Author: БОЛД БАТБОЛД

Засгийн газар болон төрийн захиргааны шийдвэрт Захиргааны ерөнхий хууль хамаарахгүй байх хуулийн төслийг Их хуралд өргөн бариад байгаа. Засгийн газраас мэдүүлсэн уг хуулийн төслийг түрүү долоо хоногийн хууль зүйн байнгын хорооны хуралдаанд оруулж ирсэн. С.Бямбацогт гишүүн “Олон нийтийн анхаарлыг татаж буй аль нь зөв, аль нь буруу тодорхойгүй асуудлыг хэлэлцэх нь зохисгүй” гэх горимын санал гаргаснаар энэ долоо хоногт хэлэлцэхээр болсон. Захиргааны хууль гэдэгт ард иргэдийн амьдралд өдөр тутам үүсч болох амин чухал асуудлууд зангилагдаж байдаг. Тухайлбал, хууль бусаар ажлаасаа халагдсан төрийн албан хаагчдын маргаан, хуулийн этгээдийн өмч хөрөнгөтэй холбоотой маргаан, мөн ашигт малтмал, газар эзэмшилтэй холбоотой асуудлууд гээд олон зүйл заалт хамаарна. Төрийн албан хаагч үндэслэлгүйгээр ажлаас халагдсан гэх гомдол сумын захиргаанаас аваад Засгийн газрын хэмжээнд хүртэлх төрийн бүх шатанд тасардаггүй.

Тэгвэл шүүхийн шийдвэрийн дагуу хууль бус тушаалын улмаас тухайн гомдол гаргагчийн ажилгүй байсан хугацааны цалинг гаргуулах, нөхөн олговор олгож зөрчигдсөн эрхийг сэргээх нь захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн гол зорилго байдаг. Мөн хүний хувийн өмчийг дур мэдэн төрийн өмчид авсан Засгийн газрын хууль бус шийдвэрийг шүүх хүчингүй болгож хохирлыг барагдуулдаг. Харин одоогийн яригдаж буй хуулийн төслөөр энэ бүх шийдвэр үйл ажиллагаа захиргааны хэргийн шүүхэд огт хамааралгүй болж байгаа юм. Ж.Батзандан гишүүний хэлснээр “Засгийн газар түүний гишүүдийн тэргүүлсэн яам, агентлаг, аймаг, нийслэлийн Засаг даргын хийгээд хууль биелүүлэх үүрэгтэй гүйцэтгэх байгууллагын засаг захиргааны үйл ажиллагаа шүүхийн хяналтаас гарч дархлагдлаа” гэсэн үг. Захиргааны хууль хүн бүрийн амьдралд хамааралтай учир Монголын нийгмийн шуугиан болоод байна.

Тухайн хуулийн сураг чимээ Хууль зүй дотоод хэргийн яаманд дуулдаж эхэлсэн цагаас л Монголын хуульч, өмгөөлөгч, эрдэмтэн докторууд үгээ хэлж, үзэл бодлоо илэрхийлж эсэргүүцэж эхэлсэн. Монгол Улсын их сургуулийн Хууль зүйн сургуулийн дэд профессор, хууль зүйн доктор О.Мөнхсайхан “Захиргааны ерөнхий хуульд өөрчлөлт оруулах нь хууль дээдэлсэн, хүний эрхийг хамгаалсан, хүмүүнлэг иргэний ардчилсан нийгмийг цогцлооход маш том ухралт болох шийдвэр.Засгийн газар 2005 онд Цэцийн шийдвэр гарсан гэдгээр өөрсдийгөө зөвтгөж байгаа. Гэтэл тухайн үеийн хуулиар Засгийн газрын бүх үйл ажиллагааг хянаж болох мэт зохицуулалт байсныг л Цэц хүчингүй болгосон. Харин 2015, 2016 оны хууль тогтоомжоор Үндсэн хуулийн энэ зөрчил нь байхгүй болсон. Өөрөөр хэлбэл, захиргааны шүүх Засгийн газрын зөвхөн захиргааны үйл ажиллагааг л хууль зөрчсөн эсэхийг хянахаар болсон бөгөөд улс төрийн үйл ажиллагаа, эсвэл Үндсэн хууль зөрчсөн асуудлыг Захиргааны шүүх хянахгүй гэдгийг маш тодорхой заасан. Мөн Засгийн газар гүйцэтгэх эрх мэдлийн дээд байгууллага гэдгээрээ өөрийгөө зөвтгөж байна. Гүйцэтгэх эрх мэдлийн дээд байгууллага гэдэг бол өөрөө хуулийн дээр байдаг байгууллага гэсэн үг биш. Энэ бол гүйцэтгэх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэх буюу хууль тогтоомжийн биелэлтийг хангахдаа өөрийнхөө доод шатны байгууллага, албан тушаалтныг л захирах гэсэн агуулгатай. Бид хууль дээдлэх зарчимтай улс учраас иргэн төдийгүй Засгийн газар ч мөн хуульд захирагдах ёстой” гэж байр сууриа тодорхой илэрхийлсэн.

Тэрээр “Эцийн дүндээ Засгийн газрын үйл ажиллагаа хууль зөрчдөг, хүний эрхийг зөрчдөг, дур зоргоороо авирладаг байдал газар авах нь” гэдгийг хэлээд “Засгийн газрын үйл ажиллагааг Захиргааны шүүх хянадаг болсноос хойш олон маргаан явж байгаагийн дотор унаач хүүхдийн эрх зөрчсөн асуудал, “Эрдэнэт үйлдвэр”-ийн 49 хувийн маргаан ч байна. Мөн Засийн газар ойрын хугацаанд МИАТ зэрэг маш олон төрийн өмчит байгууллагуудыг хувьчлах гэж байна. Энэ бүх үйл ажиллагаа өөрөө хуульд нийцсэн, хүний эрхийг зөрчихгүй байх ёстой. Үүнд хяналт тавьдаг гол субьект нь Захиргааны хэргийн шүүх юм. Одоо Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүүдийг томилсон шиг маш богино хугацаанд, нууц далд аргаар ийм хууль батлах гэж байна. Яагаад гэвэл энэ хуулийн төслөө нээлттэй хэлэлцүүлээгүй. Гэнэт байнгын хороогоор оруулж ирлээ. Ийм аюул учирсан байна” хэмээн Монголын хуульчдын форумын үеэр мэдэгдсэн юм.

“Захиргааны ерөнхий хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах нь иргэдийн шүүхээр хамгаалуулах эрх нь зөрчигдөх байдал үүсгэж болзошгүй”-г Монголын хуульчдын холбооны ерөнхийлөгч хэлсэн бол “Засгийн газар зөвхөн улс төрийн шийдвэр гаргадаг байгууллага биш, захиргааны маш олон шийдвэр гаргаж байгаа. Эдгээр шийдвэрүүдийг шүүх хянахгүй гэж байгаа нь эмгэнэлтэй. Монгол Улс үндсэн хуульт ёсноосоо ухарч байна, иргэдийн эрхээ хамгаалуулдаг функц нь энэ хуулийн төслөөр үгүй болж байгаа нь харамсалтай. Иргэд аж ахуйн нэгж байгууллагууд төрийн өмнө хүчин мөхөс болж” буйг хуулийнхан дор бүрнээ хуулийн гаргалгаатай хэлж байна.500 гаруй хуульчдын 97 хувь нь эсэргүүцэж байгаа дуулдсан.

Эрх ашиг нь хөндөгдсөн иргэдээ энэрэх, төр засгийн хатуу буулганаас хууль шүүхээр хамгаалах ардчиллын үндсэн зарчмаасаа Монгол Улс яагаад ухрах болов. Юуны учир гэнэтхэн Захиргааны ерөнхий хуульд өөрчлөлт оруулах нэрээр захиргааны шүүхийг байхгүй болгохоор тэмцэж эхлэв гэдэг асуулт тулгарна. Өнгөрөгч долоо хоногийн пүрэв гаригийн Их хурлын чуулган дээр Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд Ц.Нямдоржийн хэлсэн үгнээс уг асуултын гогцоо тайлагдаж байна. Ц.Нямдорж “Би 2004 онд Захиргааны шүүхийн хуулийг нь оруулж ирж батлуулсан. 2006 онд хэрэгжилтийг нь эхлүүлсэн. 21 аймагт давж заалдах шатны шүүхийг байгуулж өгсөн хүн. Би энэ шүүхийг байгуулахдаа Захиргааны дур зоргоороо авирладаг явдлыг таслан зогсоох шийдвэртэй арга хэмжээ авна байх гэж горьдож байсан юм. Өнөөдөр хэрэг явдал биш болжээ. Бодсоныхоо эсрэг ажилладаг шүүх болсон байна. Ийм учраас би энэ асуудлыг оруулж ирсэн” гэдгээ тодотгоод цааш хэлэхдээ “Өнөөдөр Засгийн газрын шийдвэрийг зүгээр нэг шүүгч хянаад танил талын захиалгаар шийдвэр гаргадаг болсон байна. Үндсэн хуульд Засгийн газрын шийдвэрийг Засгийн газар өөрөө эсвэл УИХ хүчингүй болгоно гээд заачихсан байдаг. Засгийн газрыг шийдвэрийг өөр шүүдэг газар байхгүй. Захиргааны шүүхэд Засгийн газрын шийдвэрийг харьяалуулаагүй юм. 2005 онд гомдол гарсны дагуу Үндсэн хуулийн Цэц хуралдаж, Засгийн газрын шийдвэрийг Захиргааны шүүх хянахгүй гэдэг шийдвэрийг гаргасан.

