Author: ЯДАМДОРЖ БАЯРБААТАР

Хэд хоногийн өмнө номын дэлгүүрийн кассанд дугаарлаад зогсож байлаа. Хичээл сургууль эхлээд удаагүй байсан болохоор тэгсэн үү пиг дүүрэн хүнтэй. Кассан дээр ч урт дараалал үүссэн байлаа. Бас ч гэж дарааллыг дайраад чичрээд байх нь харьцангуй гайгүй болсон л доо. Гэтэл их сайндаа л 40 гаруй насны нэг эмэгтэй хүүе гэхийн завдалгүй урдуур дайрч ороод, шаардлага тавьсан залуусыг ёстой хэлэх хэлэхгүй үгээр утаж орхилоо. Залуус ч тэгсхийгээд дуугаа хураацгаав. Тэгж байтал бас нэг эрэгтэй өчүүхэн сиймхийгээр мөн л дараалал дайрч, касс нь “Та дарааллаараа үйлчлүүл л дээ” гэж хэлснийхээ төлөө бас л загнуулаад авсан. Яг ийм байдал банкинд, дэлгүүрт зэрэг газруудад анзаарагддаг ч цөөрсөн л гэж бодож байтал үгүй бололтой.

Ерөөс монголчуудын нийтлэг зан төлөвийг ажаад байхад ерөнхийдөө үнэхээр муухай үндэстэн бүрэлдэн бий болжээ. Өчүүхэн эрх ашгийн төлөө байж болох үнэт зүйлсээ худалдахад бэлэн, зөвхөн хар амиа хоохойлсон, хэт аминч үзэлтэй, нэгнийгээ огтхон ч хайрладаггүй. Тэр жил нэлээн учир мэдэх буурал ах “Манайхны хүн чанар, нэг иймэрхүү өөдгүй төлөвшил 50-иад оны сүүл үеэс л эхэлсэн юм даа. Яахав, хот суурин газар төвлөрөөд ирэхээр нэгэнт байсан мөн чанар нь ил гарсан байхыг үгүйсгэхгүй. Гэлээ гээд өнөөгийнх шиг ийм ч бас байгаагүй юм шүү” гэж билээ. Дахин дахин анзаарч хараад байх нь ээ монголчуудын өөдгүй амин хувиа хичээсэн, надаас бусад нь хүн биш гэж үздэг үзэл, төлөвшил авто зам дээр, бас төрд ажилладаг “хурган” дарга нарт их тод илэрдэг дээ. Албан тушаалаараа дээрэлхэх, дарааллын урдуур дайрах, улаан цагаан өөрийн буруу байхад миний зөв гэж дайрдаг, тэр бүү хэл гарцан дээр хүүхэд мөргөчихөөд аашилж загнадаг, элдвээр хараадаг зэрэг үзэгдэл магадгүй зөвхөн монголчуудад илэрдэг байх гэмээр. Уг нь хүмүүс сэтгэлгээндээ, бодолдоо өчүүхэн жаахан өөрчлөлт хийчихвэл л тун амархаан шийдэгдэж болох асуудал гэж бодогддог. Багахан хайр, багахан хүндэтгэлийг л өөртөө нэмчихэд болоод явчихаар байгаа юм даа.

