Author: ЯДАМДОРЖ БАЯРБААТАР

Categories
мэдээ энтертаймент-ертөнц

Өрнө дорнын соёлыг агуулах Шанхай, Тяньжин DNN.mn

Монголчууд бидний хамгийн сайн мэдэх хийгээд бас хамгийн муу мэдэх улс бол өмнөд хөрш Хятад. Түүхийн бүх л үеийн туршид нүүдэлчид тэдэнтэй ямагт хөрш оршин, хэн хэнийгээ эзлэхдээ эзэлж, ялагдахдаа ялагдаж ирсэн. Тэглээ гээд бид өнөөдөр ч гэсэн хөрш оршсоор. Эдийн засгийн хөгжлөөрөө дэлхийд тэргүүлэгч орнуудын эхний хоёрт бичигдэх тус улсын хөгжил гарцаагүй шинэ шатанд гарчээ. Нэг үгээр бол бидний өмнө нь мэддэг байсан Хятад огт өөр, цоо шинэ Хятад болсон байна.

Бээжин хотод бууж түр амсхийж аваад оройхондоо орон нутгийн зорчигч тээврийн цахилгаан галт тэргээр Шанхай хотыг зорин хөдөллөө. Шанхай хот бол өнгөрсөн хийгээд одоо, өрнө болоод дорно дахиныг хамтад нь агуулж байдаг өвөрмөц хот билээ. Орон нутгийн зорчигч тээврийн галт тэрэг нь цагт 345 км хурдалдаг. Туйлын тав тухтай. Цонхны шил нь хүртэл хүний нүд эрээлжлэхээс сэргийлсэн тусгай давхаргатай. Суудлын аравч нь зорчигчоо ядраахааргүй хойшоо сайн налж өгнө. Унтаад явахад ямар нэгэн тээргүй. Сүүлийн жилүүдэд хот хооронд явахдаа өндөр хурдны галт тэргийг сонгох нь давамгай болж. Хүссэн газартаа хурдан, тав тухтай, аюулгүй хүрчихдэг учраас. Хүний нэн тэргүүний хэрэгцээ болох ариун цэврийн өрөөний үйлчилгээ нь үнэхээр сайн. Хүн ороод гарах болгонд арчиж цэвэрлээд дараагийн хүн ороход ямар ч асуудалгүй болгоно. Ажиглаад байхад 30 минут тутамд хогийн савыг цэвэрлэж байх жишээтэй. Хятадын хөгжил дэвшлийг харуулах нэг зүйл нь яалтгүй энэхүү хурдны галт тэрэг ажээ.

Хятад улсдаа төдийгүй дэлхийд томоохонд тооцогддог Шанхай хот 26 сая орчим хүн амтай, санхүү худалдаа арилжааны төв цэгүүдийн нэг. Шанхай хотын газар зүйн ашигтай байршил нь худалдааны тун чухал зангилаа болоход нөлөөлсөн гэж үздэг. “Дорнын далайн сувд” гэж нэрлэгддэг Шанхай хот тэнд очсон хэн бүхний харааг булаах, сонин гоё үзүүштэй газруудаар арвин. Хятад даяарын хамгийн алдартай цэцэрлэгүүдийн нэг бол тус хотод байх “Юү” цэцэрлэгт хүрээлэн. Шанхай хотын жуулчдыг татах ер бусын газрын нэг бол гарцаагүй. Мин гүрний үед буюу XVI зууны хавьцаа нэгэн ноён аав ээждээ зориулж уг цэцэрлэгт хүрээлэнг байгуулсан гэдэг. Ер нь хаа газрын хуучны сүм барилгууд хүмүүст ер бусын сайхан сэтгэгдэл төрүүлдэг дээ. Юү цэцэрлэгт хүрээлэн бол яг л тийм газар. Мэдээж гадны болон дотоодын жуулчдын хөл тасрахгүй. Шанхай хотод очвол заавал үзэх газар. Шанхай хотын худалдааны гудамж болох “Нанжин зам” бол Азидаа төдийгүй дэлхийд нэлээн дээгүүр “жаалах” томоохон худалдааны гудамж. Өдөртөө дор хаяж л сая илүү хүн тэр хавиар явж арилжаа худалдаа хийдэг гэх. Саяхныг болтол энгийн хэрэглээний барааны зах байсан бол өдгөө дэлхийн том, том брэндүүд, дээд зэрэглэлийн ресторан, зочид буудлуудаар дүүрсэн супер газар болжээ.

Шанхай хотыг нэг амьсгаагаар үзээд барахгүй нь мэдээж. Гэхдээ заавал очиж үзэх газар бол Хуанфу мөрний баруун эргээр байрлах Бунд гэх газар. Энэ газар барилгын архитектураараа алдартай. Бунд готик, сэргэн мандлын үеийн архитектурын хэв маягийг агуулсан хуучин цагийн барилгуудаар элбэг газар. Дээрээс нь нэмээд орой болмогц эрэг дагуух

барилгуудын гэрэлтүүлэг ер бусын чамин үзэмжтэй харагдана. Энэхүү үзэмжийг мөрний голоор явах жуулчдад зориулсан усан онгоц дээрээс тольдоход хараа булаам. Өнгөрсөн зун Монголд түрээсийн дугуйн үйлчилгээ  явж эхэлсэн. Тэгвэл яг тийм дугуйн үйлчилгээ тэнд үнэхээр хүчийг авчээ. Хаашаа л харна, өнгө өнгийн түрээсийн дугуй. Үнэ хөлс нь ч боломжийн юм. Шанхай хотын гудамжийг чимэх бас нэг зүйл байгаа нь дотоодын үйлдвэрийнх нь цахилгаан автомашинууд.

Бүрэн цахилгаан машин нь ногоон дугаартай. Загвар хийцийн тал дээр бол яалтгүй “тасраад” алга болсон байна аа. Гадна загвараас гадна салоных нь чамин тансагийг гайхмаар. Магадгүй ирээдүйн машины чиг хандлага өнөөдөр Хятадад бий болж байх шиг. Мэдээж цахилгаан машин өөрөө шинэ гэж хэлж болохуйц. Гэхдээ ирээдүй яалтгүй цахилгаан машин болох учраас өмнөд хөршийнхөн энэ талын хөгжилд ихээхэн мөнгө зарцуулсныг төвөггүй харж болохоор.

Шанхай хотын гудамжинд сигнал орилуулж байгаа автомашин олж харсангүй. Тэр олон мянган машин холхиж байгаа ч эв зүйгээ олоод хэн хэндээ төвөг бололгүй зохицоод явчихаж болж байна. Хуучны болон орчин цагийн барилгын хэв маягийн сонгодог сүлэлдээн дундаас ялгарах нэг зүйл бол Шанхай дахь олон улсын санхүүгийн төв барилга. Энэхүү санхүүгийн төвийн барилга 492 метр өндөртэй, нэн орчин цагийн дизайныг агуулсан бөгөөд тэнгэр баганадан сүндэрлэнэ. 101 давхар уг барилгад дэлхийн 20 гаруй орны үндэстэн дамнасан санхүүгийн байгууллага, томоохон худалдааны төвүүд байх бөлгөө. Хятадад бэлэн мөнгөний хэрэглээ эрс багасчээ. Алипэй, вичатаар л голдуухан гүйлгээ хийцгээж байна. Зам харилцаа, хүмүүсийнх нь аз жаргалтай байдал гээд бусад зүйлсийн талаар ярих юмгүй болжээ. Үйлдвэрлэгч улс учраас өргөн хэрэглээний төдийгүй бүх л төрлийн бараа бүтээгдэхүүн хямдхан. Монголчууд бид “аймшигтай” үнэтэй бараа худалдан авч байна. Мэдээж хэн нэгэн хүн тухайн бараагаа өөрөө хэрхэн үнэлэх нь дурын хэрэг боловч манай хэд бол бас арай л гэмээр, арилжаа наймааны ёс зүйгүй хэд дахин нугалж зарж байх шив дээ.

