүхдүүд хоорондоо эдгээр жүжигчдийн зурагтай плакатыг наймаалцана. Бартер маягаар ихэнх наймаа болдог байсан юм. Харин нэлээд хойно “Нарны титэм”-ийн байранд “Гал-2” гэдэг видео киног өргөн дэлгэцээр үзүүлдэг жижигхэн театр нээгдэж тэр хавийнхны соёлын хэрэгцээг хангадаг аятайхан газартай болсон доо.

Тэр жил Дэнжийн-1000 хавийн зам их засварт орж троллейбусны VII чиглэлийн шугам тавигдсан юм. Тасганы овоог сэтэлж зам тавьсан нь одоо мөн ч их ачааллыг нугалдаг зам болсон л доо. Тэр үед Оросын Лиаз гэдэг автобус л үйлчилдэг байсан бол тэнгэрээс уяатай арай өөр төрлийн унаа бий болсон нь хүүхэд бидэнд их таатай сайхан байлаа. Мянгын гэр хорооллын урдхан байх “Ногоон нуур” гэж хөлгүй ус одоо ч гэсэн бий. Уг нь Дэнжийн мянгыг газарт оруулаад тэр хавийг битүү орон сууцжуулах хотын төлөвлөгөө байсан юм байна лээ. Тэгээд тэр хавьдаа иргэдийн амралт зугаалганд зориулсан нуур устай, цэцэрлэгт хүрээлэн барих байсан боловч хиймэл нуурынхаа хөрсийг буруу дэвссэнээс болж хөлгүй устай болчихсон гэж хүмүүс хэлэлцдэг байсан юм. Ногоон нуур харин өвөлдөө тун аятайхан мөсөн гулгуурын талбай болж ойр хавийн гэр хороолол төдийгүй орон сууцныхан хүртэл ирж гулгадаг болсон билээ. Хэрэв тэр үед Дэнжийн-1000 хавийг тэр чигээр нь орон сууц болгож дөнгөсөн бол өнөөдөр нүүрлээд байгаа хотын их утаа бага боловч нимгэн байх байсан биз. Ямартай ч Дэнжийн-1000-ыг орон сууц болгох төлөвлөгөө тэгсгээд бүтэлгүйтсэн байх. Уг нь Тасганы овоон дээр өндөр хүчдэлийн хоёр том дэд станц барьсан боловч нэг нь тухайн үед дэлбэрч сүйд болсон юмдаг. Бас мянгын гэр хороолол руу чиглэсэн цэвэр усны шугам ч татсан байх. Газар шорооны ажил хийж байсан эксковатор нэг тийм хоолойг зад татаад баахан ус олгойдож, харин далиманд нь мянга хавийн хүүхдүүд нэг хэсэгтээ ярих юмтай болж байсан нь мартагддаггүй юм. Одоо санахад тэр ус мөн айхтар өндөр олгойдож байсансан. Ер нь тэгээд үеийн хөвгүүд бас ч гэж жаахан нас нэмээд үеийн охидоо сонирхож шохоорхдог болоод ирж байгаа юм. Нэг муухан дугуй энд тэндээс цуглуулсан сэлбэгээр угсраад уначихна. Тэр үед хийгдэж байсан “Хөвч” шампунийн хайрцганд ус хийгээд барьчихна. Тэгээд л тэр хавиараа жаал давхиж, охид руу ус цацна даа. Хөөрхий, охинтой танилцах арга эвээ олохгүй, аминдаа танилцах гэж өдөж байгаа царай нь. Ямар одоогийнх шиг гар утас, интернэт байх биш. Оролдлого болгон бүтэлгүйтлээр төгсдөг байсан юмдаг. Ямар л охин ус цацуулаад танилцаа аж дээ.