Монгол Улсын их сургуулийн Монгол судлалын хүрээлэнгээс “Йоханнес Шилтбергерийн аялал-Татар болон Османы улсад боол мэт өнгөрүүлсэн он жилүүд 1394-1427” хэмээх онц сонирхолтой номыг эрхлэн гаргасан бөгөөд уг номыг Г.Одбаяр герман хэлнээс орчуулж, тайлбар хийжээ. Уг номын агуулга нь Монголын эзэнт гүрний задралын эхэн үе болох XIV зууны адгаар Байерн гаралтай Йоханнес Шилтбергер гэх цэрэг Алтан ордны болон Ил хааны харьяат түрэг ноёдын ордонд өөрийн биеэр туулан өнгөрүүлсэн он жилүүдийнхээ тухай тэмдэглэн үлдээсэн тухай юм. “Йоханнес Шилтбергерийн аялал-Татар болон Османы улсад боол мэт өнгөрүүлсэн он жилүүд 1394-1427” бүтээл нь германд ихээхэн алдарт гарч маш олон удаа хэвлэгдэж байсан ба монгол хэлээр анх удаа орчуулагдсан нь энэ ажээ. Йоханнес Шилтбергер анх 14 настайдаа өөрийн эзнийхээ хөтөч болж европ руу довтолж байсан Төмөр хааны харьяат түрэгүүдтэй тулалдахаар эх нутгаасаа гарчээ. Номын зохиогч бээр татаруудын дунд нийтдээ 30 орчим жил амьдарсан ба тухайн үеийн амьдрал ахуй, соёлын онцлог ёс заншлуудын талаар тун сайн тэмдэглэн үлдээсэн тухай номын оршилд өгүүлсэн байна. Энэхүү ном нь нийт 67 бүлэгтэй. Гэхдээ уншихад тун хялбар богино хэсгүүдтэй. Номын зохиогч удиртгал хэсэгтээ “…Энд би татаруудтай тулалдсан хийгээд тэдний дунд өнгөрүүлсэн цаг мөч бүхэнд бодож явсан, үзэж харсан их хотууд, ус мөрөн, газар орны тухай бүрэн биш боловч үнэн мөнийг бичив. Өөр өөрийн хэлээр ярьж бичдэг олон улс хотууд бас олон онцгой сониныг би үзсэн билээ” гэснээс эхлээд бүтээл хэр сонирхолтой болох нь мэдэгдэнэ. Ромын эзэнт гүрний хаан Унгарын Сигисмунд гэгч буруу номтны эсрэг Загалмайтны улсуудыг уриалан аян дайнд гарсан ба Йоханнес Шилтбергер Дунай мөрний эрэгт байх Никополис цайзын тулаанд оролцож. Харамсалтай нь загалмайтны нэгдсэн арми ялагдал хүлээж, тухайн үед 16-хан настай байсан тэрээр олзлогджээ. Номын зохиогч нэгэнт 20 нас хүрээгүй байсан тул цаазлуулах ялаас хэлтэрч амь гарч чадсан бөгөөд гав гинжинд хүлээтэй 500 гаруй км замыг явган туулж султан Баяазидын ордноо хүргэгдсэн байна. Ингээд л түүний олон жилийн аялал, зовлон зүдүүр, туулах ёстой ирээдүй нь нүүр тулан иржээ. Хэрэв тэрээр цаазлуулах ч юм уу, нөхцөл арай өөрөөр эргэсэн бол энэхүү түүхийн үнэт сурвалж болох бүтээл хэзээ ч төрөн гарахгүй байсан биз ээ. Зохиогч нь олон олон тулаанд султаныхаа төлөө тулалдсан ба өөрийн 60 нөхдийн хамт зугтсан боловч эргэн бууж өгч нийтдээ 12 жилийн турш түрэгүүдтэй амьдарсан байх юм. Гэсэн ч хувь заяаны эрхшээлээр Төмөр хааны албат болж, дараа нь удам залгасан хөвгүүд ач нарынх нь албат болжээ.

Номын долдугаар бүлэгт “Яаж Баяазид Самсон хотыг ноёрхов” нэртэй ба уг бүлгийг сонирхуулъя. “Дараа зунаа Баяазид 80.000 цэрэг авч Цаника орны нийслэл Самсон хотыг бүслэв. …Хотын эзэн нь улсынхаа нэрээр Симайд гэж нэрлэгдэнэ. Эзэн нь хотоо орхин зугтаж, харьяатууд нь бууж өгөв. Баяазид тэр орныг хот, иргэдтэй нь эзлэн авав” гэж өгүүлнэ. Мөн 20 дугаар бүлэг “Төмөр хааны үхлийн тухай” өгүүлнэ. “Төмөр асар их уур хилэнгийн улмаас өвдөж нас барсан. Уур хилэнгээс болж үхэхэд гурван шалтгаан байсан. Эхнийх нь түүний нэг албат алба барихаар ирж явахдаа оргосон нь их гутамшигтай гэх. Удаахь нь Төмөр гурван хатныхаа залууд нь хамгийн хайртай байсан. Төмөр дайнд мордохдоо нэгэн ноёноо хатантайгаа үлдээсэн бөгөөд эргэн ирэхэд нь их хатан нь түүнд бага хатан нь албаттайгаа наргин цэнгэсэн тухай хэлжээ. …Гурав дахь нь мөнөөх ноёныг барьж чадаагүйдээ ихэд уурсан хорссон ба удалгүй тэнгэрт хальжээ. …Миний ийнхүү өгүүлсэн бүхэн Төмөр хааны эрхэнд зургаан жил амьдрахад минь тохиолдсон болон биеэр оролцсон явдлууд билээ”.

Эрхэм уншигч, түүх сонирхогч та бүхэн энэхүү тунчиг сонирхол татам номыг авч уншина гэж итгэж байна. Бас нэг зүйлийг хэлэхэд, уг номын герман эхийн гэрэл зургийг давхар хавсаргаснаараа онцлог бүтээл болжээ.