Шанхай хотоос хойшоо Тяньжин хот руу хурдны галт тэргээр дөрвөн цаг гаруй явж хүрэх юм. Өмнөд хэсгийн хотоос хойшлох тусам цаг агаарын хувьд бага зэрэг сэрүүсэх боловч даарах зүйлгүй. Тяньжин хот бол хойд Хятадын далайн хамгийн том боомтыг түшиглэсэн хот. Эдийн засгийн хувьд хүчирхэг. “Бохайн тэнгисийн сувд” гэж нэрлэгдэх нь ч бий. Байгалийн баялгаар арвин. Байгалийн хий болон газрын тосны дориун нөөцтэй газар аж. Түүх соёлын талаар бас л Герман, Англи, Франц, Орос, Грекийн барилгын хэв шинжийг агуулсан олон арван барилгатай. Эртний Грекийн сонгодог хэв маяг, итал маягийн хөшөө дурсгалуудтай газар юм. Бараг л тэр хэсэг газрыг “Бяцхан европ” гэхээр юм билээ. Энэ дунд Италийн аялагч Марко Пологийн нэрэмжит талбай байх бөгөөд голдуухан зоогийн газрууд, уушийн газрууд төвлөрсөн жуулчдын диваажин энд байрлана. Энд зарж байгаа шар айрагны амт ер бусын таашаалтай. Намрын сайхан чимчигнэсэн айрагтай зүйрлэмээр юм уу даа. Мэдээж мөн л хуучны барилгын дурсгалт газруудтай. Бараг мянга орчим жилийн түүхийг хадгалсан Дүлө гэх буддын сүм Тяньжин хотод оршино. Эртний соёлын гудамж нь Хятадын эртний соёл хийгээд түүхийг хадгалан үлдсэн бөгөөд амттай хоол, эд өлгийн зүйлс, хоол хүнс гээд ер нь байхгүй юм байхгүй. Худалдаа арилжаа хийхэд тэнгэрт хадсан үнэтэй биш. Гэхдээ хүнсний зүйл нь амттай, чанартай. Элдэв бэлэг дурсгалын зүйлсээр элбэг. Тяньжин хотод очсон хэний ч харцыг булаах нэг зүйл бол “Тяньжиний нүд” хэмээх 110 метрийн голчтой, 48 бүхээгээс бүрдэх алсыг харагч. Нэг бүтэн тойроход гуч орчим минут зарцуулдаг супер байгууламж нь энэ хотыг тольдох нүд гэж болно.“Тяньжиний нүд” нь төмөр замын гол буудлаасаа холгүй, Хай голын дунд сүндэрлэнэ. Энэ хотод очсон хэн ч бай уг алсыг харагч дээр заавал суух ёстой л юм байна лээ.

Тяньжин хотод байх ёстой л түм түжигнэсэн газар бол Шаазан байшин байрлах гудамж ажээ. Битүү шаазангаар хучигдсан энэ барилга хачин чамин үзэмжтэй харагддаг. Шаазан байшин анхандаа бол франц маягийн жижгэвтэрхэн барилга байсан ч эзэн нь хожмоо битүү шаазангаар өнгөлөөд, хашаа хороог нь шаазан ваараар барьснаар жуулчдын үзэх дуртай, тус хотын хамгийн гоё газруудын нэг нь болжээ. Уг байшин дотор орвол Хятадын хуучин цагийн модон эдлэлүүд олноороо байх юм билээ. Хуучны эдлэл сонирхдог хүний хувьд яалт ч үгүй нүд булаахуйц тавилга сэлт давхар бүрд нь өрөөстэй. Ер нь Тяньжин хот нь гар урлалын бүтээгдэхүүн, баримлууд, далайн гаралтай хоолоороо Хятад даяар алдартай. Бараг л аль ч зоогийн газраар нь орсон, томоохон хүнсний дэлгүүрээр орсон бай далайн хүнсээр арвин. Харахаас ч дотор арзаймаар эвгүй эвгүй амьтад энд бол жирийн л хүнс юм даа. Тийм ч болохоор далайн хүнсээрээ алдартай.

Тяньжин хот нь манай улсын хувьд ч мөн чухал ач холбогдолтой. Жишээ нь, жилдээ гэхэд энэ хотын боомтоор дамжин 90 000 орчим чингэлэг ачаа манай улсад ирдэг. Уг боомт бол жилдээ 500 орчим сая чингэлэг тээвэрлэх хүчин чадалтай юм билээ. Дэлхийн 180 гаруй орон, бүс нутгийнхаа 500-гаад боомттой холбогддог асар том боомт хот юм. Боомтын үйл ажиллагаагаараа асар их ашигтай ажиллана. Том боомт хот учраас харьцангуй хямд бараа бүтээгдэхүүнтэй.Тяньжин хот нь нийслэл Бээжингээс холгүй, хурдны галт тэргээр 30-аад минут давхиад орчих газар тул ер нь нэг очоод үзчихээрэй гэмээр хот байна лээ. Үзэх харах юм арвинтайгаас гадна шоппинг хийхэд тун аятайхан газар. Шанхай болон Тяньжин хотууд тухай цухасхаан өгүүлэхэд нэг иймэрхүү. Аяллаар явж байгаа бол эдгээрээс гадна үзэж болох маш олон газрууд бий. Бас Хятадаар аялбал техник технологийн үсрэнгүй хөгжлийг ч мэдрэх хэрэгтэй. Гар утаснаас эхлээд цэвэрлэгээ болон хоол хүргэлтийн ботууд, өндөр хурдны галт тэрэг, цахилгаан автомашин гээд олон олон зүйл байна даа.

 

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

НОМ ЯРЬЖ ӨГЬЕ: “Таван тойргийн судар” DNN.mn

Байлдах, бие хамгаалах урлагийн тухай сонирхолтой номууд мэр сэр бий. Саявтархан “Таван тойргийн судар буюу Самурайн дайтан тулалдах урлаг” хэмээх тун дажгүй нэгэн номыг “Арвис паблишинг”-аас эрхлэн, Б.Батзаяагийн орчуулгаар гаргажээ. Ер нь дэлхийн улс үндэстнүүд ерөнхийдөө өөр өөрийн гэсэн онцлогуудаа шингэсэн тулааны урлагтай. Бие хамгаалах, тулааны төрлүүд хоорондоо ижил төстэй зүйлс маш их. Тэр ч мэдээж хэрэг. Хятад гэхэд шаолин, япончууд каратэ, жүдо, бразил жиү-жицү, монгол банди-зо гээд. Тэгвэл япончуудын энэ төрлийн бас нэг чухал төрөл нь самурайн дайтах урлаг юм. Энэхүү номыг бичигч Мияамото Мусаши бээр 1584-1645 оны хооронд амьдарч байсан домогт дайчин, тулаанч, гүн ухаантан бөгөөд ронин буюу эзэнд эс харьяалагдах самурай байсан байх нь. Амьдралынхаа туршид 61 тулаан хийсэн тэрээр нэг ч ялагдаагүй гэгдэн алдаршжээ. “Таван тойргийн судар” гэх энэхүү ном нь өрсөлдөгчийгөө болоод өөрийгөө хэрхэн ялан дийлэх тухай нэн чухал бүтээлүүдийн нэгд зүй ёсоор тооцогддог агаад Сүнзийн алдарт “Дайтах урлаг”-тай эн зэрэгцдэг ажээ.

Мияамото Мусашигийн үлдээсэн богино сургаалуудаас хамгийн алдартай нь түүний хамгийн сүүлчийн “Гагц өөртөө найдахуйн эрдэм” буюу хэрмэл тулааны баримтлах 21 дүрэм гэх айлтгал ажээ. Энэхүү 21 дүрэм нь өөртэйгөө, бодит байдалтай нүүр тулах тухай сургаал аж. Эдгээрт “Үл тоомсорлон өнгөрөөх зүйл энэ ертөнцөд нэгээхэн ч үгүй, Аливаад хэт итгэж найдах нь бүтэлгүйтэхийн цондон, Өнгөрсөнд харамсахгүй байх, Аливаад хоргодон гашуудахгүй байх, Хайр дурлалд зүрхгүй мэт байх нь өлзийтэй, тойрч үл чадах тул үхлээс бүү ай” гэх зэрэг болно.

Уг нь ном нь “Шороо”, “Ус”, “Гал”, “Хий”, “Огторгуй” гэх таван бүлгээс бүрдэнэ. Тэргүүн бүлэгт тулааны эрдмийн суурь үндсийг бий болгож, өөрийнхөө үүсгэсэн арга барилын ойголтыг тайлбарлах болно. Дараагийн бүлэгт оюун ухаанаа ус мэт байлгах тухай яруугаар өгүүлнэ. Ус бол ямар ч хэлбэр бүхий саванд хэлбэр даган өөрчлөгдөх шидтэй. Тиймээс ус мэт зохицохуйн тухай энэхүү бүлэгт өгүүлэх аж. Гуравдугаар буюу гал бүлэгт аливаа тулаан тэмцлийн утга учрын тухай өгүүлэх болно. Билэг оюундаа томыг харж, жижгийг тольдон бясалгах, агшин бүр шийдвэрлэх мөч болдог тухай, юу ч хормын төдийд шийдэгдэх тул билэг оюунаа хичээн шамдан суралцахуйн тухай өгүүлэх аж. Харин хий хэмээх дөрөвдүгээр бүлэгт өөрийн буй болгосон эрдмийг бус бусад төрлийн тулаануудын арга барилуудын тухай бичжээ. Тулааны бусад хэв маягуудын хувилбарууд, давуу хийгээд сул талуудын арга мэхийн тухай тайлбарлан өгүүлэх болно. Угаас бусдыг танин мэдэхгүйгээр өөрийгөө олох, ойлгох боломжгүй агаад гэрэл сүүдэр ямагт хамт байдгийн адил ямар ч эрдэмд тэрсүүд замнал заавал зэрэгцэн орших тухай тайлбарлажээ. Ерөөс эхнээсээ зөв мөр, чин шударгуу замналаар эс замнаваас хойшдоо залруулж үл чадах том гажуудлыг үүсгэдэг билээ. Тиймээс аливааг эргэцүүлэн бодох тухай өгүүлэх ажгуу. Тавдугаар бүлэг огторгуйд хоосон чанарын тухай дурдана. Эхлэл болоод төгсгөл хэмээгч хоосон чанарт үгүй ба аливааг сурахад төгсгөл үгүйн тухай, тулааны эрдэмд огторгуйн хязгааргүй адил эрх чөлөө оршин байдгийг өгүүлжээ.