Энэ нь шийдвэр хүчинтэй байсаар байхад өнөөдөр УИХ-ын шийдвэрийг хэрэгжүүлэх гэж Засгийн газраас гаргасан шийдвэрийг Захиргааны шүүх хянаад явж байна. Маргаан үүсгээд ажил боомилж, хулгайч нарын талд захиалгаар ажиллаж байна. Үүнийг таслан зогсоох гэж би тус хуулийн төслийг оруулж ирсэн. Үүнд би хатуу зогсох болно. Хэн ямар хатуу үг хэлэх нь надад сонин биш. Харин надад Монголын хувь заяа сонин байна. Дуртай нохой болгоноо над руу тавь. Би тэрийг чинь тэснэ. Эх орон чинь хайран байна шүү. Шүүхийн ялзралыг ярих цаг нь болсон. Захиргааны шүүхийг байгуулах саналыг гаргаж батлуулж байсан миний бие болохгүй бол Захиргааны шүүхийг татан буулгана шүү” гэж заналтайгаар хэлсэн.

“Засгийн газрын шийдвэрийг зүгээр нэг шүүгч хянаад танил талын захиалгаар шийдвэр гаргадаг болсон” гэж Нямдоржийн хэлсэн нь Эрдэнэтийн 49 хувийн маргаан Дээд шүүх дээр ялалт байгуулсныг хэлж байна. Үндсэндээ Худалдаа хөгжлийн банкны талд шийдвэр гаргаснаас болж “Захиргааны шүүхийг татан буулгана” хэмээн шүд зуун мэдэгдэж байгаа нь энэ аж. “УИХ-ын шийдвэрийг хэрэгжүүлэх гэж Засгийн газраас гаргасан шийдвэрийг Захиргааны шүүх хянаж байгаа” тухай түүний хэлж буй үнэн. Гэхдээ энэ бол жинхэнэдээ Худалдаа хөгжлийн банк руу чиглэсэн үг юм. Захиргааны хуулийн асуудлын гогцоо ингэж л харагдаж байна. Ж.Эрдэнэбатын засгийн үед “Эрдэнэт” үйлдвэрийн 49 хувийг төр хувьдаа авсан. Харин Монголын зэс корпораци шүүхэд гомдол мэдүүлж хоёр шатны шүүхэд ялан хамгийн сүүлд дээд шүүхэд ялалт байгуулсан юм. Үүнд өширхсөн юм шиг Нямдорж Захиргааны шүүхийг татан буулгахаар тэмцэж байгаа бололтой.

Хууль зүйн сайд хуульч шүүгч нараа “нохой” гэж хэлснээрээ нийгэмд маш том эсэргүүцэлтэй тулгарч байна. “Дур зоргоороо авирладаг байдлыг таслан зогсоох биш түүний эсрэг ажилладаг шүүхтэй болсон” гэж салбарын сайд нь хэлсэн. Дээд шүүхийн шүүгчийг Ерөнхийлөгч томилдог. Тэгвэл Нямдоржийн хардаад байгаа Худалдаа хөгжлийн банкинд ажиллаж байсан гэх шүүгч нь улсын дээд шүүхийн захиргааны танхимын шүүгч М.Батсуурь байх л даа. Түүнийг өмнөх Ерөнхийлөгч болоод өмнөх эрх баригч хүчин томилсон, энэ бүхэн цаагуураа улс төрийн зохион байгуулттай ажил гэж тэрээр хардаж байгаа бололтой.

Ер нь энэ байдлаас харахад эрх барьж буй улс төрийн хүчин болгон өөрийн шүүгчтэй болжээ. Цагдаа, прокурор, АТГ ч ялгаагүй өөрсдийн шүүгчтэй болсон байна. Ерөнхий сайд асан Н.Алтанхуягийн хэлээд байгаа хуулийн коридор гэдэг нь энэ юм биш үү. Монгол төрийн бодлого ердөө тэрхүү коридороор яваад хорих гэсэн хүнээ хорьж, гаргах ёстой хүнээ гаргаж, шийдэх хэргээ шийддэг бололтой.Эцэст нь хэлэхэд, Эрдэнэтийн 49 хувийг эзэмшиж байгаа Худалдаа хөгжлийн банкны ганц шүүгчээс болон шүүхээсээ салж, ардчиллын үнэт зарчмаас аа ухарч байгаа нь харамсалтай.

Монгол Улсын түүхэнд одоогоор 30 Ерөнхий сайд тодроод байгаа. Тэдний хувь тавилан үнэндээ ээдрээтэй, эмгэнэлтэй. Монголын тусгаар тогтнол, бүрэн бүтэн байдал, ард түмний сайн сайхан амьдрал, эрх чөлөөний төлөө зүтгэснийхээ шанд зарим нь цаазлуулсан юм. Сүүл үеийн Ерөнхий сайдуудын хувь тавилан бас л ердийн биш. Нам нь, журмын нөхөд нь огцруулсан, намаасаа хөөгдсөн, тэгээд шоронгийн хаалга татсан ийм л ижил дүр зураг харагдана. “Монголын төр зүтгэсэн хүндээ халтай” гэж Ерөнхий сайдын албыг хоёр удаа хашсан Агданбуугийн Амар Орост цаазын ял сонсож, буудуулахынхаа өмнө хэлсэн юм гэдэг. Өнөөдөр ч гэсэн Ерөнхий сайдаар ажиллаж байсан хоёр эрхэм шоронд тарчилж сууна.

Тэд эдийн засгийн амаргүй хүнд нөхцөлд том төслүүдээ зориг гарган хөдөлгөж, ард иргэдийн ахуй амьдрал, улс орны хөгжил дэвшлийг өөд татсаныхаа хүчинд хоригдол болчихоод тамаа эдэлж байна. С.Баяр, Ч.Сайханбилэг нарын Оюу толгойн гэрээний үр шимээр хоолтойгоо залгасан ард иргэд тэр хоёрыг хамгийн муу муухайгаар хэлж, шавар шавхайтайгаа хутган бах таваа хангаж сууна. Ч.Сайханбилэг Орос, Хятад хоёр хөршөөсөө давж Америктай, барууны орнуудтай найзархан сүжирсэнийхээ горыг ийнхүү амсаж, хатуу цээрлэл хүлээсэн. Ер нь Монголын төрийг удирдсан хүмүүс Орос, Хятадын үгнээс зөрөх л юм бол толгойгоо тасдуулдаг бичигдээгүй хуультайг Ерөнхий сайдуудын хувь тавилан гэрчилнэ. Ингээд Монгол төрийг удирдаж ирсэн үе үеийн Ерөнхий сайдын үүх түүхээс эргэн сөхье.

Сайн ноён хан Төгс-Очирын Намнансүрэн. 1912 оны долдугаар сард Монгол Улсын анхны Ерөнхий сайдаар томилогдож 1919 он хүртэл долоон жил ажилласан. 1913 онд Санкт-Петербургт айлчлах үеэрээ нэгдсэн Монгол Улсыг байгуулах саналаа оросуудаар дэмжүүлэхийг оролдож Орос, Хятадын хэлцээрээр Ар Монголыг Хятадын нэг хэсэг гэснийг хүлээж авахгүй гэдгээ албан ёсоор мэдэгдсэн. Уг асуудалд дэмжлэг олохоор АНУ, Япон, Франц, Английн элчин рүү бичиг илгээж байв. Тэрээр Дундад иргэн улсын Засгийн газраас Автономит Монголын эрх хэмжээ, байр суурийг улам хумих гэсэн аливаа алхамд саад хориг тавихыг хатуу эсэргүүцсэн нэгэн. Хятадаас салан тусгаарлах гэж оролдсоныхоо хүчинд огцорсон байдаг. Хятадын цэрэг нийслэл хүрээг эзэлсний дараахан буюу 1919 оны дөрөвдүгээр сард Намнансүрэн хорлогдон 41 насандаа нас барсан юм. Намнансүрэнгийн дараа Богд хаант Монгол Улсын Ерөнхий сайдын албыг Эрдэнэ шанзудба Да лам Гончигжалцангийн Бадамдорж хашсан. Монголын тусгаар тогтнолд гарамгай гавьяа байгуулсан ч Автономит Монгол Улсыг устгах гэрээнд гамингийн генерал Сюй Шүжаны сүрдүүлгээс болж гарын үсэг зурснаараа гавьяагаа харлуулсан нэгэн гэгддэг. Ерөнхий сайдын албыг ганцхан жил хашаад 1920 онд чихрийн шижин оноштойгоор учир битүүлгээр нас баржээ.