Хэсэг хугацаанд орсон борооны улмаас Дарханы замын хамгийн гайгүй яваа гэсэн хэсэг нь хуулраад, замыг нь хаачихсан бололтой. Уг нь энэ зам дээр холбогдох яамных нь дэд сайд нь билүү бараг л очиж байрлаад байнгын хяналт дор үйл ажиллагааг нь өдөр шөнөгүй хянаад явах юм болоод байсан. Гэтэл нөхцөл байдал муухан байгаа тухай олон нийтийн сүлжээгээр зураг хөрөгтэйгээ байнга л гарч байх боллоо. Уг нь бол салбарын яам нь энэ асуудал дээр дориухан шийд, шийдвэр гаргаад, хамтрах газар байвал хамтраад хурдан дуусгачихвал хаа хаанаа амар баймаар. Гэтэл тийм биш ажээ. Дарханы замаас болж иргэд аж ахуйн нэгжүүдэд учирч байгаа шууд болон шууд бус хохирлын талаар ямар нэгэн тооцоо ч байхгүй. Машины нэг дугуй бөөрөөрөө задрахад л тухайн жолоочид эдийн засгийн хувьд багагүй хохирол учирна. Дарханы зам угтаа их л ач холбогдолтой чухал зам гэж дарга болгон шахуу ярьдаг. За тэр ач холбогдол энэ тэрийг нь тооцохоо больё гэхэд хэдэн зуун салаа зам бий болоод ойр тойрны байгаль орчны байдал утгаараа аймшиг болж байгаа. Ер нь эхнээсээ хуучин замыг нь яагаад хуулчихсан, түр замуудаа яагаад олигтой тавиагүй вэ гээд тухайн үед тийм мунхаг шийдвэр гаргасан эрх мэдэлтнүүдэд хариуцлага тооцох хэрэгтэй санагддаг. Тухайн үед нэг багцад эрх өгсөн хүн нь ажлаас гараад явсан учраас хариуцлага тооцох боломжгүй гэж сайд нь Ерөнхий сайдад танилцуулж байсан. Тэгвэл ганц ч тэр биш хариуцлага алдсан, ажлыг удаашрахад нөлөөлсөн этгээдүүдийг олоод хариуцлага тооц л доо.

Бараа бүтээгдэхүүн зөөх том машинуудаас эхлээд хүн зөөдөг жижиг машинууд гээд хойшоо зүгтэй бүх машин үүгээр л өнгөрдөг. Эдийн засаг талаасаа бараа бүтээгдэхүүний эргэлтийн гол зангилаа болсон замаа тавьж дөнгөхгүй бол эдийн засгаа сэргээнэ барина гэж ярих утгагүй санагддаг. Ковид, Орос-Украйны асуудал хэзээ нэгэн цагт төгсгөл болно. Тэр үед гол зангилаа зам ч үгүй, шороо манаргаад байж байвал үнэхээр хэрэг алга даа. Бараа таваарын эргэлт харьцангуй бага байгаа энэ үедээ Дарханы замаа босгоод авбал хаа хаанаа чухлаас чухал. Гэхдээ зам дууслаа гэж шоудаад, маргааш нь орох бороонд хуулраад унавал зам байхын хэрэгтэй ч юм уу л гэж бодогдох юм.

Монгол уншигчдад “Санниковын газар”, “Дэлхийн гүн рүү аялсан нь” зэрэг уран зөгнөлт зохиолоороо хэзээний танил болсон зохиолч, эрдэмтэн судлаач В.А.Обручевын зуу гаруй жилийн өмнө “Хиагтаас Гулз хүртэл аялсан минь” аяллын тэмдэглэлийг “Эрдэм гэгээрэл” паблишингаас монгол хэлнээ орчуулан уншигчдын хүртээл болгоод тун удаагүй байна. Монгол, Хятад, Түвдийн баруун хязгаарт судалгаа хийснээрээ алдаршсан угсаатан судлаач Г.Н.Потанины аяллын багт багтаж 1892-1894 онд Төв Ази, Хятадын нутгаар аялсан В.А.Обручевын энэ тэмдэглэлд тухайн үеийн Монгол, Өвөр Монгол, Хөхнуур, Цайдам, Хойд Хятадын ахуй байдал, ард түмний зан заншил, байгаль орчны тухай тун сонирхолтойгоор өгүүлжээ. Нийт 17 бүлэгтэй, тавь гаруй зурагтай энэ тэмдэглэл анх 1940 онд хэвлэгдэн гарч байж.