Тулааны урлаг нь сэтгэл зүйн тулаан гэхэд болох ба өдөр тутмын сэтгэл зүйтэйгээ адилхан байлга гэж номложээ. Эгэл амьдрал болон дайн тулааны алинд ч хянуур, тайван, холын бодолтой байж, шийдэмгий хандах хэрэгтэй. Сэтгэл хөдлөлдөө хором ч бүү авт гэжээ.

Энэхүү алдартай судар нь хэдийгээр тулааны урлагийн тухай авч орчин цагт цэрэг арми, бизнес хувь хүний хөгжил гээд бүх л салбарынханы судалдаг судлагдахуун бүтээл болж, тэр хэрээрээ хүний амьдралд багагүй хувь нэмрийг үзүүлж, ач холбогдол нь улам бүр нэмэгдсээр байгаа аж. Ямартай ч уншаад үзээрэй.

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ цаг-үе

Дэрсэн шүүрээр гудамжаа шүүрдэхээ одоо больцгооё оо DNN.mn

Улаанбаатар хотын гудамжуудыг цэвэрлэх гэж багагүй ажил болдог. Бараг тэр чигээрээ гар ажиллагаатай буюу урт иштэй дэрсэн шүүрээр тохижилт үйлчилгээний ажилчид гудамж талбайг шүүрддэг. Яахав, олон хүнийг ажилтай байлгаж байгаа, тэр хэрээр амьжиргаанд нь хэрэгтэй л гэх байх. Гэтэл Улаанбаатар хот өдөр ирэх тусам тэлж томорч байна. Одоо уг нь алийн болгон дэрсэн шүүрээр шүүрдэх вэ. Саяхан олон нийтийн сүлжээгээр элдвээрээ хэлүүлээд байсан шороо шүүрддэг машинаас л ахиухан хэдийг оруулаад ирмээр байгаа юм. Тэгээд одоо ажиллаж байгаа ажилчдаа сургаад, ээлжээр тэр машинаараа цэвэрлэгээ хийдэг болчихвол хаа хаанаа мөн ч хэрэгцээтэй баймаар. Шүүрээр шүүрдэхийн хамгийн хэцүү нь нэгэнтээ байнга хамар ам руу орчих гээд байдаг тоосон дээр нэмээд шүүрээр боссон шороо нэрмээд үнэхээр асуудал болж байна аа. Хаана шороо шүүрдэж байна, ойр хавиар нь хүн байтугай мал явахын эцэсгүй шороо тоос бужигнана. Тэгээд бас нэг утгагүй нь шүүрдэж овоолсон шороогоо нэг газарт бөөгнүүлж байгаад өөр нэг газарт зөөж хаяна. Эсвэл ойр байх шороотой талбай руу хүрздээд хаячихаж байгаа харагддаг. Тэгж тоос шороо босгон байж шүүрдсэний ямар ч хэрэг байхгүй ээ гэсэн үг. Илт хог хаягдал ихтэй шороог бол тэгсгээд хогны машинд ачих боловч тээвэрлэх машин нь ирэх гэсээр байтал бараг тал нь буцаад салхинд хийсчих юм.

За тэгээд буцаад шүүрдэнэ, шороо босно, ам хамар руу чихнэ. Нэг иймэрхүү байхаа одоо ерөөсөө цэгцлэхгүй бол болохгүй санагдаад байна аа. Бүхэл бүтэн улсын нийслэл байж алийн болгон ингэж байхав дээ. Тэр түгжрэлд зарцуулах хэдэн зуун тэрбумаасаа тун жаахныг аваад хот тохижуулах үйлчилгээний газраа нэг сайн өөд нь татаад авмаар байна. 200 ширхэг тийм тоос сорогч машин байхад л нийслэл цэмбийгээд ирэхээр байгаа юм. Саяны цаснаар зүтгүүлээд байдаг машины мөн зориулалт нь цас цэвэрлэх биш, замын шороог соруулах үүрэгтэй эд л дээ. Уг нь гудамж талбай нь цэвэрхэн байгаад байвал аяндаа хогоо ил задгай хаяхаа болиод төлөвшөөд ирнэ. Харин хогийн саваа ахиухан болгох ажил гарах биз. Хэдий болтол, хэр удаан ирээдүйд бид дэрсэн шүүрээр шороо шүүрдэж, шороогоо агаарт бужигнуулж, тэрүүгээр нь иргэд бид амьсгалж явах вэ. Багахаан сэтгэл гаргачихад л шийдэгдэх асуудал л даа.

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Сүүнээс болж зодолддог “соц” үе ба чөлөөт зах зээл DNN.mn

Олон нийтийн сүлжээгээр “соц” үеийн нэг мэдээ нэлээн явж байгаа харагдсан. Тэр нь сүүтэй холбоотой. Одоо уншихад ч яахав инээдтэй, хөгийн харагдаж байгаа юм. Гэтэл тухайн үед бол яалт ч үгүй болж байсан үйл явдал. Тухайн багц мэдээ нь гурван хэсэгтэй. “Сүүнээс болж зодолджээ”, “Манаачаас болоод…”, “Ашиг багатай бараа” гэсэн гарчигтай жижиг мэдээнүүд л дээ. Эхнийх дээр 27 дугаар дэлгүүрт сүү нь ирчихээд байхад худалдагч нь ирэхгүй байснаас болж тэр хавьдаа олныг хамарсан зодоон болсон тухай. Дараагийнх нь 13 дугаар дэлгүүрт сүү хүргэхээр машин ирсэн боловч манаач нь байхгүйгээс болоод буцаад явчихсан тухай. Сүүлийнх нь сүүнээс ашиг маш бага буюу 30-50 мөнгөний л ашигтай байдаг учраас худалдагч нар нь дургүй байдаг гэсэн агуулгатай.

Эдгээрээс монголчууд нийтлэгээрээ ажлын хариуцлага гээч зүйл огт байдаггүйг харж болно. Гэхдээ хамгийн гол нь зарим хүмүүсийн магтан дуулаад байдаг “соц” үе бол жинхэнэ хөгийн цаг хугацаа байсныг бэлээхэн харуулж байгаа юм. Өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүн нь ховор, тэр чигээрээ оросоос хамааралтай. Орос бараа л хорвоод хосгүй чанартай гэсэн ганц ойлголттой. Бусад бараа бүтээгдэхүүнийг харьцуулж сонголт хийхийн эцэсгүй ганц л сонголт монголчуудын өмнө байсан. Үнэндээ орос бараа гэгч нь ямар байсныг хэлүүлэх юун. Элдэв түүхээс харж байхад тухайн үед оросуудын манайхтай хийдэг худалдаа нь гэж хөгийн л юм байсан харагддаг. Монголоос авч болох бүхнийг туйлын хямдаар авах мөртлөө эргээд бидэнд муухан бараагаа асар үнэтэй зардаг. “Дугуй булант” цай гэхэд л хаягдал шахуу иш энэ тэрхэнийг нь нийлүүлж шахаад Монгол руу нийлүүлэх жишээтэй. Жилдээ бараг ганц удаа шахуу шинэ жилийн хавьцаа л алим, жүрж амсана. Авах гэж дэлгүүрт ёстой л “алаан” болно. “45-н” нэртэй гутал авах гэж их дэлгүүрийн хамаг шатыг дүүргэсэн их дараалал үүснэ. Ингээд явбал монголчууд үнэхээр хөөрхийлөлтэй амьдарч байсан юм шүү дээ.

Уг нь бол хэдүүлээ чөлөөт зах зээлийн буянаар өнгөрсөн бүх цаг үеийнхээ туршид хэрэглэж байгаагүй чанартай гэсэн болгоныг өөрсдийнхөө сонголтоор авч байна. Энэ бүхэн үнэндээ чөлөөт эдийн засаг, зах зээлийн нийгмийн л ач өгөөж шүү дээ.

Categories
мэдээ нийгэм

НОМ ЯРЬЖ ӨГЬЕ: “Аналог эргэн ирсэн нь” номын тухай товчхон өгүүлэхэд… DNN.mn

“Номад паблишинг”-аас эрхлэн гаргасан “Аналог эргэн ирсэн нь-Бодит зүйлс хийгээд тэд яагаад чухал болох нь” ном уншигчдын хүртээл болоод байна. Уг номыг Дэвид Сакс хэмээх бикнес болон соёлын сэдвээр дагнан бичдэг сурвалжлагч, нийтлэлч эрхэм бичжээ.