Жалханз хутагт Содномын Дамдинбазар. Барон Унгерний морин дивиз нийслэл хүрээг гамингаас чөлөөлөн Богд хаант Монгол Улсыг дахин сэргээн мандуулахад буюу 1921 оны хоёрдугаар сараас дөрөвдүгээр сарын хооронд Богдын зарлигаар Монгол Улсын Ерөнхий сайдаар ажилласан. Хорин гурван онд учир битүүлгээр нас барсан. Ардын хувьсгалын анхны долоогийн нэг Дамбын Чагдаржав 1921 оны гуравдугаар сард Ардын түр Засгийн газар байгуулагдахад Ерөнхий сайдаар ажилласан. Түүнээс нэг сарын дараа буюу хорин нэгэн оны дөрөвдүгээр сараас Ерөнхий сайдын албанаас чөлөөлөгдөж, Тагнын урианхайн хязгаарт ажиллах Засгийн газрын төлөөлөгчөөр томилогдсон байна. Чагдаржавын оронд Ерөнхий сайд болсон хүн нь мөн анхны долоон хувьсгалчийн нэг гэгдэх Догсомын Бодоо. Монголын улс төрийн нэртэй зүтгэлтэн зохиолч, нийтлэлч тэрээр 1922 оны наймдугаар сарын 31-нд Чагдаржавынхаа хамт эх орноосоо урвасан хэрэгт хилсээр ял тулгагдан буудуулсан юм. Д.Сүхбаатар гэдэг цэргийн жанжин, Монгол ардын нам хоёр Ардын намын түр засгийн Ерөнхий сайд Чагдаржав, Ардын намын анхны Ерөнхий сайд Бодоо нарыг цаазалсан. Тэднийг Д.Сүхбаатар цаазлахдаа Бароны засгийн газрын Ерөнхий сайд Манзушир хутагт Цэрэндоржийн цэргийн яамны сайд Цэвээн, гүн Тогтох, тайж Дэндэв нарын 15 хүний хамт Шар хаданд аваачиж буудсан байдаг.

Монголын Автономитыг устгах гэрээнд шанзудба Бадамдоржийн хамт идэвхийлэн оролцож гарын үсэг зурж баталгаажуулсан хүний нэг гэгддэг Хичээнгүй сайд Балингийн Цэрэндорж 1923 оноос Ерөнхий сайдаар ажилласан. 1928 онд өвчний улмаас гэх тодотголтой нас барсан. 1930 онд Ерөнхий сайдаар томилогдсон Цэнгэлтийн Жигжиджав 1933 онд гэртээ учир битүүлгээр нас барсан. Улс орныхоо тусгаар тогтнол, бүрэн эрхэт байдлын төлөө эрслэн тэмцээд эцэст нь Орост буудуулж цаазлуулсан хоёр Ерөнхий сайд бол мэдээж Агданбуугийн Амар, Пэлжидийн Гэндэн нар. Гэндэн 1932 оноос Ерөнхий сайдаар ажилласан. Тэрээр Моксвад Сталинтай уулзах үедээ улс орныхоо эрх ашгийг тэргүүн тавьж, улс төрийн хэрэгт хөндлөнгөөс оролцохгүй байхыг анхааруулж хэлсэн байдаг. Зөвлөлтийн дээрэнгүй үзлийг “улаан имперлиазм”-тэй зүйрлэж хэлсэн ч гэдэг. Ингэж өөрийнхөө хар толгойг авхуулах ажлаа хийжээ. Сталин “Гэндэн Чингис хаан болохыг хүсч байна” гэхэд “Гүрж Сталин Оросын хаан байхад монгол Гэндэн яагаад Монголын хаан байж болдоггүй юм” гэж хэдэрлэсэн ч гэдэг. Ийн хэлснээрээ тэр Сталинд “Чингисийн гөлөг” хэмээн дуудуулж 1936 онд бүх албан тушаалаасаа огцорч 1937 оны долдугаар сарын 10-нд эх орноосоо урвасан хэмээх хилс хэрэгт ял тулгагджээ. Хамгийн зэвүүн нь Гэндэнг 1937 оны арваннэгдүгээр сарын 26-нд буюу Монголын тусгаар тогтнолын ойн өдрөөр буудаж хөнөөсөн байна.

Тэгвэл Амар сайдыг 1941 оны долдугаар сарын 10-ны өдөр цаазаар авах ял тулгажээ. Оросын дээд шүүхийн хаалттай хуралдаан дээр Амар “Би бол хэрэгтэн биш. Бүгд найрамдах Монгол ард улс тусгаар тогтносон улс юм бол яагаад намайг Зөвлөлтийн шүүх шүүж байгаа юм. Би Монголын ард түмэндээ хайртай, Оросын ард түмэнд элэгтэй. Харин улаантан тэдний засагт дургүй” гэж хэлсэн байдаг. Ардын хувьсгалын 20 жилийн баяр наадмаар цаазын ял сонссон Амарыг долдугаар сарын 27-нд Москвагийн “коммунарка” хэмээх хороох газар буудан хороожээ.

Х.Чойбалсан их гүрнүүдийн зүгээс бага орны удирдагчид үзүүлдэг дарамт, шахалт бүхий амаргүй хувь тавиланг амссан ч, Монголын тусгаар тогтнолыг тууштай сахин хамгаалах, гадаад бодлогын харьцангуй бие даасан чиг шугам баримтлахыг хичээнэ гэж үздэг. Сталины мэндэлсний 70 жилийн ойн ёслолын арга хэмжээнд Европ, Азийн орнуудын нам, төрийн удирдагчид бүгд Москвад очиж үнэнчээ харуулахад Чойбалсан өөрийн биеэр очоогүй байна. Тувагийн тэргүүн Салжиг Тогоо Монголд айлчлах үедээ Монголыг ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд орохыг ятгах үг хэлэхэд Чойбалсан ихэд уурлан алгадсан гэдэг дам яриа ч бий. Монголын төр засгийн нэр нөлөө болсон хүмүүс улс орныхоо хөгжлийг түргэтгэх гол арга зам бол ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд даруй орох явдал хэмээх санал гаргахад тэрээр илт дургүйцсэн гэдэг. “Эрхэмлэж яваарай хэмээн машид итгэн эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо та нарт үлдээв” гэсэн түүний гэрээс бий. Хорин хоёр мянган иргэнийхээ алтан амиар энэхүү тусгаар тогтнолыг авч үлдсэн. Тэрээр 1952 оны нэгдүгээр сарын 26-нд Москвад нас барсан. Чойбалсан нас барсны дараагаас Монголын төрийг дөч гаруй жил удирдсан хүн бол Юмжаагийн Цэдэнбал. 1952 оноос 1974 оны зургадугаар сар хүртэлх хугацаанд Монгол Улсын Ерөнхий сайдын албыг хашсан. Наян дөрвөн онд түүнийг хөгшрөлт, оюуны доройтол гэх шалтгаанаар тэтгэвэрт нь гаргасан. Цэдэнбалыг Зөвлөлтийн КГБ Монголын удирдагчаар томилж байсан бол түүнийг албан тушаалаас нь зайлуулах ажиллагааг мөн л зөвлөлтийн КГБ зохион байгуулсан хэмээн зарим судлаачид үздэг. Насан эцэслэх хүртлээ Москвад гэрийн хорионд амьдарч байсан. Эх орондоо ирэхээр ЗХУКН-ын төв хороо, Монголын элчин сайдын яаманд удаа дараа хүсэлт гаргаж байсан боловч хэн ч түүний хүсэлтийг хүлээж аваагүй байдаг. Цэдэнбал 1991 онд Москвад нас барсан.