Геологичийн хувьд ажиглалт судалгаа хийж 13 000 км газрыг туулан, Төв Азид суурьшсан олон үндэстэн ястантай танилцаж, элсэн цөл, тал хээр, баянбүрд, бэлчээр нуга, тэгш өндөрлөг, өндөр, нам уулын бүс, Монголын дов толгодоос Наньшаний мөнх цаст мөсөн оргилуудыг нүдээрээ ажигласан Обручев Монгол нутгаас гэхэд говийн чулуулгийн насыг дорвитойхон баримжаалж болох хирсний чулуужмал яс олсон нь маш сонирхолтой нээлт болсон байдаг. Ингэснээр говь нутгийн нас залуу чулуулаг нь угтаа урьд өмнө үзэж байсанчлан далай тэнгисийн тунадас биш, харин эх газрын чулуулаг бөгөөд гуравдагчийн үед говь нутаг далай тэнгис биш, хуурай газар байсныг баталсан байна.

Мөн эрт цагийн Эзэн хотын тууриас холгүйхэн явж өнгөрснөө Обручев “Торгуудуудын өгүүлснээр Хөндлөн голын цаана цагтаа түүгээр урсаж байсан Эзэн голоор тэтгэгдэж асан том хотын балгас буй аж. Би археологи судалдаггүй, аялж явахдаа хот тосгоны олон балгасаар дайрч өнгөрсөн болохоор торгуудуудын хэлснийг төдий л анхаарч үзсэнгүй. Хожмоо аялагч Козлов тэр хотын балгасыг олж очоод түүхэн үнэ цэнэтэй хөшөө баримал, ханын зураг, гар бичмэл, зоос, бөс даавуу зэргийг илрүүлсэн юм. Тэр нь XIII зуунд сүндэрлэж асан, Италийн аялагч Марко Пологийн Эзэн хот хэмээн дүрсэлсэн Хар хотын туурь байсан сан. Балгас Эзэн голын салаанаас 20 верст орчмын зайд усгүй цөлд байрлана. Учир иймээс би эрдэм шинжилгээний өндөр ач холбогдолтой эд өлөг тэнд байгааг олж мэдсэн ч аяллын баг, тоног төхөөрөмж маань (хөгшин лам, өвчтэй Цоктоев бид гурав) малтлага хийх ямар ч боломжгүй байлаа” гэж тэмдэглэн үлдээжээ.

Эрдэмтэн, зохиолч аялагч Обручев ная гаруй наслахдаа 3800 гаруй бүтээл бичиж, энэ насаа эрдэм мэдлэг, шинжлэх ухааны төлөө бүрэн зориулжээ. Владимир хүү багаасаа байгалийн ухаанд сонирхолтой, тиймдээ ч “үхмэл” гэж үзсэн грек, латин хэл сурахыг ерөөс хүссэнгүй, их сургуулийн физик-математикийн факультетэд элсэхийг хүссэн ч эцэг нь хүндээр өвдөж, зорьсон сургуульдаа орохын тулд бүтэн жил бэлтгэх боломжгүй болсон тул аргагүйн эрхэнд Уул уурхайн дээд сургуульд элсжээ. Хоёрдугаар курстээ дээд сургуулийн тэтгэлэгт хамрагдсан ч мэргэжилдээ дур сонирхолгүй болохоо улам бүр мэдэрсэн Обручев мөр холбож шүлэг бичихэд илүүтэй татагдах болсон гэдэг. Гэвч уран зохиолд бүрмөсөн урвахын даваан дээр хувь заяа нь эргэж, Иван Васильевич Мушкетов хэмээх ачит багштайгаа учирснаар тухайн үедээ хоёрдогч гэгдэж байсан геологийн ухаанд эргэлт буцалтгүй сэтгэл татагдсан байдаг.

1888 онд Обручев Эрхүүгийн уул уурхайн захиргааны геологичийн албанд томилогдож, Витима, Олекма голын алтны ордуудыг судалж байтал Оросын Газарзүйн нийгэмлэгээс Хятад, Түвдийн өмнөд нутгаар аялах Г.Н.Потанины аяллын багт багтан геологийн судалгаа хийх санал тавьжээ.

Ингээд 1892 онд Хиагтаас алсын аянд мордсон Обручев хоёр жилийн дараа 1894 оны арван сард Гулзад хүрэхдээ өөрийнх нь тооцоолсноор 13 625 км зам туулсны 12 705 км-т геологийн зураг авалт хийжээ. Цагтаа Хиагтаас замд гарсан мужийн даруухан геологич өгүүлэл, тэмдэглэл нь олон сонин сэтгүүлд нийтлэгддэг нэртэй эрдэмтэн судлаач болсоор эргэж ирээд Парисын ШУА-ийн П.А.Чихачёвын нэрэмжит мөнгөн шагнал, Н.М.Пржевальскийн нэрэмжит шагнал, түүнчлэн Оросын Газарзүйн нийгэмлэгийн дээд шагнал Константины одонгоор шагнагдсан байна. “Хиагтаас Гулз хүртэл аялсан минь” хэмээх энэ ном 45 жилийн дараа олны хүртээл болсон түүхтэй. Энэхүү бүтээл монгол судлалын тунчиг сонирхолтой номын нэг гарцаагүй мөн ажээ.