Энэ бүтээл хавтаснаасаа, нэрнээсээ эхлээд уншигчийн сонирхлыг эрхгүй татна. “Аналог эргэн ирсэн нь”… Ердөө өчигдөрхөн гэж болох цаг хугацааны өмнө бүх л зүйлс цахимжиж, дижитал болж байлаа. Гэтэл бүх л зүйлс дижитал болохын хэрээр аналог маш хүчтэй эргэн ирж байна. Хамгийн энгийнээр бодоход дуу хөгжим бараг л бүхэлдээ компакт диск, мр3 гэх мэт төрөл бүрийн дижитал форматад бараг бүрэн шилжээд байтал гэнэт л аналог хүч түрэн орж байна. Наад захын жишээ пянз. Хөгжмийн ертөнцөд пянз жинхэнэ утгаараа эргэн иржээ. Сүүлийн хэдхээн жилд пянзны эрэлт арав дахин нэмэгджээ. Хүмүүс CD-нээс МР3, МР3-аас itunes рүү хүссэн хөгжмөө хуулан сонсож байсан ч пянз дахин эргэж ирсэн нь гагцхүү наалдацтай гоё сонсогдолт, бараг л амьд хөгжмийн эгшиг шиг байсанд байх шиг. Эцэг эхчүүд дижитал төхөөрөмжид дуртай дуугаа хадгалж байсан бол залуу үе өөр сонин содон зүйл эрэлхийж эхэлсэн нь пянз байж таарч. Залуусын хувьд эцэг эх нь хэрэглээд эхэлсэн бол ямар ч зүйл догь дэгжин байхаа больдог гэж номонд өгүүлжээ. Тэгэхээр пянз бол эргэн ирсэн аналогийн том төлөөлөл мөн. Пянзнаас гадна цаас эргэн ирж байна. Хэдхэн жилийн өмнө бас л ялгаагүй цаасны оронд технологи шингэсэн төрөл бүрийн төхөөрөмжид тэмдэглэлээс эхлээд бусад зүйлсээ хадгалдаг болж эхэлсэн. Гэтэл эргээд цаасан дэвтэр… Дэвтэр бол дижиталд төвлөрсөн энэ зууны аналоги бэлгэ тэмдэг аж. Бас нэг чухал зүйл нь үзэг, цаасанд ямар нэгэн тэжээлийн эх үүсвэр, тусгай программ хангамж энэ тэр шаардлагагүй. Цаасан тэмдэглэл, бичвэрийг устгаад шатаачихгүй л бол хэдэн зууны туршид ч хадгалагдаж, баримт архив болдог онцгой давуу талтай. Цаас эргэн иржээ.

Гэх мэтээр хүчирхэг эргэн ирэлт хийж байгаа зүйлс олон бий. Кино хальс, хөлөгт тоглоом гээд. Дэлгэцэн дээрээ элдэв төрлийн хөлөгт тоглоом тоглох нь бас л байлдан дагуулж байсан бол одоо эргээд яг бодит байдлаар тоглох нь таашаал төрүүлдэг зүйл болжээ. Ямарваа шинэ зүйлс дэлхий дахиныг доргион ирдэг бол өмнөх үеийн хуучин гэгдэх зүйлс ч бас л ялгаагүй шинээр эргэн ирэхдээ бүүр илүү болдог аж.

Цаасан хэвлэлийг хүмүүс тун удахгүй байхгүй болно. Оронд нь бүх хэвлэл дижитал болно гэж ярьцгааж байсан нь тун саяхан даа. Гэтэл эсрэгээр. Хүн хэвлэмэл бүтээгдэхүүнийг дижиталаас илүү хурдан олж мэддэг аж. Хэвлэгдээд гарсан л бол ямар нэгэн байдлаар уншигч түүнийг анхаардаг нь нэгэнт батлагдаж. Уламжлалт цаасан хэвлэлийн нэг гол төлөөлөгч бол сонин. Хэдийгээр цахимаар уншиж болох боловч сонины цаасыг гараар мэдэрч унших нь тун өвөрмөц таашаал. Цаасан хэвлэлийн сэргэн мандалт нь дижитал технологийн шийдлүүдээс эхтэй гэдгийг Стивен Ватсон гэх эрхэм хүлээн зөвшөөрсөн бөгөөд хэн нэгэн сонин, сэтгүүл гаргах, ном бичих зэрэг нь гарцаагүй дижиталын үр өгөөж мөн ажгуу. Учир нь дижитал л тэр бүхнийг хийхэд ихээхэн хялбар болгож өгсөнд байна. Мөн хэвлэмэл зар дижитал зараас илүү хүнд хүрдэг нь нэгэнт тодорхой болж. Яагаад гэвэл нэгэнт хэвлэгдсэн зар сурталчилгаа урт хугацаанд хэрэглэгчдэд харагддаг. Харин дижитал бол тийм биш. Магадгүй тухайн агшинд харагдаад үй олон ижил төстэй заруудад “живчихдэг.” Яг ийм шинж чанарыг ч манайхан анхаарууштай л санагддаг. Энэ мэт тун сонирхолтой зүйлсийн талаар өгүүлсэн энэ номыг эрхэм та ч гэсэн сонирхож уншаарай. Технологийн дэвшил, дижитал бидний амьдралыг үнэхээр хөнгөвчилдөг ч гэлээ аналог түүнээс дутахгүй таашаал, мэдрэмжийг өгдөг. Аналог нэгэнт эргэн иржээ.

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

СОНИНЫ АРЫН НҮҮР: “UB Quiz Night”-д оролцоцгоож байя л даа DNN.mn

Долоо хоног бүрийн пүрэв гаригт “UB Quiz Night” гэдэг арга хэмжээ болдог юм л даа. Ерөнхийдөө яадаг вэ гэхээр дээд тал нь зургаан хүнтэй баг бүрдүүлж орно. Тэгээд таван хэсгээс бүрдэх 30 асуултад хариулах ёстой. Зурган, холимог, сэдэвчилсэн, логик асуулт гэх мэт. Дүрэм нь ч энгийн. Ер нь бол энэ тэмцээн анхандаа цөөхөн баг ордог байснаа одоо 60 гаран баг оролцдог томоохон арга хэмжээ болсон юм. Ерөөсөө асуулт хариултын тэмцээн гэдэг дэлхий дээр хамгийн түгээмэл тэмцээнүүдийн нэг байдаг юм билээ. Оюун ухаанаа сорих, бусдаас суралцах, найз нөхдийн хүрээллээ тэлэх гээд маш олон давуу талтай. Тэдгээр олон давуу талаас нэлээд чухал нь хувь хүн өөртөө мэдлэг хуримтлуулах, туршлага суух юм байна гэж боддог. Их л бүрэгдүү байсан хэд хэдэн хүн энэ тэмцээнд ордог болсноос хойш нийцтэй, нөхөрлөхөд аятайхан сайхан залуучууд болж хувирсныг би өөрийн биеэр мэдэх юм. “UB Quiz Night”-ийн бас нэг давуу тал нь насны хязгаар байхгүй. Хэн л бол хэн өөрийнхөө багийг бүрдүүлээд орж болно. Бүүр ганцаараа ч байж болдог. Мэдээж уг тэмцээнд оролцож нэг оройдоо цагийг аятайхан өнгөрөөхийн тулд тодорхой бооцоог тавьдаг. Эхний байруудад орсон багууд бооцоогоо авна.

Том жижиггүй цагийг аятайхан үр дүнтэй зугаатай өнгөрөөчих газар ховор талдаа, манайх шиг газарт энэ тэмцээн мөн ч нүдээ олсон зүйл гэж санагддаг юм. Зохион байгуулагч залуус ч гэсэн энэ тал дээр нэлээн хүч, сэтгэл зарцуулдаг нь анзаарагддаг. Хэдэн найзуудтайгаа “UB Quiz Night”-д орж бас ч гэж чамлахааргүй амжилт үзүүлчихсэний дараа их гоё мэдрэмж төрдөг юм билээ. Байгууллага хамт олноороо, нийлдэг найз нөхдөөрөө энэ тэмцээнд тогтмол ороод цагийг зугаатай, хөгжилтэй, бас танин мэдэж өнгөрөөхөд гэмгүй шүү дээ. Энд тэнд салбараа байгуулаад улс даяар яг нэг цагт зэрэг эхэлдэг үндэсний хэмжээний тэмцээн болоод өргөжвөл бүүр сайхан. Зөвхөн Улаанбаатар гэлтгүй хөдөө орон нутагт ийм хэлбэртэй соёлын арга хэмжээ байвал тун зүгээр дээ. “UB Quiz Night”-д баг бүрдүүлж орцгоож байя л даа.

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

СОНИНЫ АРЫН НҮҮР: Цахилгаан машины ирээдүй хаалганы цаана ирчихжээ DNN.mn

Хүн төрөлхтний хөгжил дэвшил өдөр хоногоор ахиж, өчигдөр шинэхэн гэгдэж байсан зүйл өнөөдөр хуучинд тооцогдох нь холгүй байна. Дэлхий ертөнц цаг минутаар хувьсан өөрчлөгдөж байгаа өнөөгийн ертөнцийн гол түлхүүрийн нэг нь яалт ч үгүй технологийн шинэчлэл юм. Хэдхээн жилийн өмнө фэйсбүүк, твиттер өнөөдрийнх шиг өндөрлөгт хүрнэ гэхэд итгэх хүн цөөн байсан. Ухаалаг гар утас гэдэг зүйл хэзээ ч ингэж хурднаар хүний амьдралд нэвтэрч, хүн бүрийн хэрэглээ болчихно гэж алдарт “Нокиа” ч төсөөлөөгүй. Гэлээ ч энэ бүхэн ухаант хүний амьдралын салшгүй хэсэг болж чаджээ.