Одоогийн Дэнжийн-1000, тэр үеийн Дэнжийн-1000 хоёр цаг хугацааны явцад тэс өөр болсон ч гэсэн яалтгүй өссөн, төрсөн юм болохоор сэтгэлд их ойр шүү. Хааяахан зундаа хөдөө гадаа явчихаад хэд хонох хооронд тоглодог хэдэн гудамжаа, хамт бөмбөг хөөдөг хэдэн найзуудаа мөн их санадаг байж билээ. Хүүхэд насны хамаг л хөөртэй, хөгжөөнтэй, дүрсгүйтэж байсан бүх л дурсамж тэнд үлдсэн хойно. Одоо ч гэсэн тэнд байгаа багын найзууд, атамандуулж бөглөөнөөс эхлээд жижиг сажиг өмчөө булаалгаж байсан овгорууд, ус зөөдөг байсан худаг, гулгаж өссөн гудамжууд очих бүрийд өнгөрснийг сануулдаг. Миний өсөж төрсөн, бага, өсвөр насаа өнгөрөөсөн Дэнжийн-1000 гэдэг газар айхтар алдар хүндтэн олонтой, мундаг алдар суутай газар биш ч гэлээ хаана ч очсон дурсамжинд байнга байдаг төрсөн нутаг орон минь билээ.

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС ДАРААХ НИЙТЛЭЛИЙГ ХҮРГЭЖ БАЙНА.

…Наймдугаар сарын 24-ний үдийн үед уулын дээр асар том үүл бий болжээ. Тэр үүл томрон улам өндөрт хөөрч аварга том мөчир салаагаа өргөн тэлж буй моддыг санагдуулж байв. Зарим хэсгээр цагаан, өөр хэсгээр үнс мэт саарал толботой байлаа. Салхины хүчтэй урсгалд хөөгдөн улам дээшилж байснаа салхины хүч буурсан хэсэгт өргөжин том болж тас хар үүлс тэнгэрийг бүрхлээ. Тэрхүү аварга том хар үүлэн дундуур аянга цахилж, өмнө нь хэзээ үзэгдэж харагдаж байгаагүй нэн аймшигт сүртэй үзэгдэл бий болов. Эхэндээ багахан үнс нурам бууж эхлэв. Намайг эргэн харах үед өтгөн манан мэт зүйл биднийг чиглэн айсуй. Хааж битүүлсэн өрөөн доторх шиг харанхуй бүрхэг боллоо. Хүүхэд эмэгтэйчүүдийн орилох, эрчүүдийн чангаар ярилцах сонстож байв. Хүүхдүүд эцэг эхээ дуудаж байхад өөр газар нь эхнэр хашгиралдаж байхад бас хэсэг нь бурханд хандан гараа дээш өргөн гуйж, мөргөж залбирцгааж байлаа. Гэтэл бас маш олон хүн тэнгэр бурхан гэж үгүй ажээ, ингээд ертөнцийн мөхөл, үүрдийн харанхуй ирлээ гэцгээж байв…

Бага Плинигийн үлдээсэн тэмдэглэлд ийн бичжээ. Хүн төрөлхтний түүхэнд магадгүй хамгийн их судлагдсан, бас тэр хэрээр домог болсон галт уул бол Везуви хэмээх алдарт уул юм. 2000 орчим жилийн турш судлагдаж байгаа гэж эх сурвалжуудад өгүүлсэн нь бий. Харин Везуви уул идэвхжин дэлбэрсэн тухай анхны бичээс нь эхэнд өгүүлсэн Ромын их эрдэмтэн зохиолч Бага Плинийн 79 оны тэмдэглэл юм. Италийн хамгийн үзэсгэлэн төгс газруудын нэг бол Неополитаны булан бөгөөд яг эрэг дээр нь мөнөөх алдартай галт уул болох Везуви оршин байх ажээ. Европын эх газар дээр оршин байх галт уулсын цор ганц нэн идэвхтэй бүс энд байдаг. Үе үеийн өндөр соёл иргэншлүүд энд байсаар иржээ. Анир чимээгүй, нам гүмхэн, амгалан тайван байдал, бас хосгүй үзэсгэлэнт байгаль нь ямар ч хүнийг эрхгүй татна.