Монголчууд хүүхдийн эрхийг хамгаалах өдрийг тэмдэглэн өнгөрүүллээ. Цар тахлаас улбаалан сүүлийн хоёр жил гаруй тэмдэглээгүй учраас энэ жил их л өргөн дэлгэр боллоо. Олон нийтийн сүлжээгээр хүүхдүүдийн баяр хөөртэй, томчуудынх нь хүүхэд ахуй цагийн зургууд л хөвөрлөө.

Харин хэдэн хөвгүүд хэн нэгний машин дээр гараад зогсчихсон зургийг насанд хүрэгсэд их л өхөөрдөж, “ёстой хөөрхөн байна”, “яасан эгдүүтэй юм бэ”, “өнөөдөр харсан хамгийн хөөрхөн зураг”, “тэд өнөөдөр эрхээ эдэлж байна”, “өнөөдөр тэдний өдөр” мэтээр хэсэг шуугилаа. Гэтэл улаан цагаан буруу үйлдлийг энэ мэт тайлбартайгаар зургийг оруулж байгаа хүмүүс харин ч эсрэгээр нь муугийн үлгэр дуурайлыг хүүхдүүдэд өгөөд байгаагаа огтхон ч ойлгохгүй байгаа бололтой. Зогсоол дээр зогсож байгаа тэр машин муу ч бай, сайн ч бай хэн нэгний хувийн өмч. Ерөөсөө өөрийнх нь л биш бол бусдын өмч хөрөнгийг хог новш гэж үздэг увайгүй зан монголчуудад л байдаг байх. Бусдын өмч үнэгүй, өөрийнх нь бол хог байсан ч хосгүй эрдэнэ.

Бид “Гадны оронд бол тэгдэг, тийм байдаг” гэж ярих дуртай. Тэгвэл жишээ болгож яриад байдаг гадны оронд хүний хувийн өмчид ямар нэгэн байдлаар шууд халдаад байдаггүй байх. Өнөөдөр хүүхдүүдийн буруу үйлдлийг жигтэйхэн өхөөрдөөд, өөгшүүлж байгаа нь ирээдүйн иргэдээ буруу тийш нь чангааж байна аа гэсэн үг. Хүүхдийн эрхийг хамгаалдаг өдрөөр харин ч тиймэрхүү буруу үйлдлийг нь тарааж түгээдэггүй баймаар байна. Олон нийтийн сүлжээг анзаараад байхад ер нь илт бурууг өхөөрдсөн, эвийлсэн, бүтээж байгаа нэгнийг элдвээр хэлдэг утгагүй хандлага сүүлийн жилүүдэд үнэхээр газар авчээ.

Монголын нийгмийн сэтгэл зүй, хандлага нэг л буруу тийшээ хазайгаад байна. Нийгмийн сэтгэл зүйд дориухан шинэчлэл, соён гэгээрлийн ажил хийхгүй бол байдал улам л бишдээд байна шүү.

Хэд хоногийн өмнө олон нийтийн сүлжээгээр нэг муурын зулзагыг аймшигтайгаар тамлаад дараа нь өндөр дээрээс шидчихсэн тухай жижигхэн бичвэр бас хэрэндээ л шуугиан боллоо. Харин амьтанд хайртай залуусын нэгдэл болох “Азтай савар” бүлгэмийнхэн тэр зулзагыг олж авч эмчилгээ хийлгэж байгаа гэнэ. Харин энд ийм үйлдэл хийсэн хүүхдүүдийн хүмүүжлийн асуудлаас эхлээд өөр олон зүйл яригдах байх. Нэн тэргүүнд эцэг эхчүүдийн хүүхдэдээ өгч байгаа хүмүүжлийн тухай яригдах болов уу.

Энд тэнд муур нохойгоо салхилуулж яваа хүмүүсийг айхтар үзэн яддаг болжээ. Хүүхэд л болсон хойно амьтантай тоглох хүсэлтэй байхад “Наад муугаа өшиглө, цохь, зодоод хөөгөөд явуул” гэх эцэг эхчүүдтэй олон таарсан. Яг тийм хүмүүс л хүүхдүүдээ амьтан хайрлах сэтгэлгүй, өөдгүй яргачин болгож хүмүүжүүлж байна. Тийм хүмүүс л амьтныг байж болшгүй араатан мэтээр ярьсаар хүүхдийнхээ ухамсарт амьтныг яаж ч болно гэх ойлголтыг суулгаад байх шиг. Мөн чанартаа хүн ч гэсэн амьтан. Бусад амьтдаас ялгаатай нь ухамсартай. Үнэндээ гэрийн тэжээмэл амьтан бол тухайн гэр бүлийн нэг гишүүн нь болсон байдаг. Бид хүний эрхийн тухай байнга ярьдаг ч амьтны эрх гэж бас нэг зүйл байгааг ямагт орхигдуулдаг. Өөрсдийгөө хачин сайхан, хорвоод байхгүй энэрэх хайрлах сэтгэлтэй гэж уянгалдаг хэрнээ бодит байдал дээр нэг иймэрхүү.