1974 оны зургадугаар сараас 1984 он хүртэл Сайд нарын Зөвлөлийн дарга буюу Ерөнхий сайдаар Жамбын Батмөнх томилогдон ажилласан. Монголд ардчиллыг хөгжүүлэх, улс орныг зах зээлийн харилцаа, олон намын тогтолцоонд шилжүүлэх явдалд эрх баригч намын болон төрийн тэргүүний ухаалаг бодлого явуулсан бөгөөд үүнийг ардчиллын анхдагчид үнэлж дурсдаг. Тэрээр эгэл жирийн сэхээтний амьдралаар аж төрж байгаад 1997 онд нас барсан.

1984-1990 оны хугацаанд Думаагийн Содном Ерөнхий сайд байсан бол түүний албыг Шаравын Гунгаадорж авч хэдхэн сарын хугацаанд Засгийн газрын тэргүүнээр ажилласан юм. Харин Бүгд найрамдах Монгол ард улсын сүүлчийн Ерөнхий сайд нь Дашийн Бямбасүрэн. Ерэн оны есдүгээр сард уг албанд томилогдсон. Тэрээр 1992 онд “ху” намаасаа гарч ерэн дөрвөн онд Монголын ардчилсан сэргэн мандлын намыг байгуулсан. Бямбасүрэнгээс хойших буюу ерэн оноос хойших Ерөнхий сайдууд намаасаа гарсан, хөөгдсөн, нам нь огцруулсан, шоронгийн хаалга татсан гэх ээдрээтэй хувь тавилангийн эзэд болцгоосон юм. Нийгэм цаг үеийн шилжилтийн хамгийн ээдрээтэй үед засаг толгойлж байсан Бямбасүрэнгийн зам мөрийг манайхан сайн мэднэ. Харин Бямбасүрэн өдгөө төрийн дээд алба хашиж буй эрхмүүдийг элдвээр хэлсэн, улс орны эдийн засгийн гол хөшүүрэг том төслүүдийг жигтэйхэн шүүмжилсэн, ийм өвгөн болсон.

Бямбасүрэнгийн дараа Ерөнхий сайдын албыг Жасрай хийсэн. Засаг толгойлж байх хугацаанд улс орны хөгжилд түлхэц болохоор гавьтай зүйл хийгээгүй. Тиймдээ ч хэл аманд бага орж дөрвөн жилийн хугацаагаа дуусгасан. Харин сүүлд намынхаа хурлын үеэр нас барсан. “Намынхаа залууст сүрхий шүүмжлүүлснээсээ болоод өнгөрчихлөө, хөөрхий минь” гэх яриа гарч байсан.

Ерэн зургаан онд ардчилсан холбоо эвсэл анх удаа засгийн эрх барьж Ерөнхий сайд нь Мэндсайханы Энхсайхан болсон. Гэвч түүний Засгийн газрыг хоёр жил болгоод намынх нь нөхөд бүрэн бүрэлдэхүүнээр нь огцруулсан. Энхсайхан дараа нь намаасаа гарч Үндэсний ардчилсан нам хэмээх шинэ намыг байгуулсан. Одоо Баабарын хэлдгээр Жамух болчихоод явж байна. Сайханбилэгийн Засгийн газарт Таван толгойн нүүрсний уурхай, цахилгаан станц, Оюу толгойн зэсийн уурхай зэрэг том төслүүдийг хариуцсан сайд байсныхаа хүчинд “ганц худаг”-т суухад бэлэн байгаа. М.Энхсайханы дараа Ц.Элбэгдорж Ерөнхий сайд болоод ердөө таван сарын дараа огцорсон. Банк санхүүгийн реформ хэмээх шинэтгэлийг хийснээрээ буруудаж Ардчилсан нам дахь “Элсний 13” бүлэг сөрөг хүчин МАХН-тай эвсэн түүний засгийг унагасан юм.

Элбэгдорж Ерөнхий сайдын албыг хоёр удаа хашсан нэгэн. 2004 онд их эвслийн Засгийн газар байгуулагдахад Элбэгдорж тэргүүлсэн.

Гэвч Энхсайхан, Наранцацралт тэргүүтэй нөхөд намаасаа урваж түүнийг огцруулсан. Мөн Элбэгдоржийн авлигатай тэмцсэн нь алдаа болсон гэдэг. МАХН-ын булхай луйвар, авлигалыг илчлэх гэж тэмцсэнийхээ хүчинд тэр огцорсон юм.

1996-2000 оны хоорондох Ардчилсан намын засаг барих жилүүдэд Засгийн газар гурван удаа огцорч дөрвөн Ерөнхий сайдын нүүр үзсэн. Тэдний хоёр нь Ж.Наранцацралт, Р.Амаржаргал нар. Наранцацралтыг намынх нь нөхөд сөрөг хүчинтэйгээ нийлээд Эрдэнэт үйлдвэрийн хувьчлалтай холбоотой асуудлаар огцруулсан. Ерөнхий сайд болонгуутаа Казиногийн хэргийг хөндсөн, өөрийн намын гурван гишүүний эрхийг түдгэлзүүлэх шаардлага тавьсан зэрэг нь Ерөнхий сайдын албанаас буух үндэслэл болсон гэдэг. Наранцацралт намаасаа гарч өөр нам байгуулан М.Энхболдын засагт сайдын алба хашиж байгаад 2007 онд автын ослоор нас барсан.

2000-2004 онд Монгол Улсын Ерөнхий сайдаар Намбарын Энхбаяр ажилласан. Ху намаа удирдаж сонгуульд ороод 76 суудлаас 72-ийг нь авч үнэмлэхүй ялалт байгуулсан. Энхбаярын хаанчлалын он жилүүд байлаа. Гэвч тэрээр төрийн тэргүүний албанаас буусныхаа дараа буюу 2012 оны дөрөвдүгээр сард Авлигатай тэмцэх газраас эрүүгийн хэргийн мөрдөн шалгах ажиллагаанд саад учруулсан үндэслэлээр цагдан хоригдсон. Шүүхээс түүнд албан тушаалаа урвуулан ашигласан хэргээр хоёр жил зургаан сарын ял оноосон. Төрийн бүхий л өндөр албыг хашсаныхаа хүчинд Энхбаяр ад шоо үзэгдэж, шоронд байхдаа муу муухай, бузар булай бүхний илэрхийлэл болсон. Өлсгөлөн зарлахад бөгс рүү нь албан шаардлагаар хүнсний тэжээл чихсэнээс аваад олон гутамшигт зүйл бий.

2006 онд Элбэгдоржийн их эвслийн Засгийн газрыг огцруулж Ерөнхий сайд болсон хүн нь одоогийн Их хурлын дарга Миеэгомбын Энхболд. Гэвч тэрээр жилийн дараа буюу 2007 онд огцорсон. МАХН-ын 25 дугаар их хурлаар түүнийг С.Баяр мөргөчихсөн. Тус хурлаар С.Баяр намын дарга ч болсон, Ерөнхий сайд ч болсон. С.Баярын хувьд 2008 оны “долоон сарын нэг”-ний аймшигт хар толботой сонгуулиар дахин Ерөнхий сайд болж хамтарсан Засгийн газар байгуулсан. Гэвч удалгүй эрүүл мэндийн шалтгаанаар өөрийн кабинетад Гадаад харилцааны сайдаар ажиллаж байсан Сү.Батболдод ажлаа өгсөн. Нэгэн цагт даргыг нь хийж, засгийг нь удирдаж байсан Ардын нам засгийн эрхэнд байгаа энэ цагт С.Баяр шоронгийн хоригдол болчхоод сууж байна. 2012 оны Их хурлын сонгуульд Ардчилсан нам ялалт байгуулж Норовын Алтанхуяг Монгол Улсын 27 дахь Ерөнхий сайд болсон. Түүнийг хоёр жил шахам ажиллуулаад журмынх нь нөхөд огцруулсан. Н.Алтанхуяг одоо Ерөнхийлөгчийн нөмөрт зөвлөх нэртэй дэн дун амь хоргодож байгаа. Түүнийг Ерөнхий сайд байхад ойр тойрных нь олон хүн шоронгийн хаалга татсан. Алтанхуягийн дараа Ерөнхий сайд болсон Ч.Сайханбилэг Дубайн гэрээг хийж Оюу толгой төслийг явуулсныхаа шанд торны цаана сууж байгаа бол 29 дэх Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбатын засгийг нэг жил ажиллуулаад л намынх нь журмын нөхөд огцруулсан. Ингээд 30 дахь Ерөнхий сайдаар У.Хүрэлсүх томилогдсон. Монголын төрийг удирдаж ирсэн Ерөнхий сайд нарын хувь тавиланг өнгөцхөн харахад ийм байна.