Гэвч мөнөөх галт уулын доод гүнд ямархан их хүч хуримтлагдан хэзээ мөдгүй тэсрэн оргилох мөчөө хүлээн байгааг хэн ч үл мэдэж байлаа. Өдөр тутмын энгийн амьдрал үргэлжилж, ард иргэд нь хийдэг хийдэг ажлаа хийн, нам гүмхэн байж. Уг нь Везуви уулын бэлээр, тэнгисийн эрэг дээр Помпей, Оплонтис гэх мэт тухайн үеийн хөгжил цэцэглэлийн оргил болсон гоо үзэмж төгс хотууд оршин байсан юм. Харин тэнгисээр цэргийн хөлөг онгоцууд эргүүл хамгаалалт хийн дээрэмчдээс худалдааны хөлгүүдийг хамгаалдаг байсан бөгөөд тэдгээрийг байгаль судлалын томоохон эрдэмтэн бол Том Плини захиран удирдана. Плинитэй хамт түүний ач хүү болох бага Плини байнга явах ба гагцхүү түүний бичин үлдээсэн тэмдэглэлээс өнөөгийн бид тухайн үед болсон эмгэнэлт, харуусалт үйл явдлын талаар мэдсэн билээ.

1979 оны наймдугаар сарын 24-ны өдрөөс маш хүчтэй газар хөдлөлт болж ойр орчинд байх хүмүүсийг сандралд оруулав. Газар хөдлөлттэй зэрэгцэн галт уул үнс нурам, халуун хайлмагаар оргилж эхэлжээ. Галт уул оргилж эхэлсэн нь аймшигтай халуун тамын эхлэл болж төд удалгүй хар бараан үнсэн үүл тэнгэрт бүрхжээ. Хүмүүс яахаа үл мэдэн орилолдож эхнээсээ байшин барилгууд үнсэнд дарагдаж, байшингийн дээврүүд тэр хүнд үнс нурам, халуун чулууг үл даан цөмөрч байсан гэдэг. Гудамжаар нь эмх замбараагүй байдал газар авч хаана хэнд хандаж яахаа үл мэдэх энгийн иргэдээр дүүрчээ. Яг ийм үйл явдлын талаар “Помпейн сүүлчийн өдрүүд” гэх кино бий. Энэ киног олж үзвэл тухайн үед юу болсон талаар боломжийн зүйл олоод мэдчихнэ. Хэдхэн өдрийн өмнө хөгжил цэцэглэлт нь ид бадарч байсан Помпей, Стабия зэрэг хотууд газрын хөрснөөс нэгэнт арчигдсан байлаа. Ийм аймшигтай үйл явдал болж байхад усан флотын захирагч хөлөг онгоцуудаа эргийн зүг залж ганц ч болов хүнийг аврахаар зүтгэсэн тухай бага Плинийн тэмдэглэлд бий.

Бага Плини

“… Хөлөг онгоцууд ойртох тусам үнс нурман аадар улам л ширүүсч, аймшигтай халуун болж, чулуу, халуунд халж бутарсан уушгин чулуунууд дээрээс унаж, бараг л чулуун бороо болж, тэнгис хүчтэйгээр татарч галт уулын дэлбэрэлтээс болж эрэгт ойртох аргагүй байв. Энэ хооронд Везуви уулын оройгоос улаан гал хилэнтэйеэ цухалзаж төд удалгүй тэнгэр өөд асар өндөр галан багана бий болж үнс утаанд дарагдан харанхуй нөмөрсөн газарт асар хурцаар харагдаж байлаа” хэмээн өгүүлжээ. Зөвхөн энэ хэсгийг уншиж үзэхэд л тэнд болсон аймшиг төсөөлөхөд ч нэн бэрх. Хэдий тийм хүнд бэрх байсан хэдий ч тэнгисийн флотынхон Том Плинээр удирдуулан ямар ч гэсэн эрэг дээр газардан хот руу очсон гэдэг. Энэ тухай мөн л бага Плинийн тэмдэглэлд буй.