Өнөөдөр амьтан тарчлаагаад, юу ч болсон шинжгүй тэр өндрөөс шидээд “таашаал” авч байгаа хүүхэд ирээдүйд яг ямар хүн болж төлөвших нь бас л бодох асуудлын нэг гарцаагүй мөн. Хүүхдийн хүмүүжил гэдэг зөвхөн хичээл сурлагадаа сайн байхаас гадна өөр олон зүйлээр хэмжигддэг гэдгийг мартаж болохгүй ээ. Монгол Улсын амьтны тухай хуулинд “мал, гэрийн тэжээвэр амьтнаас бусад амьтныг хамгаалах, өсгөн үржүүлэх, түүний нөөцийг зохистой ашиглахтай холбогдсон харилцааг зохицуулна” гэж л заажээ.

Гэрийн тэжээмэл амьтанд ч бас эрх гэж байх ёстой. Уг нь бид өмнөх зуунуудаас хавьгүй илүү энэрэнгүй, хүнлэг нийгэмд амьдарч байгаа бус уу. Гэрийн тэмжээмэл амьтны эрхийг хамгаалах хууль гэж гаргасан ч яах вэ гэх бодол төрж байгааг нуух юун.

Сүүлийн үед “шинэ үеийнхэн үнэхээр супер, бүхнийг чадна, хамгаас илүү соёлтой, тэд л эх орны ирээдүйг сонгодог утгаар нь авч явах болно” гэх зэрэг хандлага газар авсан, энэ талаар ч дээр дооргүй ярьдаг болсон. Мэдээж нэг талаараа бол гарцаагүй үнэн. Энэ улс орны ирээдүй залуу хойч үеийнхэн гэдэг нь тодорхой. Гэсэн хэдий ч нөгөө талдаа үнэхээр шинэ үеийнхэн гэх ангилалд багтагсдын зарим нь шинэ нийгмийг бүтээх нь битгий хэл онцгүй сэтгэгдэл төрүүлж байгааг бичмээр санагдлаа.

Хэд хоногийн өмнө кинотеатрт очлоо. Попкорн авчих санаатай урт дараалалд зогслоо. Гэтэл зарим залуус болж өгвөл дарааллын урдуур мэдэн будилсан маяг гаргаад дайраад орчих санаатай байх юм. Ичихгүй дайраад орох нь ч олон.

Эвтэйхэн зөрөөд гарчих юман дээр мөрлөж, заавал шүргэж гарч байгаа нь мөнөөх л “Z” үеийнхэн гэгддэг шинэ цагийн залуус. Орой ч гэлтгүй өдрийн цагаар гудамжинд тамхи татангаа шүлсээ хаа сайгүй хаяж, хараалын үгсийг “гамгүй” урсгагсад нь мөн л мөнөөх шинэ үеийнхэн гэж өөрсдийгөө тодорхойлогсод. Бүгдээрээ биш гэдэг нь ойлгомжтой ч дийлэнх нь яг иймэрхүү байна. Өөрсдөөсөө хамаагүй бага дүү нартаа бас “хөөрхөөн” дээрэлхүү аяг гаргачихаж байгаа нь нөгөө хэд л байх юм. Үүнийг лавтай сүүлийн жил гаруй ажигласан юм.

Хэдийгээр гадаа зохион байгуулагддаг элдэв арга хэмжээн дээр хог хаягдлаа замбараагүй хаях нь багассан, наад захын соёлын элементүүд харьцангуй бүрдсэн гээд эерэг хандлагууд бий болсон ч олны дунд байгаа байдал, харилцаа хандлага нь хуучны хулигаанууд шиг залуус мөн ч олон байна. Тэд бусдад үнэхээр муухай харагдаж байгаагаа ойлгохгүй байдаг бололтой. Магадгүй эцэг эх нь нийгмийн харилцаа ийм тийм байдаг гэж хэзээ ч хэлж байгаагүй байх л даа.

Гудамжийг, хотыг чимэглэн алхах залуус иймэрхүү үйлдэл хийж буйд нь ингэж болохгүй ээ гэж сануулаад байвал ч дорхноо гайгүй болох биз гэж итгээд л байгаа даа. Та бүхэн ирээдүйг авч явах нь гарцаагүй үнэн ч хариуцлага гэдэг зүйл мөн адил байгаа шүү дээ.