Сүүлийн хэдэн жилд цахилгаан машины хөгжил нэгэнт эрчийг авлаа. Заавал цахилгаантай утсанд “дүүжлэгдэж” явдаг троллейбуснаас өөр цахилгаан машины төсөөлөлгүй шахуу байсан монголчууд өнөөдөр бүрэн цахилгаан машин хэрэглэдэг болоод багагүй хугацааг өнгөрөөжээ. Эдийн засгийн хувьд асар хэмнэлттэй, байгаль орчин ээлтэй гэгдэх бүрэн цахилгаан машинууд хотын төвөөр хэдэн арваараа явахыг бид бүхэн харж байна. Нэг цэнэгээрээ 500 км хүртэл явдаг гэх машинуудын давуу талууд үнэхээр их юм билээ. Дугаарын хязгаарлалтад орохгүй, агаар бохирдлын татвар төлөхгүй, бас тун хүчтэй гэх мэт. Нэг цэнэглээд авахад бараг долоо хоногоо даачихдаг гэж байгаа. Өөр нэг чухал давуу тал нь дуу чимээ багатай. Дотоод шаталтын хөдөлгүүргүй учраас.

Монголын эрс тэс нөхцөлд асуудалтай байх гэж олон хүн эргэлздэг. Мэдээж хэт халуун, хүйтэнд цэнэгээ хурдан алдах магадлал өндөр. Гэхдээ хот дотор бол асуудалгүй гэж цахилгаан машины хэрэглэгч ярьж байсан. Мөн хотод суурин цэнэглэх станцууд цөөн байгаа нь энэ төрлийн машин сонирхож байгаа хүмүүст нэг бэрхшээл байх л даа. Яахав удахгүй цэнэглэх байгууламжууд энд тэндгүй баригдаад эхлэх биз. Саяхан бид эрлийз хөдөлгүүртэй машинд таатай бус ханддаг байсан бол одоо хүн бүхэн шахуу унаж хэрэглэж байна. Тиймээс бүрэн цахилгаан машин бидний хэрэглээ болох нь цаг хугацааны л асуудал биз. Ирээдүйгээ хараад цэнэглэх станцуудаа байгуулж эхлэх цаг нь болсон байх шүү. Цахилгаан машины ирээдүй хаалганы цаана ирчихжээ.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ази, Европыг дамнан орших Турк улсаар аялсан товч тэмдэглэл DNN.mn

ӨДРИЙН СОНИНЫ 2016 ОНЫ АРХИВААС ДАРААХ АЯН ЗАМЫН ТЭМДЭГЛЭЛИЙГ ХҮРГЭЖ БАЙНА.

Ази болон Европ тивийг дамнан орших эртний соёл иргэншлийн улбаатай Турк улсын томоохон хотын нэг Истанбулаар хэд хоног аяллаа. Мэдээж монголчууд БНТУ-д аялал жуулчлалаар болон албан ажлаар их л явж байгаа. Харин Турк улсад очиж амжаагүй, тийшээ аялахаар төлөвлөж байгаа нэгэн байгаа бол даруйхан төлөвлөгөөгөө хэрэгжүүлээрэй гэмээр байна. Тэнд таныг сайхан цаг агаар, найрсаг ард түмэн угтан авах болно. Турк улсын түүх нэн арвин баялаг. Тэр хэрээрээ эртний барилга, цайзууд, исламын сүм хийд арвинтай. Ер нь огуз түрэгүүд гэгч хүмүүс XI зууны орчимд одоогийн байгаа газар нутагтаа нүүдэллэн очсон гэдэг. Тухайн цаг үед Азид ноёлж байсан сэлжүкүүд улс нь мөхсөний дараагаар одоогийн Туркийн Ази талд нь буюу Анатолийн хойгт очиж улмаар Османы эзэнт гүрэн гэгчийг байгуулан нэн хүчирхэгжсэн билээ. Тэр их хүчирхэгжлийнхээ үед Балканы хойг, Баруун Ази, Ойрхи Дорнодыг хяналтдаа байлгаж захирч байлаа. Харин хожмоо Дэлхийн I дайнд ялагдал хүлээснээр эзэнт гүрэн задран унажээ. Улмаар дайнд ялсан улсуудын мэдэлд хуваагдан очсон гашуун түүхтэй. Гэвч энэ үед тэднийг бурхан ивээсэн гэхэд болно. Туркийн эцэг хэмээгддэг Ататурк чөлөөлөх дайныг удирдан ялалт байгуулснаар одоогийн Бүгд Найрамдах Турк Улс байгуулагдсан юм. Монголд ч гэсэн Ататуркийн нэрэмжит гудамж, хөшөө дурсгал нь хүртэл бий шүү дээ. Шашин шүтлэгийн хувьд бараг тэр чигээрээ исламын шүтлэгтэй.

Истанбул нь Туркийн хамгийн том хот. Тиймээс хүн ам ихтэй. Аялал жуулчлал сайн хөгжсөн. Истанбулын Таксимын талбайтай зэрэгцэн орших жуулчны гудамжийг Истикляль хэмээн нэрийднэ. Уг гудамжаар л гэхэд ганц өдөртөө гурван сая орчим хүн нааш цааш холхидог гэж байгаа. Ер нь бол тэрхүү гудамж шөнөжин амьдрал буцалж байдаг газар. Дэлхийн нэртэй брэндийн дэлгүүрээс эхлээд бүх л төрлийн үйлчилгээтэй. Мэдээж гадаадын төдийгүй дотоодын жуулчдын хөлд тухайн гудамж өдөржин дарагдаж өнгөрөөнө. Монголд яг иймэрхүү жуулчны гудамжийг л даруй бий болгомоор санагдаж байлаа. Бас дэлхийн хаа ч байдаг гудамжны хоолны соёлыг Туркт ёстой л тултал нь хөгжүүлжээ. Үндэснийх нь хоол болох дөнэр, цагариган боорцог зэрэг нь алхам тутамд. Жуулчны гудамжинд жаахан орой болоод ирэхээр амьд хөгжмийн хамтлагуудын тоглолт жижигхэн баар, уушийн газар болгонд тоглодог нь сонирхолтой. Манайд ч гэсэн хамтлагууд тоглодог л доо. Гэхдээ тэндхийн хамтлагууд их сайндаа 20-30 м/кв талбайтай зааланд ёстой “бяц” авч байгаа юм. Тиймэрхүү жижиг талбай бүхий баараар дүүрэн бүхэл бүтэн гудамжтай. Чухам яг хэн нь ямар хөгжим тоглоод, ямар дуу дуулаад байгааг ялгаж сонсоход нэн бэрх. Үлгэрлэвэл нэг жижгэвтэр рестораны дөрвөн буланд амьд хөгжмийн дөрвөн хамтлаг суучихаад өөр өөр дуу дуулаад байгаа юм шиг. Хэдийгээр тийм боловч аль ч баар нь пиг дүүрэн. Арга ч үгүй л дээ. Нааш цааш холхих гурван сая хүний ядаж л 300 мянга нь тэдгээр цэнгээний газруудаар үйлчлүүлж таарна. Эздэд нь өвлөгдөж ирсэн болов уу гэмээр нарийхан барилгуудаа тэр чигээр нь энэ мэт үйлчилгээний газар болгожээ. Жуулчдад зориулсан болохоор архи, пиво зэрэг нь харьцангуй чөлөөтэй. Гэхдээ архи, виски гэхээсээ илүү өөрсдийнх нь хийдэг шар айргийг их хэрэглэдэг аж. Нэг их согтоогоод байхгүй, зөөлөн амттай пиво. Тамхийг бол эр эмгүй шахуу, хаа сайгүй татна. Бодвол согтууруулах ундааны хэрэглээг нь тамхи нөхдөг бололтой. Усан тамхийг тэд бас л нэг соёлоо болгон хэрэглэх юм. Усан тамхиар үйлчилдэг газруудад пиво, дарс зэрэг согтууруулах ундааг огт зарахгүй. “Та нар энэ гудамжнаас пиво олохгүй ээ” гэж зөөгч нар нь хэлээд харин цайгаа санал болгоно. Үйлчлүүлэгчид нь цай уунгаа усан тамхиа сорцгооно.

Туркийн ард түмний нэг том соёл нь цайны соёл. Нэг жижигхэн аягатай цай нь нэгээс гурван турк лир. Аяганы хэмжээ нь ойролцоогоор 100 грамм орчим юм уу даа. Хаа сайгүй цайлж болох ямар л газар байна нөгөө хөөрхөн жижигхэн аягатай цайгаа уугаад, тамхиа татаад юм яриад суучихна. Цайгаа ойр орчмын газрууддаа дуудлагаар хүргээд өгчихдөг. Зөвхөн тэр цайгаараа гэхэд л овоо хэдэн лирийн орлого олчихдог юм билээ. Олон зууны туршид амьдралынх нь нэгэн хэв маяг болсон соёлын салшгүй өв бол Туркийн ард түмний цайны соёл ажээ. Хаа сайгүй байх зочид буудлын хүлээн авагч нь ирсэн зочноо найрсгаар хүлээн авч нэн түрүүн мөнөөх цайгаараа л дайлна.