Монголын үндэсний бөхийн холбооны дээд хурал болох “Их эе”-ийн хурал өнгөрөгч амралтын өдөр боллоо. Ямар нэгэн хэрүүл маргаан, талцал будилаангүй болж өнгөрлөө. Юуны учир ингэж тодотгов гэхээр бөхийн холбоо руу хэсэг бүлэг хүмүүс хэзээнээсээ дайрч давшилж, Бөхийн өргөөний үүд хаалгыг эвдэлж, цагдаа сэргийлэх, шүүх гээд нийгэмд дуулиан шуугиан тарьдаг. Саяны “Их эе”-ийн өмнөхөн ч шүүхийн шийдвэрийнхэн болоод тус холбооныхны дунд үл ойлголцол үүсч хэрдээ л бужигнаан болсон. Тэгвэл энэ удаагийн хурлаар олон жилийн маргаан, үл ойлголцлыг маш ухаалгаар шийдэв бололтой. Үндэсний бөхийн холбооны дүрмэнд өөрчлөлт оруулаад тэргүүн, дэд тэргүүн нь орон тооны бус хүн байхаар зохицуулалт хийсэн байна. Төрийн болоод төрийн бус байгууллагын сонгуульт ажилтай, дарга, сайд хэн ч болов Монголын үндэсний бөхийн холбооны тэргүүнээр ажиллаж болохоор тийм л зохицуулалтыг хийж өгчээ. Ингээд тус холбоог Монгол Улсын Их хурлын гишүүн, дархан аварга Б.Бат-Эрдэнэ удирдахаар болов.

Олон жилийн ужгирсан хэрүүл тэмцэл, талцал хуваагдал одоо л нэг арилж, тэр бүхэнд эцсийн цэг тавигдаж байна уу даа гэх бодол төрсөн. Учир нь дархан аварга Б.Бат-Эрдэнийг үл хүндэтгэх, үл тоох, дорд үзэх асуудал монгол бөхөд бүү хэл Монголын ард түмэнд байхгүй байлгүй. Тэр бол ард түмний машид их хүндэтгэлийг хүлээсэн хүн. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшиж нийт сонгогчдын 41.97 хувийн санал авч байсан.

Ард түмний энэ их итгэлийг хүлээсэн тэрээр Хан Хэнтий нутгаасаа Монголын парламентад дөрвөн удаа сонгогдсон. Монгол Улсын Засгийн газрын гишүүн Батлан хамгаалах яамны сайд, УИХ-ын Хууль зүйн байнгын хорооны дарга гээд төрийн өндөр алба хашиж байсан. Улстөрчийн хувьд ийм замнал түүхтэй. Харин бөхийн хувьд бол яалт ч үгүй цагийг эзэлсэн их хүчтэн. Монгол төрийн наадамд 12 удаа түрүүлсэн. Цагаан сарын баярт 13 удаа түрүүлсэн. Монголын төрт ёсны их баярт түрүүлсэн түүний үндэсний бөхийн амжилтыг давтана гэдэг хэцүү.

Ийм л дахин давтагдашгүй амжилтыг монгол бөхөд бий болгосон хүчит их аваргыг хэн яаж ч эсэргүүцэх билээ. Тэгэхээр баруун зүүн, халх дөрвөдөөрөө талцдаг яриа хөөрөө энэ цаг мөчөөс бүрмөсөн зогсох байх. Хэрүүл тэмцэл, талцал хуваагдалд эцсийн цэг тавигдлаа гэдэг нь ийм учиртай. Үнэхээр монгол бөх ёс жудаг, ах зах, цол эрэмбээ дагадаг нь үнэн юм бол энэ хүний үгийг сөрөх, элдэв муу муухайгаар хэлэх, дайрч давшлах хүн гарахгүй байлгүй. Энэ удаагийн “Их эе”-ийн хуралд Увс нутгийн бөхчүүд болох дархан аварга Х.Баянмөнх, улсын аварга С.Мөнхбат, Увсын хүргэн дархан аварга А.Сүхбат нар ирээгүй. Тэд бол өмнөх тэргүүн Р.Нямдорж, Д.Данзан нартай үзэж тарж ирсэн хүмүүс гэдгийг олон түмэн мэднэ. Харин Бат-Эрдэнэ аваргатай асуудалгүй хамтарч ажиллах болов уу. Монгол бөхийн дэвжээнд хамт зодоглож, төрийн наадмын түрүү үзүүр булаалдаж, бөхийн жаргал зовлон, алдаа оноо, алдар гавьяаг хамтдаа хүртэж ирсэн хүмүүс. Баянаа аварга, Сүхбат аварга хоёр монгол бөхийн дэвжээн дээр үргэлж дээрэлхүүлж, гадуурхагдаж явсан мэтээр нэг л туньсан, гомдсон хүмүүс харагддаг. Ерөөс бөхийн энэ гадуурхлаас болж амь амьдралаараа хохирсон хүмүүс шиг юм яриад байдаг. Үүнийг нь үнэндээ сайн ойлгодоггүй юм. Энэ хоёр хүнд Монголын төр, Монголын ард түмэн хамаг л гавьяа шагнал, хайр хүндэтгэл дээдийн бүхнээ л өгсөн. Түүнийг бол сайн мэдэж байна. Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, монгол бөхийн зуун жилийн од хүчит их аварга бөхийн дэвжээнд би бүх насаараа гадуурхагдаж ирлээ гэж ярихыг сонсоод хэн ч гэсэн гайхна биз дээ. Одоо бол торгон зодогны садан болсон Бат-Эрдэнэ аваргатайгаа хүчит их аваргууд минь нийлж бөхийнхөө хөгжлийн төлөө зүтгэх байлгүй. Шавь нар нь ч увс, халхаараа хуваагдахгүйг хичээх биз. Бөхийн холбооны ээлжит их хурлын удирдлагын тухайд ийм байна.

Харин бөхчүүдийн “Их эе”-ийн хурлаас монголчуудын эвтэй байх, жудагтай, эрэмбэ дараатай байх олон зүйл анзаарагдлаа л даа. Хурал ямар сайхан тайван, нам гүм, ямар сахилга баттай, ажил хэрэгч, ёс жудагтай болов. Монголчууд бидэнд тогтсон сүүлийн нэг том ойлголтоор бол аливаа хурал цуглаан алаан, галзуу хүмүүсийн цугларалт мэт болдог жишиг тогтсон. Тамгаа аваад зугтана, саналын хайрцгаа аваад зугтана. Намын дотоод сонгуулиар сая Баянзүрх дүүрэгт юу болов. Саналын хайрцгаа бариад сурцтай нь аргагүй зугтаж байна.

Зугтахаас гадна нэг нэгнээ барьж идэхээ алддаг. Олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр нэгнийхээ нэр хүндийг гутаан доромжилж есөн шидээр хэлдэг. Манайд хурал ийм л дүр зурагтай болсон. Ямар сайндаа галзуу хүмүүсийн цугларалт гэхэв дээ. Гэтэл бөхийн холбооны “Их эе” ийм болсонгүй. Хурал даргалагчаас асуулт асууж байгаа нь маш тодорхой бөгөөд товчхон. Хариулт нь ялгаагүй товч тодорхой. Хэнд ч ойлгомжтой. Бөхийн “Их эе”-ээс УИХ суралцах хэрэгтэй болжээ. Яг л Их хурлын чуулганы дэгийн дагуу бөхийн хурал явагдсан. Гурав, дөрөвхөн минутанд гишүүд нь асуултаа асуугаад хариултаа авч байна. Дараагийн асуулт асуух хүн “Миний асуултыг өмнөх хүн маань асуугаад тодруулчихлаа. Надад одоо асуух зүйл байхгүй. Та бүхний хуралд амжилт хүсье” гээд хүндэтгэлтэйгээр хэлж байна.

Их хурлын чуулган тэгвэл юу болдог гэж санана. Чуулганы дэгийн дагуу дөрвөн минутад багтаан асуулт тавьж, үгээ хэлж буй гишүүн гэж байхаа больсон. Дэвэн дэлхийн хэрэгтэй хэрэггүй юм донгосоод асуух асуултаа ойлгомжтойгоор асууж чадалгүй хий дэмий шүлсээ үсчүүлээд дуусдаг. Их хурлын гишүүн бүр нийгэмд тодрох гээд хаа хамаагүй хөөрхийлөлтэй жүжиг тавьдаг. Ярьж байгаа сэдвээсээ хазайгаад өнөө “өвөл болохоор хүйтэрнэ” гэдэг шиг элий балай юм ярьж амьтны элэг доог болно.