Плүцерийн шагналт бүтээл болох “Хорлолын хаан-Хорт хавдартай тэмцсэн түүх” нэртэй нэгэн шилдэг бүтээлийн талаар товч танилцуулъя. Энэ ном бол нэг эхэлчихвэл салахын аргагүй сайн бүтээл юм. Номын зохиогч Мүхэржи Сиддарта нь Нью-Йорк хот дахь Колумбын их сургуульд Анагаахын салбар сургуулийнх нь хорт хавдрын тэнхимийн доктор, зөвлөх профессор юм. Түүний энэхүү номыг “Гүн гүнзгий үндэслэлтэй, яруу тодорхой, нягт судалгаатай ном”, “Шинжлэх ухаан, улс төр, хүн төрөлхтний тэмцлийн товчоон. Шинжлэх ухааныг нийтэд хамгийн ойлгомжтой тайлбарласан ном”, “Итгэл найдвар, хүсэл мөрөөдөл, ганерал цөхрөлийн түүх. Хорт хавдрын талаарх хамгийн сайн хүүрнэл” гэх зэргээр тодорхойлжээ.

Энэхүү номонд хүн төрөлхтөнтэй бүх л цаг үеийн туршид шахуу хамт байж ирсэн хорт хавдар гэдэг аймшигтай өвчний тухай өгүүлдэг. Хорт хавдар дэлхий нийтийн тулгарсан хүндхэн асуудлуудын нэг. Тэгвэл зохиогч хорт хавдар гэгчийг ганцхан төрлийн өвчин биш, маш олон төрлийн өвчин гэж тодорхойлжээ. Ер нь хорт хавдар гэдэг нь олон төрлийн өвчин эсийг гажуудуулан хуваадаг нийтлэг нэг чанартай байдаг аж. Бүтээлээ “Бүхий л орон зайд нэвтэрч, цаг үргэлж хувьсан өөрчлөгдөж байдаг хэлбэр дүрсгүй дайсантай хийсэн тэмцлийн товчоон” гэж тодорхойлсон бөгөөд энэ өвчин өнөө цагт жинхэнэ утгаараа “хорлолын хаан, айдас хүйдсийн эзэн” болжээ гэсэн байна. Өдгөө хорт хавдрын гэх энэ аймшигт өвчлөл зүрх судасны өвчлөлөөс ч давах хэмжээнд хүрчээ. Хэдийгээр анагаах ухааны өндөр хөгжил, эрдэмтэд, эмч нарын уйгагүй их хөдөлмөрийн үрээр эмчилгээний төрөл бүрийн арга нээгдэж байгаа ч төгс эдгээх боломж хомс хэвээр л байна. XVI зууны нэгэн алдартай эмч Парацельс гэгч аливаа эм нь уг чанартаа баг зүүсэн хор гэсэн байдаг. Харин хавдрын эсрэг химийн эмчилгээ нь аливаа хор угтаа баг зүүсэн эм байх магадлалтай гэсэн огт эсрэг зарчимтай. Дайны үед химийн зэвсэг болгон ашигладаг хийнүүдийг нарийн судлах шаардлага эрхгүй гарч, нарийвчлан судалж эхэлжээ. 1951 онд “6-меркаптопурин” гэх бодисыг гарган авч улмаар нохойн дээр туршжээ. Нохой хэдийгээр хордож байсан боловч гичний хий хорт хавдрын эсийг устгаад байгааг судлаачид олж анзаарсан байлаа. Хортой бодис хорт хавдрын эсийг устгах чадвартайг олж мэдсэн Роудс Хитчингс, Элайон нартай хамтран олон туршилт хийсний үр дүнд “6-меркаптопурин”-г хүн дээр турших түвшинд хүрчээ. Үр дүн хэдийгээр хорт хавдрын эсийг устгаж байсан ч хэдхэн хоногийн дараа дахин сэргэж байжээ. Шинэ эм хэсэг хугацаанд үйлчилж байсан ч энэ аюулт өвчнийг эмчлэх боломжтой гэдгийг баталж, итгэлийг өгсөн юм.