Туркийн газар зүйн байршил нь тун өвөрмөц л дөө. Ази болон Европ тивийг дамнан оршдогийг газар зүйн хичээл үзсэн хэн ч гэсэн мэдэх биз. Хоёр тивийг Б, Д зааглан оршино. Тиймээс хэдэн турк лир төлөөд хүссэн усан завиндаа суугаад хоёр тивийн хооронд зорчино. Аялал жуулчлал өндөр хөгжсөн болохоор жуулчдаас хэрхэн мөнгө салгах арга нь төгс. Баахан жуулчдыг суулгасан усан онгоц нөгөө талд байх эргийн зоогийн газруудад очно. Тэндээ жуулчдаа буулгаад буцаад явчихаж байгаа юм. Жуулчид тэнд нь бүтэн хоёр, гурван цаг юу хийхэв. Ресторан, бэлэг дурсгал зардаг дэлгүүрээр хэсч баахан мөнгөө үрнэ. Тэдгээр газрынх нь бараа бүтээгдэхүүн ч харьцангуй үнэтэй л юм байна лээ. За тэгсгээд байж байтал усан онгоц маань дахиад баахан жуулчин ачиж авчраад эхний хэдээ буцаагаад аваад явна. Усан онгоцонд суунгуут цай ундаа уу гээд авчраад өгчихнө. Хүмүүс тасалбарын үнэнд нь багтсан биз гээд аваад уучихна. Гэвч хэсэг хугацааны дараа тэдэн лир ээ гээд тооцооны хуудас бариад ирж байгаа юм. Гэх мэтээр жуулчдаас яаж ийгээд л мөнгө салгаад байна. Манай жуулчны компаниудад Туркээс сурах зүйл их байна лээ шүү. Гол нь тэдний үйлчилгээ маш сайн. Үзүүлэх харуулах түүхэн дурсгалт газрууд арвин их. Ер нь хувьсгалын үед устгагдсан 700 гаруй сүм хийд өнөөдөр байсан бол жуулчдад үзүүлэх харуулах юмаар авин байх байж дээ гэсэн бодол төрж байсан. Манай сүм хийдийг устгасан оросууд тухайн үедээ өөрсдийнхөө сүм хийдийг бол устгаагүй л юм билээ. Тэндээ дандаа сургууль ч юм уу засаг захиргааны нэгжээ байрлуулчихсан. Монголынхыг бол устгачихсан л байгаа юм даа.

Турк улсад очсон хүний заавал үзэх газрын нэг бол уран барилгын хосгүй үнэт өв болох Султан Ахмедын сүм. Олон нийтэд “Цэнхэр сүм” хэмээн алдаршсан уг барилга архитекторын ямар лут шийдэл вэ гэж хэн ч уулга алдахаар уран тансаг баригдсан юм билээ. Уг сүмийн цогцолборт Султаны бунхан байрладаг. Ер бусын сүрлэг бөмбөгөр дээврийг харсан хэн ч бишрэм. Османы эзэнт гүрний хаанаар 14-хөн насандаа өргөмжлөгдсөн Султан Ахмедыг 19 настай байхад уг сүмийг барьж дуусчээ. Цэнхэр сүмд хаанд үйлчилгээ үзүүлдэг эмнэлэг зэрэг бүх л газрууд байрладаг байсан ажээ. Хэдэн зууны туршид оршин байсаар ирсэн энэ сүмийн гантиг шат нь элэгдэж, чулуун шалнууд хотойсныг бодвол мөн ч их цаг хугацааг туулсан нь илт. Султан Ахмедын сүмтэй зэрэгцэн Ариун Софиагийн сүм оршин байх бөгөөд 1520-иод он хүртэл бүтэн мянганы туршид дэлхийн хамгийн том сүм байсан гэдэг. Дээр дурдсан Истикляль буюу жуулчны гудамжнаас хэсэгхээн уруудахад цагтаа гэрэлт цамхаг байсан Галатай цамхгийг үзэж болно. 1450-иад оны ойролцоо баригдсан уг цамхаг хэдийгээр жуулчдын хөлд дарагдан, цэвэр арилжааны зориулалттай болсон байх хэдий ч хуучны сүрээ хадгалан оршсоор л байна. Истанбул хот ерөнхийдөө хуучны барилга маш ихтэй ч нэн орчин үеийн шилэн барилгууд уг хотыг чимнэ. Тэдгээрийн нэг нь Истанбул Живахэр гэдэг нэртэй худалдааны төв юм. Уг төв одоогоор Европын хамгийн том худалдааны төв хэмээх алдрыг хүртээд буй. Олон улсын брэнд бүтээгдэхүүний дэлгүүрүүд, түргэн хоолны газрууд, ресторанууд, кино театр, тоглоомын төв, барилгын бүтээгдэхүүний дэлгүүр, 2500 орчим машины автозогсоол гээд байхгүй юмгүй цогцолбор төв. Нийт талбай нь 420 000 орчим м/кв аварга том бүтээн байгуулалт. Очоод үзчихэд гэмгүй шүү.

“Гранд базаар” хэмээх хар захаар хэрэв очихоор бол хэл устай хүнтэй л явахгүй бол үнэхээр бүтэхгүй. Энэ зах XV зуунд байгуулагдсан. II Мехмет үүсгэн байгуулсан гэдэг. Харин нэг том асуудал нь юу ч асуусан үнэ ханшаа тэнгэрт тултал нь хэлнэ. Зарим нь хэд гэж хэлэх вэ гэсэн байртай бодоод зогсчихно. Ер нь л болж өгвөл үнэ бичсэн барааг нь авууштай санагдсан даа. Мэдээж зах л болсон юм хойно бараа таваар пиг чихээтэй. Дотоод гадаадын жуулчид заавал очдог юм байх даа гэмээр хүний бөөгнөрөл. Гэхдээ хотынхоо харьцангуй зах хавьцаа байдаг болохоор хүмүүсийнх нь хувцаслалтаас эхлээд бүх л зүйл нь эрс ялгагдаад ирнэ. Амьдрал ахуй нь жаахан доогуур, доод давхаргынх болов уу гэмээр дүр зураг угтан авна. Харин зах дээр нь бол бүх барааны лангуунууд зэрэгцэн оршино. Төрөлжүүлсэн маягтай байх хэдий ч ер нь их замбараагүй талдаа. “Надаас бараа авбал тэгж хямдруулна. Ёстой хамгийн доод үнэ нь шүү” гэх хэдий ч хэдхэн лангууны цаана мөнөөх бараа хамаагүй хямдхан байх жишээтэй. Харин төрөл бүрийн цайны үнэ нэлээд өндөр. Бүх төрлийн зориулалттай цай байх бөгөөд сексийн цай гэж хүртэл байна. Гадны жуулчдад тэр цайгаа их л рекламддаг бололтой. “Энэ цайг уувал ёстой ийм” гээд эрхий хуруугаа гозойлгоод байна. Янз бүрийн халдлага гарчих гээд байгаа болохоор хаа сайгүй, тэр тусмаа томоохон худалдааны төв мэтэд нь хамгаалалт их өндөр болжээ. Үүдэнд нь цагдаа зогсоод заавал металл мэдрэгчээр шалгаж байна лээ. Турк хивс эртнээс алдартай. Яг “ориг” хивс нь бол ёстой л “тэнгэрт тулсан” үнэтэй. Хивс зардаг бүхэл бүтэн гудамжуудтай. Орос, германууд голдуухан ирж хивс авдаг аж. Хийц маяг нь бол ч үнэхээр тансаг юм билээ. Хивсээ зарахын тулд шатааж, хайчилж гээд олон янзаар туршиж үзүүлнэ. Ямар нэгэн цардуул байхгүй, хэд ч угаасан элэгдэж муудахгүй гээд магтаж өгнө. Үнэхээр ч сайн юм байна лээ. Энэ мэтээр Турк улсыг үзээд хараад, аялаад барахгүй. Олон зууны түүхтэй суурин соёл иргэншлийн томоохон төв Турк улсаар аялсан товчхоон тэмдэглэл нэг ийм. Энэ улс өөр олон олон үзүүштэй зүйлүүдээр арвин баялаг билээ.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Гудамжинд нь гулгаж өссөн Дэнжийн мянга минь DNN.mn

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС ДАРААХ НИЙТЛЭЛИЙГ ХҮРГЭЖ БАЙНА.