…Байшингуудын хаалга цонх, эзэмшлийн хашаа гээд бүгд үнс нурам, уушгин чулуугаар дарагдан онгойх зүйл байхгүй болжээ. Хаалга үүд нь ч хаа байгааг мэдэхийн эцэсгүй болж, зөвхөн л баримжаа авах төдий болж. Тэнд амьд байгсад байшинд үлдэх үү эсвэл ямар нэгэн аргаар гарцгаах уу гэж ярилцана.

Ер бусын аймшигтай доргилт, чичиргээнээс болж байшин юу юугүй нурж унах гэж байлаа. Байшингаас гарлаа гэхэд ч гадаа ч мөн найдвартай биш, амьд үлдэх эсэхэд туйлын эргэлзээтэй байв. Тэнгэрээс бөөн бөөн уушгин чулуу унаж байх нь чулуун бороо гэхээр болж үнэхээр аюултай, бас аймшигтай байлаа. Дээрээс унах чулуун аадраас тархи толгойгоо хамгаалахын тулд толгой дээрээ дэр болон бас бус зүйл тавин алчуураар дарж боосон хүмүүс хаа сайгүй гүйлдэж харагдана. Дэлхийн өөр хаа нэгтэй газар цэлмэг сайхан, гайхалтайгаар амьдрал өрнөсөн өдөр байгаа бол яг энэ үед энд аймшигт түнэр харанхуй шөнө мэт болж Везуви галт уулын аварга том галан оргилуур, бас бус жижиг цучилууд тийм түнэр харанхуйг гэрэлтүүлж эс дийлэн, аргагүй хүч үл хүрэн байв. Тэнгисийн эрэгт яаж ийгээд хүрцгээх шийд гарган явсан хэдий боловч тэнд улам аюултай байжээ. Хэзээ мөдгүй дөхөн ирэх гал, хүхрийн аймшигт үнэрээс дайжин зугтаах хүмүүс үй олноороо хошууран дайрч авга ахыг минь дайран унагаав. Хоёр зарцаараа түшүүлэн өндийсөн боловч тэрээр дахин үхэтхийн уналаа. Галт уулын хорт бохир утаанд амьсгал боогдон унав гэж би бодлоо… гэжээ.

Ер нь л уг галт уулын дэлбэрэлтийн цар хүрээ нь маш их, байсан бөгөөд бараг л 40-50 км-ын зайнд орших нөгөө эрэг дээр унах үнс нурам, шороо хүн дарж алахаар байжээ. Уг аймшигт явдал бараг бүтэн гурван өдөр үргэлжилсэн агаад үр дүнд нь зөвхөн аймшиг, сөнөж сүйдсэн хот, дарагдаж, дайрагдаж үхэгсэдийн цогцос л аймшигтай их үнс нурамнаас харагдаж байсан гэдэг. 1979 онд болсон гурван өдөр үргэлжилсэн аймшигт явдлын дараа Везуви галт уул үе үе идэвхжиж, дэлбэрч байсан юм. 1631 оны сүүлчээр дахин хүчтэй дэлбэрчээ. Яг 1551 жилийн дараа. Бас л ойр орчмынх нь хот тосгод сүйрч, арваад мянган хүний амийг авсан тухай бичээсүүдэд бий. Ойр хавийн газрууд мөн л үнс нурманд дарагдан, галт уулаас урсан гарах халуун хайлмаг тун богинохон хугацаанд урссаар тэнгисийн усанд хүрсэн гэдэг. 1906 оны дөрөвдүгээр сард бас дахин асар хүчтэй дэлбэрчээ. Харьцангуй орчин цагт болсон дэлбэрэлтийн дараах дүр зураг бас л аймшигтай байсан тухай дурдагддаг. Везуви дэлбэрэхээс бараг хоёр жилийн өмнөөс эхлэн галт уулын тогоо нь халуун хайлмагаар дүүрч, байсгээд жижгэвтэр дэлбэрэлт үүсч байж. 1906 оны дөрөвдүгээр сарын 4-нд галт уулын тогооны амсраас хэдэн зууны өмнө яг л ингэж байсан болов уу гэмээр хар утаа асар хүчтэйгээр дээш хөөрч, асар халуун хайлмаг урсаж эхэлжээ. Саарал үүлс тэнгэрийг бүрхэн авч үнс тортог ойр хавийг бүрхэн авч, нүргэлсэн дуу тэр хавьд цуурайтан их хэмжээний хайлмаг хотын зүг урсжээ. Энэ удаад галт уул бүтэн дөрвөн өдөр хилэнгээ бадруулж, байгалийн сүр хүчийг хүн төрөлхтөнд дахин нэг мэдрүүллээ. Ойролцоогоор хоёр метр хавьцаа зузаан үнс нурам дарсан гэдэг. Агаарт цацагдсан асар их үнс нурам олон хоног хотуудыг бүрхэж, айдаст автсан хүмүүс орон гэрээ орхин дүрвэцгээсэн авч орон гэртээ үхсэн хүмүүс маш их байжээ.