“Би асуулт асуухаа болилоо. Миний асуух гэснийг тэр гишүүн сая асуучихлаа” гээд нэрээ татаж байгаа гишүүдийг хараагүй. Өмнө нь нэг нь асуугаад, нэг нь хариулчихсан байхад л давтаж асуугаад чалчаад байдаг. Улс төрийн хоёр том хүчинАрдчилсан нам, Ардын намын улс орны хувь заяаг шийдэх хуралд галзуу солиотой юм шиг хүмүүс суугаад хууль дүрэм батлаад байдаг нь эмгэнэлтэй. Тэгэхэд бөхийн холбоо гэдэг байгууллагын хурал ийм л сахилга баттай болж байна. Монголчууд хурал хийхдээ эвтэй байдгийг харууллаа. Бүгд ч галзуурчихаагүй юм байна гэдгийг мэдрүүллээ. Хуучин монголчууд бид ямар хүлээцтэй байж үг өнгөрөөж, үг дааж, хэн нэгнийхээ хэлсэн зүйлийн төлөө гонгинож гоншигоноод байдаггүйг “Их эе” эргэн санууллаа. Хэрүүл хараалгүй, мэдэгдэл, эсэргүүцэл, өлсгөлөнгүй хурал харах гоё байна. Бид буцаад ийм болох хэрэгтэй гэдгийг нийгэмд ойлгууллаа.

Эцэст нь нэг үг хэлэхэд, хууль бус хурлаар монгол бөхийн тэргүүнээр сонгогдсон гэгдэх Л.Чинбатын жиргээ байна. Бид ямар хүмүүс болчихсон бэ гэдэг нь энэхүү жиргээ буюу ноён Чинбатын үгнээс нэвт уншигдана. Тэрээр “Зүдэрлээ зүдэрлээ гэхэд арай ч бөхийн өргөөнд шунаж буяндаа бузар хийхдээ тулаагүй. Шударга бус юманд үнэн голоосоо дургүй би” гэж хэлжээ. Түүний энэ үгийг сошиал ертөнцийн нөхөд нүднийхээ нулимсыг унагах нь холгүй магтацгааж байна. “Хамгийн ухаалаг, хамгийн жудагтай, гоё үг” гэж ирээд л нийгэм даяараа сүйд болцгоож байна.

Яг жинхэнэдээ Чинбатын энэ үг бол өөрийнхөө үнэн дүр төрх, мөн чанарыг харуулсан үг юм. Энэ бол баярхаж ядахдаа монгол бөх, монгол бөхийн өргөө, Монголын ард түмнийг доромжилсон үг юм. Хэрвээ Чинбат монгол бөхийг хөгжүүлэхийн төлөө чин хүсэл эрмэлзэлтэй байсан нь үнэн юм бол бөхийн өргөө гэсэн үг түүнээс гарах ч учиргүй. Бөхийн өргөөг эзэмшсэн хүний буянд бузар орохгүй ээ. Бөхийн өргөө шиг байрлал, багтаамж сайтай, менежмент сайтай ийм газар Улаанбаатарт хаана байгаа юм. Ер нь “Гацуурт”-ын Чинбат гэх хүн сүүлийн үед ингэж аархаад байдаг болсон байна лээ. Түүнийх нь ээлжит аархал энэ болчихов уу даа. Монголын үндэсний бөхийн парламент буюу бөхийн холбооны “Их эе”-ийн хурлаас ийм л сэтгэгдэл төрлөө. Монголчуудын эв найрамдал, хурал хийх дэг жаяг монгол бөхийн “Их эе”-ээс харагдлаа.

Өнгөрөгч долоо хоногийн Их хурлын чуулганаар Банкин дахь мөнгөн хадгаламжийн даатгалын тухай хуулинд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг баталсан. Уг хуулийг одоогоос таван жилийн өмнө буюу 2013 онд “Банкны мөнгөн хадгаламж эзэмшигчдийн эрх ашгийг хамгаалах, санхүүгийн зах зээлийн тогтвортой байдлыг хангах зорилго бүхий банкин дахь мөнгөн хадгаламжийн албан журмын даатгалын эрх зүйн үндсийг тогтоож, хадгаламжийн даатгалын үйл ажиллагаатай холбогдсон харилцааг зохицуулахад оршино” хэмээн зорилго, нийтлэг үндэслэлийг нь тодорхойлон УИХаар шинэчлэн баталж байсан юм.

Хадгаламжийн даатгалын хуультай холбогдуулж зарим нэг мэдээллийг хүргэхэд Монгол Улсын арилжааны 14 банкинд байгаа нийт харилцах хадгаламж 17.5 их наяд төгрөг бөгөөд үүний 4.3 их наяд төгрөгийн хадгаламж даатгуулсан байдаг аж.

Банкин дахь мөнгөн хадгаламжийн албан журмын даатгалын үйл ажиллагааг эрхлэн явуулах тусгайлсан чиг үүрэг бүхий хуулийн этгээд болох Хадгаламжийн даатгалын корпораци нь сандаа 337 тэрбумын хөрөнгөтэй гэж албан ёсоор мэдэгдсэн.

Энэ нь даатгагдсан хадгаламжийн 7.8 хувийг хангах хэмжээний хөрөнгө. Хэрвээ даатгагдсан хадгаламжийг хангах хэмжээний сан бүрдүүлэх шаардлагатай гэж үзвэл 3.2 их наяд төгрөг хэрэгтэй болно гэдгийг ажлын хэсгийнхэн хэлж байв. Мөн хууль санаачлагч төрийн түшээд болон мэргэжилтнүүдийн хэлж байгаагаар ямар нэгэн эрсдэл үүслээ гэхэд Хадгаламжийн даатгалын корпораци нь хадгаламж эзэмшигчдийн тухайн банкин дахь төгрөг ба валютын нийт 20 сая хүртэлх төгрөгийн хадгаламжийг нөхөж төлнө. Үндсэндээ 20 саяас дээш төгрөгийн хадгаламжтай иргэдийн эрсдлийг төр хариуцахгүй гэсэн үг.

Энэ талаар ажлын хэсгийн бүрэлдэхүүнд багтаж байгаа, УИХын гишүүн Б.Баттөмөрөөс тодруулахад “20 сая төгрөг хүртэлх хадгаламжийг төр хариуцаж байгаа. Түүнээс илүүг хариуцах эдийн засгийн боломж алга. Манай иргэд гадны сайн банкинд мөнгөө хадгалуулбал дампуурах магадлал бага байж болно. Гэхдээ хадгаламжийн хүү маш бага. Дундаж нь 2-3 хувийн хүүтэй. Манайд бол хадгаламжийн хүү 15 хувь орчим байна. Саяхан ОУВС-гийн шаардлагаар арилжааны банкуудад хийсэн активын үнэлгээгээр хангалттай дүн авсан. Сүүлийн үед банкны эрх зүйн шинэчлэл маш сайн хийгдэж байгаа. Монголд банк дампуурах магадлал бага болсон. Тиймээс иргэдэд эрсдэл учрахгүй” гэх хариултыг өгч байна.

Сонирхолтой нь нийт хадгаламж эзэмшигчдийн 10 хувь нь хадгаламжид байгаа мөнгөний 90 хувийг эзэмшдэг байна. Эдгээр мэдээлэл, хуультай холбоотой асуудлуудыг чуулганаар хэлэлцэх үед эрхэм төрийн түшээд маань хадгаламж эзэмшигчдийг Монголын дайсан мэтээр үзэж, улс орноо мөлжин сорж байгаа муу муухайгийн жишээ болгон ярьсан нь хачирхалтай. “Анод”, “Зоос”, “Хадгаламж” зэрэг банкууд дампуурснаар Монголын төрийг 630 гаруй тэрбум төгрөгийг алдагдалд оруулсан, арилжааны банкууд дампуурсны гол шалтгаан нь удирдлага, хувь эзэмшигч нөхдийн хариуцлагагүйн алдаатай холбоотой. Шунал нь дэндсэн эдгээр хүмүүст үүрүүлэх хариуцлага, хяналтыг чангатгах хэрэгтэй гээд л бүгд ээлж дараалан элдвээр зүхэж, уул уурхайн болон үндэсний сүлжээ компанийн эзэд, хадгаламж эзэмшигчид рүү дайрцгаасан. Эдгээр гишүүдийн дунд Их хуралд хэд хэдэн удаа сонгогдсон тулхтай, нуруутай гэгддэг бөх тэх, дарга сайд гишүүд ч байлаа.