Хүүхэд ахуй цаг минь Дэнжийн-1000 гэх гэр хорооллын шороон дунд өнгөрсөн юм. “Ёотон цагаан” гэгдэх дан давхар нийтийн байрнуудтай хаяа залган орших дэнжийн гэр хороолол бас ч гэж хотын анхны суурьшлын бүсийн нэг. Анхандаа мянган айл суурьших төлөвлөгөөтэй байсан хэдий ч хүн амын төвлөрлөөс болоод нэрнээсээ хол давсан айл буулгаж суурьшуулсан гэх яриа бий. Нэгэн цагт жанжин Д.Сүхбаатар Тасганы овоон дээгүүр цэргээ дагуулан өнгөрөхдөө Дэнжийн-1000-ын хэсэгхэн газар буудаллаж, хуарагнаж байсан ч гэх түүх, домог холилдсон яриа бий. Ер нь тэр хавьд баруухан талд нь байсан олон гуу жалганд хэлмэгдүүлэлтийн үед олон хүнийг цаазалсан ч гэдэг. Тэр ч бас үнэн байх. Ойр хавийн жалгаар тоглож явахад хүний гавлын яснаас эхлээд лам хүний орхимж байсан болов уу гэмээр улаан даавууны өөдөс их байдаг байсан. Бид яахав, хүүхэд байсан болохоор тэр болгоныг анхаарч анзаарч байсангүй. Одоо харин тэр гуу жалгыг шороо асгаж тэгшлээд айлууд буучихсан. Тийм том гүнзгий гуу жалга байсан гэх шинж тэмдэг үлдээгүй шахуу. Дэнжийн-1000-аар тухайн үедээ арилжаа наймааны гол цэг болох бараан зах руу явдаг гол зам дайрдаг байсан. Одоо ч гэсэн хэвээрээ. Хуучнаар бол бараг л торгоны зам шахуу юм уу даа. Мянгын гэр хороолол хавиар атаманууд олонтой, тэр хэрээрээ арилжаа наймаачид хааяа хааяа халдлагад өртлөө гэж дуулддаг л байлаа. Айлууд ид суурьшиж эхлэхэд хотын зах байсан боловч төд удалгүй хотын төвтэй хаяа нийлж, одоо харин төвийн “А” зэрэглэлийн бүс болчихоод байна.

“Дэнжийн 1000”-ын шороонд бужигнан, Ногоон нуурын мөсөн дээр тоглож өссөн нас минь хамгийн жаргалтай, хөгжилтэй үе минь. Өвөлдөө цасан хүн хийж, цасаар байлдаж тоглоно. Худгаас ус авч, гудамжны уруу асгаж мөс тогтоож байгаад модоор холбосон канкигаар гулгана. Яг арын гудамжинд, нэлээн хойхно байх худгаас тэр хавийн бүх л хөвгүүд ус авч асгадаг байсан байх. Одоогийн 39 дүгээр дунд сургуулийн баруун замаар дээшээ жаахан өгсөөд явахад нэг булаг байдаг. Одоо ч гэсэн ихээ ундаргатай. Шууд унданд хэрэглэж болдог амны ус. Хөгшчүүд лав рашаан гээд их сүжиглэдэг байсан. Ойр хавьд нь хог хаяж болохгүй шүү, шүлсээ хаяв, лус хилэгнэнэ гэдэгсэн. Тэр булгийн ус өвөлдөө урсаад коток маягтай болох үед нь өдөр алгасахгүй шахуу очиж гулгана. Харин нэг том асуудал байсан нь тэр хавийн атаманууд дээрэлхэж, чарга булаачих гээд байдаг байлаа. Гэхдээ л тоглохын тулд ямар ч саадыг өлхөөн давчихдаг байж.

Дэнжийн-1000-ын “Ёотон цагаан” гэгдэх нийтийн сууцны дунд ганц дэлгүүр байсан бөгөөд үүдээр нь тухайн үеийн болж бүтэхгүй гэгддэг нөхдүүд мөнхийн эргэлдээстэй. Дэлгүүрт харин бараа таваар нь дориун байсан юмдаг. Тэр үед талх сүүнд үнэхээр “алаан” болдог байв. Хожмоо хувьд шилжээд тохиролцооны үнийн дэлгүүр болчихсон байж байгаад эргээд хүнсний дэлгүүр болсон байна лээ. Уг нь тухайн үедээ нийтийн цагаан байр хашаагүй их л эмх цэгцтэй байсан боловч бас хувьд шилжсэний дараа айл болгон хашаа хатгаад замбараагаа алдчихсан. Газар нь нийслэлийн өмч, дээр нь байгаа байшингууд хувийн өмч болохоор асуудал нэг талдаа гарч шийдэгдээгүй өнөөг хүрчихсэн юм билээ.

Дэнжийн-1000-аас дандаа л атаман, хулигаан төрөөд байсан уу гэвэл бас ч үгүй л дээ. Лав нэг мисс мянгын гэр хорооллоос төрөн гарсан. Нэр нь орж ирдэггүй. Яг тэрхэн үедээ мянгынхан их л бахархалтай, амтай болгон шахуу ярьж байсан юмдаг. Төрж өссөн газраас нь ямар нэгэн алдартан, олны танил төрвөл түүгээрээ бахархдаг монгол зангаар бүгд магтаж ярьж байв. Улс эх орныхоо нэрийг дэлхийн тавцанд цуурайтуулсан Монгол Улсын гавьяат тамирчин, Хөдөлмөрийн баатар, дэлхийн аварга, олимпийн мөнгөн медальт боксчин П.Сэрдамба, залуусыг хип хоп урсгалаар байлдан дагуулж байсан “Татар” хамтлаг гээд тэр дэнжээс олны танил болсон одууд байна. “Татар” хамтлагийнхан одоо ч гэсэн үе үе мянгаар явж байгаа харагддаг. Тэнд тэдний багын найз нөхөд нь одоо ч гэсэн байгаа хэрэг л дээ. “Татар” хамтлаг бол яах аргагүй хип хопын нэгэн үеийн том төлөөлөл гэдэгтэй хэн ч маргахгүй биз. Яахав, өөр бас бус жижиг сажиг хамтлагууд ч хэд хэд гарсан боловч гудамжнаасаа хэтрээгүй шахуу. Гудамжиндаа л жаал саасалзаж, тэр хавьдаа од болсон биз.

Дэнжийн 1000 гэхээр яалтгүй эргээд хүүхэд насны дурсамж руугаа орох хэрэг гарна. Хөвгүүд хавартаа хөлбөмбөг тоглож, зундаа бөглөөдөж, мөнгө цохино. Мөнгөдөх их зугаатай тоглоом байсан юм. Харин мөнгөө “хомбуулчихвал” барайгаад л явчихна. “Хомбуулна” гэдэг нь мөнгөө алдаж байна гэсэн үг л дээ. Мөнгө цохидог “моогуур, доогуур” нэртэй төрөл бүрийн материалтай. Энд чулуу, төмөр, орон сууцны айлын нойлын өрөөнөөс “хуссан” бөөрөнхий хар бариул гэх мэт орно. За тэгээд мөнгө их хомбосон үедээ 60 мөнгөний печень, шагшуур авч иднэ. Тэрийгээ даруулах “улаан усаа” мартахгүй заавал авна. Нээрээ тэр үед орон сууцны айлуудын нойлын өрөөний суултуурын ус татдаг хар бариул тэсдэггүй байсан байх аа. Үеийн хөвгүүдтэй хөнгөн цагаанаар буу хийж их тоглодогсон. Хөвгүүд орос бахиал л чирнэ. Урагдаж өгөхгүй их зовоодогсон. Харин өсгий нь элэгдээд цаанаас нь дөрвөлжин нүх гараад ирнэ. Тэрэнд нь чулуу шаачихвал тахтай бахиал өмссөн догь залуу болно оо гэсэн үг. Чулуу засмал зам дээр хавираад таг таг гээд алхахад урамтай. Өдөр хоног иймэрхүү байдалтай явж байтал гэнэт Тасганы овоон дээр чулуун байлдаан болно гэсэн яриа ам дамжина даа. Энэ нь нэг ёсондоо цэргийн зарлан дуудахтай адил. Хэдэн гудмаараа нийлж аваад л “эх орныхоо төлөө” чулуун байлдаанд “татагдана”. Заримдаа сэргийлэх хүртэл ирж чулуун байлдааныг зогсоож байсан байх шүү. Зуны цаг нэг иймэрхүү л өнгөрдөг байлаа. Хожим видео кино газар авч, хорооны улаан буланд кино гардаг болж цагийг зугаатайхан өнгөрөөх бас нэг зүйл нэмэгдсэн юмдаг. Нэг төгрөг, эсвэл нэг архины шилээр кино үзнэ. Тэр үедээ хит болж байсан жүжигчид Ван Дамм, Шварцнеггер, Брьюс Ли, Жаки Чан. Хүүхдүүд хоорондоо эдгээр жүжигчдийн зурагтай плакатыг наймаалцана. Бартер маягаар ихэнх наймаа болдог байсан юм. Харин нэлээд хойно “Нарны титэм”-ийн байранд “Гал-2” гэдэг видео киног өргөн дэлгэцээр үзүүлдэг жижигхэн театр нээгдэж тэр хавийнхны соёлын хэрэгцээг хангадаг аятайхан газартай болсон доо.