Помпей хотын гудамж

1944 онд Везуви дахин нэг дэлбэрсэн бөгөөд уулын хажууд байх Сан Себестиан хот багагүй өртөж хохирчээ. Түүхэнд хамгийн анх тэмдэглэгдсэн 79 оны дэлбэрэлтээс хойш бараг 2000 жил өнгөрчээ. Хэдийгээр тийм аймшигтай явдал болсон тухай яригдах авч ерөнхийдөө л хүмүүс мартжээ. Харин 79 оноос хойш буюу бүхэл бүтэн 1700 орчим жилийн дараа Везуви уулын хажууд газар ухаж байсан хүмүүс эртний нэгэн шүтээний баримал олсноос улбаалан археологийн малталт хийж үнс нурманд мөнхөд дарагдан хоцорсон Помпей хотын туурийг олж илрүүлсэн юм. 7-12 метрийн зузаан нурман дороос тухайн үеийн хөгжил цэцэглэлтийн илэрхийлэл болсон, уран барилгын гайхамшигт хийцтэй сүм дуган, соёлын газар, зураг, дарханы урлан, байшин барилга, үй олон урлагийн бүтээл сэлтийг малтан гаргасан билээ. Дагтаршсан үнс нурман дунд үе үе таарах хоосон хөндий газруудаас амиа алдагсдыг ч олж байна. Эцсийн амьсгалаа хураахын өмнө ямархуу байдалтай байсныг өнөө цагт технологийн тусламжтайгаар тооцоолон гаргадаг. Үр хүүхдээ энгэртээ наан аюулаас хамгаалахыг хичээсэн эх, эхнэрээ тэврээд гүйж яваад унасан болов уу гэж таамаглахуйц тэврэлдсэн хоёр хүний гээд эндээс тэр цаг үед болсон зүрх шимшрэм үйл явдлын багахаан төсөөллийг харж болно. Везуви галт уул дэлбэрэх бүртээ өндөр нам болж байдаг учир яг таг нарийн хэмжээ байхгүй. 1000 метрээс бол хол илүү гарахгүй. Тогооных нь гүн 200 орчим метр, тойргийн хэмжээ нь 500 гаран метр бөгөөд дотогш их л хүнхэр тул орж болохгүй. Бас л хэзээ ч дахин сэрж, байгалийн сүр хүчний өмнө хүнийг сөхрөөж магадгүй галт уул бол Везуви юм. Оросын алдартай зураач Карл Брюлловын “Помпейн сүүлчийн өдөр” гэх бүтээлд тэр үеийн эмгэнэлт аймшигт явдлыг тод томруунаар дүрслэн үлдээсэн нь бий. Везуви галт уулын дэлбэрэлтэнд сүйрсэн Помпей хот нь судлаачдын хувьд тун үнэтэй судлагдахуун бөгөөд өдгөө малтаж гаргасан гудамжуудаар жуулчид хөлхөж, тэр үеийн аймшгийг сэтгэлдээ төсөөлөн алхдаг билээ.