Мөнгө нь бурзайчихсан нэг гишүүн авгай хүртэл “Хадгаламжийн хүү өндөр байгаатай холбоотойгоор мөнгө угаах гэмт хэрэг гарч болзошгүй. Хадгаламжиндаа төдөөс дээш төгрөг хадгалуулбал төр хариуцахгүй гэдгийг хуулиндаа сайтар тусгаж өг” гээд л байдгаараа орилж байна. Хадгаламж эзэмшигчид рүүгээ ингэж увайгүй дайрч байгаа гишүүдийг хараад өрөвдөж байна. Хадгаламжинд байгаа нийт мөнгөний 90 хувийг эзэмшдэг, ад шоо үзээд байгаа арван хувийнхны эзэмшлийн мөнгөөр л Монголын банк санхүү цус сэлбэж амьдарч байна. Хэрвээ шулаач, луйварчнаараа дуудуулж байгаа тэр арван хувь арилжааны банкинд хадгалуулсан мөнгөө татах юм бол эдийн засгийн эргэлт зогсож, банк санхүүгийн системд шууд доголдол үүснэ. Мэдэхгүй зүйлдээ хүн дуугүй байдаг. Аливаа асуудалд мэдэмхийрээд, хийрхээд, хий хоосон ярьж болно. Харин банк санхүүгийн асуудлыг мэдэхгүйгээр ярьж болохгүй. Ялангуяа эрх баригч, хууль шийдвэр гаргагч төрийн түшээд хаа хамаагүй зүйл ярина гэдэг хамгийн аюултай. Санхүүгийн асуудал гэдэг амьдралын бодит үнэнд тулгуурладаг. Алаг үзэж, хавчиж гадуурхагдсан тэд мөнгөө татбал их хурлын индэр дээрээс эрээ цээргүй орилж байгаа нөхөд Монголын эдийн засгийг сэргээх үү.

Санхүүгийн системийн доголдлыг арилгахын тулд банкны хүүг багасгаж таарна. Иргэд өөр зүйлд хөрөнгө оруулалт хийнэ гэж үзэх байх. Хувьцаа худалдаж авна гэж эрх баригчид хэлж байгаа. Тэгвэл Монголд хувьцааны ногдол ашиг гэж жилдээ хэдэн төгрөг байдаг билээ. Тухайн компани нэг сая төгрөгийн ногдол ашиг тараах боллоо гэж үзье л дээ. Нийт гаргасан хувьцааны тоо 100 мянган ширхэг бол нэгж хувьцаанд 10 төгрөг ногдоно. Ямар ч ашиг байхгүй. Хэн үүнийг авах юм. Тэгээд ч наад компаниуд чинь Монголын бирж дээр хувьцаагаа арилжиж байгаа нь гээд улаан луйвар болдог биз дээ. Наад захын жишээ гэхэд Хөдөө аж ахуйн бирж дээр юу болдог гэж санана. Нэг килограмм нь 90 мянга байсан ноолуурын үнэ ХААн биржийн оролцоотойгоор 40 мянга болж тавин хувь буурсныг бид өнгөрсөн жил харсан. Зуун мянган төгрөгөөр зүв зүгээр арилжаалагдаж байсан ноолуурын асуудалд төр засаг хар савраа шургуулан, хил гаалиар гарахад заавал ч үгүй биржийн бичигтэй байна гэсэн тээг тавиад ард түмнийхээ хоолыг ичгэвэртэйгээр булаасан.

Ингээд бодохоор хадгаламж эзэмшигчдийг хараан зүхэж, элдэв дээдээр хэлэхийн хэрэг байна уу. Төрийн түшээд тэднийг луйварчнаар нь цоллож ад үзэх биш харин ч дэмжих хэрэгтэй байна. Тэд мөнгөө эрхтэн дархтнууд шиг оффшор бүсэд байрлуулсангүй. Эх орныхоо банк санхүүд хадгалуулж, монголчууддаа хэрэглүүлж байна. Хадгаламж эзэмшигчдийн нийт мөнгөний 90 хувийг арван хувь эзэмшиж байна л гээд байх юм. Бусад нь яагаад хуримтлал үүсгэж, хадгаламж бий болгодоггүй юм бэ. Хоёр жилийн өмнөх судалгаагаар Монгол Улс 820 мянгаад айл өрхтэй, бараг хүн бүр банкинд данстай боловч 90 хувь нь хадгаламжгүй гэж гарсан. Муу хэлэгдээд байгаа энэ арван хувийн нөхөд идэж уух, өмсөж хэрэглэхээ танаж байж хуримтлал үүсгэсэн байж таарна. Эх орноо, ард түмнээ гэх сэтгэлтэй байгаагийнх нь төлөө эрхэм түшээд баалж болохгүй. Тиймийн учир Улсын их хурал Хадгаламжийн даатгалын тухай хуулиа өөрчлөх хэрэгтэй байна.

Хамгийн ноцтой нь 20 саяас дээш төгрөгийн хадгаламж эзэмшигчдийн эрсдлийг төр хариуцахгүй гэдэг чинь Монгол Улсын хуулийг зөрчиж байна. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 14 дүгээр зүйлд заасан “Хүнийг үндэс, угсаа, хэл, арьсны өнгө, нас, хүйс, нийгмийн гарал, байдал, хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, шашин шүтлэг, үзэл бодол, боловсролоор нь ялгаварлан гадуурхаж үл болно. Хүн бүр эрх зүйн этгээд байна” гэсэн заалтыг зөрчиж байна. Хөрөнгө чинээ гэдэг бол хадгаламж эзэмшигчдэд холбоотой заалт мөн биз дээ. Тэгэхээр хуулиа дээдэлдэг ард түмэн хууль зөрчсөн Хадгаламжийн даатгалын хуультай холбоотой асуудлыг Үндсэн хуулийн Цэцэд өгч үнэн мөнийг нь шалгуулмаар байна.

Д.БАТБОЛД

Шатахууны үнийн өсөлт Монголын нийгмийг донсолгож байна. Толгойтой бүхэн бензиний үнийг бууруулахыг төр засгаас шаардаж, шатахуун импортлогч хэдэн компаниа барьж идэхдээ тулаад байна. Монгол Улсад шатахуун импортлогч компанийн эзэд шиг хэрэггүй, өөдгүй, ард түмэндээ хайргүй, увайгүй хүмүүс алга боллоо. Нийгэм даяараа л тэднийг элдвээр зүхэж “төр засгийн дээр сандайлсан том толгойтой, монополь эрхтэй тэдний хажууд роснефть нь ороод ирвэл дээр дээ” гэцгээж байна. Харин эдийн засагчид Засгийн газар шатахууны хилийн үнэ өндөр байхад онцгой татвараа багасгаж, буурахаар нь өсгөх замаар 2008 оноос үнийг харьцангуй багаар зохицуулж ирснийг хэлж байгаа.

Монголын төр төсвийн орлогынхоо дөрөвний нэгийг зөвхөн зээлийнхээ хүүнд өгөхөд хүрсэн учраас Олон улсын валютын сангийн шаардлагаар хэд хэдэн төрлийн татвар нэмсний нэг нь шатахууны онцгой албан татвар юм. Онцгой татвараас шалтгаалан өнгөрөгч оны долоо, аравдугаар сард хоёр удаа үнээ нэмсэн нь шатахуун түгээгч компаниудыг алдагдалд оруулахад хүргэсэн. Үнэ нэмэгдсэн бодит шалтгаан ердөө л энэ.“Үнийг чөлөөт зах зээлээр биш хууль журмаар тогтоох нь зөвхөн шийдвэр гаргагчдад ашигтай, харин хэрэглэгчдэд ашиггүйгээр барахгүй урт хугацаанд бүр ч ноцтой хохирол учруулдаг. Шинэ Засгийн газар бүр ядарсан ард түмнээ халамжлах нэрээр ямар нэг урамшуулал хөнгөлөлт бодож олоод аль нэг бараа үйлчилгээний үнийг хянаж, тогтворжуулан царцааж эхэлдэг. Орон сууцны хөнгөлөлттэй зээл, барилгын материал, түлш шатахууны үнийг барих, тогтворжуулах зэрэг дуулиант хөтөлбөрийн эцэст төр засаг өрөнд баригдаж, төвбанк нь нөөцөө шавхаад байна” гэдгийг эдийн засагч Д.Жаргалсайхан баримт судалгааны үндсэн дээр хэлсэн.

“Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр” гэж өмнөх хэд хэдэн Засгийн газрын гол хаалтын үр дүнд өнөөдөр нэг литр шатахууны үнэ 2000-д тулаад байна. Мөн шатахууны алдагдлыг нь нөхөх журмаар төрөөс татаас нэрээр мөнгө өгдөг. Сүүлд гарсан мэдээллээр шатахууны компаниуд төрөөс 260 тэрбумыг татаас хэлбэрээр өг, тэгвэл литр тутамд шатахууны үнийг 50 төгрөгөөр л нэмж болох юм гэж шахалт хийж байгаа сонсогдсон. Татаас гэх нэрээр шатахуун түгээх компаниудад очиж буй 200, 300 тэрбум төгрөг бол тухайн үед засаг барьж байсан Н.Алтанхуяг, Ч.Сайханбилэг нарын халааснаас гарсан мөнгө биш. Мөн одоогийн засаг барьж буй У.Хүрэлсүх, өмнө нь засаг толгойлж байсан Ж.Эрдэнэбат нарын мөнгө ч биш. Энэ бол ажил хийдэг ард түмэн бидний татварын мөнгө юм. Бүр тодорхой хэлбэл, өглөө ажилдаа гараад шөнө дүл болсон хойно харьж, үр хүүхдээ танихгүй болтлоо хөдөлмөрлөсөн энгийн хөдөлмөрч иргэдийн мөнгө. Тэгвэл бидний энэ мөнгөөр төр засаг шатахууны үнийг нэмэлгүй тогтмол байлгана гэдэг нь ажил хийдэггүй, орон гэртээ алмай хэвтэж байдаг нөхдийг тэжээж байна гэсэн үг юм.

Ажил хийдэггүй алмай нөхөд гэж хэнийг хэлэх вэ. Хувьдаа нэг нэг приус машинтай, хийх ажилгүй өдөржин унтаж, үдэш оройн цагаар халтуурандаа гардаг нөхдийг хэлнэ. Манай нийгмийн 60-70 хувийг приустэй халтуурчид эзэлж байгаа. Тэд оройн цагаар хулгайн гөрөө хийнэ, биеэ үнэлэгчдийг зөөнө. Хамгийн эерэг гэж бодохоор зүйл үр хүүхдээ сургууль цэцэрлэгт нь хүргэдэг байх. Приус унасан нөхөд хотын гудмаар шөнөжингөө хий хоосон холхичихно. Эдгээр нөхдийг бензинтэй байлгах гэж, бага үнээр шатахуун авахуулахын тулд хөдөлмөр эрхэлж байгаа хүмүүсийн мөнгөнөөс татаас нэрээр татвар авч байгаа нь хамгийн буруу.

Монголын төр үүнийгээ одоо зогсоох хэрэгтэй. Шуудхан хэлэхэд, шатахууны үнийг хямдруулах биш чөлөөлөх нь зөв болжээ. Улаанбаатар хотод энэ олон машин байгаад, хүн бүхэн хувийн машин унаад монголчууд бидэнд хийж бүтээж байгаа ажил гэж алга. Нэгнээ хууран мэхэлж наагуур цаагуур халтуур хийнэ, хэдэн зах, дэлгүүр, албан байгууллагуудын үүдэнд бөглөө болж зогсохоос цаашгүй. Гишгэх газаргүй гэдэг шиг үнхэлцэг адил жижигхэн хотод энэ олон машины хэрэг ч үнэндээ алга байна. Тал талаас бүгд адуу мал шиг дайрцгаагаад, хаашаа л харна битүү бөглөө. Ажил тарах ид ачааллын үед хичнээн цагаар замын бөглөөнд уур бухимдал дүүрэн зогсдог билээ. Энэ олон асуултын гогцоо ерөөсөө шатахууны үнийг өндөр байлгахыг хэлээд байгаа хэрэг.Их хурлын гишүүдээс ч шатахууны үнийг нэмэх нь зөв шийдэл гэдгийг хэлэх боллоо. Харин төр засаг шатахуунд зардаг тэр олон тэрбум төгрөгөө нийтийн тээврийн хөгжилд оруулах хэрэгтэй байна. Шатахууны үнэ өндөр болоод ирэхээр хүссэн ч хүсээгүй нийтийн тээвэр рүү олны анхаарал хандана. Төрийн зүгээс зохицуулалтыг сайтар хийж, нийтийн тээврийн чиглэлийг олшруулж, хуваарийг нь зохистой болгох нь чухал. “Түлшээрээ халаадаг байр саваа нар салхины эрчим хүчийг ашиглах, байшингийн дээврээ нарны зайн хураагууртай болгох яваандаа цахилгаан машинтай болохыг зорино” хэмээн эдийн засагчид тооцоолоод буй нь ийм учиртай.

Хүйтний улиралд утаа, замын бөглөөнд багтарсан Улаанбаатарт урин дулааны цагт хүн амьтан эрс цөөрч, ёстой нөгөө сөнөсөн хот гэдэг чинь болно. Хямдхан машинтай, хямдхан шатахуунтай ажил хөдөлмөр гээчийг мэддэггүй нөхөд бүгд тал тал тийшээ тэнээд алга болцгооно. Зургаа, долоо, наймдугаар сард Монголын нийслэл эзгүйрч, сөнөсөн байдалтай байснаа хүүхдийн сургууль, цэцэрлэг эхлэх үед гишгэх газаргүй болж, замын түгжээнд нам зогсоцгооно. Тэгээд л яарсан, тэвдсэн, бухимдсан, нэгнээ харааж зүхсэн, гудамжиндаа зодолдсон, “орк”-оороо дуудалцсан зэрлэг омгийнхон дахин бүрэлдэх нь тэр. Хэрвээ шатахууны үнэ өндөр байвал замын бөглөрөл тагларлаас аваад наад зах нь гэмт хэргийн тоо эрс буурах нь дамжиггүй. Хулгай дээрэм, янхандалт багасна. Малын хулгай, тариа ногоо, модны хулгай багасч, булш бунхнаа ухаж сэндийчдэг нь учиртай болж, урт гар хөл нь хоригдох байх. Мөн хөдөө гадаа тэнээд алга болдог нь үгүй болж дор бүрнээ ажил хөдөлмөр эрхэлж, хариуцлагатай нийгмийн хүмүүс болж хувирна.

Монголчууд бид алийн болгон хүүхдээ эрхлүүлж толгой дээрээ гаргасан ухаан муутай, мулгуу эцэг эх шиг байх юм бэ. Зарим зүйл дээр хатуу харгис байж, төр төмөр нүүрээ харуулах цаг нь ирсэн. Тэгэхгүй бол дэндүү нялцгай, сул дорой, үхээнц байна. Захын нэг ажилгүй авгай, архичин нөхөр Монголын төрийг гутааж, доромжилж, нулимж байна. Монголын төр нүцгэн үнэнтэй нүүр тулж, зарим юманд хатуу буулгаа үзүүлэх нь зөв. Түүний тодорхой жишээ шатахууны үнэ юм. Харин ямар ч шийдвэр гаргаж чадахгүй, үр хүүхдэдээ дарлуулж дээрэлхүүлсэн мулгуу эцэг шиг энэ хэвээрээ байгаад байх юм бол удахгүй сүйрнэ. Шатахууны үнэ нэмэхийг эсэргүүцэн “бүгдээрээ босъё, алаад хядаад өгье” хэмээн эрээ цээргүй аашилж, бусдыгаа уриалан дуудаж байгаа энэ нөхөд удахгүй шатахуун түгээх станцууд руу дайрч, төр засаггүй, хууль дүрэмгүй юм шиг аашилна. Мэдээж энэ бүхнийг нь далдаас хөөргөдөх, тэднийг турхирах хүчин бий. Хэзээ нэг өдөр ийм үймээн самуун дэгдэхийг үгүйсгэх аргагүй байна.

Нэг зүйлийг хатуу анхааруулахад, Монгол төрийг удирдаж яваа эрхмүүд эдийн засагт шууд оролцдогоо болих хэрэгтэй. Хүн бүр улс орны эрх ашгаас илүүтэй хувийн эрх ашгаа бодож, зах замбараагүй идэж ууж, дур зоргоороо аашилсны үр дүнд өнөөдөр Монгол Улсын эдийн засаг элгээрээ харуулдаж, туйлдахад хүрсэн. Түүнийх нь лай ланчгийг энэ хэдэн татвар төлөгчид л махийтал үүрч байгаа нь үнэн. Төр засаг шатахууныхаа үнийг өндөр тогтоож, нийтийн тээврээ дэлхийн том хотуудын жишгээр хөгжүүлж, айл өрх, хүн нэг бүрийг ажилтай, хариуцлагатай болгож байж улс орон хөгжил дэвшлийнхээ шинэ замд орно.