Тэр жил Дэнжийн-1000 хавийн зам их засварт орж троллейбусны VII чиглэлийн шугам тавигдсан юм. Тасганы овоог сэтэлж зам тавьсан нь одоо мөн ч их ачааллыг нугалдаг зам болсон л доо. Тэр үед Оросын Лиаз гэдэг автобус л үйлчилдэг байсан бол тэнгэрээс уяатай арай өөр төрлийн унаа бий болсон нь хүүхэд бидэнд их таатай сайхан байлаа. Мянгын гэр хорооллын урдхан байх “Ногоон нуур” гэж хөлгүй ус одоо ч гэсэн бий. Уг нь Дэнжийн мянгыг газарт оруулаад тэр хавийг битүү орон сууцжуулах хотын төлөвлөгөө байсан юм байна лээ. Тэгээд тэр хавьдаа иргэдийн амралт зугаалганд зориулсан нуур устай, цэцэрлэгт хүрээлэн барих байсан боловч хиймэл нуурынхаа хөрсийг буруу дэвссэнээс болж хөлгүй устай болчихсон гэж хүмүүс хэлэлцдэг байсан юм. Ногоон нуур харин өвөлдөө тун аятайхан мөсөн гулгуурын талбай болж ойр хавийн гэр хороолол төдийгүй орон сууцныхан хүртэл ирж гулгадаг болсон билээ. Хэрэв тэр үед Дэнжийн-1000 хавийг тэр чигээр нь орон сууц болгож дөнгөсөн бол өнөөдөр нүүрлээд байгаа хотын их утаа бага боловч нимгэн байх байсан биз. Ямартай ч Дэнжийн-1000-ыг орон сууц болгох төлөвлөгөө тэгсгээд бүтэлгүйтсэн байх. Уг нь Тасганы овоон дээр өндөр хүчдэлийн хоёр том дэд станц барьсан боловч нэг нь тухайн үед дэлбэрч сүйд болсон юмдаг. Бас мянгын гэр хороолол руу чиглэсэн цэвэр усны шугам ч татсан байх. Газар шорооны ажил хийж байсан эксковатор нэг тийм хоолойг зад татаад баахан ус олгойдож, харин далиманд нь мянга хавийн хүүхдүүд нэг хэсэгтээ ярих юмтай болж байсан нь мартагддаггүй юм. Одоо санахад тэр ус мөн айхтар өндөр олгойдож байсансан. Ер нь тэгээд үеийн хөвгүүд бас ч гэж жаахан нас нэмээд үеийн охидоо сонирхож шохоорхдог болоод ирж байгаа юм. Нэг муухан дугуй энд тэндээс цуглуулсан сэлбэгээр угсраад уначихна. Тэр үед хийгдэж байсан “Хөвч” шампунийн хайрцганд ус хийгээд барьчихна. Тэгээд л тэр хавиараа жаал давхиж, охид руу ус цацна даа. Хөөрхий, охинтой танилцах арга эвээ олохгүй, аминдаа танилцах гэж өдөж байгаа царай нь. Ямар одоогийнх шиг гар утас, интернэт байх биш. Оролдлого болгон бүтэлгүйтлээр төгсдөг байсан юмдаг. Ямар л охин ус цацуулаад танилцаа аж дээ.

Одоогийн Дэнжийн-1000, тэр үеийн Дэнжийн-1000 хоёр цаг хугацааны явцад тэс өөр болсон ч гэсэн яалтгүй өссөн, төрсөн юм болохоор сэтгэлд их ойр шүү. Хааяахан зундаа хөдөө гадаа явчихаад хэд хонох хооронд тоглодог хэдэн гудамжаа, хамт бөмбөг хөөдөг хэдэн найзуудаа мөн их санадаг байж билээ. Хүүхэд насны хамаг л хөөртэй, хөгжөөнтэй, дүрсгүйтэж байсан бүх л дурсамж тэнд үлдсэн хойно. Одоо ч гэсэн тэнд байгаа багын найзууд, атамандуулж бөглөөнөөс эхлээд жижиг сажиг өмчөө булаалгаж байсан овгорууд, ус зөөдөг байсан худаг, гулгаж өссөн гудамжууд очих бүрийд өнгөрснийг сануулдаг. Миний өсөж төрсөн, бага, өсвөр насаа өнгөрөөсөн Дэнжийн-1000 гэдэг газар айхтар алдар хүндтэн олонтой, мундаг алдар суутай газар биш ч гэлээ хаана ч очсон дурсамжинд байнга байдаг төрсөн нутаг орон минь билээ.


Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

НОМ ЯРЬЖ ӨГЬЕ: “Философи, Шинжлэх ухаан, бас бус…” DNN.mn

“Гаруна” хэвлэлийн газраас сүүлийн үед сонирхол татахуйц, уншилгүй өнгөрч боломгүй хэд хэдэн ном гаргасны нэг нь “Философи, Шинжлэх ухаан, бас бус” нэртэй бүтээл. Энэхүү уншууртай сайн бүтээлийн гол онцлог нь философи болон шинжлэх ухааныг хоршуулсанд байгаа юм. Номын өмнөх үгэнд “Энэ номоороо дамжуулан таны ердийн ойлголт, ертөнцийг харах өнцгийг тань савлуулж, “Философийн гоё сайхан”-ыг жаахан ч атугай мэдрүүлэхсэн гэж хичээлээ” гэсэн нь ерөөсөө номын агуулгыг базаад хэлчихэж байна. Үнэндээ хүмүүс философи гэхээр л аймшигтай уйтгартай, уйтай, тархи толгой хүрэхгүй гэж эмээдэг. Гэтэл угтаа философи гэх ойлголт бидний өдөр тутмын амьдралд байнга тулгарч байдаг зүйл л дээ. Жишээ нь, ямар ч хүн ганц удаа ч гэсэн “энэ амьдрал гэж чухам юу юм бэ. Би яагаад ингээд байна вэ” гэх мэт наад захын бодолд автдаг. Үнэндээ энэ бол философи.

“Философи, Шинжлэх ухаан, бас бус” ном үндсэн таван бүлгээс бүрдэнэ. “Философилог ямар нэг юм”, “Тэгээд шинжлэх ухааны талаар”, “Квант механикийн талаар” гэх мэт. Бүхнийг эргэлзэн бодох хэн нэгэн оршин буй нь хэзээд үл хувирах туйлын үнэн бөгөөд би сэтгэж байгаа учраас би оршиж байна гэдгийн мөн утга нь ийм байх нь.

…“Хэрчим” гээч юмыг харж байсан уу. Тэгвэл “Харсан” гэх хүмүүсээс “Тийм үү. Тэгвэл яг одоо харуул л даа” гэж тулгавал тухайн хүн дор нь цаасан дээр зурж үзүүлэх байх. Тэгмэгц нь “Наадхаа сайн хар даа. Өргөнтэй байгаа биз дээ. Өргөнтэй бол хэрчим болохгүй ээ” гэвэл яах вэ. Гэтэл үнэн хэрэгтээ хэрчимд өргөн байх ёсгүй бөгөөд хэн ч хэзээ ч түүнийг харах бололцоогүй болж таарах нь. Үүнтэй адилаар бид хэзээ ч төгс гурвалжин, дөрвөлжин гэх мэт дүрсүүдийг ч харж чадахгүй.

Гэрэл гэдэг зүйл ингэхэд ер нь яг юу вэ. Бөөм үү, долгион уу. Энэ асуулт тэртээ Ньютоны үес л маргаан мэтгээний гол сэдвүүдийн нэг болж иржээ. Эрдэмтэд л болсон хойно өөр өөрсдийгөө зөвтгөнө. Үндсэндээ хоёр талдаа яг тэнцүү болчихоод “гэрэл=бөөм” гэдэг дээр тогтжээ. Тэгээд явсаар байгаад 200 гаруй жилийн дараа физикч Томас Юнг туршилтаар “Өө гэрэл бол долгион” гэж нотолсныхоо хариуд шинжлэх ухаанд гадуурхагдаж эхэлжээ. Гэсэн ч хойшдын олон эрдэмтдийн буянаар гэрэл бол долгион гэдэг нь батлагдаад маргалдах зай үлдсэнгүй. Гэтэл хожмоо Эйнштейн гарч ирээд мөнөөх баталгааг “самарч” орхиж. Мань хүн гэрлийн “Бөөм” гэж үзэх нь илт ойлгомжтой зүйл гэчихжээ. Интерференцийн туршилтаар гэрэл бол долгион мөн. Харин фотоэлектрикийн туршилтаар гэрэл бол бөөм. Гэтэл энэ байдлаас болоод оюутнууд багш нараа гэрлийн тухай асуултаар дарж, бүр зугаа хийдэг гоёхон сэдэв болсон аж. За тэгээд дараагийн маргаан мэтгээн үргэлжилж таарна. Энэ бүхэнд философи гэх зүйл заавал байгаад байгаа юм.

…Хиймэл оюунаар сэтгэл бүтээж болох уу. Энд нэг бодууштай зүйл гарч ирж байгаа нь “Бусдад сэтгэл байдгийг нягтлах арга гэж байхгүй” гэх өнцөг. “Үгүй дээ, тэр хүн сэтгэлтэй байлгүй дээ” гэсэн ч маш сайн робот байвал яах вэ. Тархийг нь нээгээд үзсэн ч энэ эргэлзээ улам нэмэгдэж ч болно. Эсвэл “Би сэтгэлтэй учраас бусад хүмүүс ч адилхан бүтэцтэй, бас сэтгэлтэй байж таарна” гэж болно. Хэдийгээр ийм бодол байвч “Энэ ертөнцөд би л ганцхан жинхэнэ “би” бөгөөд бусад нь хиймэл машин, эсвэл зүүд юм билүү” гэх эргэлзээ мөн байж болно. Тиймээс ирээдүй цагт ямар ч өндөр түвшний хиймэл оюун бүтээлээ гэсэн “сэтгэл” гэгч зүйл тэнд байхыг мэдэх аргагүй болж таарах нь. Хиймлээр сэтгэл бүтээж болох уу… Ийм асуулт тавих нь эцсийн дүндээ утгагүй ажээ.