1976 онд нэгэн нээлт хийгдэж, ген гэдэг зүйлийг эрдэмтэн судлаачдын анхааралд авчирчээ. Вармус, Бишоп нарын онол цацраг идэвхт туяа, хөө тортог, тамхины утаа зэрэг өөр хоорондоо уялдаагүй мэт санагдах хүчин зүйлсүүд хорт хавдар үүсгэх боломжтой гэх онолыг батлах анхны алхам болжээ. Тамхи татдаг хүмүүсийн протоонкоген гэх ген амархан гэмтдэг учраас хорт хавдраар өвдөх магадлал тун өндөр. 1980-аад он хүртэл хорт хавдрын эмчилгээ нь хортой эсийн хоёр сул тал дээр төвлөрч байжээ. Хавдрын эс нь үсэрхийлэхээсээ өмнө хэсэг газрын шинжтэй байдаг бол нөгөө сул тал нь эсийн хяналтгүй хуваагдал. Химийн эмчилгээний ихэнх нь эсийн хуваагдлыг зогсоох зорилготой. Гэсэн ч энэ сул талыг нь ашиглаад ч хавдрыг бүрэн устгах бололцоогүй. Эсийн хуваагдлыг зогсоох эмчилгээ нь эрүүл эсийн хуваагдлыг ч мөн зогсоодог учраас асуудалтай. Иймээс анагаах ухаан хортой болон хэвийн эсийг ялгах тал дээр идэвхийлэн ажиллах болжээ…

Анагаах ухаан хөгжиж, тэр хэрээр эмчилгээний олон аргууд бий болсон ч хараахан ялж амжаагүй л байна. Бүтэн дөрвөн мянган жил хорт хавдар гэгч аюултай тэмцэж ирсэн хүн төрөлхтөн өнөөдөр энэ өвчнийг ялан дийлэх нь гарцаагүй. Энэхүү шилдэг бүтээлийг 2019 онд “Нэпко паблишинг” орчуулан гаргаж олны хүртээл болгосон юм. Дэлхийн шилдэг бүтээлийг эх хэлээрээ уншаад үзээрэй гэж хүсэх байна.

Нэлээн олон жилийн өмнө дөө. Аль ч билээ нэг яаман дээр гадаадын хэсэг улсууд “Танай хотын хуучин орон сууцны барилгуудыг чинь гадна талаас нь сайхан дулаалаад өгье. Орчин үеийн дулаалгын дэвшилтэт технологи. Танайх шиг хүйтэн сэрүүн нь давамгайлдаг оронд яг болох зүйл дээ. Тэгвэл дулаан алдалт нь эрс багасаад танай эрчим хүчинд чинь ч хэмнэлттэй. Тун сайн төсөл шүү” гэсэн санал тавьсан байгаа юм. Гэтэл мөнөөх яамны сайд нь юмуу, эсвэл аль нэг том дарга нь ч юм уу “Орон сууцнуудын гадна талаар тэгээд тийм дулаалга хийхийг зөвшөөрчих юм бол надад хэдэн хувийг өгөх юм” гэж асуугаад авчээ. Мэдээж нөгөө гадныхны нүд нь орой дээрээ гараад буцсан тухай үнэн худал нь мэдэхгүй ам дамжсан яриа байдаг. Хэрэвзээ үнэхээр ийм явдал болсон бол ичиж үхэх багадах зүйлээс гадна бүр ял авах хэмжээний авлига албан тушаалын хэрэг гарцаагүй мөн.

Хуучны угсармалын барилгууд ерөнхийдөө сэрүүхэн талдаа. Завсар зайгаар хийдэг байсан дулаалгын зориулалттай хар резинүүдийг нь суга суга татаад авчихсан, оронд нь завсар зайгаар нь шавраар чигжсэн харагддаг. Яг ийм орон сууцнуудад хөөсөн дулаалга шиг хэрэгтэй юм алга. Ийм дулаалга хийлгэсэн айлын гэрийн температур лав 4-5 градусаар нэмэгддэг юм гэнэ лээ. Дулаан алдалт нь бага байвал тохь тухаас эхлээд дулааны салбарт ч томоохон нэмэртэй гэж мэргэжлийнхэн хааяа ярьдаг.

Уг нь энэ ажлыг энд тэнд өвдөл цөвдлөөр хийж байгаа ч арай л удаашралтай харагдах юм. Хэмнэл хэмнэлт гээд хэдэн машин унахаа болихоос илүүгээр энэ мэт ажлыг хийж чадвал том зургаараа гарцаагүй том хэмнэлт болж болохоор санагддаг. Ер нь тэгээд аль юм болгон гадны зээл тусламжийг харж царай алдаж суухав. Иймэрхүү аж ахуйн чанартай ажлыг өөрсдийнхөө хүчээр ахиухан хүч, мөнгө гаргаад богино хугацаанд хийчихмээр байна аа. Жилд арваадхан байрыг биш, ядаж зуугаар нь ингэж дулаалмаар байна.

Хавтгайруулсан халамж өгч байхаар, худлаа дүр эсгэсэн хэмнэлт гэж “сүрийг бадруулж” байхаар бодитой ажил хийхгүй бол болохоо байх гээд байна шүү, энэ улс чинь. Уг нь хуучны хэдэн орон сууцнуудаа нэг сайн дулаалаад авбал хаа хаанаа их хэрэгтэйсэн.